________________
૧૭૦
જૈન તત્વજ્ઞાન સરળ ભાષામાં
છે. આ કષાયો જીવમાં દેશિવરતિ, સર્વવિરતિ અને વીતરાગદશા આવવા દેતા નથી.
આમ આ ગુણસ્થાને દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ-એકેય વિરતિ નહિ હોવાથી આ જીવોને અવિરત સમ્યગ્દષ્ટ કહેવાય છે. પહેલા ત્રણ ગુણસ્થાનોના જીવોને અવિરત મિથ્યાર્દષ્ટિ કહેવાય છે.
સમ્યગ્દર્શન અનેક પ્રકારનાં હોય છે. ક્ષાયિક, ઔપશમિક, ક્ષાયોપશમિક, વેદક અને સાસ્વાદન,
આમાં સાસ્વાદન નામનું સમ્યગ્દર્શન બીજા ગુણસ્થાને હોય છે. ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ ચોથાથી ચૌદમા ગુણસ્થાને હોય છે. ક્ષાયોપશમિક સમ્યક્ત્વ ચોથાથી સાતમા ગુણસ્થાને હોય છે. ઔપમિક સમ્યક્ત્ત્વ ચોથાથી અગિયારમા ગુણસ્થાને હોય છે. વેદક સમ્યક્ત્વ એ ક્ષાયોપશમિક સમ્યક્ત્વના છેલ્લા દલિકોના વેદન સ્વરૂપ હોય છે.
સમ્યગ્દષ્ટ આત્મા અવિરત છે. એટલે તે વ્રત-પચ્ચક્ખાણ કરી શકતો નથી. પણ તેનામાં દેવ-ગુરુની અપાર ભક્તિ, જિનવાણીના શ્રવણની તીવ્ર લાલસા અને ચારિત્રધર્મનો અતિ રાગ તો જરૂર હોય છે.
આ ગુણસ્થાન અપેક્ષાએ સૌથી મહત્ત્વનું ગુણસ્થાન છે. આધ્યાત્મિક વિકાસની સાચી શરૂઆત અહીં થાય છે.
આ ગુણસ્થાન જંકશન સ્ટેશન જેવું છે. જે જીવો ઉપરના ગુણસ્થાનેથી નીચેના ગુબ્રસ્થાને જવાના હોય કે નીચેના ગુણસ્થાનેથી ઉપરના ગુણસ્થાને જવાના હોય તે તમામને આ ચોથા ગુણસ્થાને આવવું જ પડે.
સામાન્યતઃ એમ કહી શકાય કે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવો સર્વવિરતિધર્મના લાલસુ હોવાથી તેને પામ્યા વિના રહી શકતા નથી. પરંતુ જો બાધક કષાયો જોરદાર હોય તો તેમની ભાવના ફળતી નથી. પછી તેઓ દેશવિરતિધર શ્રાવકનું પાંચમું ગુણસ્થાન પકડે છે. ક્યારેક તો તે ય શક્ય બનતું નથી. તે વખતે તેઓને ચોથા ગુણસ્થાને રહીને સંતોષ માનવો પડે છે.
આ ગુણસ્થાને રહેલા આત્માઓને પાપો તરફ સંપૂર્ણ ધિક્કારભાવ હોય છે. એટલે જ્યારે તેમને પાપ કરવું પડે ત્યારે તેની પાછળ તીવ્ર પશ્ચાતાપ થયા વિના રહેતો નથી. અનન્તાનુબન્ધી કષાયનો જે જીવને ઉદય હોય તે જીવ પાપનો પશ્ચાતાપ કરી શકે નહિ.
