________________
ત્રીજો ચિત્રપટઃ અટકર્મ
૧૮૩
જીવ આ વખતે લોહચુંબકની જેમ ખેંચે છે. જીવને ચોંટેલા તે સ્કંધોને ‘કર્મ કહેવાય છે.
આ કર્મની ચાર વસ્તુઓ તરત નક્કી થાય છે : પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ. અર્થાત્ કર્મનો બંધ થતાંની સાથે પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, રસબંધ અને પ્રદેશબંધ પણ થાય છે.
યોગની પ્રવૃત્તિથી જીવ પ્રકૃતિબંધ અને પ્રદેશબંધ કરે છે. કષાયની પ્રવૃત્તિથી જીવ સ્થિતિબંધ અને રસબંધ કરે છે.
ચોંટેલું કર્મ આઠ પ્રકારની પ્રકૃતિઓમાંથી કોઈ પણ એક પ્રકૃતિસ્વરૂપ બને છે. પ્રકૃતિ એટલે સ્વભાવ.
જ્યારે તે કર્મ ઉદયમાં - વિપાકોદયમાં આવે ત્યારે તેનો જે સ્વભાવ નક્કી થયો હોય તે સ્વભાવ ઉદયમાં આવે. ધારો કે તે કર્મ જ્ઞાનની આશાતના કરવાથી ચોંટયું છે તો તે ઉદયમાં આવતાં જીવની જ્ઞાનદશા અવરોધાય. જીવને જ્ઞાન થવામાં ભારે મુશ્કેલી થાય..
જીવ એ સૂર્ય છે. તેની ઉપર જ્ઞાનાવરણીય વગેરે આઠ વાદળો છાઈ ગયા છે. આથી જીવસૂર્યનો જે ગુણોનો – અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન વગેરેનોપ્રકાશ છે તે ઢંકાઈ જાય છે. અને વાદળોના જે કાર્યો છે - અજ્ઞાન ફેલાવવું, દર્શન આવરવું, મૂંઝારો પેદા કરવો વગેરે-તે પ્રગટ થાય છે. આ વાત આપણે જરાક વિગતથી જોઈએ.
આઠ કર્મો : તેમનાં કાર્યો (૧) જીવના સ્વભાવમાં અનંતજ્ઞાન છે પરનું જ્ઞાનની કે જ્ઞાનીની આશાતના કરીને તેણે ઉપાર્જલા જ્ઞાનાવરણીય કર્મના વાદળથી તે અનંતજ્ઞાન ઢંકાઈ જાય અને કર્મનો ઉદ્દય થતાં જીવમાં અજ્ઞાનદશા ઉત્પન્ન થાય.
અનંત બ્રહ્માંડને જોવાની શક્તિ ધરાવતા જીવને પોતાની પીઠ પાછળ કોણ ઊભું છે ? તેની પણ ખબર ન પડે.
જીવનો જેમ અસલ સ્વભાવ છે તેમ કર્મોનો વિભાવ (નકલી) સ્વભાવ હોય છે. કર્મ અસલી સ્વભાવને દબાવે; અને નકલી સ્વભાવને પ્રગટ કરે.
(૨) જીવના સ્વભાવમાં અનંતદર્શન છે. તેનાથી તે સમગ્ર વિશ્વને જુએ છે. પણ દર્શનાવરણીય કર્મ તે સ્વભાવનું આવરણ બને છે. હવે જીવમાં અંધાપો, બહેરાશ, નિદ્રા વગેરે પ્રગટ થાય છે.
(૩) જીવના સ્વભાવમાં સમ્યગદર્શન, સમ્યક્રચારિત્ર, નિષ્કષાય દશા, વાસનારહિતતા વગેરે છે તેને મોહનીયકર્મ આવરે છે. તે વખતે જીવમાં મિથ્યાત્વ,
