________________
૧૪૦
જૈન તત્વજ્ઞાન સરળ ભાષામાં પડે છે. યુવાન વ્યક્તિના એક જ શ્વાસોચ્છવાસમાં તેના ૧૭ વાર જન્મ અને મરણ થઈ જાય છે. ૧૮મી વાર જન્મ થાય છે. આમ કુલ ૧૭ વાર જન્મમરણ કહેવાય છે.
જીવને સૂક્ષ્મપણું કે બાદરપણું જે મળે છે તે તેવા સૂક્ષ્મનામકર્મ અને બાદરનામકર્મના ઉદયથી મળે છે.
આવાં બીજાં બે કર્મો છે. પ્રત્યેકનામકર્મ અને સાધારણનામકર્મ.
પ્રત્યેકનામકર્મના ઉદયવાળા જીવને “એક શરીરમાં એક જીવ’ની સ્થિતિ મળે. જ્યારે સાધારણનામકર્મના ઉદયવાળા જીવને ‘એક શરીરમાં અનંત જીવ’ની સ્થિતિ મળે.
જે જીવો બે, ત્રણ કે ચાર ઇન્દ્રિયોવાળા હોય તે વિકલેન્દ્રિય કહેવાય છે.
પશુ, પંખી, વનસ્પતિ અને પૃથ્વી આદિ ચાર જીવો તિર્યંચગતિના કહેવાય. જેમને અવ્યક્ત (વ્યક્ત નહિ : એકદમ સ્પષ્ટ સંશારૂપ નહિ.) મન હોય તે જીવો અસંશી કહેવાય. ચાર ઇન્દ્રિય સુધીની કોઈ પણ સંખ્યામાં જેને ઇન્દ્રિય હોય તે બધા જીવો અસંશી કહેવાય.
તેમને જે સંજ્ઞા (આહાર, ભય, મિથુન અને પરિગ્રહ સંજ્ઞા) છે તે અવ્યક્ત તો હોય જ છે પણ તે સૂક્ષ્મ હોવાથી તેની ગણતરી કરીને તે જીવોને સંશી કહેવાતા નથી. અસંશી કહેવાય છે.
ચાર ના પૈસાવાળો માણસ પૈસા હોવા છતાં જેમ પૈસાદાર કહેવાય નહિ તેમ નાનકડી સંજ્ઞા હોય તો તેને સંશી કહેવાય નહિ. - પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જીવોમાં બે ય પ્રકારના જીવો હોય છે : સંજ્ઞી અને અસંજ્ઞી..
મનુષ્યના શરીરથી છૂટા પડેલા મળ, મૂત્ર, ઘૂંક, લોહી વગેરેમાં ૪૮ મિનિટ પછી તેમાં અસંખ્ય અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવો ઉત્પન્ન થાય છે. આ જીવો ગર્ભજ નથી હોતા; એટલે તેમને સંમૂર્છાિમ કહેવાય છે. તેમનું આયુષ્ય માત્ર અન્તર્મુહૂર્તનું હોય છે. બાકીના મનુષ્યો ગર્ભજ હોય છે. જ્યારે દેવ-નારકના સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવો હોય છે. તેમને ગર્ભાવસ્થા હોતી નથી
કેટલીક શાસ્ત્રીય સંજ્ઞાઓ આપણે જોઈ. બાકીની તે તે વિચારણા વખતે જોઈશું.
આ ચિત્રપટમાં બે કાળા ગોળ દડાઓ છે, જે સાવ અંદરનો દડો છે તે મોક્ષનું સ્થાન છે. ત્યાં જીવે પહોંચવાનું હોય છે. જે સૌથી બહાર ગોળ
