________________
આત્માનો વિકાસક્રમ
મોહનીયકર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સિત્તેર કોટાકોટિ સાગરોપમની હોય છે. જ્યારે જીવ મોહનીયકર્મની અંતઃકોટાકોટિ સાગરોપમની સ્થિતિએ આવે ત્યારે તે ગ્રન્થિપ્રદેશ (ગ્રન્થિ એટલે રાગ-દ્વેષની ગાઢ ગાંઠ)ની નજીક આવે. તે વખતે જ તેને દ્રવ્યક્રિયાઓનો સ્પર્શ થાય. નવકારમંત્રનું શ્રવણ વગેરે મળે.
જ્યારે આ સ્થિતિમાં વળી હ્રાસ થવા સાથે અંતઃકોટાકોટિ સાગરોપમની સ્થિતિ રહે ત્યારે તે જીવ સમ્યગદર્શન પામે. તેમાં વળી પલ્યોપમપૃથકૃત્વ (બે થી નવ પલ્યોપમ) જેટલી મોહનીયકર્મની સ્થિતિનો હ્રાસ થાય ત્યારે તેને દેશવિરતિ પ્રાપ્ત થાય.
તેમાં વળી, ત્રણેય બાબતોમાં સંખ્યાતા સાગરોપમ જેટલી મોહનીયકર્મની સ્થિતિનો હ્રાસ થાય ત્યારે ક્રમશઃ સર્વવિરતિ, ઉપશમશ્રેણી અને ક્ષપકશ્રેણી પ્રાપ્ત થાય.
સમક્તિી, શ્રાવક અને સાધુનાં બાહ્ય ચિહ્નો ક્રમશઃ ચાંલ્લો, ચરવળો અને રજોહરણ છે. જેની પાસે ચાંલ્લો વગેરે હોય તેને વ્યવહારથી સમક્તિી વગેરે કહી શકાય.
નિશ્ચયનયથી તો ગુણસ્થાન-પ્રાપ્તિ પ્રમાણે જ સમક્તિી વગેરે ઉલ્લેખ કરી શકાય.
ત્રણ વાનરો ઉપર ઘટના આ ત્રણ પ્રકારની અવસ્થાઓ સરળતાથી સમજાય તે માટે ત્રણ વાંદરાનું 'રૂપક જણાવું.
ધરતી ઉપર ત્રણ વાંદરા બેઠા છે. નજીકમાં આંબાનું વિરાટ વૃક્ષ છે. તેની એકદમ ઊંચે આવેલી ડાળ પર પાકેલી ફેરીઓ ઝૂમી રહી છે. નીચેની ડાળે કાચી કેરીઓ છે. વાનરોએ પાકેલી કેરી તરફ નજર કરી. ત્રણેયની ઇચ્છા તે જ કેરી મેળવવાની છે. એક વાનરે પૂરી તાકાતથી કૂદકો માર્યો. પાકેલી કેરીની ડાળે જઈ બેઠો. એકદમ ખુશખુશાલ થઈ ગયો.
બીજાએ કૂદકો તો માર્યો; ઠેઠ પહોંચવા, પરન્તુ તે ત્યાં પહોંચી ન શક્યો. કાચી કેરીની ડાળ પકડાઈ ગઈ. ત્યાં બેઠો પણ તેની નજર પાકી કેરી તરફ છે. તે ન પામવા બદલ તેના મોં ઉપર અફસોસ છે.
- ત્રીજો વાનર જરાક પણ કૂદી શકે તેમ ન હતો કેમ કે મદારીએ તેને ખીલે બરોબર બાંધ્યો છે. એના નસીબમાં-કાચી કે પાકી–એકેય કેરી ન હોવાથી તે રડી રહ્યો છે.
