________________
૮૬
યોગવિવેકદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૨૬ અહીં પ્રશ્ન થાય કે શાસ્ત્રમાં સંવિગ્નપાક્ષિકને કેટલાક આચાર્યો પ્રવૃત્તચક્રયોગી કહે છે. તેથી સંવિગ્નપાક્ષિકને પ્રવૃત્તચયોગી સ્વીકારીએ તો તેના યમોના સેવનને પ્રવૃત્તિયમ જ કહેવો પડે; કેમ કે પ્રવૃત્તચયોગી ઈચ્છાયમને સેવી ચૂકેલા છે અને પ્રવૃત્તિમને સેવનારા છે. તેથી સંવિગ્નપાક્ષિકને પ્રવૃત્તચક્ર સ્વીકારનારના મત પ્રમાણે સંવિગ્નપાક્ષિકની યમના સેવનની આચરણાને પ્રવૃત્તિયમરૂપે માનવી પડે; અને સંવિગ્નપાક્ષિકની યમની આચરણા શાસ્ત્રના સર્વ અંગોથી અવિકલ નથી. તેથી તેમના પ્રવૃત્તિયમને શાસ્ત્રના અવિકલ પાલનરૂપે સ્વીકારી શકાય નહિ. તેના સમાધાનરૂપે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે –
જે આચાર્યો સંવિગ્નપાક્ષિકને પ્રવૃત્તચક્યોગી કહે છે, તેમના મતાનુસાર કાલાદિથી વિકલ યમનું પાલન પણ પ્રવૃત્તિયમ જ છે, અને તે મત પ્રમાણે પ્રવૃત્તિયમનું શાસ્ત્રયોગ સાથે નિયત નથી, પરંતુ અનિયત છે, એ પ્રમાણે અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે; અર્થાત્ પ્રવૃત્તિયમવાળા કેટલાક યોગીઓ શાસ્ત્રયોગ પ્રમાણે પ્રવૃત્તિયમનું પાલન કરનારા હોય છે, અને કેટલાક યોગીઓ શાસ્ત્રાનુસારી પાલન કરવાની બલવાન ઈચ્છાવાળા હોવા છતાં કાંઈક ત્રુટિત શાસ્ત્રાનુસારી પાલન કરે છે, તેઓને પણ પ્રવૃત્તિયમ છે.
વળી પૂર્વમાં કાલાદિ વિકલ પણ શમસાર યમના પાલનને પ્રધાન ઈચ્છાયમ કહ્યો અને અન્ય આચાર્યો સંવિગ્નપાક્ષિકના શમસાર યમના પાલનને પ્રવૃત્તિમ સ્વીકારે છે, એમ જે ગ્રંથકારશ્રીએ કહ્યું તે કથનનું ન ભેદથી ભાવન કરવું.
આનાથી એ ફલિત થાય છે કે એક નય પ્રમાણે શાસ્ત્રયોગની સાથે નિયત યોગ હોય તે પ્રવૃત્તિયમ છે. તેથી શાસ્ત્રાનુસારી શમસાર અવિકલ યમના પાલનને પ્રવૃત્તિયમ કહી શકાય, અન્યને નહિ; અને બીજા નયથી શાસ્ત્રાનુસારી શમસાર અવિકલ યમોનું પાલન હોય તો તે પ્રવૃત્તિયમ જ છે, પરંતુ શાસ્ત્રાનુસારી પાલનની બલવાન ઈચ્છાવાળા છતાં કાંઈક ત્રુટિથી શાસ્ત્રાનુસારી યમની પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેવા યોગીઓનું ત્રુટિત પણ શમસાર યમનું પાલન પ્રવૃત્તિયમ જ છે. પરફા અવતરણિકા :
શ્લોક-૨૬માં ઈચ્છાયમ અને પ્રવૃત્તિયમનું સ્વરૂપ બતાવ્યું. હવે સ્થિરયમનું સ્વરૂપ ગ્રંથકારશ્રી બતાવે છે –
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
