________________
બીજો ચિત્રપટ - ચૌદ ગુણસ્થાન
ગુણસ્થાનથી જે ‘ધ્યાન’ હોય છે તેના દ્વારા નિકાચિત કર્મોનો પણ ક્ષય થાય છે. ધ્યાન એ અભ્યન્તર તપ છે.
૧૭૯
‘તવસા ૩ નિાયા” પદથી જે કહ્યું છે કે, “નિકાચિત કર્મોનો નાશ તપથી થાય છે.’’ તે તપ એટલે શ્રેણીગત ધ્યાનરૂપ તપ. બીજા માસખમણ વગેરે કે ધ્યાનાદિરૂપ તપથી નિકાચિત કર્મોનો નાશ થઈ શકતો નથી. અહીં નિકાચિત થયેલી પાપપ્રકૃતિઓનો અને પુણ્યપ્રકૃતિઓનો ક્ષય થઈ શકે છે.
શ્રેણીના ગુણસ્થાનો (૮થી ૧૧)માં અધ્યવસાયોની નિર્મળતા ઉત્તરોત્તર ખૂબ વધતી જાય છે તેથી કર્મક્ષય પણ ઉત્તરોત્તર વધતો રહે છે.
૯મા ગુણસ્થાનને અનિવૃત્તિબાદરસંપરાય ગુણસ્થાન કહેવાય છે. અનિવૃત્તિ એટલે એક જ સમયે આ ગુણસ્થાનને સ્પર્શનારા જીવોની અધ્યવસાય-વિશુદ્ધિનું એક સરખાપણું. (જે આઠમા ગુણસ્થાને ન હતું.) બાદર એટલે સ્થૂળ કષાયો. (સૂક્ષ્મ કષાયો નહિ. તેનો ક્ષય દસમા ગુણસ્થાને થશે.)
સંપરાય એટલે ઉદય.
બાદર-સંપરાય એટલે સ્થૂલ કષાયોનો ઉદય.
અહીં એ કષાયના સ્થૂલ દલિકોનો ક્ષય કરાય. અહીં પણ પેલી પાંચ અપૂર્વ વસ્તુઓ ચાલુ રહે છે. આ ૯મા ગુણસ્થાને મોહનીયકર્મની ૨૧માંથી ૨૦ પ્રકૃતિઓનો સંપૂર્ણ ક્ષય કે ઉપશમ થાય છે. હવે માત્ર સંજ્વલન લોભનો ઉપશમ કે ક્ષય કરવાનું કાર્ય બાકી છે.
દસમા ગુણસ્થાનનું નામ સૂક્ષ્મ સંપરાય (કષાયોદય) ગુણસ્થાન છે. સંજ્વલન લોભ કષાય દલિકોને સૂક્ષ્મકિટ્ટીરૂપે કાં ઉપશમાવાય છે કાં ક્ષીણ કરાય છે. અહીં સૂક્ષ્મ લોભ કષાયનો ઉદય હોય છે. આ ગુણસ્થાનનો કાળ જઘન્યથી એક સમયનો, ઉત્કૃષ્ટથી અન્તર્મુહૂર્તનો હોય છે. અગીઆરમા ગુણસ્થાનનું નામ ઉપશાન્તકષાય - વીતરાગ - છદ્મસ્થ ગુણસ્થાન છે.
અહીં મોહનીયકર્મની એકવીસે ય પ્રકૃતિ સર્વથા ઉપશાન્ત થયેલી છે. આથી આ ગુણસ્થાનના અન્તર્મુહૂર્તના કાળમાં આત્મા વીતરાગ અવસ્થાનો અનુભવ કરે છે. તે છદ્મસ્થ (સંસારસ્થ) છે એટલે તેમને છદ્મસ્થ વીતરાગ ભગવાન કહેવાય છે. અહીં આવેલા તમામ વીતરાગ ભગવાનનું આ ગુણસ્થાનેથી નિશ્ચિતપણે પતન થાય છે.
