________________
૨૨૬
જૈન તત્વજ્ઞાન સરળ ભાષામાં ઉપશમભાવના સમ્યકત્વભાવવાળા ૪ થા ગુણસ્થાનેથી પડીને ૧ લે જતાં જીવને જ બીજું ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થાય.
અહીં ઉપલક્ષણથી સમજી લેવું કે ઉપશમભાવના સમ્યક્ત્વથી પડતાં જેમ બીજું ગુણસ્થાન આવે તેમ ઉપશમભાવના ચારિત્રથી (૧૧માં ગુણસ્થાનેથી) પડતાં પણ આ બીજું ગુણસ્થાન આવે. ' ઉપશમભાવનું સમ્યત્વ એક મતે જીવ અનંતી વાર પ્રાપ્ત કરી શકે છે તેથી ત્યાંથી દરેક વાર પડીને અનંતી વાર બીજું ગુણસ્થાન પણ પ્રાપ્ત થાય છે. અને ઉપશમભાવનું ચારિત્ર તો ભવચક્રમાં વધુમાં વધુ ચાર જ વાર પ્રાપ્ત થાય છે. (એક ભવમાં એકસાથે બે વાર, તેમ બે ભવમાં ચાર વાર) છતાં શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે જીવ ઉપશમભાવ પાંચ જ વાર પ્રાપ્ત કરે છે અને તેથી ત્યાંથી અવશ્ય પડવાનું હોવાથી બીજું ગુણસ્થાન પણ પાંચ જ વાર પ્રાપ્ત કરે છે. અહીં ઉપશમભાવનું સમ્યકત્વ અનંતી વાર પ્રાપ્ત થવા છતાં જાતિ તરીકે એકની જ વિવક્ષા કરીએ અને એ જ રીતે એ ઉપશમભાવના સમ્યત્વથી પડતાં અનંતી વાર પ્રાપ્ત થતા બીજા ગુણસ્થાને પણ જાતિથી એક જ માનીએ (૪+૧)તો ભવચક્રમાં પાંચ વારની પ્રાપ્તિની હકીકત સંગત થઈ જાય છે.
પહેલાં તો ઉપશમ-સમ્યકત્વ દરેક જીવને અવશ્યમેવ પ્રાપ્ત થાય જ. ત્યાર પછી જો ૧લો શુદ્ધ પૂંજ ઉદયમાં આવે તો તે જીવ ક્ષયોપશમ સમ્યત્વ પ્રાપ્ત કરે, અને જો બીજો પૂંજ ઉદયમાં આવે તો મિશ્ન-સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરે, અને જો અનંતાનુબંધી કષાય ઉદયમાં આવ્યા હોય અને ૩જો પૂંજ ઉદયમાં આવવાની તૈયારી કરી ન આવ્યો હોય તે વખતે સાસ્વાદન સમ્યક્ત પ્રાપ્ત કરે અને જો પૂંજ ઉદયમાં આવે તો ૧લું મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થઈ જાય. વળી એ જ ગૂંગળામણ, એ જ અંધકારમાં અટવાઈ જવાનું. છતાં પૂર્વની એ ગૂંગળામણ અને અંધકાર કરતા હવે તેમાં ઘણી જ ઓછાશ તો ખરી જ.
(૧) હવે જે આત્માને ઉપશમ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કર્યા પછી જો ૧લા શુદ્ધ પૂજનો કેટલોક પૂંજ ઉદયમાં આવે તો ત્રીજા અશુદ્ધ પૂંજ (મિથ્યાત્વ પંજ)માંથી બીજામાં કેટલોક અર્ધશુદ્ધ જથ્થો ઠલવાય છે. એને જ સંક્રમ કહેવાય છે. અને બીજા મિશ્ર પંજમાંથી ૧લામાં તે જ વખતે શુદ્ધ થઈને સંક્રમે છે.
(૨) જો ઉપશમ સમ્યકત્વ પામ્યા પછી બીજો મિશ્ર પૂંજ ઉદયમાં આવી જાય તો ત્રીજા ગુણસ્થાને જીવ જાય.
