________________
યોગવિવેકદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૮
અરુણોદયમાં રાત્રિ અને દિવસનું એકરૂપપણું વિવેચન કરવું શક્ય નથી અર્થાત્ અરુણોદય રાત્રિ સ્વરૂપ છે અથવા તો અરુણોદય દિવસસ્વરૂપ છે, એ રીતે વિવેચન કરવું શક્ય નથી.
અરુણોદય રાત્રિસ્વરૂપ છે અથવા તો અરુણોદય દિવસ સ્વરૂપ છે, એ રીતે વિવેચન કરવું કેમ શક્ય નથી ? તેમાં ગ્રંથકારશ્રી યુક્તિ બતાવે છે –
અરુણોદયનું દિવસનું પૂર્વરૂપપણું છે અને રાત્રિનું અપરરૂપપણું છે=પશ્ચાતુ રૂપપણું છે અને દિવસના પૂર્વત્વરૂપ અને રાત્રિના અપરત્વરૂપ અવિશેષ=અભેદ અરુણોદયમાં છે. તેથી અરુણોદયમાં ઉભયભાગનો સંભવ છે=રાત્રિનો ભાગ પણ છે અને દિવસનો ભાગ પણ છે. તેથી અરુણોદયને રાત્રિ અને દિવસથી અપેક્ષાએ પૃથક્ અને અપેક્ષાએ અપૃથક્ કહેલ છે. તે પ્રમાણે પ્રાતિજજ્ઞાન પણ શ્રુતજ્ઞાનથી અને કેવલજ્ઞાનથી અપેક્ષાએ પૃથક છે અને અપેક્ષાએ અપૃથક છે. તેમાંથી પ્રથમ કેવલજ્ઞાનથી અને શ્રુતજ્ઞાનથી પ્રાતિભજ્ઞાન પૃથક છે તેને ગ્રંથકારશ્રી સ્પષ્ટ કરે છે –
કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના પૂર્વકાળમાં જ તેવા પ્રકારનો ક્ષયોપશમ જીવમાં થાય છે, જેનાથી કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના પ્રકૃષ્ટ ઉપાયનું જ્ઞાન પ્રગટે છે; તે પ્રાભિજ્ઞાન છે, તેથી પ્રાતિજજ્ઞાનને તત્ત્વથી શ્રુત કહેવામાં આવતું નથી, કેમ કે શાસ્ત્રવચનના બોધથી જે જ્ઞાન થાય છે, તે શ્રુતજ્ઞાન છે એ પ્રકારનો વ્યવહાર છે; અને પ્રકષ્ટબુદ્ધિવાળા એવા ગણધરોને પણ શાસ્ત્રવચનના બળથી આ પ્રતિભજ્ઞાન પ્રગટ થતું નથી, વળી દિવસની પૂર્વમાં જેમ અરુણોદય થાય છે, તેમ કેવલજ્ઞાનની પૂર્વમાં કેવલજ્ઞાનના પ્રકૃષ્ટ ઉપાયનું જ્ઞાન કરાવે તેવું પ્રાતિભજ્ઞાન પ્રગટે છે, તેથી જેમ રાત્રિથી અરુણોદય પૃથક છે, તેમ શ્રુતથી પ્રાતિજ્ઞાન પૃથક છે.
વળી કેવલજ્ઞાન સર્વ દ્રવ્ય અને સર્વ પર્યાયના વિષયવાળું છે અને ક્ષાયિકભાવવાળું છે, અને આ પ્રતિભજ્ઞાન કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના પ્રષ્ટિ ઉપાયને જણાવનાર હોવા છતાં સર્વ દ્રવ્ય અને સર્વ પર્યાયનો બોધ કરાવતું નથી અને ક્ષાયોપથમિકભાવવાળું છે, તેથી જેમ દિવસથી અરુણોદય પૃથક છે, તેમ કેવલજ્ઞાનથી પ્રાભિજ્ઞાનને પૃથક્ કહેલ છે.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે જેમ અરુણોદય રાત્રિથી પૃથક છે અને દિવસથી પણ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
