Visheshavashyak Bhashya Part 01

Author(s): Divyadarshan
Publisher: Divyadarshan

Page 240

233
विशेषा०
र्थेषु मध्ये पदार्थान्तरत्वेन कल्प्यते; एतच्चायुक्तम्, वस्तूनामनन्तपर्यायत्वेन पदार्थानन्त्यमसङ्गादिति । यत्र सन्धिमाप्तौ तं न करोति, दुष्टं वा करोति, असौ संधिदोषः । इति द्वात्रिंशत् सूत्रदोषाः । एतैर्विरहितं यत् तल्लक्षणयुक्तं सूत्रमिति ॥ ४ ॥
तथा अष्टाभि गुणैर्यदुपेतं तल्लक्षणयुक्तं सूत्रमिति वर्तते । ते चेमे गुणाः
" निद्दोसं सारवंतं च हेउजुत्तमलंकियं । उत्तणीयं सोवयारं चं मियं महुरमेव य ॥ १ ॥ "
निर्दोषम् - समस्तोक्ता ऽनुक्तदोषविप्रमुक्तम्, दोषाभावोऽपि चेह गुणत्वेन विवक्षितः । सारवत् - गोशब्दादिवद् बहुपर्यायक्षमम् । हेतुः - अन्वयव्यतिरेकोपपत्तिलक्षणः, तेनान्वितं हेतुयुक्तम् । उपमो-स्प्रेक्षादिभिरलङ्कारैर्विभूषितमलङ्कृतम् । उपनयोपसंहृतमुपनीतम् । अग्राम्यभणितिसंयुक्तं सोपचारम् । वर्णाद्युचितपरिमाणं मितम् । श्रुतिमनोहरं मधुरमिति ॥ १ ॥
अन्यैस्तु कैश्चित् पद् गुणाः सूत्रस्य पठ्यन्ते, तद्यथा
"अप्पाखरमसंदिद्धं सारखं विस्सओमुहं । अत्थोभमणवज्जं च सुतं सव्वण्णुभासियं ॥ १ ॥ "
अत्राह-
- तत्राऽल्पाक्षरम् - बहुसंग्राहकपरिमिताक्षरम्, यथेदमेव सामायिकसूत्रम् । असंदिग्धम् - सैन्धवशब्दवलवण-वसन- तुरङ्गपुरुषाद्यनेकार्थसंशयकारि न भवति । सारवच्वं च पूर्ववत् । विश्वतोमुखं प्रतिमूत्रं चरणानुगोगाद्यनुयोगचतुष्टयव्याख्याक्षमम् ; अथवा, 'अनन्तार्थत्वाद्यतो विश्वतोमुखम्, अतः सारवत्' इत्येवं सारवत्वस्यैव हेतुभावेनेदं योज्यते; अस्मिंश्व व्याख्याने पञ्चैते गुणा भवन्ति । स्तोमकाः- चकार-हिकार- तुशब्द- वाशब्दादयो निपाताः, तैर्निरर्थकैर्वियुक्तमस्तोभकम् । अनवद्यम् - कामादिपापव्यापाराऽमरूपकम् । एवंभूतं सूत्रं सर्वज्ञभाषितमिति । यैस्तु पूर्वेऽष्टौ गुणाः प्रोक्ताः, तेऽनन्तरश्लोकोक्तगुणास्तेष्वष्टसु गुणेष्वन्तर्भावयन्ति ; ये त्वनन्तरश्लोकोक्तानेव सूत्रगुणान् पठन्ति तेऽमीभिरेव पूर्वोक्तानामष्टानामपि संग्रहं प्रतिपादयन्ति ।। ९९९ ।।
तदेवंभूतं सूत्रं मूत्रानुगमे उच्चारणीयम् तस्मिंश्रोच्चारितं कदा सूत्रस्पर्शिक निर्युक्तेरवसरो भवति १, इत्याह
गए सुद्धेति निच्छिए तह कए पयच्छेए । सुत्ताला वयनासे निक्खित्ते सुतफासो उ ॥१००० ॥
१. ग. 'मटा' । २ निर्दोषं सारखच हेतुयुक्तमलङ्कृतम् । उपनीतं सोपचारं च मितं मधुरमेव च ॥ १ ॥
३
सारवद विश्वतोमुखम् । अस्तोभमनवद्यं व सूत्रं सर्वज्ञभाषितम् ॥ १ ॥ ४. ग. 'रंगपु' । शुद्ध इति निश्चिते तथा कृते पदे । सूत्रालापकम्यासे निक्षिसे सूत्रस्पर्शस्तु ॥ १००० ॥
सूत्रानुगमावसरत्वात् मृत्रेऽनुगते उच्चारिते सति, यथा- "करेगि भन्ते ! सामाइयं सव्वं सावज्जं जोगं" इत्यादि, तथा, सर्वदोषरहितत्वात् 'शुद्धमिदम्' इत्येवं निश्चिते; तथा व्याख्यानावसरत्वादेव 'करोमि, भदन्त !, सामायिकम्, सावयं, योगम्' इत्यादि कृते तथा, मूत्रालापकानां यथासंभवं नाम स्थापनादिन्यासे निक्षिप्ते न्यस्ते विहिते, ततस्तद्याख्यानार्थ सूत्रस्पर्शिकनिर्युर्व्यापारः ॥ इति द्वात्रिंशद्वाश्रार्थः ।। १००० ॥
एवं च सति किम् ?, इत्याह
एवं सुत्तागमो सुत्तालावगगओ य निक्खेवो । सुत्तप्फासियजुत्ती नया य वचंति समयं तु ॥ १०१ ॥ तदेवं सूत्रानुगोऽनुगममशमभेदः तथा सूत्रालापकगतश्च निक्षेपो निक्षेपद्वारतृतीयभेदः ; तथा, सूत्रस्पर्शिका निर्युक्तिर्निर्युक्यनुगमनृतीयभेदः; तथा, नयाश्च चतुर्थानुयोगद्वारोपन्यस्ताः, समकं युगपत् प्रतिमूत्रं व्रजन्ति गच्छन्तीति ॥ १००१ ॥
आह विनेयः नन्वनुगमोऽयं द्विविधोऽपि भणितः परमसौ तावद् व्याख्यास्वरूपः, तत्र व्याख्यायाः किं लक्षणम् १, इति
सुतं पयं पयत्थो संभवओ विग्गहो वियारो य । दूसियसिद्धी नयमयविसेसओ नेयमणुसुतं ॥ १००२॥
व्याख्यानविधौ प्रस्तुते प्रथमं तावदस्खलितादिगुणोपेतं यथोक्तलक्षणयुक्तं मूत्रमुचारणीयम् । इयं चान्यत्रास्खलितपदोच्चारणरूपा संहिता भण्यते । तत्थ 'पदं' इति पदच्छेदो दर्शनीयः । ततः पदार्थों वक्तव्यः । ततः संभवतो विग्रहः समासः कर्तव्यः । तचालनारूपो विचारः कर्तव्यः । ततो दूषितसिद्धिः- दूषणपरिहारः प्रत्यवस्थानरूपी निरूपणीयः । एवमुक्तणानुत्रं प्रतिभुवं नियमित विशेषतो नयानां मतविशेषैर्व्याख्यानं ज्ञेयम् । इति गाथासंक्षेपार्थः । विस्तरार्थस्तु संहितायाः सूत्रलक्षणाभिधानतो भाषाकारेण वस्तुतोऽभिहित एव ।। १००२ ।।
पदादिगतं त्वमुं स एवाह
१ एवं सूत्रानुगमः सूत्रालापकगतश्च निक्षेपः । सूत्रस्पर्शिक ( निर् ) युक्तिर्नयाश्च व्रजन्ति समकं तु ॥१००१ ॥ X (नयमतः)
२ सूत्रं पदं पदार्थ संभवतो विग्रहो विचारथ ।। वूषितसिद्धिनंयमत विशेषतो ज्ञेयमनुसृतम् ॥ १००१ ॥