________________
છે. અને અનેકાન્તાત્મક વસ્તુનું કથન કરવા માટે ‘સ્યાત્' શબ્દનો પ્રદન્ત યુક્તિપૂર્ણ સમાધાન છે. જ્ઞાન-વિજ્ઞાનની અનેક શાખાઓનું પ્રયોગ થાય છે. વર્ણન આ આગમમાં ઉપલબ્ધ છે.
‘સ્યાત્' શબ્દનો અર્થ છે - કદાચિત કોઈ એક દ્રષ્ટિથી કોઈ એક અપેક્ષાથી વસ્તુ એ પ્રકારે પણ કહી શકાય છે અને બીજી દ્રષ્ટિથી વસ્તુનું કથન બીજા પ્રકારથી થઈ શકે છે. સ્યાત્ શબ્દના પ્રયોગથી આપણા વચન સ્યાદ્વાદ કહેવાય છે, એટલે સ્યાત્ પૂર્વક જે વાદકથન છે તે સ્યાદ્વાદ છે. એટલે એમ કહેવાય છે કે અનેકાન્તાત્મક અર્થનો કથન સ્યાદ્વાદ છે. સ્યાદ્વાદને અનેકાન્ત કહેવાનું કારણ એ છે કે સ્યાદ્વાદ જે વસ્તુનું કથન કરે છે તે અનેકાન્તાત્મક અને અનેકાન્તાત્મક અર્થનો કથન સ્યાદ્વાદ છે. સ્પાન એ અન્પય છે જે અનેકાન્તનો પાતક છે. શાબ્દિક ભેદ હોવા છતાં પણા ભાવાત્મક દ્રષ્ટિથી સ્યાદ્વાદ અને અનેકાન્તવાદ બન્ને એક જ છે. સ્યાદ્વાદમાં ‘સાત' શબ્દની પ્રધાનતા છે અને અનેકાન્તવાદમાં અને કાન્ત અર્થની મુખ્યતા છે. સ્માત શબ્દ અનેકાન્તનો ઘાતક છે અને અનેકાન્તને અભિવ્યક્ત કરવા માટે સ્પાત શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે.
સ્યાદ્વાદની આચાર દ્રષ્ટિ :- તાત્વિક ચિંતન કથનની જેમ વ્યવહારિક ક્ષેત્રમાં પણ સ્યાદ્વાદ અનેકાન્તવાદનું આશ્રય ગ્રહણ કરવું જ કલ્યાાકારી છે. કારાકે એકાન્ત આગ્રહ સંકલિષ્ટ મોદશાનું પરિક્ષાામ છે. એનાથી કર્મબંધ થાય છે જ્યારે અનેકાન્ત દ્રષ્ટિમાં આગ્રહ કે સંક્લેશ નથી. એટલે એ અહિંસા છે. અહિંસાથી કર્મબંધ નથી થાતું માટે સાધકે એનો પ્રયોગ કરવો જોઈએ. એકાન્ત દ્રષ્ટિથી વ્યવહાર નથી ચાલતો માટે એનો સ્વીકાર કરવો અનાચાર છે. પરંતુ અનેકાન્તવાદ દ્રષ્ટિથી વ્યવહારનો લોપ નથી થતો એ કારાથી એનો સ્વીકાર કરવો એ આચાર છે. અહિંસા અને સંક્લેશનો જન્મજાત વિરોધ છે. એટલા માટે અહિંસાને પલ્લવિત કરવા માટે સ્યાદ્વાદાત્મક દ્રષ્ટિ પરમ આવશ્યક છે.
સ્યાદ્વાદ શબ્દનો આગમોમાં અસ્તિત્વ :- સામાન્ય રીતે આગોમાં ‘સ્યાત્’ પાક્તિ ઉલ્લેખોના મંત્ર-તંત્ર દર્શન થાય છે. વસ્તુતઃ અનેકાન્ત આત્મક્તા અનેકાન્ત શબ્દથી પણ અભિવ્યક્ત થાય છે અને સ્યાદ્વાદથી પણ થાય છે. આમ જોવા જઈએ તો સ્યાદ્વાદ શબ્દનો અર્થ આગમ કાલીન હોવામાં અધિક પ્રાચીન જણાય છે. કારણકે આગમોમાં સ્થાત્ શબ્દનો પ્રયોગ અધિક્તાથી કરવામાં આવ્યો છે.
ભગવતી સૂત્ર તો અધિકતર સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાન્તનો ગાકારજ છે. ભગવતી સૂત્રમાં ‘સ્પાત્' શબ્દાંકિત વાક્યો દ્વારા વસ્તુ અને એના નામનો સમન્વય કરવામાં આવ્યો છે. જૈન આગમોમાં સર્વાધિક મહત્ત્વ પ્રાપ્ત વિશાલકાય આગમનું નામ છે ‘શ્રી ભગવતી સૂત્ર'. પ્રસિદ્ધ છે કે, આ ભગવતી સૂત્રમાં જૈન તત્ત્વવિદ્યાથી સંબંધિત વિવિધ વિષયો ઉપરના ૩૬ હજાર પ્રશ્નોના ભગવાન મહાવીર દ્વારા
એપ્રિલ - ૨૦૧૮
ભગવાન મહાવીરે જે શાશ્વત સત્ય સિદ્ધાંતોનું પ્રતિપાદન કર્યું એ આજના વૈજ્ઞાનિક યુગમાં સર્વાધિક પ્રાસંગિક છે. માનવામાં આવે છે કે વિશ્વવિદ્યાની એવી કોઈપણ શાખા નહીં હોય જેનો પ્રત્યક્ષ અને અપ્રત્યક્ષ રૂપમાં ચર્ચા આ આગમમાં નહીં હોય. દર્શન આધ્યાત્મ વિદ્યા પુદ્ગલ અને પરમાણુ સિદ્ધાન્ત આદિ સેંકડો મહત્ત્વપૂર્ણ વિષયોનો વર્ણન તથા એમની અનેકાન્ત શૈલીમાં સમાધાન આ આગમના અનુશીલનથી પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. જેવી રીતે કોઈપણ વસ્તુને સર્વાંગ દ્રષ્ટિથી સમજવા માટે અનેકાન્ત દ્રષ્ટિ અને એનું સમ્યક સ્વરૂપ કથન કરવા માટે નયનિક્ષેપની સાપેક્ષિક સ્યાદ્વાદ પ્રણાલી.
ધર્મ-અધર્મ, જીવ-અજીવ, પુદ્ગલ-પરમાણુ, લેશ્યા, તપ વિધાન, ગતિ-સહાયક, દ્રવ્ય, ધર્માસ્તિકાય, કાલચક્ર-પરિવર્તનનું વર્ણન, કર્મ સિદ્ધાંત, વનસ્પતિમાં જીવ, પર્યાવરણ, મોવર્ગણાનું સ્વરૂપ, વિભિન્ન વ યોનિઓ આદિ વિષયોમાં થઈ રહેલ જીવ વિજ્ઞાનનું ભૌતિક- વિજ્ઞાન સંબંધી અધુનાતન અનુસંધાન આ બધાની સત્યતા સિદ્ધ કરે છે.
આ આગમમાં વિષયનું પ્રતિપાદન સર્વત્ર અનેકાન્ત દ્રષ્ટિથી થાય છે. ઉદાહરા સ્વરૂપ - આ સૂત્રમાં તત્ત્વવિદ્યાનો પ્રારંભ વનમાળે પત્નિ' આ સૂત્ર પદથી થયો છે. અર્થાત્ જે ચલિત થઈ ચૂક્યું છે તે ચાલી ગયું એમ માની શકાય છે. આચાર્ય અભયદેવસૂરિએ ટીકામાં આ પદની નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનયની દ્રષ્ટિથી વ્યાખ્યા કરી છે. એમનું કહેવું છે કે વ્યવહારનય અનુસાર ચલિતને જ ચલિત કહી શકાય છે. અને નિશ્ચયનય અનુસાર નનમાન' ને પણ ચલિત કહી શકાય છે.
વિષય-વસ્તુની વિવિધતા :- ભગવતી સૂત્રમાં વિષ્ણુની વિવિધતા છે. શાન-રત્નાકર શબ્દથી અગર કોઈ શાસ્ત્રને સંબોધિત કરી શકાય છે તો આજ એક મહાન શાસ્ત્રરાજ છે. કહેવામાં આવે છે કે ‘વેદ’ સમસ્ત જ્ઞાન-વિજ્ઞાનનો મૂળ છે. એવી જ રીતે ભગવતી સૂત્ર પણ સમસ્ત તત્ત્વવિદ્યાનો આધાર ગ્રંથ છે. એમાં ભૂગોળખગોળ, ઈહલોક-૫૨લોક, સ્વર્ગ-નરક, પ્રાણ્ણિશાસ્ત્ર, રસાયનશાસ્ત્ર, ગર્ભશાસ્ત્ર, સ્વપ્નશાસ્ત્ર, ભુગર્ભશાસ્ત્ર, ગાિતશાસ્ત્ર, જ્યોતિષશાસ્ત્ર, મન્તવિજ્ઞાન, અધ્યાત્મવિજ્ઞાન આદિ કોઈપણ વિષય બાકી રહેતા નથી.
વિલક્ષણ વિવેચન – શૈલી :- ભગવતી સૂત્રની રચના પ્રશ્નોત્તરની શૈલીમાં થઈ છે. પ્રશ્નકર્તામાં મુખ્ય છે - શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના પ્રધાન શિષ્ય ગાધર ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમ સ્વામી. એમના પછી માકપુિત્ર, રોહ અણગાર ગણધર અગ્નિભૂતિ, વાયુભૂતિ આદિ ક્યારે ક્યારે સ્કન્દક આદિ કોઈ પરિવ્રાજક, તાપસ એવં પાર્શ્વપત્ય
‘ગુરુદષ્ટિએ ગ્રંથ-ભાવન’ વિશેષાંક - પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૩
