________________
ક્ષેત્રસ્વભાવજન્ય અને પરસ્પરજન વેદના સાતે નરકોમાં હોય છે. અધર્મજન્ય વેદના પ્રથમ ત્રણ નરકોમાં પરમાધામિક દેવો દ્વારા આપવામાં આવે છે. સાતે નરકના જીવો વેદના પ્રતિક્ષના અનુભવી રહ્યા છે. આંખનું મટકું મારીએ એટલો વખત પણ આરામ નથી. ચારે ગતિ નારકી, તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવમાં ભગવાને મનુષ્યભવની દુર્લભતા બતાવી છે.
મનુષ્યભવ કેટલો કિંમતી છે ?
નારકીના અસંખ્યાત કાળ (પોપમ અને સાગરોપમના આયુષ્ય પસાર થાય ત્યારે મનુષ્યની એક મિનિટ મળે.) નારકીના અસંખ્યાત કાળ સુધી ભૂખનું દુઃખ સહન કરો. ત્યારે મનુષ્યભવમાં ભોજનનો મીઠો કોળિયો મળે.
તેમ-તેમ વિકારો વધે. જેમ-જેમ વિષયોને ભોગો તેમ-તેમ મોહની પકડ વધતી જાય માટે તેનાથી બચવા પુરુષાર્થ કરો. હવે મારે અનંતકાળના વિષયોથી નિવૃત્ત થઈ જવું છે. (૩) કર્મનો સ્વીકાર :- કરેલા કર્મ મારે જ ભોગવવાના છે. મારે જ ક્ષય કરવાના છે. તેની શ્રદ્ધા કરી તત્ત્વની પ્રાપ્તિ કરવાની છે. જે જીવ તત્ત્વનું પ્રાપ્ત કરે તે નિમિત્તથી છૂટી જાય. નિમિત્તમાં ન ભળે તો નવા કર્મ બંધાતા નથી.
ભગવતીસૂત્રમાં કહ્યું છે ઃ
(૧)એક મનુષ્યભવની સામે નારકીના અસંખ્યાત ભવ. (૨)એક નારકીના ભવની સાથે અસંખ્યાતા દેવના ભવ. (૩)એક દેવના ભવની સામે અનંતા તિર્યંચના ભવ. (૪) અનંતા તિર્યંચના ભવની સામે સરેરાશ એક મનુષ્યભવ મળે. નારકી, તિર્યંચ, દેવ ચારિત્ર ગ્રહણ કરી શકતા નથી. માત્ર મનુષ્ય ચારિત્ર લઈને મોક્ષ સુધી પહોંચે છે.
તત્ત્વાર્થ સૂત્રનો અમુલ્ય અર્ક એટલે કે સાર વિચારીએ તો (૧)મોક્ષથી નજીક એટલે સમકિતી આત્મા ઃ- સમ્યક્દર્શન એટલે ગેટ વે ઓફ ઇનશાસન. સમ્યક્દર્શન એક આંખ છે. સમ્યક્દર્શન વિના અનંતા જીવો આ સંસારમાં ભટકી રહ્યા છે. સમ્યક્દ્રષ્ટિ આત્મા જે કાંઈ વિચારે તે આત્માને લક્ષમાં રાખીને જ વિચારે (૨) વિષયથી વિરાગ :- પાંચ ઈન્દ્રિયના ૨૩ વિષયો ભયંકર છે. વિષયોમાં ક્યાંય લોભાવાનું નથી. વિષયો મનગમતા જીવને મળે જ્ઞાન - દર્શન - મીમાંસા
कल्याणपादपाऽऽरामं, श्रुतगंगाहिमाचलम् ।
विश्वाम्भोजरविं देवं, वन्दे श्रीज्ञातनन्दनम् ।। સર્વજ્ઞ-શાસનમાં જ્ઞાન-દર્શન-મીમાંસાનું જે નિરૂપણ - પ્રતિપાદન થયું છે તે અન્યત્ર દુર્લભ છે. વ્યવહારભાષામાં આપણે જેને જોવું અને જાણવું કહીને જે શબ્દપ્રયોગ કરીએ છીએ તેની આ દાર્શનિક વ્યાખ્યા - મીમાંસા.
(૪)કષાય ત્યાગ :- તમે કષાયનું સેવન કર્યો કે ન કરી. પણ માત્ર તેનો વિચાર કરો તો પણ કર્મબંધનથી બંધાવો છો. તેના માટે થતા કાર્યો ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ કરાવે છે. (૫)સંસારમાં રહીને પણ ૧૨ વ્રત ધારી શ્રાવક બનો :ભગવાનના આજ્ઞાના અર્થી બનો. જીવનમાં વ્રત, તપ, શ્રદ્ધા, નિયમ, સંયમ હોય તો સાધનાથી નજીક છો. (૬)જીવનનું સાક્ષ્ય ઃ- મોલમાં જવું હોય, પરમતિ પામવી હોય તો સંસારનું બધું જ સુખ છોડો. સંયમજીવનમાં મજબૂત બો. ગૃહસ્થાશ્રમમાં કર્તવ્ય પરાયણ બન્યા પછી પણ ત્યાં જ અટકી ન જતાં સંતોષ ન રાખતાં મારે પણ સંયમ લેવો જ છે. લેવા જેવો સંયમ છે. સંયમ જીવન વિના કોઈનો ઉદ્ધાર નથી અને થવાનો પણ નથી. છેલ્લે સંયમ જ સ્વીકારવો છે. તેવો નિશ્ચય કરો. આ ભવમાં દ્રવ્યથી સંયમ ન લઈ શકાય તો પણ ભાવમાં સંયમ ઘૂંટવો.
ત્યાગ વિના તૃપ્તિ નથી. સંયમ વિના શાંતિ નથી. વૈરાગ્ય વિના સમાધિ નથી. આ શ્રદ્ધા, સાધના, સુગતિ અને પરમગતિ સુધી એક દિવસ પહોંચાડશે. આપણે પણ સુશ, પ્રાશ બની પંડિત પ્રબુદ્ધ બની વહેલાં વહેલાં મોક્ષમાં પહોંચી જઈએ.
un
પ્રવર્તક મુનિશ્રી મૃગેન્દ્ર વિજય મ.
સત્ + ચિત્ત + આનન્દ માં ચિહ્નો અર્થ જ્ઞાન થાય છે. એટલે આત્માના ચૈતન્ય જેવા અનેકગુણો પૈકી જ્ઞાન પણ એનો વિશેષ ગુા છે જે આત્માથી અવિભાજ્ય છે. કારા ગુો તેના સુન્ની દ્રવ્યથી અલગ હોઈ શકે જ નહિ. તેથી ગુણોનું પ્રતિપાદન કરતી ગાષામાં કહ્યું છે કે -
नाणं च दंसणं चेव, चरितं च तवो तहा !
વીરીયં તવોનો ન, એવં નીવસ વિશ્વળ (નવતત્ત્વ) હૈં, એપ્રિલ - ૨૦૧૮
સ્વરૂપ સંવેદન રૂપ જ્ઞાન અને દર્શન, જ્ઞાનોપયોગ, દર્શનોપયોગ, આત્મવિચરણ રૂપ બ્રહ્મ-વિહાર, અનાહાર સ્થિતિ, અનંત શક્તિરૂપ વીર્ય અને ઉપયોગરૂપ જાગૃતિ, સંવેદન, આત્માના ગુો છે. આત્મ દ્રવ્યને ઓળખવાના લક્ષણ છે.
મતિ, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યવ, કેવલજ્ઞાન - આ પાંચ જ્ઞાનનું વિસ્તૃત વિવેચન ૪૫ આગમો પૈકી ચૂલિકારૂપ નંદિ સૂત્રમાં મળે છે. કુલ ભેદ ૫૧ છે.
દશવૈકાલિક સૂત્રમાં જ્ઞાનની પ્રધાન્યતા બતાવતાં કહ્યું - पढमं नाणं तओ दया एवं चिदुइ सव्वसंजए।
અન્નાળી િવાહી, વિા નાહી છેયપાવમાં।। (અધ્યયન ૪/૧૦) કારણ અહિંસાનું આચરણ જીવના પરિક્ષાન વગર શક્ય નથી - માટે જ જ્ઞાનનું પ્રાધાન્ય છે.
તત્ત્વાર્થ સૂત્રની કારિકામાં ભગવાન ઉમાસ્વાતિજીએ કહ્યું છે
‘ગુરુદષ્ટિએ ગ્રંથ-ભાવન’ વિશેષાંક - પ્રબુદ્ધ જીવન
ખ
