________________
યોગવિવેકદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૨ કે આ સંસાર ચાર ગતિના પરિભ્રમણરૂપ છે અને ચાર ગતિના પરિભ્રમણરૂપ સંસારનો અંત કરવામાં ચૈત્યવંદનાદિ ક્રિયાઓ કારણ છે; અને ચૈત્ય-જિનપ્રતિમા, અને તેમને વંદનની ક્રિયા એટલે જિનપ્રતિમાને વંદનની ક્રિયા, અને તેના દ્વારા જેમની પ્રતિમા છે તેવા જિનને વંદનની ક્રિયા; અને આ વંદનની ક્રિયા શાસ્ત્રાનુસારી કરવામાં આવે તો સંસારનો અંત થાય છે, એ પ્રમાણે જે જીવે આગમનો અર્થ સાંભળ્યો છે, અને તેથી આગમને પરતંત્ર થઈને ચૈત્યવંદન કરી શકે તેવા પ્રકારનો ક્ષયોપશમ નહિ થયેલો હોવા છતાં નિર્ચાજ જ કરવાની ઈચ્છાવાળો છે, એવા જીવનો કાલાદિથી વિકલયોગકત્રુટિવાળો યોગ, તે ઈચ્છાયોગ છે.
આવા જીવોમાં કેટલાક જ્ઞાની પણ હોય અર્થાત્ આ ચૈત્યવંદનાદિ અનુષ્ઠાન સમ્યગુ કઈ રીતે નિષ્પન્ન થઈ શકે તે પ્રકારનો પારમાર્થિક બોધ પણ હોય, તેથી તે બોધ પ્રમાણે જો તેઓ ચૈત્યવંદન અનુષ્ઠાનમાં યત્ન કરે તો શાસ્ત્રવચનાનુસાર સ્થાન, ઊર્ણ, અર્થ અને આલંબનમાં યત્ન થાય અને તે અનુષ્ઠાન શાસ્ત્રયોગરૂપ બને. આમ છતાં તેવા પ્રકારના સત્ત્વનો હજુ પ્રકર્ષ થયો નથી, તેથી જ્ઞાની હોવા છતાં પણ તેઓ પ્રમાદવાળા છે. આવા જીવો ચૈત્યવંદનાદિ અનુષ્ઠાન પરિપૂર્ણ શાસ્ત્રવિધિ અનુસાર કરી શકતા નથી, તેવા જીવોને ચૈત્યવંદનાદિ અનુષ્ઠાનમાં કાલાદિ જે અંગો છે, તેમાંથી કોઈપણ અંગની વિકલતા હોય તો તે ઈચ્છાયોગ છે.
અહીં ઈચ્છાયોગ છે એમ કહ્યું, ત્યાં શાસ્ત્રયોગ અને સામર્થ્યયોગ ગૌણ છે અને ઈચ્છાયોગ પ્રધાન છે.
વસ્તુતઃ તે ચૈત્યવંદનાદિ અનુષ્ઠાન શાસ્ત્ર પ્રમાણે કરવાની બલવાન ઈચ્છા છે, અને કાંઈક શાસ્ત્રાનુસારી યત્ન થાય છે, તોપણ સંપૂર્ણ શાસ્ત્રાનુસારી યત્ન થતો નથી, તેથી શાસ્ત્રયોગ ત્યાં ગૌણ છે અને ઈચ્છાયોગ પ્રધાન છે. વળી તે ચૈત્યવંદનાદિ અનુષ્ઠાન કરતી વખતે કાંઈક યોગમાર્ગને અનુકૂળ સામર્થ્ય પ્રવર્તે છે, તોપણ ક્ષપકશ્રેણિ વખતે પ્રકર્ષથી જેવું સામર્થ્ય પ્રગટે છે, તેવું સામર્થ્ય ત્યાં નથી, તેથી સામર્થ્યયોગ પણ ત્યાં ગૌણ છે, આમ છતાં ભગવાને કહેલ યોગમાર્ગને સેવવાની ઈચ્છા બળવાન છે, તેથી ત્યાં ઈચ્છાની પ્રધાનતા છે, અને તે અનુષ્ઠાનથી કાંઈક યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ પણ થાય છે. તેથી તે અનુષ્ઠાનકાળમાં મોક્ષને અનુકૂળ એવું
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
