________________
આગમત : ભાવ આવશ્યક છે.
અનુયોગના ચાર દ્વારઃ- (૧) ઉપક્રમ (૨) નિક્ષેપ (૩) અનુગમ (૨) નો આગમત : ભાવ આવશ્યકના ત્રણ ભેદ છે. લૌકિક, અને (૪) નય. આ ચાર દ્વારથી કોઈપણ વસ્તુની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા કમાવચનિક અને લોકોત્તરનો આગમત : ભાવ આવશ્યક. થઈ શકે છે.
(અ) લોકમાં ધર્મગ્રંથ રૂપે માન્ય રામાયણ આદિ ગ્રંથોનું ઉપક્રમ:- વસ્તુને નિક્ષેપ યોગ્ય બનાવવી તે ઉપક્રમ છે. અથવા ઉપયોગ પૂર્વક વાંચન કરવું તે લૌકિક ભાવ આવશ્યક છે. જે વચન દ્વારા વસ્તુ નિક્ષેપ યોગ્ય બને તે ઉપક્રમ છે અથવા શિષ્યના
(બ) હોમ-હવન આદિ ક્રિયાઓ ભાવપૂર્વક કરવી તે જે વિનયાદિ ગુણોથી વસ્તુ નિક્ષેપ યોગ્ય બને તેને પણ ઉપક્રમ કુબાવચનિક ભાવ આવશ્યક છે.
કહે છે. (ક) મોક્ષ સાધનામાં કારણભૂત આવશ્યક આરાધના જ્ઞાન નિક્ષેપ - વસ્તુને ચોક્કસ અર્થમાં સ્થાપિત કરવી તે નિક્ષેપ અને ભાવપૂર્વક કરવી તે લોકોત્તર ભાવ આવશ્યક છે.
છે. એક શબ્દના અનેક અર્થ થાય છે. તેમાંથી પ્રસંશાનુસાર આ રીતે ચારે નિક્ષેપ દ્વારા કોઈપણ શબ્દના ચોક્કસ અર્થનો અપ્રસ્તુત અર્થનું નિરાકરણ કરીને પ્રસ્તુત અર્થમાં સ્થાપિત કરવા બોધ થાય છે.
તે નિક્ષેપ છે. જેમ કે આ પેન મહાવીરને આપો. આ વાક્યમાં છ આવશ્યકનો અર્થાધિકાર :
મહાવીર શબ્દ ભગવાન મહાવીર માટે નથી, તેમ જ મહાવીરની આવશ્યક સૂત્રના છ અધ્યયન છે, તેના અર્થ આ પ્રમાણે છે. પ્રતિમાની પણ વાત નથી પરંતુ મહાવીર નામની વ્યક્તિની વાત
(૧) સામાયિક :- સર્વ પાપકારી પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ કરી છે, આ વાક્યમાં “નામ મહાવીર' ઈષ્ટ છે, તેથી તે પ્રસ્તુત છે. સમભાવ રૂપ આત્મભાવમાં સ્થિર થવું તે સામાયિક છે. સ્થાપના મહાવીર, દ્રવ્ય મહાવીર અર્થ અપ્રસ્તુત છે. તેનું નિરાકરણ
(૨) ચતુર્વિશતિ સ્તવ :- સંપૂર્ણ શુદ્ધદશાને પ્રાપ્ત થયેલા કરી નામ મહાવીર ગ્રહણ કરાય છે. શબ્દના અનેક અર્થમાંથી ચોક્કસ ચોવીસ તીર્થકરોના ગણોની સ્તુતિ, ભક્તિ કરવી તે ચતુર્વિશતિ અર્થમાં વસ્તુને સ્થાપિત કરવાનું કાર્ય નિક્ષેપનું છે, નિક્ષેપના ચાર સ્તવ છે.
ભેદ છે. (૩) વંદના :- ગુણવાન શ્રમણોને આદર - સન્માનપૂર્વક અનુગમ:- સૂત્રનો અનુકૂળ અર્થ કરવો અથવા સૂત્રને અનુકૂળ વંદન કરવા.
કે યોગ્ય અર્થ સાથે જોડવા તે અનુગમ છે. પ્રતિક્રમણ :- સંયમ સાધનામાં લાગેલા દોષોનું પ્રાયશ્ચિત નય :- પ્રત્યેક વસ્તુ અનંત ધર્માત્મક છે. તે અનંત ધર્મોમાંથી કરીને તેનાથી પાછા ફરવું તે પ્રતિક્રમણ છે.
શેષ ધર્મોને ગૌણ કરી મુખ્યરૂપે એક ધર્મને ગ્રહણ કરે તે નય છે. કાયોત્સર્ગ :- પ્રાયશ્ચિતથી શુદ્ધ થયેલા આત્માને વિશેષ શુદ્ધ
અનુયોગ દ્વારના ચાર દ્વાર કરવા માટે કાયાના મમત્વભાવને છોડીને આત્મભાવમાં સ્થિર
ઉપકમ થવું તે કાયોત્સર્ગ છે.
નિક્ષેપ
અનુગમ પચ્ચકખાણ :- પ્રાયશ્ચિતના દંડ રૂપે ત્યાગરૂપ ગુણોને ધારણ (૧) ઉપક્રમ :- ઉપક્રમના છ ભેદ છે. નામ ઉપક્રમ, સ્થાપના કરવા તે પચ્ચકખાણ છે.
ઉપક્રમ, દ્રવ્ય ઉપક્રમ, ક્ષેત્ર ઉપક્રમ, કાલ ઉપક્રમ, ભાવ ઉપક્રમ. આવશ્યકના પર્યાયવાચી શબ્દો:
નામ અને સ્થાપના ઉપક્રમનું સ્વરૂપ પૂર્વવત જાણવું. ખેતર આવશ્યક શબ્દના સ્વરૂપને સ્પષ્ટ કરે તેવો, તેના વિવિધ ખેડીને વાવણી યોગ્ય બનાવવું તે ક્ષેત્ર ઉપક્રમ છે. ઘડી આદિ દ્વારા પર્યાયવાચી શબ્દો છે.
કાલનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું તે કાલ ઉપક્રમ છે. અન્યના અભિપ્રાયનું (૧) આવશ્યક (૨) અવશ્યકરણીય (૩) ધવનિગ્રહ - જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું તે ભાવ ઉપક્રમ છે. ઉપક્રમના આ પ્રકાર અન્ય અનાદિકાલીન સંસારભાવનો નિગ્રહ આવશ્યકની આરાધનાથી રીત પણ થાય છે. થાય છે. તેથી તેને પ્રવનિગ્રહ કહે છે. (૪) આત્મવિશદ્ધિનું કારણ (૧) આનુપૂર્વી (૨) નામ (૩) પ્રમાણ (૪) વક્તવ્યતા હોવાથી તેને વિશધિ કહે છે. (૫) તેના છ અધ્યયન હોવાથી (૫) અર્વાધિકાર (૬) સમવતાર. અધ્યયનષક કહે છે. (૬) આવશ્યકની આરાધનાથી જીવ અને (૧) આનુપૂવી :- વસ્તુના અનેક ભેદનું કથન ક્રમશઃ કરવું, કર્મના સંબંધનું અપનયન - પૃથક થતું હોવાથી તે ન્યાય કહેવાય તે આનુપૂવી છે. તેના દેશ ભેદ છે. તેમાં (૧) નામ અન"વી (૨) છે. (૭) મોક્ષપ્રાપ્તિની આરાધના રૂપ હોવાથી આરાધના કહેવાય સ્થાપના અનુપૂર્વનું સ્વરૂપ પૂર્વવત જાણવું. (૩) છ દ્રવ્યનું છે. (૮) મોક્ષનો માર્ગ હોવાથી તે માર્ગ કહેવાય.
અનુક્રમથી નિરૂપણ કરવું તે દ્રવ્યાનુપૂર્વી. તેમાં અનુક્રમથી કથન આ આગમનો વર્ષ વિષય આવશ્યકનો અનુયોગ છે. કરવું, તે પૂર્વાનુપૂવ. વિપરીત ક્રમથી કથન કરવું, તે પથાનુપૂર્વી આવશ્યક સૂત્રના છ અધ્યયનમાં પ્રથમ સામાયિક અધ્યયન છે. તેથી અને અક્રમથી કથન કરવું, તે અનાનુપૂર્વી છે. સૂત્રકાર સામાયિકના અનુયોગનું કથન ચાર દ્વારથી કરે છે.
આ રીતે અધોલોક, મધ્યલોક અને ઊર્ધ્વલોક, આ ક્ષેત્રનું ક્રમથી
‘ગર દષ્ટિએ ગધ-ભાવન’ વિશેષાંક - પબદ્ધ જીવન
એપ્રિલ - ૨૦૧૮
