________________
प्रथमः पादः
अन्त्यव्यञ्जनस्य ॥ ११ ॥
शब्दानां यद् अन्त्यव्यञ्जनं तस्य लुग् भवति । जाव' । ताव। जसो । तमो । जम्मो । समासे तु वाक्यविभक्तयपेक्षायाम् अन्त्यत्वं अनन्त्यत्वं च । नोभयमपि भवति । सद्भिक्षुः सभिक्खू । सज्जनः सज्जणो । एतद्गुणाः एअगुणा । तद्गुणाः तग्गुणा ।
शब्दों का जो अन्त्य व्यंजन होता है उसका लोप होता है । उदा० - जाय नम्मो । परंतु समास में वाक्यविभक्ति की अपेक्षा होने पर ( समास के आदिम पद का अन्त्य व्यंजन ) कभी अन्त्य माना जाता है तो कभी अनन्त्य माना जाता है । इसलिए दोनों भी होते हैं ( यानी कभी उसका लोप होता है तो कभी वह वैसे ही रहकर अनंतर योग्य वर्णान्तर होता है । उदा०- ) सद्भिक्षुग्गुणा । न श्रदुदोः ।। १२ ।।
श्रद् उद् इत्येतयोरन्त्यव्यञ्जनस्य लुग् न भवति । सद्दहिअं । सद्धा । उग्गयं उन्नयं ।
श्रद् और उद् इन ( शब्दों ) के अन्त्य व्यंजन का लोप नहीं होता है । उदा०सहिअं उन्नयं ।
निर्दुरोर्वा ।। १३ ।।
निर् दुर् इत्येतयोरन्त्यव्यञ्जनस्य वा लुग् भवति । निस्स्सहं नीसहं । दुस्सहो" दूसहो । दुक्खओ " दुहिओ ।
निर् और दुर् इन ( उपसगों ) में अन्त्य व्यंजन का लोप विकल्प से होता है । उदा० – निस्सह "दुहिओ ।
स्वरेरन्तरश्च ।। १४ ॥
अन्तरो निदु रोश्चान्त्यव्यञ्जनस्य स्वरे परे लुग् न भवति । अन्त - रप्पा । निरन्तरं । निरवसेसं । दुरुत्तरं । दुरवगाहं । क्वचिद् भवत्यपि । अन्तोवरि ।
अंतर् ( शब्द तथा ) निर् और दुर् शब्दों में अन्त्य व्यंजन के आगे स्वर होने पर उस अन्त्य व्यंजन का लोप नहीं होता है । उदा० - अंतरप्पा
इस अन्त्य व्यंजन का ) क्वचित् लोप होता भी है । उदा० - अन्तोवरि ।
१. यावत् । तावत् । यशस् । तमस् । जन्मन् ।
२. श्रद्धित । श्रद्धा । उद्गत | उन्नत ॥
Jain Education International
३. निःसह ।
४. दुःसह
५. दुःखित ।
६. अन्तरात्मा । निरन्तर । निरवशेष । दुरुत्तर । दुरवगाह । ७. अंतर- उपरि ।
दुरबगाहं । ( परंतु
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
