________________
૧૫૪
જૈન તત્વજ્ઞાન સરળ ભાષામાં
ખેંચવાનો સ્વભાવ. એ જેટલો જોરમાં તેટલો કર્મનો જીવ સાથે ગાઢ સંબંધ જોરમાં. જેમ જેમ તે સ્વભાવ નબળો પડતો જાય તેમ તેમ જીવ કર્મોને ખેંચવાનું ઓછું કરતો જાય. તેમ થતાં અંતે તેનો મોક્ષ થાય.
અનાદિકાળથી જે જીવો સંસાર પરિભ્રમણ કરે છે તેનું કારણ તેમનો સહજમળ સ્વરૂપ સ્વભાવ છે.
અનંતકાળથી જીવ પોતાના સહજમળ પ્રમાણે કર્મોને બાંધે છે. તે ઉદયમાં આવે છે ત્યારે જીવ વિવિધ સારી-નરસી અવસ્થામાં મુકાતો રહે છે. આ રીતે અનંત કાળના પ્રવાહમાં તે ઘસડાય છે, ટીચાય છે, કુટાય છે.
નદીનો પ્રવાહ હજારો કિલોમીટર સુધી ધસમસતો વહી રહ્યો હોય ત્યારે તેમાં એક અષ્ટકોણિયો પથ્થર તણાતો તણાતો આગળ ધપે છે. એમાં ઘસડાવવાથી તે ધીમે ધીમે – આપમેળે-ગોળમટોળ અને લીસ્સો પથ્થર બને છે. તેના ખાંચાખૂંચા ખતમ થાય છે. હવે આ ગોળમટોળ પથ્થરમાંથી-કોઈ કારીગરનો યોગ મળે અને તેમાં ટાંકણાં પડે તો - સરસ મજાની મૂર્તિ બને છે. પછી અંજનશલાકા કરીને આચાર્ય દ્વારા તે મૂર્તિ ભગવાન બને છે.
આવું જ જીવના વિકાસમાં બને છે. કાળનો અનંત પ્રવાહ વહી રહ્યો છે. તેમાં પડીને આગળ ધપતો જીવ અષ્ટકોણ પથ્થર જેવો છે. પણ પ્રવાહમાં ઘસડાતો, ટીચાતો તે જીવ-ઘણા બધા કાતિલ દોષોથી ભરેલો તે જીવ-છેવટે આપમેળે ગોળમટોળ-સુંદર બને છે. કેટલીક પાયાની વિશેષતાઓ તે પ્રાપ્ત કરે છે. આટલું થતાં તેને સ વરૂપ કારીગર મળે છે જે તેને સુંદરગુણવાન બનાવે છે. છેલ્લે ભગવાન બનાવે છે.
જેમ જેમ સહજમળનો હ્રાસ થતો જાય તેમ જીવ વધુ ને વધુ ગુણવાન બનતો જાય.
સહજળની ઉગ્રતામાં જીવ દુકૃતો સેવતો હતો અને તેમાં ખૂબ પ્રસન્ન હતો. સુકતોના સેવનમાં તેને કોઈ રસ ન હતો. જે જીવો સુકૃતોનું સેવન કરતા હોય તેમની મશ્કરી કરતો હતો. હવે જેમ જેમ સહજમળનો હ્રાસ થવા લાગે તેમ તેમ સૌ પ્રથમ તે દુકૃતોને ત્યાગવા તો ન લાગે પરંતુ તેમની ગઈ જરૂર કરે. સુકૃતોનું સ્વયં સેવન ન કરે પરંતુ પરસુકૃતોનું અનુમોદન તો જરૂર કરે. વળી વધુ મળçાસ થાય તો આથી પણ વધુ જીવનવિકાસ થાય.
આપણે જોયું કે ‘નિયતિ'ના કારણે જીવ અવ્યવહારરાશિમાંથી બહાર
