________________
ભારતીય પ્રાચીન શિલ્પકલા એક ડોકું પેલા એકશુંગી વૃષભનું, બીજું ટૂંકા શિંગડાંવાળા વૃષભનું, ત્રીજું હરણનું ને ચોથું વાઘનું છે. બાકીનાં બે ખંડિતમાં એક ગેંડાનું અને બીજુ હાથીનું હોવાનું લાગે છે એ પરથી જણાય છે કે પશુસ્વરૂપવાળા બધા દેવો આખરે સૂર્યદેવનાં જ વિવિધ સ્વરૂપ હોય તેમ મનાતું હશે.
નાગદેવને આકાર મોહેંજો-દડોની બે મુદ્રાઓ પર અંકિત થયેલ છે. એકમાં -એની સાથે બાજઠ પર દૂધ જેવો કંઈ પદાર્થ ધરવામાં આવ્યો છે. બીજામાં યોગાસનમાં -આસનસ્થ દેવની સામે નીચા નમી રહેલા બે ઉપાસકોની પાછળ એક એક નાગ ઊભા છે. હડપ્પાની મુદ્રામાં પણ તેને એક ઘાટ મળ્યો છે. ચિત્રિત વાસણો પર તેને આકાર ઘણી જગ્યાએ અંકિત થયેલો છે.
મુદ્રાઓ પર વૃક્ષનાં રેખાંકનો કવચિત દેખા દે છે, પરંતુ મુદ્રાંકો પર વૃક્ષનાં - ઘણાં રેખાંકનો મળ્યાં છે. એક રેખાંકનમાં નાના મોટા નવ પાંદડાવાળા પીપળાના - થડમાંથી બે બાજુએ એકશૃંગ પશુનાં ડોકાંટેલાં છે. તેમાં વૃક્ષનું દેવી સ્વરૂપ મૂર્ત - થયું છે. એક મુદ્રામાં એક પાડો વૃક્ષદેવતાની રેકી કરતો દર્શાવ્યો છે.
આ ઉપરાંત કેટલાંક રૂપાંકનોમાં સ્વસ્તિકની આકૃતિ પણ દેખા દે છે.
લોથલમાંથી મળેલાં મુદ્રાઓ અને મુદ્ર પરનાં રેખાંકનમાં કેવળ પ્રાણીઓની આકૃતિઓ જોવા મળે છે. પ્રાણીઓની જીવન-સદશ મૂર્તતા કુશળતાપૂર્વક દર્શાવાઈ છે. વાસ્તવિક સ્વરૂપમાં બધી સ્નાયુગત વિગતો દર્શાવીને એમનું સબળ નિરૂપણ - કરવામાં આવ્યું છે. હડપ્પા ને મોહેંજો-દડોમાં જોવા મળતો આગળ પડતી ખાંધ
અને ગોદડી માટે જાણીતો વૃષભ લોથલમાં જોવા મળતો નથી. અલબત્ત ત્યાંનું લોકપ્રિય - પ્રાણી એકશૃંગ અહીં પણ સવિશેષ જોવા મળે છે. વળી ખાંધ વગરનો વૃષભ, હાથી, - પહાડી બકરો વગેરેનાં અંકન થયાં છે. સૌરાષ્ટ્ર હાથીઓનું નિવાસસ્થાન હોવાથી લોથલના કલાકારે એને નજીકથી અભ્યાસ કર્યો હોવો જોઈએ. કેમ કે એને ઘણી વિગતે કંડાર્યો છે. લોથલમાં પણ મિશ્ર–પશુનું આલેખન થયું છે. એમાં આગળ પડતી ખાંધવાળા વૃષભનાં શીંગડાં, આગલા પગ તથા મોઢ, હાથીનાં સૂંઢ તથા દાંત અને પૂંછડી સર્પના જેવી ફેણ માંડેલી ઊભી કરી છે.
આ) માટીનાં પકવેલાં શિલ્પ માટીનાં પકવેલાં શિલ્પમાં પૂતળીઓ ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. આ પૂતળીઓનું શિલ્પકામ પ્રાથમિક લોકકલાના સ્વરૂપનું જણાય છે. અલબત્ત, કેટલીક પૂતળીએ કલાકારના હાથે પણ ઘડાઈ હોય એવી સરસ છે. આછા ગુલાબી કે ઘેરા ગુલાબી રંગની માટીમાં ચૂનો કે અભરખની મેળવણી કરીને આ પૂતળીઓ બનાવેલી છે. કેટલીક
