________________
યોગવિવેકદ્વાચિંશિકા/સંકલના
': ‘યોગવિવેકદ્વાર્ગિશિકા’ના પદાર્થોની સંકલના :
૧૮મી યોગભેદબત્રીશીમાં યોગના અધ્યાત્માદિ પાંચ ભેદો બતાવ્યા.
યોગ એટલે મોક્ષને અનુકૂળ એવી જીવની પરિણતિ અને તે પરિણતિ તરતમતાના ભેદથી અનેક ભેદવાળી છે અને તે પરિણતિને અધ્યાત્માદિ પાંચ ભેદરૂપે ૧૮મી યોગભેદબત્રીશીમાં બતાવ્યા. હવે મોક્ષને અનુકૂળ એવી જીવની પરિણતિને અન્ય અન્ય રીતે વિભાગ કરીને યોગના અનેક પ્રકારો પ્રસ્તુત ૧૯મી યોગવિવેકબત્રીશીમાં બતાવેલ છે. તેમાં સૌ પ્રથમ યોગમાર્ગને ત્રણ ભેદમાં વિભાગ કરીને બતાવેલ છે. ઈચ્છાયોગ, શાસ્ત્રયોગ અને સામર્થ્યયોગરૂપ ત્રણ યોગભેદો :
ઈચ્છાયોગ :- શાસ્ત્રાનુસારી યોગમાર્ગની પ્રવૃત્તિ કરવાની બલવાન ઈચ્છા હોવા છતાં બોધની વિકલતાને કારણે અથવા તો બોધ વિકલ ન હોય તોપણ પ્રમાદને કારણે યોગમાર્ગની કાંઈક ત્રુટિત પ્રવૃત્તિ થાય તે ઈચ્છાયોગ છે. આ ઈચ્છાયોગને સેવીને સાધક યોગી શાસ્ત્રયોગની શક્તિનો સંચય કરે છે.
શાસ્ત્રયોગ :- પરિપૂર્ણ શાસ્ત્રાનુસારી અનુષ્ઠાન કરીને આત્મામાં જ્યારે યોગની પરિણતિ પ્રગટે છે ત્યારે શાસ્ત્રયોગ આવે છે. શાસ્ત્રના વચનાનુસાર પ્રવૃત્તિ છે પ્રધાન જેમાં એવો જે યોગ તે શાસ્ત્રયોગ છે. તેથી શાસ્ત્રયોગમાં શાસ્ત્રવચનાનુસાર અખંડ આરાધના હોય છે.
સામર્થ્યયોગ :- શાસ્ત્ર બતાવેલી દિશાથી શાસ્ત્રાનુસારી અખંડ પ્રવૃત્તિ કરનારા યોગીઓને જ્યારે શક્તિનો ઉદ્રક થાય છે, ત્યારે પ્રાયઃ સામર્થ્યયોગ પ્રગટે છે. આ સામર્થ્યયોગમાં શક્તિના પ્રકર્ષથી મોહના ઉચ્છેદ માટે યત્ન હોય છે. જે યત્નના બળથી જીવ મોહનો ઉચ્છેદ કરીને સ્વસ્વરૂપમાં વિશ્રાંત થાય છે.
મોહના ઉન્મેલનને અનુકૂળ સામર્થ્ય છે જેમાં એવો જીવનો મોક્ષને અનુકૂળ વ્યાપાર તે સામર્થ્યયોગ છે. સામર્થ્યયોગમાં વર્તતા યોગીઓ અનવરત અસંગભાવમાં સુદઢ યત્ન કરીને મોહનું ઉમૂલન કરે છે. ક્ષપકશ્રેણિકાળમાં આ સામર્થ્યયોગ આવે છે અને શુક્લધ્યાનના મહાયત્નસ્વરૂપ આ સામર્થ્યયોગ છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
