________________
છે અને અભક્ષ્ય પણ છે. ઉત્તર :- હે સોમિલ! તમારા વિસ્તૃત થતા ગયા. પરંતુ અનેકાન્તવાદને મૂળ પ્રશ્નોમાં કોઈ અંતર બ્રાહ્મણમતના શાસ્ત્રોમાં બે પ્રકારના માસા કહ્યા છે - દ્રવ્યમાસા નથી પડયા. જો કે આગમોમાં દ્રવ્ય અને પર્યાયના તથા જીવ અને અને કાલમાસા. તેમાં જે કાલમાસા છે તે શ્રવણથી લઈને અષાઢ શરીરના ભેદભેદનો અનેકાન્તવાદ છે તો દાર્શનિક વિકાસના માસ પર્યત બાર માસ છે. યથા - શ્રાવણ, ભાદરવો, આસો, યુગમાં સામાન્ય અને વિશેષ, દ્રવ્ય અને ગુણ, દ્રવ્ય અને કર્મ, દ્રવ્ય કારતક, માગસર, પોષ, મહા, ફાગણ, ચૈત્ર, વૈશાખ, જેઠ અને અને જાતિ ઈત્યાદિ અનેક વિષયોમાં ભેદભેદની ચર્ચા અને સમર્થન અષાઢ. તે શ્રમણ નિગ્રંથોને અભક્ષ્ય છે. તેમાં જે દ્રવ્યમાસા છે થયું છે. તેના બે પ્રકાર છે. યથા ધાન્યમાસા અને અર્થમાસા. અર્થમાસા આવી રીતે નિત્યાનિત્ય, એકાનેક, આસ્તિ-નાસ્તિ, સાન્ત(સોના ચાંદી તોળવાના માસા)ના બે પ્રકાર છે યથા-સ્વર્ણમાસા અનંત આ ધર્મ યુગલોનો પણ સમન્વય ક્ષેત્ર પણ કે લોય વિસ્તૃત અને રીપ્યમાસા. તે શ્રમણ નિગ્રંથોને માટે અભક્ષ્ય છે. ધાન્યમાસા અને વિકાસ કેમ ન થયો હોય તો પણ ઉક્ત ધર્મયુગલોને લઈને (અડદ)ના બે પ્રકાર છે. યથા-શસ્ત્ર પરિણત અને અશસ્ત્રપરિણત. આગમમાં ચર્ચા થઈ છે. તે જ મૂળાધાર છે અને એના ઉપર જ ઈત્યાદિ માસાનું કથન ધાન્ય સરસવ પ્રમાણે કહેવું જોઈએ યાવત આગળના બધા જ અનેકાન્તવાદના મહાવૃક્ષ પ્રતિષ્ઠિત છે અને હે સોમિલ! માસા ભઠ્ય પણ છે અને અભક્ષ્ય પણ છે. નિશ્ચયપૂર્વક સ્વીકારવું જોઈએ.
કુલત્થાની ભઠ્યાભશ્યતા :- હે ભગવાન! આપના માટે કુલત્થા ભર્યું છે કે અભણ્ય? ઉત્તર :- હે સોમિલ! અમારા મતમાં દબાણ કરવું એટલે અહંકારનો એટેક! કુલત્થા ભઠ્ય પણ છે. અભક્ષ્ય પણ છે. તમારા બ્રાહ્મણ મતના | મનનો ધર્મ જુદો, બુદ્ધિનો ધર્મ અલગ, ચિત્તનો ધર્મ શાસ્ત્રોમાં ‘કુલત્થા’ના બે પ્રકાર છે. યથા - સ્ત્રીકુલત્થા અને પેમ્ફલેટ બતાવવાનો, અહંકારનો ધર્મ સર્વોપરી રહેવાનો ધાન્યકુલત્થા (કળથી) તેમાં જે સ્ત્રીકુલત્થા છે, તેના ત્રણ પ્રકાર
પણ વ્યવહારમાં. છે, યથા કુલકન્યા, કુલવધૂ અને કુલમાતા, તે શ્રમણ નિગ્રંથને આત્માનો ધર્મ સર્વવ્યાપી-ઉત્કૃષ્ટ માટે અભક્ષ્ય છે. તેમાંથી જે ધાન્યકુલત્યા છે તેના વિષયમાં પ્રત્યેક ધર્મનું કાર્ય જુદું જુદું, સર્વ ધર્મ પોતપોતાની સરસવની સમાન સમજવું જોઈએ. તેથી તે સોમિલ! કુલત્થા ભર્યા
સરહદમાં, સીમામાં રહે, એને દાદાશ્રી “જ્ઞાન” કહે છે. પણ છે અને અભક્ષ્ય પણ છે.
તો “અજ્ઞાન' કોને કહેવું? અજ્ઞાન વિશે વિશિષ્ટ આત્માતત્ત્વ સંબંધી તાત્ત્વિક પુચ્છા :- હે ભગવાન! શું આપ
વ્યાખ્યા આપી છે : “એકના ધર્મ ઉપર “આપણે” દબાણ એક છો, બે છો, અક્ષય છો, અવ્યય છો, અવસ્થિત છો, કે ભૂતકાલ
કરીએ એટલે થયું અજ્ઞાન!” અને ભવિષ્યકાલના અનેક પરિણામોને યોગ્ય છો? ઉત્તર :- હે
મનનો ધર્મ, બુદ્ધિનો ધર્મ, ચિત્તનો ધર્મ, અહંકારનો સોમિલ! હું એક પણ છું યાવત્ ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાલના
ધર્મ પરસ્પર, એકના ખાતામાં બીજો ડખોડખલ ના કરે અનેક પરિણામોને યોગ્ય પણ છું.
અથવા સાદી ભાષામાં બીજાનો ટેલિફોન ‘આપણે' ના લેતાં પ્રશ્ન :- હે ભગવાન! તમે શા માટે કહો છો કે હું એક પણ છું
જેનો હોય એને સોંપીએ એમ સો ધર્મ, પોતપોતાની થાવત ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાલના અનેક પરિણામોને યોગ્ય
લક્ષ્મણરેખામાં સ્વતંત્ર રહે, એનું નામ જ્ઞાન, પણ કોઈ પણ છું? ઉત્તર :- હે સોમિલ! દ્રવ્ય રૂપથી હું એક પણ છું. જ્ઞાન
એકના (મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત વગેરેના) ધર્મ ઉપર દબાણ-પ્રેશર અને દર્શનના ભેદથી હું એ પણ છું. આત્મપ્રદેશથી હું અક્ષય છું,
કરીએ, એનું નામ અજ્ઞાન! અવ્યય છું અને અવસ્થિત પણ છું. ઉપયોગની અપેક્ષાએ હું અનેક - જાણવાની જિજ્ઞાસા તો રહે જ... આત્માનો સ્વાભાવિક ભૂત વર્તમાન અને ભાવિ પરિણામોને યોગ્ય છું. તેથી હે સીમિલ!
ધર્મ શો? તો એનો ખુલાસો ૧૨૪૭ના સૂત્રમાં છે : પૂર્વાકૃત પ્રકારે કહ્યું છે.
આત્માનો સ્વભાવ શો? બધાના ધર્મને જોવું, “કોણ નિષ્કર્ષ :- આ પ્રકારે આપણે જોઈએ છીએ કે જેનાગોમાં
કયો કયો ધર્મ ને કેવી રીતે બજાવી રહ્યું છે' એને જોવું, અસ્તિ, નાસ્તિ, નિત્યાનિત્ય, ભેદભેદ, અનેકાનેક તથા સાન્ત
એનું નામ આત્માનો ધર્મ !”, અનંત આ વિરોધી ધર્મ યુગલોનો અનેકાન્તવાદના આશ્રયથી એક
| દબાણ કરવું એટલે એન્ક્રોચમેન્ટ કરવું, પ્રેશર લાવવુંજ વસ્તુમાં બતાવવામાં આવ્યું છે. ભગવાને આ નાના વાદોમાં જે મુખ્યત્વે અહંકારનો ઍટેક છે! જ્યારે આત્માનો ધર્મ તો અનેકાન્તવાદની જે પ્રતિષ્ઠા કરી છે એનો જ આશ્રય કર્યા પછીના
સર્વ ફેકલ્ટીને પોતાના કર્તવ્યમાં રહેવા દઈ–માત્ર જોવું અને દાર્શનિકોએ તાર્કિક રીતે દર્શનાન્સરોના ખંડનપૂર્વક આજ વાદોના
જાણવું જ છે. સમર્થન કર્યા છે. દાર્શનિક ચર્ચાના વિકાસ સાથે સાથે જેવી જેવી
અક્રમ વિજ્ઞાન' માંથી સાભાર પ્રશ્રોની વિવિધતા વધતી ગઈ તેમ તેમ અનેકાન્તવાદના ક્ષેત્ર પણ
એપ્રિલ - ૨૦૧૮ ) “ગદષ્ટિએ ગ્રંથ-ભાવન’ વિશેષાંક - પ્રબુદ્ધ જીવન
