________________
પહેલો ચિત્રપટ : આત્માનો વિકાસક્ર્મ
૧૫૩
અચરમાવર્ત્તકાલીન જીવો સદંતર નાસ્તિક હોય, અત્યંત ભોગરસી હોય, દેવાદિ તત્ત્વો તરફ તેને ભયંકર તિરસ્કાર હોય. કંચન, કામિની આદિ તરફ તેને અતિશય રાગ હોય. તે રાગી જ ન હોય. રાગાન્ધ હોય.
ચરમાવર્ત્તકાળમાં જીવની આ સ્થિતિમાં થોડોક સુધારો થાય. તેને ભલે કંચન, કામિની આદિનો સંસાર ખૂબ ગમે જ પરંતુ હવે સાથોસાથ તેને દેવ, ગુરુ, ધર્મ પણ ગમે. તેમના પ્રત્યે તેને જે તિરસ્કાર હતો તે હવે સાવ ઘટી જાય. ઊલટી રુચિ પેદા થાય.
અર્ધચરમાવર્ત્તકાળમાં આવેલો જીવ સમિકતી કહેવાય. હવે તેને કંચનકામિની આદિનો સંસાર ભોગવે તો ય ગમે તો નહિ જ. હવે તેને દેવગુરુ, ધર્મ જ ગમે. અરે ! તે ગમે એટલું જ નહિ પણ દેવ (ભગવાન) થવું ગમે. ખૂબ ગમે. સાધુ થવું ગમે. ખૂબ ગમે. અને ધર્મ સાંભળવો જ ન ગમે પરંતુ ધર્મ કરવો ય ખૂબ ગમે.
આમાં વળી વિકાસ થાય. અને છેલ્લે તો તે દેવ બની જાય; તે માટે સાધુ પણ થાય, તે માટે ખૂબ ધર્મ કરવા લાગી જાય. અને છેલ્લે મોક્ષ પણ પામીને જ રહે.
આપણો આત્મા આમાં ક્યાં છે ? તે આપણે નક્કી કરવું જોઈએ. જૈનધર્મના રાગી બધા જીવોને નજરમાં લઈને વિચારતાં એવું કહી શકાય કે એ જીવો અચરમાવર્ત્તકાળમાં તો નહિ જ હોય; પણ સબૂર ! અર્ધચરમાવર્ત્તકાળમાં પણ નહિ હોય. જો ત્યાં હશે તો બહુ થોડા હશે. બાકી ઘણા ખરા જીવો ચરમાવર્ત્તકાળમાં હશે એમ લાગે છે.
સહજમળ : નદીગોળપાષાણન્યાય
જયારે જૈનદર્શન ઈશ્વરને જીવનો અને જગતનો કર્તા માનતું નથી ત્યારે સવાલ એ થાય કે આ આખો સંસાર શી રીતે ચાલે છે ? તેમાં ય મોટો સવાલ એ થાય કે જીવની ઊર્ધ્વગતિ, અધોગતિ વગેરે કોણ કરે છે ?
આ વાતને સમજવા માટે આપણે સહજમળનો વિચાર કરવો પડશે. જગતનું સંચાલન થવામાં તે તે વસ્તુઓની લોકસ્થિતિ કારણભૂત છે તેમજ જીવોના કર્મો પણ કારણભૂત છે. જીવમાં રહેલા રાગાદિ પર્યાયો પણ કારણભૂત છે. જીવની બાબતમાં મુખ્ય તત્ત્વ સહજમળ છે.
સહજમળ અટલે જીવમાં રહેલો અનાદિકાલીન કર્મોને (કાર્યણ પુદ્ગલોને)
