________________
૧ આત્મા છે, ૨ તે નિત્ય છે.
તેને અડી જ હોતી નથી.
બ્રહ્માંડમાં અનંતાનંત (આઠમાં અનંતે) આત્માઓ છે. તે બધા પોતપોતાની રીતે સ્વતંત્ર છે. તેમને તેમનું શરીર છે. પોતાના શરીરની સુખદુઃખની લાગણીને જ તે આત્મા વેદે છે. બીજાના દેહની લાગણીઓ તેને થતી નથી.
કીડીમાં કીડી જેવડો અને હાથમાં હાથી જેવડો આત્મા બને છે. ‘તે સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં (ચૌદ રાજલોકમાં) વ્યાપી શકવાને સમર્થ છે. (કેવલિ સમુદ્દાત વખતે.)
આત્મા કહો કે જીવ કહો કે શિવ કહો, બધું એક જ છે. એમાં એમ કહી શકાય કે જે આત્મા કર્મથી યુક્ત છે તે જીવ છે અથવા આત્મા છે. જે આત્મા કર્મથી મુક્ત છે તે શિવ છે અથવા સિદ્ધ છે.
જ્યારે આત્મા દેહ છોડે છે કે તરત- એક, બે, કે ત્રણ સમયમાં જ - પોતાને જ્યાં જન્મ લેવાનો છે ત્યાં પહોંચી જાય છે. (આંખના એક પલકારામાં અસંખ્ય સમય જાય છે તેમાંના એકાદ - બે સમય લેવા.)
જો આત્મા માનવ કે તિર્યંચ (પશુ, પંખી, વનસ્પતિ)માં હોય તો તે ત્યાંથી છૂટીને ચારેય - તમામ - ગતિઓમાં : માનવમાં, તિપંચમાં, દેવમાં કે નરકમાં જઈ શકે.
જો આત્મા દેવ કે નારકના ખોળિયામાંથી છૂટ્યો હોય તો તે માત્ર માનવ કે તિર્યંચની ગતિમાં જઈ શકે. એટલે કે દેવ મરીને તરત દેવ કે નારક ન જ થઈ શકે. નારક મરીને તરત જ દેવ કે નારક ન થઈ શકે.
હા, માનવનો આત્મા જો ઉત્કૃષ્ટ સાધના કરીને સર્વકર્મનો ક્ષય કરે તો તે પાંચમી મોક્ષ નામની ગતિમાં જઈ શકે. અહીં પહોંચ્યા બાદ તે આત્મા કદી ક્યાંય જન્મ પામતો નથી. તે અજરામર સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરે છે.
દેવ, માનવ અને નારકના દેહમાં પાંચે ય ઇન્દ્રિયો વ્યક્ત હોય. જ્યારે તિપંચમાં એક હોય; બે હોય, પાંચે ય હોઈ શકે.
દેવમાં ઉત્પન્ન થતો આત્મા ફૂલની શય્યામાં પ્રવેશીને જુવાનજોધ સ્વરૂપે આળસ મરડીને બેઠો થઈ જાય છે. ત્યાં ગર્ભાવસ્થા હોતી નથી. બાલ્યકાળ પણ હોતો નથી.
નારકમાં કુંભી (ઘાસલેટની ગરણી જેવી)માં જીવ પડે છે. પરમાધામી દેવો તે માંસપિંડને તેમાંથી ખેંચીને બહાર કાઢે છે. આ જ તેનો જન્મ કારમી ચિચિયારીઓની સાથે તેનું જીવન શરૂ થઈ જાય છે.
તિર્યંચમાં જન્મ થવાની વિવિધ પ્રક્રિયાઓ હોય છે.
