________________
મથુરામાં સંપન્ન થવાના કારણે “માથુરી વાંચના' રૂપે પ્રસિદ્ધ થઈ (૧) આગમ :- “આ” ઉપસર્ગ “ગમ' ધાતુથી બનેલો આ શબ્દ છે. તેને “સ્કદિલીવાચના' તરીકે પણ સ્વીકૃતી પ્રાપ્ત થઈ.
‘આ’ ઉપસર્ગનો અર્થ સમન્નાત અર્થાત્ પૂર્ણ છે. અને “ગમ” (૪) ચતુર્થ વાંચના:- જે સમયે ઉત્તર, પૂર્વ અને મધ્ય ભારતમાં ધાતુનો અર્થ ગતિ-પ્રાપ્તિ છે. વિચરણ કરતા શ્રમણોનું સંમેલન મથુરામાં થયું હતું. તે જ સમયે કે જેનાથી વસ્તુ તત્ત્વનું પરિપૂર્ણ જ્ઞાન થાય તે. દક્ષિણ અને પશ્ચિમમાં વિચરણ કરવાવાળા શ્રમણોની એક વાંચના > આ - આત્મા તરફ ગમ-ગમન કરાવે છે. જે દ્રષ્ટિને અંતર્મુખી (વીર નિર્વાણ સં. ૮૨૭-૮૪૦) વલ્લભી (સૌરાષ્ટ્ર)માં આચાર્ય બનાવે, આત્મદ્રષ્ટિને ખોલે તે આગમ-આત્મજ્ઞાનનું ભાન નાગાર્જુનની નિશ્રામાં થઈ. આ વાંચના “વલ્લભી વાંચના” અથવા કરાવે તે. નાગંજનીય વાંચના' રૂપે પ્રસિદ્ધ છે.
> આ - ચારે બાજુ, ગમ-ગમન-જેના દ્વારા સર્વ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, (૫) પંચમ વાંચના:- વીર નિર્વાણની દસમી શતાબ્દી (૯૮૦- કાળ, ભાવ ગ્રાહી જ્ઞાન છે તેને આગમ કહેવાય છે. ૯૯૩) (ઈ.સ. ૪૫૪-૪૬૬)માં દેવર્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણના નેતૃત્વ > આ - આપ્ત પુરુષના વચન, ગ - ગણધર ભગવંતો દ્વારા હેઠળ પુનઃ શ્રમણસંઘ વલ્લભીમાં એકત્ર થયું. દેવર્ધિગણિ ગ્રંથેલ વાંચના, મ - મહર્ષિ પુરુષ, આચાર્ય ભગવંત. ક્ષમાશ્રમણ ૧૧ અંગ અને ૧ પૂર્વથી અધિક શ્રુતના જ્ઞાતા હતા. (૨) સૂત્ર :- તીર્થકરોના શ્રીમુખે અર્થભૂત દેશના પ્રવાહિત થાય તેઓએ પોતાના જ્ઞાનને પોતાની પ્રખર પ્રતિભા વડે સંકલિત છે. અને તેમના મુખ્ય શિષ્ય ગણધરો સૂત્રની રચના કરે છે. કરી પુસ્તકમાં ઉતાર્યું. પહેલા જે માથરી અને વલ્લભી વાચનાઓ (8) સિધ્ધાંત :- સૈકાલિક સિધ્ધ વચનોને સિધ્ધાંત કહેવાય છે. થયેલી તે બંને વાંચનાઓનો સમન્વય કરી તેમાં એકરૂપતા (૪) શ્રુતજ્ઞાન :- ગુરૂની પાસે શિષ્ય કંઠોપકંઠ સાંભળીને સ્મૃતિમાં લાવવાનો પ્રયાસ કર્યો. આ વાચના વલ્લભીમાં થવાના કારણે રાખે છે. વલ્લભી વાચના' તરીકે પ્રસિદ્ધ થઈ. ત્યારબાદ આગમોની આવી (૫) નિગ્રંથ પ્રવચન :- નિરૂ+ ગ્રંથ = વીતરાગી પુરુષ વડે પ્રરૂપાયેલું કોઈ વાચના થઈ નહીં. વીર નિર્વાણની દસમી શતાબ્દી પછી પ્રકષ્ટ = જે મોક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ કરાવે એવા વચનોને નિગ્રંથ પૂર્વજ્ઞાનની પરંપરા વિચ્છિન્ન થઈ ગઈ. ભગવાન મહાવીરના પ્રવચન કહે છે. પરિનિર્વાણની ૯ મી શતાબ્દીના અંતમાં આગમોની લેખન પરંપરા (૬) આપ્ત પ્રવચન :- જિન, તીર્થકર, સર્વજ્ઞ ભગવંતો આપ્ત છે ચાલી. પરંતુ આગમોને લિપિબદ્ધ કરવાનો સંકેત દેવર્ધિગણિ અને તેમના દ્વારા પ્રતિપાદિત તત્ત્વોને, સિધ્ધાંતોને આપ્ત ક્ષમાશ્રમણના સમયમાં મળે છે.
વચન કહેવાય છે. જૈન આગમોનું પ્રાચીનતમ વર્ગીકરણ સમવાયાંગમાં મળે છે. (૭) જિન વચન :- જિન ભાવિત અર્થાત્ તીર્થકરોના ઉપદેશ અને (૧) ત્યાં આગમ સાહિત્યનું પૂર્વ અને અંગના રૂપે વિભાજન કરેલ આદેશોને જિનવચન કહેવાય છે. છે. (૨) આગમોનું બીજું વર્ગીકરણ દેવર્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણના (૮) ગણિપિટક :- ગણિ-આચાર્ય, પિટક-પેટી. આચાર્યો દ્વારા સમયનું છે.
સુરક્ષિત આચારના વિધિ-નિષેધ નિયમો જે પેટીમાં સચવાયેલા અંગ પ્રવિષ્ટ અને અંગ બાહ્ય.
છે તે ગણિપિટક છે. > અંગ પ્રવિષ્ટ :- જે ગણધર કૃત સૂત્રાગમ રૂપે પ્રસિદ્ધ છે. (૯) ઉપદેશ :- ઉપ-નજીક, દેશ-આત્મા. આત્માની સમીપ > અંગ બાહ્ય :- જે સ્થવિર કૃત હોય છે.
આત્મામાં સ્થિત કરાવે એવી કથનશૈલીને ઉપદેશ કહેવાય સ્થાનકવાસી અને તેરાપંથી પરંપરા ૩૨ આગમને જ છે. પ્રમાણભૂત માને છે. શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક મૂળ આગમો સાથે (૧૦) શાસ્ત્ર :- જેનાથી ભાવ પરિણામ શિક્ષિત થાય તે નિર્યુક્તિને પ્રમાણ માની કુલ ૪૫ આગમને માને છે. દિગમ્બરની શાસ્ત્ર છે. માન્યતા એ છે કે આગમ વિચ્છેદ પામ્યા છે.
* આગમોનું છેલ્લું વર્ગીકરણ વિ.સં. ૧૩૩૪માં રચાયેલ * આગમના પર્યાયવાચી શબ્દો :- જૈન શાસ્ત્રોને “શ્રુત', “સૂત્ર' “પ્રભાવક-ચારિત્ર'માં સર્વપ્રથમ જોવા મળે છે. જે નીચે પ્રમાણે કે “આગમ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પરંતુ વ્યવહારમાં આગમ છે. શબ્દનો વધુ પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. અતીતકાલમાં શ્રુત શબ્દ (૧) અંગ (૨) ઉપાંગ (૨) મૂળ (૪) છેદ. આ વર્ગીકરણનો પ્રયોગ બહોળા પ્રમાણમાં થતો હતો. શ્રુત કેવલી, શ્રુત સ્થવિર ઉપાધ્યાય સમયસુંદરગણીએ પોતાના સમાચાર શતક પત્ર ૭૬માં આદિ અનેક જગ્યાએ પ્રયુક્ત થયો છે. સુત્ર, ગ્રંથ, સિદ્ધાંત, ઉલ્લેખ કરેલ છે. અને પછી આજ લગીના આચાર્યોએ તેને માન્ય પ્રવચન, આશા, શ્રુતજ્ઞાન, નિગ્રંથ પ્રવચન, આપ્તવચન, રાખેલ છે. આ વર્ગીકરણમાં દરેક અંગનું એકેક ઉપાંગ છે. જિનવચન, ગણિપિટક ઉપદેશ, શાસ્ત્ર, આગમ, આમ્નાય પ્રજ્ઞાપન અંગસૂત્રોમાં ઘણો જ ગૂઢાર્થ રહેલો છે તેથી તેના સંપૂર્ણ ભાવ એતિહય - આ બધા આગમના જ પર્યાય વાચી શબ્દ છે. સમજવા ખૂબ મુશ્કેલ લાગતા હતા તેથી તેના ભાવ વધારે સ્પત
[‘ગદષ્ટિએ ગ્રંથ-ભાવન’ વિશેષાંક - પબદ્ધ જીવન
એપ્રિલ - ૨૦૧૮
