________________
પહેલો ચિત્રપટ : આત્માનો વિકાસક્રમ
સ્વભાવ હોવો જોઈએ. નિયતિ હાજર થાય એટલે તે આત્મા અવ્યવહાર - રાશિમાંથી બહાર નીકળે. કર્મોના કારણે તે આત્મા અચરમાવર્તકાળમાં ભટકતો તે રહે. અને કાળ પાકે એટલે ચરમાવર્તકાળમાં પ્રવેશ કરે. ત્યારબાદ અર્ધચરમાવર્તકાળમાં જોરદાર ધર્મપુરુષાર્થ કરે તેથી તેનો મોક્ષ થાય.
આમ જીવનો મોક્ષ થવામાં ક્રમશઃ સ્વભાવ, નિયતિ કર્મ, કાળ અને પુરુષાર્થ એકેક કારણ મુખ્ય રહે, બાકીના ગૌણરૂપે સાથે રહે. ભવ્ય : અભવ્ય : જાતિભવ્ય
૧૪૩
આત્માના સ્વભાવ ત્રણ પ્રકારના છે. કેટલાક આત્માઓ ભવ્ય (મોક્ષ પામવાની યોગ્યતાવાળા : બધા જીવો મોક્ષ પામે જ તેવું નહિ.) હોય. કેટલાક આત્માઓ અભવ્ય હોય : તેમનામાં મોક્ષ પામવાની લેશ પણ યોગ્યતા ન હોય. તે જીવો કદી મોક્ષે ન જાય. કેટલાક આત્માઓ જાતિ-ભવ્ય હોય. તેઓ ભવ્યત્વ જાતિના હોય એટલું જ; પરંતુ તેઓ મોક્ષ પામે તો નહિ જ : ક્યારે પણ નહિ. આ જીવોની જાતિ ભવ્યની એટલું જ. જેમ કોઈ આત્મા માનવભવ પામવા છતાં સાવ ભિખારી, કૂબડો, કાળો, આંધળો અને બહેરો હોય એથી જીવનનો કોઈ પણ લાભ (સુખ) તેને મળે નહિ પણ તેથી કાંઈ તેને ઢોર (તિર્યંચ) તો ન જ કહેવાય કેમ કે તેની જાતિ તો માનવની જ છે. ભલે ‘માનવ’ તરીકેનો કોઈ લાભ તેને ન પણ મળે. આવું જાતિભવ્યમાં છે. તેનામાં મોક્ષે જવાની યોગ્યતા (ભવ્યત્વ) છે પણ તે મોક્ષમાં જવાનો તો નથી જ. અસંખ્ય માઈલ દૂર આવેલા લવણસમુદ્રના મધદરિયામાં ઊંડ પડેલો આરસનો ટુકડો મૂર્તિમાં રૂપાન્તર થવાની યોગ્યતા અવશ્ય ધરાવે છે પરંતુ તેની સામગ્રી તેને મળવાની નથી અને તે મૂર્તિ બની શકનાર નથી એવું જાતિભવ્ય જીવનું સમજવું.)
આમ, અમુક ભવ્યો મોક્ષે જાય અને જાતિભવ્ય નામના ભવ્યો કદી મોક્ષે ન જાય. અને જે અભવ્યો છે (મોક્ષ પામવાની પૂરી અયોગ્યતાવાળા) તેઓ કદી મોક્ષે ન જાય.
ભવ્યો પણ તમામ મોક્ષે નથી જતા. એટલે જ શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે, “અમે એવું નથી કહેતા કે જે, ભવ્ય હોય તે મોક્ષે જાય જ.' અમે તો એટલું જ કહીએ છીએ કે જે મોક્ષે ગયો હોય કે નક્કી જવાનો હોય તે જીવ ભવ્ય જ હોય.”
