________________
૨ ઃ આઘ-એતિહાસિક શિ
૧૭, પહેલાં આવી સર્જક શકિતની ઠેરઠેર ઉપાસના થતી ને એ લોકો એને “માતાજી” (માતૃદેવી) તરીકે આરાધના. ભારતમાં આજે પણ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે માતાજીની આરાધના પ્રચલિત છે
હડપ્પા સભ્યતામાં મનુષ્પાકાર દેવોની ઉપાસનાની સાથે સાથે પશુ, પક્ષી કે નર-- પશુ અને નર–પક્ષીનાં મિશ્રિત સ્વરૂપ(વ્યાલ)ની ઉપાસના પ્રચલિત હોય એમ લાગે છે.
મોહેંજો-દડોની ચોક મુદ્રા પરના રેખાંકનમાંથી વૃષભના પગ, પુચ્છ અને શિંગડાં ધરાવતી મનુષ્પાકાર વ્યકિત સ્પષ્ટત: દૈવી સ્વરૂપની દ્યોતક છે. (આવા નર વૃષભનો આકાર સુમેરનાં શિલ્પોમાં પણ નજરે પડે છે.) બીજી એક મુદ્રામાં આ દેવને શિંગડાંવાળા વાઘ સાથે લડત દર્શાવ્યો છે. એમાં વાઘ પણ કોઈ પ્રતિસ્પધી દેવ હોવો જોઈએ. બીજી ત્રણ મુદ્રાઓ પરનાં રેખાંકનમાં આવો કોઈ વીરપુરુષ બે હાથે બે વાઘ પર પોતાનું જોર અજમાવી રહ્યો છે. આવાં અવાસ્તવિક મિશ્રિત પ્રાણીઓનાં આલેખન પાછળ ધાર્મિક હેતુ ઉદ્દિષ્ટ જણાય છે.
મુદ્રાઓ અને તાવીજે પરનાં રેખાંકનમાં ખાસ કરીને પશુ આકૃતિઓ આપ-- વામાં આવી છે. આમાં કશુંગી વૃષભની છાપ (આકૃતિ ૨) સૌથી વધુ જોવામાં આવે. છે. તેના માં નીચે હંમેશાં ધૂપદાની કે હોમદાની જેવું પાત્ર મૂકેલું હોય છે. એક સરઘસના દશ્યમાં એક માણસ જો વૃષભના પૂતળાને માથા પર મૂકીને જતો જણાવ્યો છે. આમ પશુઓમાં આ એકશૃંગી વૃષભ કોઈ મુખ્ય દેવનું સ્વરૂપ હોય તેમ જણાય. છે. આ ઉપરાંત મુદ્રાઓનાં રેખાંકનમાં આપેલાં પશુએ-ખાંધ વગરને સાંઢ, ખાંધવાળો સાંઢ, હાથી, વાઘ, ગેંડો, પાડો, બકરો, હરણ વગેરે બીજાં પશુ પણ દૈવી સ્વરૂપનાં મનાતાં હશે. એમાંનાં ઘણાં પશુઓની સાથે પેલું પાત્રપ્રતીક પણ જોવામાં આવે છે. મિશ્રિત પ્રાણીઓ પણ ધાર્મિક સ્વરૂપનાં જ છે. માણસના મોં વાળો બકરો વૃક્ષદેવતા સાથે સંકળાયેલો જણાય છે. એક રેખાંકનમાં સ્ત્રીના ઊભા દેહની ડાબી બાજુએ વાઘનું ધડ જોડવામાં આવ્યું છે ને એ સ્ત્રીના માથા પર બે શિંગડાં છે. આ કોઈ અલૌકિક વ્યકિત હોવી જોઈએ. એક રેખાંકનમાં ઘેટાના આકારમાં વૃષભનાં શિંગડાં, માણસનું મોં, હાથીની સૂંઢ અને દંતશૂળ જોડવામાં આવ્યાં છે. આ રેખાંકન અહીંથી પ્રાપ્ત થયેલ છ મુદ્રાઓ પર જોવામાં આવે છે... તેથી અનુમાન છે કે આ મિશ્રિત પ્રાણીની કલ્પના ઘણી પ્રચલિત હશે. એક રેખાંકનમાં વૃષભના એક ધડ સાથે હરણનાં ત્રણ મોઢાં જોડવામાં આવ્યાં છે. એક રેખાંકનમાં બે વાઘનાં શરીર એકબીજાની આરપાર વીંધેલાં છે. બીજા એક રેખાંકનમાં મધ્યમ વર્તુલની છ બાજુએ જુદાં જુદાં પશુઓનાં મસ્તક જોડવામાં આવ્યાં છે. એમાંનું ભા. પ્રા. શિ. ૨
