________________
યોગવિવેકદ્રાસિંશિકા/પ્રસ્તાવના વિભાગમાં આવરી લેતા (૧) ઈચ્છાયોગ, (૨) શાસ્ત્રયોગ અને (૩) સામર્થ્યયોગનું સ્વરૂપ બતાવેલ છે. (૧) ઈચ્છાયોગના વર્ણનમાં કહ્યું કે યોગના સેવનની ઈચ્છાપૂર્વક શક્તિ અનુસાર યોગનું સેવન ઈચ્છાયોગ છે. “અવિકલ પણ સ્વલ્પ અંગની ઈચ્છાયોગમાં અંતર્ભાવ થાય છે', એ કથનનો તાત્પર્યાર્થ સ્પષ્ટતાપૂર્વક ખોલેલ છે, (૨) શાસ્ત્રયોગના વર્ણનમાં કહ્યું છે કે જિનપ્રવચન પ્રત્યેની રૂચિ, જિનપ્રવચનના અર્થનો જિનવચનાનુસાર સુદઢ પ્રવૃત્તિ કરાવે તેવો કુવંરૂપત્વવાળો બોધ જેમને છે, તેવા સાધક આત્માઓની પોતાની શક્તિને ગોપવ્યા વગર શાસ્ત્રથી નિયંત્રિત મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિ, જે અનુષ્ઠાન સેવવાનું છે, તે અનુષ્ઠાનવિષયક પ્રવર્તતી હોય તો તે અનુષ્ઠાનનું સેવન શાસ્ત્રયોગ છે. વળી (૩) સામર્થ્યયોગના વર્ણનમાં સામર્થ્યયોગ કઈ રીતે શાસ્ત્રઅતિક્રાંતિવિષયવાળો છે, પ્રાતિજજ્ઞાનગમ્ય છે; જેમ અરુણોદય દિવસ અને રાત્રિથી અપેક્ષાએ પૃથ છે અને અપેક્ષાએ પૃથગુ નથી, તેમ પ્રાભિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનથી અને કેવલજ્ઞાનથી કથંચિત્ ભિન્ન છે અને કથંચિત્ ભિન્ન નથી અર્થાતું અભિન્ન છે; પાતંજલાદિ વડે ઋતંભરાદિ, તારકાદિ શબ્દોથી વાચ્ય સામર્થ્યયોગનું જ્ઞાપકપણું છે; આ સર્વ વર્ણન સચોટ યુક્તિપૂર્વક બતાવેલ છે. આવા ઉત્તમ સામર્થ્યયોગની પ્રાપ્તિ (૧) આગમથી, (૨) અનુમાનથી અને (૩) ધ્યાનાભ્યાસના રસથી થાય છે.
વળી ધર્મસંન્યાસસંક્ષિત અને યોગસંન્યાસસંજ્ઞિત એમ બે પ્રકારના સામર્મયોગનું સ્વરૂપ અને ફળ બતાવેલ છે તથા આ સામર્થ્યયોગ તાત્ત્વિક ક્યારે કહેવાય અને અતાત્ત્વિક ક્યારે કહેવાય તે વર્ણવેલ છે.
વળી આયોજ્યકરણનું સ્વરૂપ બતાવતાં કહ્યું કે કેવલજ્ઞાનના ઉપયોગ દ્વારા અચિંત્ય વીર્યના પરાક્રમથી ભવોપગ્રાહી કર્મોને તે પ્રકારે વ્યવસ્થાપન કરીને ક્ષપણ કરવાનો વ્યાપાર તે આયોજ્યકરણ છે. ત્યારપછી અધ્યાત્માદિ પાંચ યોગભેદમાં – - તાત્ત્વિક અને અતાત્ત્વિક યોગનું સ્વરૂપ, તાત્ત્વિક અને અતાત્ત્વિક યોગના નિશ્ચયનયથી અને વ્યવહારનયથી
અધિકારીનું સ્વરૂપ, + સાનુબંધ અને નિરનુબંધ યોગનું સ્વરૂપ,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
