Book Title: Jain Sahitya Sanshodhak Khand 01 Ank 01 to 02
Author(s): Jinvijay
Publisher: Jain Sahitya Sanshodhak Samaj Puna
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009877/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "aho zrutajJAnama" graMtha jIrNodhdhAra 137 jaina sAhitya saMzodhaka varSa-01 - aMka-1, 2 : dravya sahAyaka : adhyAtmayogI pUjya AcArya bhagavaMta zrI vijaya kalApUrNasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSyaratna pU. gaNivarya zrI tIrthabhadravijayajI ma.sA.nI preraNAthI zrI vrajahema yaza dIkSA mahotsava samiti, rAjakoTa (muni tIrthahaMsavijayajI ma.sA.nI dIkSA nimitte jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2068 I.sa. 2012 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra 810 saMyojaka - zAha bAbulAla saremala zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. (mo.) 8427585804 () 2213 2543 (8-mela) ahoshrut.bs@gmail.com aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) - seTa naM-1 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pusta: vebasATa 52thI upl st6nalos FN Aze. kramAMka pustakanuM nAma kartA-TIkAkAra-saMpAdaka pRSTha | 001 | zrI naMdIsUtra avcuurii| pU. vikramasUrijI ma.sA. 238 002 | zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra 286 003 zrI arhadgItA-bhagavadgItA / pa. meghavijayajI gaNi ma.sA. 004 zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH | pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. 005 | zrI yUkti prakAzasUtraM | pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. 006 | zrI mAnatuGgazAstram | pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. 007 aparAjitapRcchA zrI bI. bhaTTAcArya 008 | zilpa smRti vAstu vidyAyAm zrI naMdalAla cunilAla somapurA 850 zilparatnam bhAga-1 ke. sabhAtsava zAstrI 322 zilparatnam bhAga-2 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 280 011 | prAsAdatilaka zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 012 kAzyazilpam zrI vinAyaka gaNeza ApaTe 013 prAsAdamamjarI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 156 014 | rAjavallabha yAne zilpazAstra zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI 015 zilpadIpaka zrI gaMgAdharajI praNIta 016 | vAstusAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 017 | dIpArNava uttarArdha | zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 018 jinaprAsAda mArtaDa zrI naMdalAla cunIlAla somapurA | 498 019 jaina graMthAvalI zrI jaina zvetAmbara konphransa 502 020 hIraza haina zyotiSa zrI himatarAma mahAzaMkara jAnI 021 nyAyapravezaH bhAga-1 zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva 226 022 dIpArNava pUrvArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-1 pU. municaMdrasUrijI ma.sA. 024 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 | zrI eca. Ara. kApaDIA 500 025 | prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha zrI becaradAsa jIvarAja dozI 454 009 010 162 | 302 352 120 88 110 454 640 023 452 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 214 414 192 824 288 520 578 278 2521 324 302 038. 196 190 26 | tattvoparNasiMhaH zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya | 027 | vitavAlA | zrI sudarzanAcArya zAstrI 028 jIrAva zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI | 02 | vevAstu pramAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 030 zilparatnAkara zrI narmadAzaMkara zAstrI 031 prAsAda maMDana paM. bhagavAnadAsa jaina 032 | zrI siddhahema vRtti vRdanyAsa adhyAya- pU. bhaviSyasUrinI ma.sA. 033 | zrI siddhahema vRhadravRtti vRdanyAsa adhyAya-ra pU. bhAvasUrinI ma.sA. zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-3 034 | (8). pU. bhAvasUrinI ma.sA. | zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (2) 035 | (3) pU. bhAvaLyasUri ma.sA. 036 | zrI siddhahema vR66vRtti vRdanyAsa madhyAya-1 | pU. bhaviSyasUrinI ma.sA. | 037 vAstunighaMTu prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA tilakamaznarI bhAga-1 | pU. lAvaNyasUrijI 039 | tilakamaznarI bhAga-2 pU. lAvaNyasUrijI 040 tilakamaznarI bhAga-3 pU. lAvaNyasUrijI 041 sakhasandhAna mahAkAvyama pU. vijayaamRtasUrizvarajI 042 saptabhaDImimAMsA pU. paM. zivAnandavijayajI 043 nyAyAvatAra satiSacaMdra vidyAbhUSaNa 044 vyutpattivAda guDhArthatattvAloka | zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 04s | sAmAnyaniryukti guDhArthatatkAlIka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 046 | saptabhInayapradIpa bAlabodhinI vivRtti pU. lAvaNyasUrijI vyutpattivAda zAstrArthakalA TakA zrIveNImAdhava zAstrI 048 | nayopadeza bhAga-1 tarakiNItaraNI pU. lAvaNyasUrijI 049 nayopadeza bhAga-2 taraSiNIkaraNI pU. lAvaNyasUrijI 050 nyAyasamuccaya pU. lAvaNyasUrijI 051 syAdyArthaprakAzaH pU. lAvaNyasUrijI 052 dina zuddhi prakaraNa pU. darzanavijayajI 053 | bRhad dhAraNA yaMtra pU. darzanavijayajI 054 | jyotirmahodaya saM. pU. akSayavijayajI 202. 480 228 _60 218 190 138 047 296 210 274 286 216 532 113 112 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra 160 164 saMyojaka - zAha bAbulAla saremala zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIzana sosAyaTI, rAmanAra, sAbaramatI, mahAvA6-05. (mo.) 8427585804 (yo) 2213 2543 (5-mela) ahoshrut.bs@gmail.com mahI zrutajJAnam jtha ddhAra - saMvata 2056 (. 2010)- seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pustA vebasAITa 52thI up SIGnatI rI zAze. krama pustakanuM nAma bhASA tta-215112-saMpaES pRSTha | 055 | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhadnyAsa adhyAya-6 saM pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. 296 056 | vividha tIrtha kalpa pU. jinavijayajI ma.sA. 057 lAratIya zrama saMskRti sanemana 4. pU. pUNyavijayajI ma.sA. 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH zrI dharmadattasari 202 059 vyApti paJcaka vivRtti TIkA zrI dharmadattasUri 48 0608na saMgIta rAgamAlA zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI 306 | 061 caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) zrI rasikalAla eca. kApaDIA 322 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya |saM zrI sadarzanAcArya 668 063 | candraprabhA hemakaumudI pu. meghavijayajI gaNi 516 064 | viveka vilAsa saM/. | zrI dAmodara goviMdAcArya 268 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha saM pU. mRgendravijayajI ma.sA. 456 066 | sanmatitattvasopAnama | saM pU. labdhisUrijI ma.sA. 420 upadezamAlA doghaTTI TIkA gurjarInuvAda | gu4. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 638 068 moharAjAparAjayam | saM pU. caturavijayajI ma.sA. 192 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA | kAlikAcAryakathAsaMgraha saM/. | zrI aMbAlAla premacaMda 406 071 | sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 072 janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 073 | meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 532 0748 sAmudinAM yatho 44. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI | 376 428 070 308 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 238 194 192 254 260. 75 jaina citra kalpadruma bhAga-1 076 jaina citra kalpadruma bhAga-2 077 saMgIta nATya rUpAvalI 78 bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpa sthApatya 079 zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 | bRhad zilpa zAstra bhAga-1 08 | bRhad zilpa zAstra bhAga-2 082 bRhad zilpa zAstra bhAga-3 083 AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 084 | kalyANa kAraka 085 | vivAno vana voza 086] kathA ratna koza bhAga-1 | kathA ratna koza bhAga-2 238 260 | guja. | zrI sArAmAM navA guja. | zrI sarAmAruM navAva guja. | zrI viyA sArAmArUM navAva | guja. | zrI sArAmArUM navAva guja. | zrI manasulatAna muramana, guja. | zrI nAgannAtha maMvAramAM guja. | zrI navInnAtha maMgArAma guja. | zrI jagannAtha aMbArAma guja. . 3ntisAgaranI guja. | zrI vardhamAna parvanAtha zAstrI saM./hiM zrI naMdalAla zarmA guja. | zrI levalAsa gIvarana tozI guja. | zrI levalAsa nIvarIna pa. meghavijayajIgaNi | pU.yazovijayajI, pU. puNyavijayajI mArA zrI vinayarzanasUrinI 114 910 436 336 230 088 | hastasagnIvanama 322 089/ endracaturvizatikA samati tarka mahArNavAvatArikA _114 090 | 560 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha 272 240 254 282 118 466 342 362 134 70 hindI | munzArAma 316 224 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra-saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii|yh pustake vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | krama | pustaka nAma kartA/ TIkAkAra bhASA | saMpAdaka / prakAzaka 91 | syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA | 92 | syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 93 | syAdvAda ratnAkara bhAga-3 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 94 | syAdvAda ratnAkara bhAga-4 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 95 | syAdvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra puNyavijayajI sArAbhAI navAba 97 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-1 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-2 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 99 | bhuvanadIpaka padmaprabhasUrijI saM. veMkaTeza presa 100 | gAthAsahastrI samayasuMdarajI sukhalAlajI 101 | bhAratIya prAcIna lipImAlA gaurIzaMkara ojhA munzIrAma manohararAma 102 | zabdaratnAkara sAdhusundarajI saM. haragovindadAsa becaradAsa 103 | subodhavANI prakAza nyAyavijayajI saM./gu | hemacaMdrAcArya jaina sabhA | 104 | laghu prabaMdha saMgraha jayaMta pI. ThAkara orIenTa insTITyuTa baroDA 105 | jaina stotra saMcaya-1-2-3 mANikyasAgarasUrijI AgamoddhAraka sabhA 106 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-1,2,3 | siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 107 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-4,5 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 108 | nyAyasAra - nyAyatAtparyadIpikA satiSacaMdra vidyAbhUSaNa esiyATIka sosAyaTI | 109 | jaina lekha saMgraha bhAga-1 puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara 110 | jaina lekha saMgraha bhAga-2 puraNacaMdra nAhara saM./hi | puraNacaMdra nAhara 111 | jaina lekha saMgraha bhAga-3 puraNacaMdra nAhara saM./hi / puraNacaMdra nAhara 112 | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga-1 kAMtivijayajI saM./hi | jinadattasUri jJAnabhaMDAra 113 | jaina pratimA lekha saMgraha daulatasiMha loDhA | aravinda dhAmaNiyA | 114 | rAdhanapura pratimA lekha saMdoha vizAlavijayajI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA 115 | prAcina lekha saMgraha-1 vijayadharmasUrijI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA | 116 | bIkAnera jaina lekha saMgraha agaracaMda nAhaTA saM./hi | nAhaTA bradharsa 117 | prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga-1 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA 118| prAcina jaina lekha saMgraha bhAga-2 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA | 119 | gujarAtanA aitihAsika lekho-1 girajAzaMkara zAstrI | phArbasa gujarAtI sabhA 120 | gujarAtanA aitihAsika lekho-2 girajAzaMkara zAstrI saM./gu | phArbasa gujarAtI sabhA | 121 | gujarAtanA aitihAsika lekho-3 girajAzaMkara zAstrI phArbasa gujarAtI sabhA 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-1 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala | 123 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 | pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-5 | pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala | 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa pI. pITarasana bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. 126 | vijayadeva mAhAtmyam jinavijayajI jaina satya saMzodhaka 612 307 250 514 454 354 337 354 372 142 336 saM./hi 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400 320 148 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha 754 84 194 171 90 310 276 69 100 136 266 244 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra-saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii|yh pustake vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | pustaka nAma kartA/ saMpAdaka bhASA | prakAzaka 127 | mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba guja. | sArAbhAI navAba 128 | jaina citra kalpalatA sArAbhAI navAba | sArAbhAI navAba 129 | jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga-2 hIrAlAla haMsarAja guja. | hIrAlAla haMsarAja 130 | oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 pI. pITarasana aMgrejI | | eziyATIka sosAyaTI 131 | jaina gaNita vicAra | kuMvarajI ANaMdajI | guja. jaina dharma prasAraka sabhA 132 | daivajJa kAmadhenu (prAcina jyotiSa graMtha) zIla khaMDa saM. braja. bI. dAsa banArasa 133 | karaNa prakAza brahmadeva saM./aM. sudhAkara dvivedi 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha | yazodevasUrijI guja. yazobhAratI prakAzana 135 | bhaugolika koza-1 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa | guja.. gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 136 | bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa | guja. gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 137 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 138 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 139 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 140| jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 141 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-1,2 jinavijayajI hindI / jaina sAhitya saMzodhaka punA 142 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 143 | navapadonI AnupUrvI bhAga-1 somavijayajI | zAha bAbulAla savacaMda 144 | navapadonI AnupUrvI bhAga-2 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 145 | navapadonI AnupUrvI bhAga-3 somavijayajI guja. | zAha bAbulAla savacaMda 146 | bhAsvati | zatAnaMda mArachatA saM./hi eca.bI. gaptA enDa sansa banArasa 147 | jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) ratnacaMdra svAmI | bhairodAna seThIyA 148 | maMtrarAja guNakalpa mahodadhi jayadayAla zarmA hindI / jayadayAla zarmA 149 | phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 kanakalAla ThAkUra harikRSNa nibaMdha 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) meghavijayajI saM./guja | mahAvIra graMthamALA 151 | sArAvali kalyANa vardhana pAMDuraMga jIvAjI 152 | jyotiSa siddhAMta saMgraha | vizvezvaraprasAda dvivedI / saM. brIjabhUSaNadAsa banArasa 153| jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram rAmavyAsa pAnDeya saM. | jaina siddhAMta bhavana nUtana saMkalana | A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 2 | zrI gujarAtI zve.mU. jaina saMgha-hastaprata bhaMDAra - kalakattA hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 274 168 282 182 guja. 384 376 387 174 prA./saM. 320 286 272 142 260 232 160 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ === ==D // aham ---- [lAmo ,ga, samaNassa bhagavaHsahAdhIsa / __ bhAga 1 ] jana [ aMka ? sAhitya saMzodhaka jaina itihAsa, sAhitya, tatvajJAna Adi viSayaka vividha nibndh-sNgrh| saMpAdaka munirAja shriijinndijyjii| saakh-- / jaina sAhitya saMzodhaka samAja / Ti0 bhArata jaina nikAlaya, phargusana kAleja roDa, punA sittii| vArSika mUlya 5 ru.] * [ pratika mUlya 160 Aho I Shrutgyanam Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissy-suucii| haribhadrAcAryasya smynirnnyH| suprasiddha mahAna tattvajJa jainAcArya haribhadrasurinA (hindI lekha vibhAga) samanirNaya saMbaMdhI je saMskRta nibandha munirAja 1 zrIjinavijayajIpa pUnAmAM, bharAela 'prathama prAcya vi2 nirgrantha pravacana ..... ... 2 dyA paNDita paripada AgaLa vAMcyo hato te judA pampha 3 udbodhana .... 2 leTa rUpe chapAIne prakaTa karavAmAM Avyo che. nibandha 4 siddhasena divAkara aura svAmI sarala bhASAmA TavAelo hAI aneka aparva prati hAsika mahahAAdhI bharapUra cha. saMskRta bhASA jANa samantabhadra nAra dareka vidvAnane avazya vAMcavA lAyaka che. kiM 5 haribhadra marikA samayanirNaya ....21 mAtra 4 AnA. poTeja kharca juhUM. maLavA- ThekANu --- 6 hariSeNakRta kathAkAza le ....paNDita jaina sAhitya saM oNphima. nAthUrAmajI premI, saMpAdaka ----jainahitaiSI 19 ( gujarAtI lakhavibhAga.) 1 DaoN. harmana jakAcInI kalpamUtranI prastAvanA. smraaickhaa| anuvAdaka.... abAlAla catarabhAI zAha. bI. AThamA maijJAnA prakhyAta mahAtmA yAkitI maha2 jaina dharmanaM adhyayana. le0-tro. sI. vI. tarAnu zrIharibhadrasUrie prazabharasaparipUrNa A kathA--graMthanI racanA karI che. AnA joTAno bIjA rAjavADe, em. pa. bIesa. sI. 29 , graMtha majacI durlabha che. maLagraMtha prAkRtamA che. paNa 3 jena Agama sAhityanI mULa mApA kaI? ame mULa sAdhe tanI salkana anuvAda para pAyA le0-~-paNDita baradAsa jIvarAja, . A pustaka mabaInI yunivarsiTIe pAtAnA pATya vyAkaraNatIrtha .... ............ 3. pustakAmAM paNa dAkhala kayu cha. A prathamAM samA "haribhadramarino samayanirNaya" le ... ditya rAjAnA kula navabhavonI vArtA ke temAMnA zrIyuta hIrAlAla amRtalAla zAha. bI. e. 38 praNa bhayo amApa prakaTa karyA cha. 5 saMpAdakIya vicAra traNe bhavana mUlya-ru0-2-8 1) bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira ane jainasAhitya saMzodhana kArya 43 prdyumncritrm| 2) jaina sAhitya prakAzana kArya. ..., 50 A kAvya ratnacandra upAdhyAye racela che. zrI(3) muMbaI yunivarsiTImA mAgadhI ( prAkRta ) ratnacandra prasiddha zrIhIravijayasUrinI saMtatimAMnA bhASA 3 eka paMDita ratna che. kAvya ghaNu ja sarasa ane sarala che, temAM saMskRta bhASA dvArA kRSNanA putra pradyumnanI ENGLISH rasamaya vArtA varNavavAmAM Avela che. 1-THE UNDERCURRENTS OF mUka-ru-2-08-6 JAINISM. By Dr. S. K. Belvalkar.M. gautama pustaka saMgraha kAryAlaya A., PH. D. ...... 2THE IMMEDIATE TASK BEFORE US. By Prof. Benarasi Dass Jain, M... samajabuM saba kaoNleja roDa, pUnA siTI, Aho! Shrutgyanam Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana. gata mArgazIrSa mAsamAM jyAre A saMsthAnI sthApanA ane patranI yojanA saMbaMdhInuM Avedana patra prakaTa karavAmAM AvyuM hatuM, tyAre ve traNa mAsamAM prastuta aMka chapAI prakaTa thaI zakaze evI dhAraNA vAmAM AvI hatI. ane tadanusAra phAlguna pUrNimA athavA to mahAvIra jayantinA prasaMge vAcakonA hAthamAM A aMka cADavAnI sUcanA ApI hatI. paraMtu presanI agavaDanA lIdhe sUcita samaya Upara aMka prakaTa thaI zakyo nathI. vartamAnamAM anubhavAtI chApakhAnAsaMbaMdhI kalpanAtIta kaThinatAo tarapha dRSTipAta karatAM to Aje-vaizAla mAsanI samAptimAM- paNa vAcakonA hAthamAM ame A aMka pahoMcADavA je samartha thayA chIe tethI vAcakoe Ananda ja prakaTa karavo joIe. kAraNa ke, mhoMmAMgyA cArja agAuthI ja ApI devA chatAM paNa, jyAre koTalAe presomAMthI rakhaDI rakhaDIne lakhANa pArchu jemanuM tema amArI pAse AvyuM tyAre to ATalI mudate paNa A aMka chapAI prakaTa thaI zakaze evI amane bilkula AzA rahI na hatI. paraMtu, je presamAMthI A aMka mudrita thaI prakaTa thAya che tenA bhalA cAlakoe jema tema karI ne paNa chevaTe A kAma karI ApavAnI goThavaNa karI amArA parizramane saphaLa karyo che ane tethI ja ATalA vilaMbe paNa ame rasika vAcakone A nibandhasaMgrahanA vAcanano lAbha ApI zakacA samartha thayA chIe. A aMka traimAsikanA nAme nahIM paraMtu eka nibaMdhasaMgrahanA nAme prakaTa thAya che tenuM kAraNa e che ke, traimAsikarUpe prakaTa karavA mATe sarakAra pAse Deklerezana karAvavuM paDe che. hAla turatamAM, keTalAMka kAraNAne lIdhe ame e bhAMjagaDamAM paDavA icchatA na hovAthI, nibandha saMgrahanA nAme ja yathAvasare AvA aMko prakaTa karatA rahIzaM. bIjo aMka have vatasara ja prakAzita thaI jaze evI AzA rakhAya che. e aMkamAM, kadaMba nAme prasiddha eka ati prAcIna jaina rAjavaMzanAM keTalAMka tAmrapatro, mathurAnA purAtana zilAlekho, pro. vebarano jainAgamaviSayaka nibandha, DaoN. jekobInI AcArAMgasUtranI prastAvanA, keTalIka aitihAsika noMdho, tapAgacchanI paTTAvalI, vigere lekho prakaTa thaze. A aMkanA prakAzana daramyAna, je je sadgRhasthopa saMsthAnA lAIphameMbara thaI prastuta kAryamA udAra sahAyatA ApI che temanAM sunAmo dhanyavAdapUrvaka atra prakaTa karavAmA Ave che. ru. 100 zrIyuta kezarIcaMdajI bhaMDArI, indaura. ru. 100 zAha amRtalAla enDa bhagavAnadAsa. muMbaI. ru. 100 zAha gagalabhAI hAthIbhAI, pUnA. ru. 100 zAha bAbUlAla, nAnacaMda bhagavAnadAsa jhaverI. pUnA. ru. 100 zAha caMdulAla vIracaMda kRSNAjI pUnA. ru. 100 zAha haragoviMdadAsa rAmajI. muMbaI. ru. 100 zAha maNilAla kezavalAla, pUnA. ru. 100 zAha dhanajIbhAI vakhatacaMda sANar3avAlA. hAla pUnA. A zivAya, zrIyuta manasukhalAla ravajIbhAI mehatA ( muMbaI ) e chapAcavA mATe 18 roma kAgako pahacADyA che ane ArA nivAsI bAbU kumAra devendra prasAdajIe potAnA kharce A aMkamAM ApelAM banne darzanIya citro taiyAra karI mokalyAM che, tethI teo paNa dhanyavAdane pAtra che. tathA, A samAjanA saMsthApaka ane patranA saMpAdaka munizrInI sAhityasevAsvarUpa pravRttimAM hellA doDha varSathI, dAnavIra udArAtmA zeTha paramAnanda dAsa ratanajI (nivAsasthAna, ghATakopara, muMbaI ) taraphathI je mukhya sahAyatA maLyA kare che, tethI temanuM paNa, A sthaLe, samAja tarapha thI antaHkaraNapUrvaka abhinandana kara ucita gaNAze. AzA che ke AvI jarI bIjA paNa sadgRhastho yathAzaki potAnI udAratA batAvI jaina dharmanA A gaurava prakAzaka puNya kAryamAM sahAyaka thaI svadravyane saphaLa banAvaze. nivedaka vyavasthApaka, jaina sA. saM. samAja. 'hanamAn 'chApakhAnA 925 sadAziva peTha, puNe zahara. Aho! Shrutgyanam Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhakara Aho! Shrutgyanam PAVAPURI-THE PLACE OF NIRVANA OF THE 24TH TIRTHANKARA MAHAVIRA. zrI mahAvIra nirvANabhUmi, pAvApurI, vihAra / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||ahm // Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa / * jaina* / sAhitya saMzodhaka . . 'purisA ! saccameva smaabhijaannaahi| saccassANAe uvahie mehAvImAraM tarai / / 'je pagaM jANai se savvaM jANai, je sarva jANai se egaM jANai / ' viDaM, suyaM, mayaM, viNNAyaM jaM ettha prikhijji|' -nirgrantha pravacana: (AcArAGga suutr)|| bhAga 1 | mahAvIrajayantI; mahAvIra-nirvANa saMvat 2446 | aMka 1 - - - - - - - mnggl| - - - namo arihNtaannN| namo siddhANaM / namo AyariyANaM / namo uvajjhAyANaM / namo loe savvasAhUNaM / jayai jagajIvajoNI-viANao jagagurU jgaannNdo| jaganAho jagabaMdhU jayai jagappiAmaho bhayavaM // jayai suANappabhavo titthayarANaM apacchimo jyi| jayai gurU loyANaM jayai mahappA mhaaviiro|| nandI sUtra, devavAcaka kSamAzramaNa / Aho! Shrutgyanam Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga 1 niyandha pravacana / suyaM me AusaM teNaM bhagavayA evamakkhAyaM- ihamegorsa No saNNA bhavai, taM jahA-purasthimAo vA disAo Agao ahmsi| dAhiNAo vA disAo Agao ahamAMsa, paJcatthimAo vA disAo Agao ahamaMsi, uttarAo vA disAo Agao ahamaMsi, uDhAo vA disAo Agao ahamasi, ahodisAo vA Agao ahamasi, aNNayarIo vA disAo aNadisAo vA Agao ahmNsi| evamegorsi No NAyaM bhavai / 'asthi me AyA uvavAie, Natthi me AyA uvavAie, ke ahaM AsI, ke vA io truo iha peccA bhvissaami|' __ se jaM puNa jANejjA saha sammaiyAe, paravAgaraNeNaM, aNNesiM aMtie vA soccA; taM jahA-purasthimAo vA disAo Agao ahamaMsi, jAva aNNayarIo disAo aNudisAo vA Agao ahmNsi| evamegesiM NAyaM bhavai, asthi me AyA uvvaaie| jo imAo disAo aNudisAo vA aNusaMcarai, savvAo disAo savvAo aNudisAo jo aNusaMcarai sohN| se AyAvAdI, logAvAdI, kammAvAdI, kiriyaavaadii| .. [ zramaNa bhagavAn zrImahAvIra devake zAsanake mukhya pravartaka paMcama gaNadhara Arya sudharmasvAmIne apane pradhAna ziSya Arya jambU anagArase kahA ki-] he AyuSman maiMne [jJAtasutra nigrantha bhagavAna mahAvIra devake mukhase sunA hai| bhagavAnne isa prakAra kahA hai ki "isa jagata meM kisI eka jIvAtmAko yaha jJAna nahIM hotA hai ki maiM kauna sI dizAmase yahAM para AyA hai| arthAta-] jaise ki, pUrva dizAmeMse AyA hUM, yA dakSiNa dizAmeMse AyA hai| pazcima dizAmase AyA I. yA uttara dizAmase AyA hU~; Urddha dizAmeMse AyA hU~. yA adho dizAmeMse AyA hUM: [vaise hI / anya kisI dizA yA vidizAmase AyA huuN| [isI taraha kisI ekako yaha bhI nahIM jJAta hotA ki merA AtmA yunarjanmavAlA hai athavA nahIM hai?| maiM kauna hai ? / yahAMse marakara maiM parajanmameM kauna hoUMgA ? / " __"jo punaH [ koI eka jIvAtmA ] apanI sanmatise yA dUsareke kathanase, athavA kisa anya-tIsareke pAsame : yaha jAna letA hai ki, maiM anuka dizAmase AyA hUM: arthAta / jaise ki maiM pUrva dizA se AyA hU~: yAvat anya dizA-vidizAmeMse AyA huuN| [ vaise hI yaha bhI jAna le ki- merA AtmA punarjanmavAlA hai| jo ina dizA-vidizAoma se AtA jAtA hai [arthAt Upara batalAI huI ] sarva dizA-vidizAoM se AtA jAtA hai vahI maiM huuN|[bhgvaan kahate haiM -aisA jo jJAtA hai ] vaha AtmavAdI (AtmAko samajhane vAlA), lokavAdI (jagatako jAnane vAlA), karmavAdI ( karmake rahasyako mAnanevAlA), aura kriyAvAdI (kartavyako karanevAlA) kahalAtA hai|" zramaNa bhagavAn zrI mahAvIra tIrthakara prarUpita hai| jJAtaputra nirgrantha prabhu mahAvIra devakA pratyeka 'nirgantha pravacana' kA jo Adima udgAra, isa vicAra 'dravya' aura 'bhAva' donoM nayoMkI udbodhana' ke agrabhAgameM hamane uddhRta kiyA hai vaha apekSAse yukta ho kara pravartita hai| usa anajaise bAhya dRSTise isa prastuta prayatnameM-patrake prakA- kAntavAdI arhanakA pratyaka udgAra vyAvahArika aura zanameM-prAraMbhika maMgalAcaraNa svarUpa hai; vaisehI AMtara pAramArthika donoM dRSTiyoMko sAtha lekara vyavahata DASTise, prayatnagata mukhya dhyeyakAbhI pUrNa udbodhaka huA hai| isaliye Upayuddhata udgAra bhI vyavahAra aura Aho! Shrutgyanam Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] udbodhana / paramArtha- dravya aura bhAva-donoM bhAvasi upalakSita hai| vyavahArase, jaise koI ' saMjJA ' yAne caitanya hInamUDhAtmA yaha nahIM jAna sakatA ki maiM kauna hUM, kahAM se AyA hUM, kahAM jAUMgA, ye saba dikhAI denevAle loga kauna haiM; merA kyA kartavya-karma hai aura maiM kyA kara rahA hUM; ityAdi / isa prakArake vicAra- vihIna AtmAkA koI abhyudaya nahIM ho sakatA; vaha apane jIvanako pragatimAn nahIM banA sktaa| aisA manuSya, manuSya svarUpa ho kara bhI pazu hI kI koTimeM ginA jAtA hai / pazuke jIvana meM aura aise ' saMjJA ' hIna manuSya ke jIvana meM koI aMtara nahIM hotaa| aisA prANI anAtmajJa, lokasvarUganabhijJa, kartavya vicAra vihIna aura pravRtti - zUnya kahA jAtA hai| vaise hI paramArtha bhAvase, jo AtmA adhyAtmabhAva parADamukha aura aihika viSaya Asakta hai vaha bhI vAstavika meM saMjJA' yAne 'samyagjJAna' hIna hI hai| aisA paramArtha-jJAna zUnya AtmA bhI ( vaha phira cAhe vyavahAra se kitanA hI buddhimAn, prayatnazIla, prapaJcapaTu aura satata udyogI ho ) yaha nahIM vicAra sakatA ki, yathArtha meM maiM kauna hUM, mere AtmAkA kyA svarUpa hai, maiM kisa loka meMse yahAM para AyA hUM, merA punarjanma hotA hai yA nahIM, maiM isa janmase mara kara kahAM jAUMgA, ityAdi / isa prakAra ke vicAra-zUnya AtmA kA bhI uddhAra nahIM ho sakatA / usako mokSamArgakI - prApti nahIM ho sakatI / vaha aMdha puruSakI taraha ajJAta mArga meM idhara udhara bhaTakatA phiratA hai-saMsAra paribhramaNa karatA rahatA hai / usako icchita sthAnakI prApti nahIM ho sakatI aura siddha-svarUpa nahIM bana sakatA / jo AtmA adhyAtmasvarUpakA jijJAsu hai, apane AMtarika gamanAgamanakA vicAra karatA rahatA hai, Here arrest samajhane ke liye prayatna karatA rahatA hai, vahI ApanA uddhAra kara sakatA hai / vaise jijJAsu ataeva vicAravAn manuSyako satyamArga mila sakatA hai aura usake dvArA vaha icchita sthAnako prApta kara sakatA hai| vaha janma-maraNa ke bandhana se mukta ho kara siddha-buddha vana sakatA hai / nirmaya tIrthakara aise Atmika vicAra karanevAle puruSa hI ko 'AtmavAdI - AtmajJa kahate haiN| unake matase, jo AtmA 'AtmavAdI' yAne apane svarUpako jAna sakatA hai vahI 'lokavAdI' arthAt jagatke satya svarUpako jAnanevAlA hotA hai / kyauM ki jo apane AMtara svarUpako nahIM jAna sakatA vaha vAhya svarUpako bhI nahIM jAna sktaa| yaha AMtara-bAhya jJAna paraspara sApekSa hai / isIliye bhagavAn ne Age calakara yaha kahA hai ki je ajjhatthaM jANai, se bahiyA jANai, je bahiyA jANai, se ajjhatthaM jANai / AcA GgasUtra 1-71 jo isaprakAra lokavAdI hotA hai vahI 'karmavAdI' arthAt karmakI vicitra zaktiyoMkA -- jagat ke kArya kAraNa bhAvakA - jJAtA ho sakatA hai, aura isI taraha karmavAdI banane para phira vaha 'kriyAvAdI' arthAta samyak aura asamyak pravRtti ( kartavyAkartavya ) kA svarUpa aura rahasya samajhanevAlA bana sakatA hai / kriyAvAdI AtmA Atma- hitakara pravRttikA Aca raNa kara aMtameM karmase mukta ho kara amaratva prApta kara sakatA hai| prabhu mahAvIra upadiSTa mokSamArgakA yahI yathArtha krama hai| mokSazAstra ke praNetA maharSine jo samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / isa prakAra mokSamArga batalAyA hai vaha bhI isI kramako lakSya kara hai / AtmatasvakA sAkSAtkAra honA - apane svarUpa kI pratIti honA - samyagdarzana hai| isIkA nAma AtmazraddhA bhI hai| jisako aisA sAkSAtkAra - aisI pratItiAtmazraddhA hotI hai vahI AtmavAdI kahalAtA hai / samyagdarzana prApta AtmAhIko samyagjJAnakI prApti haoN sakatI hai| jisako yaha divya darzana ho jAtA hai, jo apanI AtmazraddhAmeM lIna ho jAtA hai, usako phira sarva carAcara jagatkA jJAna ho jAtA hai isIliye yaha kahA jAtA hai ki , zraddhAvAn labhate jJAnam / dUsare zabdoM meM kaheM to jisane eka ( AtmA ) ko jAna liyA usane saba ( jagat ) ko jAna liyA je egaM jANai, se savvaM jANai / isa prakArakA samyagjJAnavAn hI 'lokavAdI - Aho! Shrutgyanam Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga 1 aura 'karmavAdI' kahA jAtA hai| aisA hI jJAnI isake viparIta jo manuSya, samAja aura rASTra sadAcArI-arthAt samyaka cAritrakA pAlana karane 'sajJA' yAne caitanyavAlA hai aura jo apanI vAlA hotA hai| samyagdarzanI aura samyagajJAnIkA pUrvApara dazAkA vicAra karatA rahatA hai-bhUta, jo AcaraNa vahI samyak cAritra hai| aise hI samyak bhaviSya aura vartamAna avasthAko soce karatA hai-caha cAritrI ko kriyAvAdI kahate haiN| AtmadarzI ( AtmavAdI) kahalAtA hai| aise AtmadarzI evaM samyaga darzana, jJAna aura cAritravAn athavA manuSya Adiko jagatkI paristhitikA ThIka ThIka AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI, aura kriyAvAdo jJAna milatA rahatA hai aura kartavyakarmakA bhI use pUrA AtmA hI isa janmamaraNarUpa tAMtoMse banI huI hAla mAlama hotA rahatA hai| nirgrantha prabhu usako jagajaMjAla svarUpa jAlase chuTakArA pAkara mukta lokavAdI aura karmavAdI kahate haiM / isa prakArake vicAbana sakatA hai| vahI AtmA ajara, amara, aura acala ravAn aura jJAnavAn manuSya Adi apanI unnatike svarUpako prApta kara sakatA hai-saccidAnanda-pUrNa bana liye kriyAzIla banatA hai| kriyAzIla manuSya hI sakatA hai| icchita sukha prApta kara sakatA hai aura duHkhoMse mukta ho sakatA hai isIliye jainadharmakA yaha mudrAlekha hai kijisa taraha nirgrantha munIzvarakA yaha pravacana paramArtha-pAralaukika rahasyakA udbodhaka hai, vaise vyA jJAna-kriyAbhyAM mokssH| vahAreka-ihaloka rahasyakA bhI udbodhaka hai| isa " jJAna aura kriyA ( cAritra-AcaraNa ) arthAt pravacana meM kahI gaI bAteM jaise AtmAke AMtara svarUpakA jJAnayoga aura karmayoga ina donoke saMyukta sAmarthya se vikAsa-krama prakaTa karatI haiM, vaise isa jagatake mokSa milatA hai| manuSya, samAja aura dezakI vyAvahArika dazAkA bhI vikAsa-kramaM batalAtI haiN| bhagavAn mahAvIra devake pravacanakA yaha vyAvahAjo koI manuSya, samAja aura rASTra 'sajJA' (ce rika rahasya jagatke pratyeka vyakti, samAja, rASTra tanya) hIna ho kara apane gatAgata yAne bhUta-bhavi- aura dharmake liye vicAraNIya hai| jainadharmakA to dhyatakA vicAra nahIM karatA, vaha yaha nahIM jAna yaha svakIya AviSkRta siddhAnta hai, isaliye usa sakatA ki merA bhUtakAla kaisA thA, vatamArnameM kyA ke anuyAyI vyAkti aura samAjako to Avazya hI hAlata hai aura bhaviSyameM kaisI dazA hogii| use isakI vicAraNA karanI caahie| jaina tatvajJAnake yaha nahIM mAlUma ho sakatA ki, vaha kisa dazAmeMse kathanAnusAra kAlakA svarUpa padArthamAtrake svarUpa samutthita huA hai, kisa dazAmeM vidyamAna hai aura meM parivartana karanekA hai| pratyeka vastumeM, kAlake kisa dazAmeM jA kara lIna hogaa| isa prakArakA prabhAvase pratikSaNa rUpAntara hotA rahatA hai| isa 'sajJA'-zUnya manuSya, samAja aura rASTra bhaga- niyamAnusAra, vyAvahArika dRSTise vicAra kiyA jAya vAnke matase anAtmavAdI hai-apanI hAlatako to vyakti, samAja, rASTra aura dharmake svarUpameM bhI na jAnane vAlA ajJAna hai| aise ajJAna manuSya, sadaiva parivartana-rUpAntara huA hI karatA hai / jainasamAja yA rASTrako jagat (loka) kI sthiAtakA dharma aura jaina samAja bhI isI sanAtana niyamake kucha bhI jJAna nahIM ho sakatA aura use kartavyA- svAdhIna hai| rUpAntara yA parivartana jo hotA rahatA hai kartavya ( karma ) kA bhI kucha bhAna nahIM hotaa| isa vaha acchA hI hotA rahatA hai yA burA hI hotA rahatA taraha vaha manuSya Adi phira antameM kriyAzUnya hai; aisA koI viziSTa niyama isa jagatmeM nahIM dekhA -udyamahIna ho jAtA hai| vaha akriyAvAdI bana jAtA jaataa| kabhI acchekA rUpAntara bureke rUpa meM hotA hai| kartavyazUnya manuSya kabhI unnati nahIM prApta kara hai; kabhI bure kA bhale ke rUpa meN| kabhI tadavastha yAne sktaa| usakI kramazaH avanati hI hotI jAtI jaisA kA vaisA hI hotA hai| parIvartanake acchehai; aura anta meM naSTa dazAko prApta hotA hai| burekA AdhAra deza, kAla, manuSyoMkA AcAra, Aho! Shrutgyanam Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udbodhn| yavahAra, ityAdi aneka kAraNoMke Upara nirbhara hai| jaina itihAsake anveSaNake liye mukhya kSetra do jo vyAkta Adi 'sajJI ' yAne vicAravAn hai vaha to haiM- eka sAhitya aura dUsarA sthApatyA jaina sAhitya isa deza-kAla-kRta parivartanakI dazAoMkA niraM- prAkRta, saMskRta, apabhraMza, kAnaDI, tAmila, telugu, tara vicAra kiyA karatA hai aura samayAnusAra ucita gujarAlI, hindI Adi jaisI bhAratakI prAcIna-arvApravatti kara unnata honekI-pragati karanekI-ceSTA -cIna sabahI pradhAna pradhAna bhASAoM meM vyApta hai| karatA rahatA hai| itihAsa-zAstrakA AviSkAra aura isI taraha jaima sthApatya bhI paMjAba, baMgAla, uDIsA adhyayana-adhyApana isI lakSyako lekara, pravartita madrAsa, haidarAbAda cinhADa, karnATakA madhyabhArata, huA hai / isa zAstrake dvArA jagatuke dharma, samAja yuktA bhAta, mevADa,mAravADA mAlakA, gujasata, siMdha, aura rASTroMkA bhUtakAlIna svarUpa jJAta ho sakatA kiccha ityAdi bhArata ke saba dezoM aura pradeza meM hai Arai usasa vartamAnika dazAkI tulanA kara bhavi- upalabdha hai| isa prakAra bhAratavarSIya bahabhASAyad dazAkA anumAna kiyA jA sakatA hai| iti-vyApI jaina sAhitya aura bahu pradeza vyApI jaina hAsake adhyayanase pratyeka samAja, 'dharma' aura 'rASTra sthApatvako dekhate hue, isa bAtakA sahaja anumAna apanI unnati-avanatikA vicAra kara sakatA hai ho sakatA hai ki bhUtakAlameM jaina dharmakA bhArata varSa aura usake kArya-kAraNa-bhAvako jAna sakatA hai| meM kitanA prabhAva rahA homaa| aura usakA itihAsa isAlaye jagatkA pratyeka sabhya aura zikSita 'jana- kitanA sacala hogA / yaha harSakI bAta hai ki bhArata samUha apane apane itihAsake anveSaNa aura artha- - sarakArake purAtattva-vibhAgake dvArA brAhmaNaM aura bauddha yanameM vizeSa rUpa se pravartita hai| bhAratavarSa meM bhI sthApatya ke sAtha sArtha jaina sthApatyakA bhI anveSaNaaba isa viSayakI ora zikSita manuSyoMkA lakSya saMrakSaNAdi hotA rahatA hai aura ukta vibhAgake khIMcA jA rahA hai aura dina-pratidina isa viSayakI vivaraNAtmaka-pustakoM ( riporTI) meM tatsaMbaMdhI aitigaveSaNA karanevAle vidvAna saMkhyAmeM bar3hate jAte haiN| hA~sika paryAlocana bhI yathA samayaM prakaTa hotA - Aja taka jo kucha bhAratavarSake / bhUtakAlaMke rahatA hai| isa prakAra kitane eka aNshmeN| jaina sthApaviSayameM likhA huA hai vaha pazcimIya vidvAnohIke tyake udvArakA so udghATana ho rahA hai| parantu, jaina parizramakA phala hai| ina videzI lekhakAkA ekato : sAhitya ke bAremeM abhItaka koI aisI mahatvayAlI dhyeya hI judA thA aura dUsarI bAta yaha hai ki unhA pravRttikA prAraMbha kahanihIM huA hai | kR ne prAcIna bhAratakA avalokana, vartamAna-bhAratakI ? unIsaMdhI zatAbdI ke uttarArddha meM kitane eka vidyAavanata-dazAko Adarza mAnakara kiyaa| isAlaye vilAsI aura niSpakSa-abhyAsI jarmana vidvAnoM ne unake lekhoMmeM aura vicAroM meM satyakI apekSA : jaina sAhityakA kitanAka saMzodhana-pa-locana kiyA saMkucitatA adhika hai| sivAyA unhoMne bhAratake ; thI, aura usake kAraNa jaina dhamake viSayameM jo itihAsakA AraMbha vahIMse mAnA hai. jahAMsa usa . kinImAntiyAM.kapAzcAtya aura unake adha ke patanakI zurUAta huI hai| vAstavikameM AryA-bhakta etaddezIya vidvAnoMke bIca meM phailI huI thIM, ve kaI vartakI unnata avasthA kA itihAsa abhI taka adha- aMzoM meM nikala gii| paraMtu, jaina samAjakI ajJAnaMtAaura kAra hI meM vilupta hai| isake uddhArake prayatna / aba - akarmaNyatAke kAraNa na to una vidvAnoMkoM kacha apane kahIM kahIM hone lage haiN| kAryameM uttejaka AzvAsana hI milA aura na prAcIna - jaina dharma bhAratavarSakA eka pradhAna- dharma hai, isakA aura pratiSThita pustakAdi sAdhana hI mile| isa liye liye samuccaya. bhAratake, itihAsameM isakA bhI bahuta bar3A hissA hai| ataH isake svataMtra itihAsa : " jaina sAhityake viSayameM abhItaka vidvAnoMka na koI ke anveSaNakI bhI utanI hI AvazyakatA hai, ji- bhI mahattva-darzaka vicAra hI prakaTa hue haiM aura 'tanI vaidika aura bauddha dharmake itihAsakI hai| jaina na koI jaina sAhityake jijJAsu hI dikhAI dete haiN| 'dharmake itihAsAnveSaNake vinA bhAratakA itihAsa seMkaDoM hI vidvAnoMko to abhItake jaina sAhitya kibahata aMzameM aparNa hI rhegaa| .......... tanA aura kaisA hai isakI kalpanA mAtra bhI nahIM hai| Aho! Shrutgyanam Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 jaina sAhitya saMzodhaka / bhAratake bhAgyAkAzameM aba saubhAgyake sUryakA udaya hone lagA hai aura hajAroM varSoMse chAI huI jaDatA (aMdhakAra) kA nAza hone jA rahA hai / bhAratake seMkaDoM hI sapUta AlasyakA tyAga kara kAryakSetrameM UTha khar3e hue haiM aura bhAvI abhyudayake sAtha bhUtakAlIna gauravake udghATana meM bhI kaI dattacitta ho rahe haiN| aneka sajjana bhAratIya itihAsa aura sAhityake kSetrameM utsAhapUrvaka kArya karane lage haiM aura inameM se koI koI vidvAn jaina sAhityakA paricaya prApta karane ke liye bhI utsukatA dikhAne lage haiM / idhara, jaina samAja bhI kucha kucha jAgRta ho rahA hai aura apane sAhityake saMrakSaNa aura prakAzanakI tarapha lakSya lagA rahA hai / yadyapi yaha harSakI bAta hai; paraMtu, jinake netRtva meM yaha kArya ho rahA hai, unameM eka to vicAra-saMkucitatAkI mAtrA adhika hai aura dUsarI bAta yaha hai ki jaina ke sivAya bAharake jagatko unheM kiMcit bhI paricaya nahIM hai-- athavA bahuta hI kama hai| isaliye vartamAna meM jo kucha sAhitya jaise vaise chapakara prakaTa bhI ho rahA hai-aura parimANameM vaha hai bhI bahuta kucha to bhI anya vidvAnoMko usakA darzanamAtra bhI nahIM hone pAtA hai| aura isa prakAra vidvAnoMke liye jaina sAhityake paricaya karanekA dvAra abhI taka bilakula bandha hI sA hai| aisI sthiti honese, aba aise eka sAdhanakI bahuta AvazyakatA hai ki, jisake dvArA jaina sAhityakA, jijJAsu vidvAnoMko yatheSTa paricaya milane ke sAtha vistRta svarUpabhI mAlUma hotA rahe; aura jaina vidvAnoMko jagat ke anyAnya vidvAnoMke vicAra, parizrama, abhyAsArdika ke sAtha kartavya kI dizAkA upayukta jJAna bhI milatA rahe / isI AvazyakatAkI kiJcit pUrtika liye isa 'jaina sAhitya saMzodhaka' ko janma diyA gayA hai / isa AzA hai, ki vijJa lekhaka aura pAThakagaNa sAhitya, samAja aura aMzataH deza-sevAke pavitra kArya meM sahabhAgI bana kara sabahI yathAzakti apane apane yogya kartavya kA pAlana keraga / tathAstu / siddhasena divAkara [bhAga 1 aura. svAmI samantabhadra / siddhasane divAkara, aura AptakI mImAMsA - dvArA jainadharmake pramANazAstra ke mUla pratiSThApaka AcArya syAdvAda ( anekAntavAda) kA samarthana karanevAle svAmI samantabhadra, donoM jainadharma ke mahAna prabhAvaka aura samartha saMrakSaka mahAtmA haiN| ina donoM mahApurupoMkI kRtiyoMke dekhanese, inake svabhAva aura prabhAva meM eka savizeSa samAnatA pratIta hotI hai / donoMhIne paramAtmA mahAvIrake sUkSma siddhAntoM kA uttama sthirIkaraNa kiyA aura bhaviSya meM honevAle pratipakSiyoM ke karkaza tarkaprahArase jainadarzanako akSuNNa rakhaneke liye amogha zaktizAlI pramANa-zAstrakA sudRDha saMkalana kiyA / Aho ! Shrutgyanam inhIM donoM mahAvAdiyoM dvArA supratiSThita jainatarvakI mUla bhittiyoM para mallavAdI, ajitayazA, haribhadra, akalaMka, vidyAnanda, mANikyanandi, prabhAcandra, amRtacandra, anantavIrya, abhayadeva, zAntisUri, jinezvara, vAdI devasUri, hemacandrasUri, malliSeNa, guNaratna, dharmabhUSaNa aura yazovijaya Adi samartha jaina naiyAyikoMne baDe baDe tarkayanthoM ke vizAla aura durgama durgoMkA nirmANa kara jainadharmake tAttvika sAmrAjyako itara vAdIrUpa paracakrake liye ajeya banAyA hai| hameM abhI taka yaha pUrNatayA nizcita jJAta nahIM huA hai ki ye donoM mahApuruSa kaba aura kisa saMpradAya meM hue haiM, paraMtu pUrvapaMraparAse jo mAnyatA calI A rahI hai usake AzayAnusAra yaha kaha sakate haiM ki siddhasena divAkara to zvetAmbara - saMpradAyameM, vikramarAjAke samaya meM, aura svAmI samantabhadra digambarasaMpradAya meM, vikramakI dUsarI zAtAbdI meM hue haiN| - siddhesana divAkara / 2 dantakathAke kathanAnusAra siddhasena vikramarAjAke - jisake nAmase bhAratavarSakA suprasiddha sarvat calatA hai-- guru the / aitihAsikoMne bhI isa kathanameM kucha tathya svIkAra kiyA hai aura 'jyotirvidAbharaNa' ke Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka1] siddhasena divAkara aura svAmI smntbhdr| 'dhanvantarikSapaNakAmarasiMhazaku sIdhe sAdhe vacanoMko yuktizanya aura prAkRtajanapriya vetaalbhttttghttkhrprkaalidaasaaH| mAtra batalAneke udyogakA AraMbha kiyaa| maharSi gaukhyAto varAhamihiro nRpateH sabhAyAM tama unhIM manasvI brAmhaNoM ke netA the| buddhimAna ratnAni vai vararucirnava vikramasya // ' bhikSuoM (bauddhazramaNoM) ko jaba isa udyogake rahaisa zloko kSapaNaka nAmase jisa vyAktiko vikra- syakA patA laga gayA taba unhoMne bhI apane Aptake marAjAkI sabhAke nau ratnoMmeMse eka ratna batalAyA nAmadhArI gautamamunika tarkajAlake phaMdeme na phaMsahai vaha siddhasena divAkara hI honA cAhie, aisA nekI sAvadhAnIkA rAstA DhUMDhanA zurU kiyaa| kevala anumAna kiyA gayA hai| yahAM para hameM isa katha- lokahitakI dRSTise, pracalita lokabhASAmeM, AbAlanakI aitihAsika satyAsatyatAkA vicAra nahIM kara- gopAlako bodha karaneke liye race gaye pAlI piTanA hai, isaliye isa viSayameM hama apanA kucha bhI koMke pArAyaNase bhikSakagaNako jaba, tArkika brAhmaabhiprAya prakaTa karanA nahIM caahte| hamAre isa NoMke tarkaprapaJcakA samAdhAna karane meM samartha hote na lekhakA uddezya kevala siddhasena aura samantabhadrakI dekhA taba, Arya nAgArjana nAmaka pratibhAzAlI mahAparaspara kucha tulanA aura unake sAmathyeke bAremeM zramaNane zanyavAdakI sthApanAke liye gRDha vicArakiJcit vaktavya prakaTa karanA hai| gArbhata madhyamAvatArakA praNayana kiyaa| jisa tarkaupalabdha jainavADyayakA sUkSmatA ke sAtha nirI- paddhartise brAhmaNa vidvAn zramaNoMke sarala vicAroMpara kSaNa karanese patA lagatA hai ki siddhasenase pahale kaThina kaTAkSa kiyA karate the, zramaNa vidvAna bhI jainadarzanameM tarkazAstraviSayaka koI svataMtra siddhAnta aba usI paddhatise apane 'mAyAvAda ' ke adRzya pracalita nahIM thaa| unake pUrvameM pramANa-zAstraviSayaka bANa brAhmaNoMke Upara calAne lge| isa prakAra bAteM kevala Agama-granyAhImeM, aspaSTa rUpase saMkalita brAhmaNa aura bauddha vidvAnoM meM tarkazAstrIya yuddha thIM; aura usa samayataka una bAtoMkA kucha adhika baDhatA gayA, aura zanaiH zanaiH zramaNasamUha isa viSaya prayojana bhI nahIM thaa|siddhsensrike pahalekA jamA- meM AdhikAdhika unnati prApta karatA gyaa| usameM nA tarka-pradhAna nahIM thA kintu Agama-pradhAna thaa| AcArya dignAga Adi baDe baDe nyAyavit zramaNa Apta-puruSakA kathana mAtra hI tabataka sarvathA ziro- utpanna hue aura unhoMne zAkyasUna bhagavAna buddhake dhArya samajhA jAtA thaa| jainadharmake sahacara brAhmaNa prAkRtajanapriya sarala siddhAntoMko vidvAnoMke liye aura bauddhadharmakI bhI yahI avasthA thii| paraMtu maharSi bhI sAdhAraNataH durgama tathA gaDha banA diye aura ugautamake 'nyAyasUtra ke saMkalanake bAda dhIre dhIre nakI gutthI sulajhAneke liye apane pratipakSiyoMko tarkakA jora baDhane lagA aura judA judA darzanoMke cirakAla taka vivaza kiyaa| vicAroM kA samarthana karane ke liye svataMtra siddhAntoMkI brAhmaNoM aura zramaNoMke bIcameM honevAle isa vAracanA hone lgii| lagabhaga usI samayameM bhagavAn gyuddhakI zabdadhvani nirjanavanoM meM ghUmanevAle jaina gautamabuddhakA sAmyavAda aura madhyamamArga brAhmaNoMke nirgranthoMke kAnoMttaka bhI jA pahu~cI |dhyaanmgn nimrakarmajAlase saMtrasta hue sAdhAraNa logoMmeM adhika ntha isa dhvanike matalabako samajhanakA prayatna kara hI Adara pAne lagA thA aura thoDehI samayameM usane rahe the ki itanemeM svayaM jJAtaputra bhagavAn mahAvIrake samrATake siMhAsana takako bhI apanA anuyAyI banA 'mokSamArga' kA upahAsa sUcita karanevAle zabda bhI lenekI mahattA prApta kara lI thii| unheM asphuTa rItise sunAI dene lge| isa sthitikA __ isa prakAra bauddhadharmake baDhate jAte prabhAvako dekha- vicAra kara, dravya-kSetra-kAla-bhAvake jJAtA 'kSapaNaka' kara kucha manasvI brAhmaNoMne buddhadevake sarala aura (jaina zramaNa yA nirgrantha) bhI apanI 'zAsanarakSA' dekho, DaoN. satIzacandra vidyAbhUSaNalikhita 'nyAyA kA upAya socane lge| bauddha zramaNa 'zUnyavAda / batAra'kI bhUmikA tathA 'madhyakAlIna bhAratIya nyAyazA- ke siddhAntako jisa tarkapaddhati dvArA prabala aura strakA itihaas|' vyavasthita banAte hue buddhadevake zAsanako sthira Aho! Shrutgyanam Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka / banAte jA rahe the, usI paddhatikA Azraya le kara nirgrantha kSapaNakoMne bhI ' syAdvAda ' ke siddhAntako samartha aura susthita banAkara mahAvIradeva ke zAsanako acala banAnekA nizcaya kiyA / unhoMne socA ki pAlI piTakoMke pArAyaNa mAtrase jisa prakAra bauddha zramaNa apane zAsanakA saMrakSaNa karanemeM samartha nahIM hue, usI prakAra prAkRta AgamoMke pravacana mAtra se jaina nirmanthAMkA 'mokSamArga' bhI aba nirbhaya nahIM raha sktaa| isa liye tarkapradhAna prakaraNagraMthoMkA praNayana karanA atyAvazyaka hai / inhIM nigraMthoMmeMse, sabase prathama AcArya umAsvAti (mI) ne tattvArthAdhigama sUtrakI racanA kara samagra jainatattvoM ko ekatra saMgrahIta kiyaa| apane jIvanameM ve isa kAryako pUrNa karake pichale pratibhAzAlI kSapakoMke liye aisI sUcanA kara gaye ki ina saMgRhIta jainatattvoMke artha pramANa aura nayake dvArA nizcita karane cAhie~ (-pramANa nayairadhigamaH) / ' mokSazAstra' ke racayitA mahArSikI isa arthapUrNa sUcanAke mahatvako samajha kara jina pichale mahAmati kSapaNakoMne isa dizA meM prayatna karanA zurU kiyA aura pramANa aura nayakI vyavasthA karaneke liye navIna zAstraracanA karanI zurU kI, siddhasena divAkara unhIM sabake pradhAna agraNI haiN| unhoMne hI sabase pahale 'nyAyAvatAra' nAmaka tarkaprakaraNakI racanA kara 'jaina pramANa' kA pAyA sthira kiyA aura 'sammati prakaraNa ' nAmaka mahAtarkagranthakA praNayana kara 'nayavAda' kA mUla dRDha kiyaa| siddhasena divAkarakI kRtiyoMke avalokanase mAlUma paDatA hai ki ye bar3e spaSTabhASI aura svataMtra vicAra ke upAsaka the| prakRtise ve bar3e tejasvI the aura pratibhAse 'zrutakevalI' the| unakI kRtiyoMmeM jo svataMtra vicArakI jhalaka dikhAI de rahI hai vaha anya kisI kI bhI kRtimeM nahIM / sAkSAt unake granthoMke dekhane se, tathA pichale graMthakAroMne unake viSayameM jo ullekha kiye haiM unake par3hanese, jJAta hotA hai, ki jainadharmake kitane eka paraMparAgata vicAroMse siddhasenake vicAra bhinnatva rakhate the / pUrvakAlIna tathA samakAlIna anyAnya jaina vidvanoMke vicAroMmeM aura siddha senasUrike vicAroMmeM paraspara bahuta kucha ullekha yogya matabheda thA / divA [ bhAga 1 karajI sAkSAt jainasUtroMke - jainAgamoMke - kathanako bhI apanI tarkabuddhikI kasoTIpara kasakara tadanukUla usakA artha kiyA karate the| kevala pUrvaparaMparA se cale Ane athavA pUrvAcAryoMko svIkRta honehI ke kAraNa ve kisI siddhAntako zirodhArya nahIM kara lete the / yuktiyukta bAtahIkA ve svIkAra kiyA karate the, cAhe vaha pUrvAcAryoMko sammata ho yA na ho / jisa taraha vartamAnameM bahudhA dekhA jAtA hai ki koI bhI svataMtra vicAraka kisI bhI pUrvaparaMparA se calI AtI huI bAta meM kucha 'nanu naca' karatA hai, yA usake pratikUla kucha artha yA abhiprAya pradarzita karatA hai, to jhaTa bahutase gatAnugatika aura lakIrake phakIra bane hue paNDitammanya mahAzaya ekadama cillA uThate haiM ki, 'yaha bAta to zAstraviruddha hai, yaha abhiprAya to paraMparA pracalita abhiprAyase pratikUla hai;' usItaraha zAyada divAkarajIke jamAne meM bhI calatA rahA hogA / unake kitane hI udgAroMse mAlUma paDatA hai ki jaba kabhI ve koI pUrvaparaMparAse athavA pUrvAcAryoM ke mata se bhinnArthaka vicAra pradarzita karate hoMge taba bahuta se purANapriya paNDita unake navIna vicArakA pratiSedha karate hue yahI dalIla dete hoMge ki - " mahArAja, Apake vicAra to pUrvAcAryoMke vicArase viruddha jAte haiM; kyA Apa pUrvapuruSoMse adhika jJAnavAn haiM, jo unake kathanameM zaMkA upasthita karate haiM ? kyA Apake jaisI zaMkA unako nahIM karanI AtI thI ? " ityAdi / aise hI 'mRtarUDhagaurava ' priya paNDitoMkA mukha mudrita karane ke liye divAkarajIne eka dvAtriMza kA meM baDI hI mArmikatAke sAtha apane hRdayakA joza prakaTa karate hue nimna zloka kahA hai kahate haiN| kahA jAtA hai ki siddhasena divAkarane 32-32 - battIsa padyoMkA jo eka prakaraNa hotA hai use dvAtriMzikA payoMvAlI aisI 32 dvAtriMzikAyeM banAI thiiN| prasiddha graMtha 'nyAyAvatAra ' bhI inhIM dvAtriMzad - dvAtriMzikAoMmeM se eka dvAtriMzikArUpa hai| vartamAna meM ye saba 32 hI dvAtriMzikAyeM upalabdha nahIM hotiiN| 'nyAyAvatAra' sahita kula 21 dvAtriMzikAyeM hI milatI haiN| bhAvanagarakI 'jainadharmaprasAraka kAoM aura 'sammatiprakaraNa' ko mUla rUpameM chapavA kara prakaTa sabhA ' ne 'siddhasena graMthamAlA' ke nAmase ina dvAtriMzikara diyA hai| siddhasenasUrikI ye dvAtriMzikAyeM bahuta hI gUDha aura gabhIrArthaka haiN| inako Upara Upara se hamane kaI Aho! Shrutgyanam Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] siddhasena divAkara aura svAmI smntbhdr| janA'yamanyasya bhUtaH purAtanaH arthAt mare bAda saba hI purAtana mAne jAte haiN| bhalA, purAtanaireva samo bhaviSyati / aisI anavasthita purAtanatAke kAraNa kauna buddhimAna purAtanaSvityanavasthitaSu kaH purAtanoktAnyaparIkSya rocayet // manuSya kisI prakArakI parIkSA kiye vinA. orala isakA bhAvArtha yaha hai| divAkarajI purAtana-piyoM . ra muMda kara, kevala purAtanoMke nAmahIse cAhe jisa si. ko uddiSTa karake kahate haiM ki, purAtana purAtana kyA ddhAntakA ravIkAra kara legA? pakArA karate ho, yaha (meM) jana bhI marane bAda, kucha niyoM ke prati isa prakAra spaSTa kahA hai: ___ isI taraha eka jagaha aura bhI divAkarajIne purAkAla anantara purAtana ho jAyagA aura phira anya 'yadeva kizcidviSamaprakalpitaM purAtanohaki samAna isakI bhI gaNanA hone lgegii| purAtanaruktamiti prazasyate / bAra paDhakara dekhA paratu sabakA Azaya spaSTa rItise yaduta vinizcitA'pyadyamanuSyavAkkRtikama samajhameM AtA hai| aphasosa to isa bAtakA hai ki rna paThyate ramatimoha eva sH|| athAt purAtanoMne cAhe ayukta bhI kahA ho to bhI gaye haiM, paratu kisIne bhI ina dvAtriMzikAoMkA artha smuTa unake kathanakI to prazaMsA hI karate rahanA aura Ajakaraneke liye 'zabdArthamAtra prakAzikA' vyAkhyA bhI kalaka-vartamAnakAlIna-manuSyoMkI yaktidvArA sunilikhI ho aisA jJAta nahIM hotA ! isakA kAraNa hamArI samajhameM nahIM AtA |in dvAtriMzikAoMkI apUrvArthatA aura zcita vicAravAlI bhI vANI (kRti) ko paDhanA taka kAkI mahattAkA khayAla karate haiM, taba to yaha vicAra nahIM! yaha kevala mugdha manuSyAMkA smRtimoha hai; anya AtA hai ki inake Upara aneka vArtika aura bar3e bar3e kucha bhI nhiiN| vyAkhyAna likhe jAne cAhie the / aura, 'nyAyAvatAra' ke unake aise hI aura bhI aneka cubhanevAle udgAra yatra Upara aise aneka vArtika aura vyAkhyAna likhe bhI gaye haiN| tatra dRSTigocara hote haiN| mAlUma paDatA hai ki divAkaphira nahIM mAlUma, kyoM ina sabake liye aise nahIM kiyA rajIke aise kore paraMtu yuktiyukta javAbIko sunakara gyaa| zAyada atigUDhArthaka honehIke kAraNa inakA rahasya prakaTa karaneke liye kisIkI himmata na calI ho| yogya / unake virodhI niruttarita ho kara mana hI manameM khUba aura bahuzruta vidvAnoMke prati hamArA nivedana hai ki ve ciDhate rahate hoMge; aura jisa taraha Ajakalake purA inakA artha sphuTa karaneke liye abazya parizrama kreN| ina Napriya manuSya, jaba svataMtra vicAravAle kisI buddhikRtiyoM meM bahuta hI apUrva vicAra bhare hue haiN| hamAre vicA- mAna vicArakake vicAroMkA samAdhAna nahIM kara sakate rase janasAhitya bharameM aisI anya apUrva kRtiyAM nahIM haiN| taba, apane bhaktoMke sAmane apanI pratiSThA kAyama rakhasuprasiddha AcArya hemacaMdrane 'anyayogavyavaccheda' aura ra neke liye, navIna vicAroMpara nAstikatAkA Aropa * ayogyavyavaccheda 'nAmakI do dvAtriMzikAyeM banAI haiM (jinameMse ekake Upara malliSeNasarine 'syAdvAdamaMjarI karake unakA upakSA karana-karAnakA nATaka karatenAmaka vidvapriya uttama vyAkhyA likhI hai ), ve inhIMkI siddhasenasarikA yaha udagAra unake samakAlIna aura anukaraNa haiN| svayaM hemacaMdrasUrine apanI prathama dvAtriMza- sahavAsI mahAkavi kAlidAsaka mAlavikAgnimitrameke-- kAke prAraMbhahImeM siddhasanarikI kRtiyA~kA mahatva batalA 'purANamityeva na sAdhu sarva te hue likhA hai ki na cApi kAvyaM nvmityvdym| 'ka siddhasenastutayo mahArthI santaH parIkSyAnyataradbhajante AzikSitAlApakalA ka caissaa|' mUDhaH prprtyyneybuddhiH||' arthAt-siddhasenarikI banAI huI mahAn arthavAlI isa udgArake sAtha kitanI arthasamatA rakhatA hai ! mahAkavi stutiyAM kahA~ aura azikSita manuSyake AlApa kAlidAsa aura siddhasena divAkara donoM mahArAja vIravikra jaisI menI yaha racanA khaaN| isI kathanase jJAta ho mAdityakI rAjasabhAke ujjvala ratna the| mAlUma paDatA hai jAyagA ki siddhasenasUrikI ye ratutiyA~ kaisI mahattvavAlI donoMkI alaukika pratibhA aura lokottara kRtiyoMne usa haiN| ina bahutasI dvAtriMzikAomeM mukhya kara arhan mahA. samayake purANapriya paNDitoMko IrSyAlu hRdayA banA diye hoMge vIrakI aneka prakArase stavanA kI gaI hai, isa liye inako aura ataeva ve sarva sAdhAraNameM purAtanatAke bahAne inake stutiya kahate haiM, aura ataeva bahutasI jagaha 'Aha ca gauravameM nyUnatA lAnekI vyartha ceSTAyeM kiyA karate hoNge| stutikAraH ' aisA ullekha siddhamanasUrike liye kiyA zAyada aise hI IAdagdha vidagdhoMko maunavrata dilAneke gayA hai| liye ina samartha puruSoMko ye udgAra nikAlane paDe hoNge| Aho! Shrutgyanam Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| karAte dikhAI dete haiM, isI taraha, usa purANe kA ullekha kiyA huA hai / arthAt ; eka kSaNa (jaina jamAne meM bhI yahI hAla calatA rahA hogA aura ata pAribhASika zabda samaya) meM kevalajJAna ra eva zAyada divAkarajIne nimnalikhita marmavacana dUsare kSaNameM kevaladarzana / isI taraha pratikSaNa kramazaH baDe majAkake sAtha kahA hogAH kevalajJAna aura kevaladarzana svarUpa kevalIkA upayoga 'pareya jAtasya kilAya yuktimat parivartita huA karatA hai| siddhasenasUriko yaha purAtanAnAM kila dossvdvcH| vicAra sammata nahIM hai| ve isa vicArameM yukti-saMgakimeva jAlmaH kRta ityuSekSituM tatA nahIM samajhate / tarka aura yukti se ve isa mAnyaprapazcanAyAsya janasya setsyati / ' tAko ayukta siddha karata haiM / unake vicArase kevaarthAta- kala ke janme hueke vacana to Aja lIko kevalajJAna aura kevaladarzana dAnoM yugapada-eka yuktimA batAye jAte haiM aura purAtana puruSoMke doSa- hI sAtha honA yuktisaMgata hai| aura vAstavika meM, vAle mAne jAte haiM ! aphasAsa, isase adhika aura Ara antameM ve phira ina donoMmeM paraspara koI bheda hI nahIM kyA mUrvapanA ho sakatA hai! aise bolanevAle jAlima mAnate-donoMko eka hI batalAte haiN| isa vicArakA manuSyoMkI to upekSA hI karanI caahiye| unake sudhA- unhoMne apane 'sammatiprakaraNa meM khaba UhApoha rane ke liye aura koI dUsarA upAya nahIM hai|' isa kiyA hai| siddhasenajIke isa vicArabhedake kAraNa prakArake udgAra nikAlakara 'upekSA karanekA ' DhoMga ga usa samayake siddhAnta-grantha-pAThI aura Agamabhakti HD racanevAle purANapremiyoMko divAkarajI kahate haiM ki, pravaNa AcAryagaNa unako tarkammanya jaise tiraskArabar3I khuzIkI bAta hai-ApakI isa upekSAse hamako vyaka vizeSaNoMse alaMkRta kara, unake prati apanA to lAbha hI hogaa| kyAM ki hamAre vicAroMkA sAmAnya anAdara-bhAva prakaTa kiyA karate the| siddhapratirodha karanevAlA koI na nikalanase unakA to senajIke bAda siddhAntagranthapAThI AcAyomeM jinaaura khUba prasAra hI hogA! . bhadragaNI kSamAzramaNa nAmake eka bahuta samartha prativijJa pAThaka divAkarajIke ina udgAroM ko paDha bhAvAn AcArya hue| unha ne jainasUtroMke viskalita kara unakI vicArasvataMtratA auratarkapravaNatA kA bahuta rahasyako saMkalita karane ke liye ' vizeSAvazyakabhAkucha anumAna kara skeNge| aise svataMtra aura nibhIka vya' nAmaka mahAn granthakI racanA kI / isa bhASya udhAra jaisAhityameM to kyA samagra saMskRta-sAhityameM meM kSamAzramaNajIne divAkarajIke ukta vicArabhedakA bhI milane muzkila haiN| khana hI khaNDana kiyA hai aura unako Agama-viruddha bhASI batalA kara unake siddhAntako amAnya batalAyA siddhasena divAkarakA jainAgamAMka rUDha AbhiprAya hai| tattvArthasatra' Upara bRhadavyAkhyA likhanevAle se bhinna-vicAravAlA eka siddhAnta jaina-(zvetA- divAkarajI hI ke nAmadhArI siddhasena garNAne bhI mbara) sAhitya meM bahuta prasiddha aura baha-vivecita hai| 'ekAdIni bhAjyAne yugapadekasminnA caturyaH // 1-31 // ' yaha siddhAnta kevalajJAna aura kevaladarzanake svarUpake isa sUtrakI vyAkhyA meM divAkarajIke vicArabheda Upara sAtha sambandha rakhatA hai / pAThakoMko isa siddhAntakA apane ThIka vAgbANa calAye haiN| gaNIjIke kucha pUrA paricaya karAneke liye yahAM para avakAza nahIM vAkya dekhiehai, to bhI saMkSepase sUcanamAtra avazya kara denA yaha bhASya, maladhArI AcArya hemacaMdra viracita cAhate haiN| vRharavyAkhyA ke sAtha kAzIkI yazovijayagraMthamAlAmeM mu__ zvetAmbara saMpradAyameM jo siddhAnta grantha (sUtragrantha) drita huA hai| vidyamAna haiM, unameM, kevalI (sarvajJa ) ko kevala.jJAna 2 zvetAmbara saMpradAyameM tattvArthamatrapara yahI eka prasiddha aura prauDha TIkA hai| yaha TIkA bhASyake Upara likhI aura kevaladarzana ye donoM, yugapat yAne eka sAtha ca gaI hai|aitihaasik dRSTise, tattvArthasUtrakI digambara zvetA. nahIM hote paraMtu kramazaH-eka daphaha kevalajJAna aura mbara saMpradAya kI anya saba TIkAoMse isa TIkAkA mahattva eka daphaha kevaladarzana, isa prakAra bArI bArI se-hoMne adhika hai| isa viSayameM hama kabhI vistArake sAtha likheNge| Aho! Shrutgyanam Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasena divAkara aura svAmI samantabhadra / aMka 1] " yadyapi kecit paNDitammanyAH sUtrANyanyathAkArama rthamAcakSate tarkabalAnuviddhabuddhayo vAravAreNopayogo nAsti, tattu na pramANayAmaH, yata AmnAye bhUyAMsi sUtrANi vAraMvAreNopayogaM pratipAdayanti / " jinabhadragaNI kSamAzramaNa aura siddhasenagaNI Adi divAkarajI ke vicArabhedameM kevala AgamaprAmANyakI dalIlake sivA aura kucha nahIM kaha sake / yuktise ve bhI divAkarajIke vicAra ke kAyala hote the, paraMtu antameM yahI kaha kara ve chUTa jAte the ki yukti aura tarkale cAhe jo siddha hotA ho paraMtu Agama-likhita ullekhAMke viruddha-vicArako hama kabhI nahIM Adara de sakate / siddhasenagaNI likhate haiM kisvamanISikA siddhAntavirodhinI na pramANam, atyabhyupeyate / ' ...' na cAnyathA jinavacanaM kartuM zakyate subapApIti / ' mAlUma paDatA hai isa prakArakI tarka priyatAka kAraNa hI pichale jaina sAhitya meM divAkarajI 'tArkika' ke nAmase prasiddha rahe haiN| [bahutase pAThaka yaha nahIM jAnate hoMge ki zvetAmbara AcAryaike isa viziSTa matabhedake bAre meM digambara AcAryAkA kyA mata hai ? unake liye hama yahAM para yaha noTa kara dete haiM ki, digambara sAhityameM isa bAre meM eka hI siddhAnta ullikhita hai; aura vaha siddhasena divAkarakA siddhAnta hai| arthAt digambarAcAryoMko divAkarajI hI kA mata mAnya hai / digambara granthoMmeM sarvatra kevalajJAnako jJAna aura darzana donoM yugapat likhe hue haiN| unameM zvetAmbara - AgamoM ke mutAbika * jugavaM do Natthi ogA ' arthAt eka sAtha do upayoga nahIM hote -yaha di cAra kahIM dekhanemeM nahIM aataa| itanA hI nahIM balki 'tattvArtharAjavArtika' meM bhaTTa akalaMkadevane 'kevAla - zruta-saGgha-dharma-devAvarNavAdI darzanamohasya ' (6-12) isa sUtra kI vyAkhyA meM 'piNDAbhyavahArajIvinaH, kevaladazAnirharaNAH, alAhUpAtraparigrahAH kAlabhedavRttajJAnadarzanAH, kevalinaH ityAdi vacanaM kevaliSvavarNavAdaH / ' aisA ullekha kara, zvetAmbaroMkI, kevalIko kava lAhAra mAnanekI jo digambara-mata-viruddha dUsarI prasiddha mAnyatA hai, usIkI taraha, isa kramopayoga 11 vAdakI mAnyatAko bhI, kevalajJAnIke avarNavAda svarUpa batalAkara darzanamoha karmake bandhakA kAraNa batalAyA hai| akalaMkadeva ke isa kathana ke viruddha zvetAmbara vidvAn siddhasena gaNIne isI sUtrakI vyAkhyAmeM / "digambaratvAdvigatatrapAH, kramopayogabhAjaH ", samavasaraNabhUmAvapkAyabhUmyArambhAnumodinaH, sarvopAyanipuNA a pyati duSkarakhurapacara mArgopadezinaH; ityAdyavarNodbhAsanam / ' isa prakAra ullakhe kara, kevalajJAnIko kramazaH jJAna darzana honevAle mata (vicAra) meM yukti-rahitatA mAnane yA pratipAdana karanevAloMke vicArako darzana mohakarmake bandhakA kAraNa batalAyA hai !! ] siddhasenasarike liye eka yaha bhI kimvadantI pracalita hai ki, inhoMne eka daphaha jaina zramaNa saMgha ke sAmane yaha vicAra pradarzita kiyA thA ki, 'jainAgama graMtha' jo prAkRtabhASAmeM bane hue haiM isaliye vidvAnoMkA unake prati vizeSa Adara nahIM hotA- vidagdhagaNa unheM grAmINa bhASAke grantha samajhakara unakA avalokana nahIM karate- isa liye yadi bhramaNa gaNa anumati de to maiM unheM saMskRta bhASAmaM parivartita kara denA cAhatA hU~ / digakarajI ke ina vicAroM ko sunakara zramaNa-saMgha ekadama cauMka UThA aura 'micchAmi dukkaDaM, kA uccAraNa karatA huA, inase kahane lagA ki, 'mahArAja, isa akartavya vicArako apane hRdaya meM sthAna dekara Apane tIrthakara, gaNadhara aura jina-pravacana kI mahatI 'AzAtanA ( avajJA ) kI hai| aisA kabita vicAra karaneke, aura zramaNa-saMgha ke sAmane aise udgAra nikAlane ke kAraNa, jaina zAstrAnusAra, Apa ' saMvavAhya' ke bhUINDakI zikSA pAneke adhi kArI hue haiN|" divAkarajI saMghake isa kathanako sunakara cakita ho gaye aura apane sarala vicArase bhI saMghako itanI atrIti huI isaliye unako baDA kheda huA / saMghase turanta unhoMne kSamA-prArthanA kI aura jo prAyazcitta diye jAne yogya ho use denekI vijJapti kI / kahA jAtA hai ki saMghane unheM zAstrAnusAra bAraha varSataka 'bahiSkRta' rUpameM rahanekA 'pArAcita' nAmaka prAyazcitta diyA, jise divAkarajIne sAdara svIkAra kara saMvAjJAkA pAlana kiyA / prAyazcittakI maryAdA pUrNa ho jAne para saMghane unako punaH 4 Aho! Shrutgyanam Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [ bhAga 1 apane aMdara sAmilakara pUrvavat unakA satkAra kiyaa| rine 'sammatiprakaraNa' para 25 hajAra zloka pramANa isa kimbadantImeM kitanA tathyAMza hai usakA vicAra vistRta aura prauDha TIkA banA kara, zAntyAcArya aura hama yahAM paranahIM karanA cAhate, kevala itanA kaha denA jinezvarasUrine 'nyAyAvatAra' ke saTIka vArtika cAhate haiM ki isa rUpakameM kucha na kucha aitihAsika raca kara, siddhasenasUrike, jainatarkazAstra viSayaka satya garbhita avazya hai| Upara jo hamane thoDAsA inake sUtradhAratvakA sagaurava samarthana kiyA hai| pracaNDa tAvivAra-svAtaMvya aura spa-bhASitvakA paricaya diyA hai, kivAdI devasarine unheM apanA mArgadarzaka batalAyA usase yaha jAnA jA sakatA hai ki, yadi jainAgamoMke hai; aura sarvataMtrasvataMtra AcArya hemacaMdrane unakI kRtisambandhameM inhoMne aisI koI bAta zramaNasaMghake sAmane yoMke sAmane apanI vidvanmanoraMjaka kRtiyoM ko bhI pradarzita kI ho athavA kRtirUpase upasthita kara dI 'azikSitAlApakalA' vAlI batalAI haiN| ho ki jitase purANapriya aura AgamapravaNa zramaNa- * * vargako baDA asaMtoSa huA ho, to, usameM koI asaM- jisa taraha zvetAmbara saMpradAyake prasiddha AcAbhavatA nahIM hai| yone siddhasena divAkarakI prazaMsA kI hai vaise diga- tatkAlIna zramaNasaMghameM athavA kucha kAla taka pIche mbara saMpradAyaka sarivaroMne bhI unake viSayameM stutibhI AgamAbhyAsI saiddhAntikoMmeM siddhasenasUrike prati paraka udgAra prakaTa kara, samucita gaurava kiyA hai| AdarabhAva alparUpameM bhale hI jAgRta rahA ho; paraMtu harivaMza purANake kartA mahAkavi jinasena sUrti paravAdiyoMke kiye jAnevAle pracaNDa AkramaNase (prathama) ne, apane purANa-rUpa mahAkAvya kI prastAjainazAsanakI rakSA karaneke liye pramANa aura naya- vanAmeM samantabhadrAdi baDe baDe prabhAvaka AcAryoM kA vAdake prabalayuktipUrNa siddhAntoMkI sthApanArUpa smaraNIya ullekha karate hue siddhasenasUrikA bhIjisa durgama-durgake mUlako ve dRDha banA gaye, isa unakI saktiyoM kI prazaMsA dvArA-sAdara smaraNa liye unake anugAmI aura pazcAdvartI saba hI samartha kiyA hai| yathA-- jaina vidvAnoMne unakA bar3e gauravake sAtha smaraNa rAjokhara sarikA banAyA huA saMkSipta 'Tippanaka' bhI he' kiyA hai| mahAtArkika AcArya mallavAdIne sammati 1isa TIkAkA thoDAsA prArIbhaka bhAga kAzIkI prakaraNa upara TIkA likha kara unake prati apanI 'yazovijayanagranthamAlA' meM prakAzita huA hai| saMpUrNa uttama bhakti prakaTa kii| jainadharmake ananyasAdhAraNa graMtha abhItaka nahIM chpaa| . . aura apratima tatvajJa AcArya haribhadrane to unheM 2 jinezvararike vArtikakA nAma 'pramAlakSaNa sAkSAt 'zrutakevalI' likha kara unakA anupama Adara hai aura vaha kevala nyAyAvatAra sUtrake Adima zlokakA kiyA dhAta mahAtmAsiMddhApana nyAyAvatAra vistAra svarUpa hai| isa granthake viSaya vizeSa jAnaneka tAra svarUpa h| isa granthaka viSayamavizaSa jAnanaka liye, dekho janahitaiSImAsika patra ke bhAga 12, saMkhyA 1,meM Upara vyAkhyA likha kara, tarkapazcAnana abhayadevasU- " : mudrita hamArA 'pramAlakSaNa' zIrSaka lekha / yaha graMtha amadAbA. 1yaha TIkA abhItaka kahIM upalabdha nahIM huI hai| dake seTha manasukhabhAI bhagubhAI ne chapavA kara prakaTa kiyA hai| 4-5 sau varSa pahale kI banI huI eka granthasUci hamAre pAsa 3zAntyAcAryakA vArtika bhI jinezvara sUrike vArtika hai usameM isa TIkAkA nAma likhA huA maujUda hai| kI taraha nyAyAvatArake prathama zlokakI vyAkhyArUpa 2 dekho, 'paJcavastu' granthakA nimna likhita gAthA-yugala hai| isakA nAma 'pramANa kalikA ' hai| yaha kAzI ke paMDita patrameM paM. viThThalazAstrI dvArA saMzodhita ho kara bhaNNai egateNaM amhANa kammavAyo No iho| prakAzita huA hai, paraMtu itanA azuddha chapA hai ki jisase jo sahAvavAo suakevaliNA jao bhnni|| eka pRSTha bhI zuddha paDhanA-samajhanA kaThina hai| Ayariya-siddhaseNeNa sammaIe paiTia-jaseNa / 4 dekho, 'syAdvAdaratnAkara' ke prAraMbhameM nimna gata zloka dUsamaNisAdivAyara-kappattaNao tadakSeNa // zrIsiddhasena-haribhaMdramukhAH prasiddhADesanakAleja saMgrahIta hastalikhita pu. pR.131. ste sUgyo mayi bhavantu kRtprsaadaaH| 3 yaha vyAkhyA pATaNakI 'hemacadrAcArya janasabhA' yeSAM vinazya satataM vividhAn nibandhAna kI orase chapakara prakAzita huI hai| isa vyAkhyAke Upara zAstraM cikIrSati tanupratibho'pi maadk| Ahol Shrutgyanam Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * siddhasena divAkara aura svAmI samantabhadra / jagatprasiddhabodhasya vRSabhasyeva nistussaaH| samAna hI unakI prAmANikatA svIkRta kI gaI hai| bodhayAnti satAM buddhi siddhasenasya suuktyH|| siddhasenasUrike bAre meM likhe gaye ina Uparyukta isI taraha AdipurANake kartA mahAkavi jina vicAroMke avalokanase viza pAThaka jAna sakeMge ki jaina dharmake samarthaka AcAryoM meM unakA kitanA senAcArya (dvitIya) ne bhI apane mahApurANake UMcA Asana hai aura pichale lekhakoM dvArA ve kitane prAraMbhameM nimna likhita zloka dvArA siddhasena sUri _ satkRta hue haiN| ke pANDityakI prabhutAkA ullekha kara unake prati apanA Adara-bhAva prakAzita kiyA hai| svAmI samantabhadra / pravAdikariyuthAnAM kezarI nayakezaraH / aba hama kucha hAla siddhasenasUri hI ke samAsiddhasenakavi yAda vikalpanakharAGakaraH // nAsanAsIna svAmI samantabhadrake bAremeM nivedana . bhaTTa-akalaMka devake granthoM meM bhI siddhasena sUrike kara ra karanA cAhate haiN| vacana pramANatayA uddhRta kiye hue dikhAI dete haiN| zvetAmbara sAhityameM jo sthAna siddhasena divAisase unakI prAmANikatAkA pUrA paricaya mila - karako milA hai vahIM sthAna digambara sAhityameM jAtA hai aura jaina dharmake donoM saMpradAyoM meM unakI svAmI samantabhadrako prApta hai / zvatAmbara saMpradAyake pratiSThA ekarUpase svIkRta kI gaI hai yaha spaSTa tarkazAstra-viSayaka sAhitya Upara jitanA prabhAva jAnA jA sakatA hai| siddhasenasUrikI kRtiyoMkA paDA hai, utanA hii| lakSmIbhadra nAmaka digambara vidvAnake banAye hue prabhAva digambara saMpradAyake tadviSayaka vAGmaya ekAnta khaNDana nAmaka granthameM Upara svAmI samantabhadrakI kRtiyoMkA paDA hai| anekAntalakSmIvilAsA''vAsAH siddhasenA- a jisa taraha zvetAmbara sAhityameM siddhasenake pUrva sa sisanAyAma kAlIna koI svataMtra tarka-viSayaka grantha upalasiddhi pratyapAdayan bdha nahIM hai, vaise hI digambara sAhityameM samantabhadrake 'asiddhaM siddhasenasya............' pUrvakA vaisA koI graMtha nahIM hai| vatAmbara saMpradA'nityAyekAntahetoDhuMdhatatimahitaH yameM saMskRta bhASAke padyAtmaka prauDha graMthoke prathama siddhaseno hysiddhm| praNetA jaise siddhasena haiM, vaise hI digambara saMpradAityAdi prakArake ullekho dvArA, siddhasenasarikA yama samantabhadra haiN| ina donoM vidvAnoMke pahale, samantabhadrAdika AcAryoMke sAtha hetake svarUpa- dAnA saMpradAyome saMskRta bhASAkA vizeSa abhyAsa viSayaka vicAra-virodhakA Adara yata varNana aura Adara nahIM thaa| taba taka jaina zramaNoMmeM kiyA huA hai, aura isa prakAra samantabhadrAdikake prAkRta bhASA hI kA prabhutva thaa| zramaNoMke abhyAsake - viSaya bhI bahuta nahIM the| jisa taraha, vartamAnameM 1 tattvArtha rAjavAtikake 83 adhyAyake 1 ma sUtrake 17 zvetAmbara saMpradAyakI sthAnakavAsI (DhUMDhiyA) veM vArtikameM, siddhasena sUrikA, prathama dvAtriMzikAntargata nimna nAmaka zAkhAke sAdhuome bahudhA dekhA jAtA hai likhita suprasiddha padya uddhRta kiyA huA hai| ki unameM kevala mala-sUtroMkA pATha kaMThastha kara leneke sanizcitaM naH paratantrayukti tathA sArA dina baiThe baiThe vaha pATha mAtra paDhate-cAMcate sphuranti yA: kAzcana suuktsNpdH| rahaneke sivA, na koI sUtroMke arthakA vizeSa tapeva tAH pUrvamahArNavotthitA / jagatpramANaM jinavAkyaviSuSaH // 1 isa vicAra-virodhake spaSTIkaraNake liye kisI bhagale yaha padya aura bhI anekAneka graMthakAroM dvArA yatra tatra aMkame hama eka AdhA choTAsA lekha likhanA cAhate haiM |paatthk uddhata kiyA huA dRSTigocara hotA hai| isa padyagata taba hI dhyAna pUrvaka isa viSayako paDhe / yahAM para to sirpha vicAra siTasenasarike malika vicAra hai| .. sUcana mAtra kara diyA gayA hai| pAtamAhataH Aho! Shrutgyanam Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga 1 vicAra kiyA jAtA hai aura na koI vyAkaraNa, kAvya maulika ataeva navIna vicAroMkA paricaya karAne koSAdikA abhyAsa kiyA jAtA hai; usI taraha ke liye, zramaNa-samUhakI sAdhAraNa aura priya bhASA zAyada usa purANe jamAneke bahutase zramaNoMkA hAla jo usa samaya prAkRta thI, usameM bhI kucha likhane rahA hogA sammAtitarkake antame, siddhasenasUrine kI AvazyakatA pratIta huI hogI / 'sammatipraka' tamhA AhigayasuttaNa atthasaMpAyaNammi jiavN|, raNa' kA prAkRta bhASA meM honA hamAre isa anu. ityAdi prakArakA jo ullekha kiyA hai aura satra mAna kA viziSTa kAraNa hai / aisA na hotA to (mUlapATha) ke sAtha arthasaMpAdana karanemeM bhI phira, vaisA prauDha aura tarka-pravaNa graMtha saMskRta yatiyoMko yatna karanA cAhie, aisA jo upadeza bhASAke atyaMta anurAgI aura mahAkavi ho kara bhI diyA hai, usase hamAre isa vicArakI puSTi hotI ve prAkRta jaisI sarala aura sAdhAraNa bhASAme hai| artha-parijJAnake sivAya, aura vyAkaraNa.kAvya. kyA likht|| koSa, Adika sarva-sAdhAraNa jJAnake sivAya samantabhadra svAmIne prAkRta bhASAmeM koI graMthamanuSyako na tattvabodha ho sakatA hai aura na vaha racanA kI hai yA nahIM, isa kA kucha patA nahIM laga dUsaroko karA sakatA hai / sarva-sAdhAraNa pari- sakatA / parantu unake nAmase jitane graMtha vartamAjJAnake ukta saba sAdhana bhAratavarSa meM prAcIna kA. nameM pracalita aura prasiddha hai-aura una ko unhIM lase ekamAtra saMskRta bhASA hI meM upalabdha hote haiN| kI kRti mAnane meM koI vizeSa sandeha-janaka kAraNa vartamAnameM aMgrejIkI taraha prAcInakAlameM saMskRta bhI nahIM hai-unake viSayakA vicAra karane se hI vidvAnoMke vyavahArakI mukhya bhASA thI / isa pratIta hotA hai ki unhoMne prAkRtameM koI racanA liye jainazramaNoMko bahaza aura viziSTa vidAna nahIM kI hogii| ratnakaraNDa banAneke liye saMskRta bhASAke adhyayana-adhyA- viSaya prAkRtameM gaMye jAneke yogya thA / aise dharmapanakI, AvazyakatA thI / yaha AvazyakatA taba tattva-pratipAdaka graMtha, jaina sAhityameM saMskRtakI hI pUrI ho sakatI hai jaba uttama aura prauDha vicAra apekSA prAkRta hI meM adhika upalabdha haiM, aura samAke graMtha isa bhASAmeM banAye gaye ho aura jinake jako priya bhI isI bhASAke graMtha adhika ho sakasIkhanekI zramaNoMko khAsa jarUrata mAlUma detI te hai / kyoM ki ajJAna bAlaka-bAlikAye aura ho| isa liye siddhasena divAkarane saMskRta hI meM mandamAta striye bhI unheM saralatApUrvaka paDha sakatA apane prauDha aura gabhIra vicAra lipibaddha karane haiM / zvetAmbara saMpradAyame to bahuta arvAcIna kAlazurU kiye / paraMtu, jaina zramoM meM saMskRtakA nayA taka bhI aise pratha prAkRta hI meM likhe gaye haiM / ratnahI praveza thA, isa liye, jaise vartamAnameM iMgrejI karaNDakakA digambara saMpradAyameM sabhI strI-puruSa bhASAke dezI vidvAnoMko apane viziSTa vicAra pATha paDhate-sunate rahate haiM, isa liye saMskRtI iMgrajI hI meM vyakta karanA Adhika pasaMda hone para apekSA yaha graMtha prAkRta meM hotA to logoMko aura bhI, svadezAnavAsI sarvasAdhAraNa janasamUhako, bhI Adhika sugama aura sarala pddtaa| paraMtu hamAre apane vicAroMkA paricaya karAneke liye mAtRbhASA- vicArale, digambarAcAyoMmeM, svAmI kundakandake meM bhI kucha thoDA-bahuta likhanA paDatA hai; vaise hI bAda, prAkRta bhASA Uparase bilakula prema UTha gayA zAyada siddhasenasUriko, ( yahAM para siddhasenako thA / aura usake UTha jAne meM mukhya kAraNa svAmI lakSya kara yaha kathana likha rahe haiM, isaliye pradhA- samantabhadrakA saMskRta-prema aura unakI usImeM nataH unakA hI jikara karanA par3atA hai, paraMtu yaha racI gaI saba kRtiya haiN| samantabhadrakI dekhAdekhI bAta isa prakArake anya vidvAnoM ke liye bhI sa- pichale prAyaH saba hI digambara vidvAn , vizeSa kara majha lenI cAhie ) saMskRta bhASA hI meM likhanA saMskRta hI meM pratha--racanA karate rahe haiM / astu / vizeSa priya hone para bhI sabhI zramaNoMko apane hamAre isa likhanekA matalaba yahI hai ki, siddha. Aho! Shrutgyanam Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 ka siddhasena divAkara aura svAmI smntbhdr| sena aura samantabhadra donoM jaina samAjameM saMskR' mAgama kAMTe bichA kara unheM mArga bhraSTa karaneke prayata-bhASA ke viziSTa lekhaka aura pracAraka the| nakA prAraMbha kiyA gayA thA / samAdhizIla nirga hama Upara sUcita kara Aye haiM ki siddhasenake nthAko, apane maunadharmakA isa prakAra viparyAsa pUrva hI meM bauddha aura brAhmaNoM ke bIca taka yuddha Ara durupayoga hota dekha jagatke kalyANArtha aura ko zuruAta ho cukI thI, aura isaliye boddha zramaNoM paramapuruSa mahAvArake mokSamAgakA satyatva sthAko pAlI bhASAkaM pravAhamase nikalakara saMskRtake panArtha, maunadharmakA tyAga karanA paDA; aura phira srotameM dAkhala honA par3A thA aura brAhmaNoMke samAna bauddha bhikSuoMko taraha ve bhI jana sahavAsameM A hI tarka-viSayaka sAhityakA saMgaThana kara bhagavAn kara, vAda-vivAdake yuddha-kSetrameM upasthita ho kara, gautama buddhake zAsanakA saMrakSaNa karanemeve kATa- apane pratipakSiyoMkA mukAbalA karane lge| ese baddha ho rahe the| una bauddha zramaNoMkA prabhAva jaina hI eka vivAda-kSetrama, vRddhavAdI nAmaka nigranthAnirgranthoM para bahuta asara kAraka paDA aura unako cAryake sAtha vAda karate hue caturdazavidyApAraMgata apane kArya meM saphala hote dekha jaina ninthoMne brAhmaNakula-bhUSaNa siddhasana parAjita hue tha, Ara bhI usI mArgakA anusaraNa karanA zurU kiyaa| 'jo mujhe zAstravAdameM parAjita kare usakA maiM bauddhoMke sAtha vAda-vivAda karate hue brAhmaNoM ziSya banUMgA,' eso gAvaSTha pratijJA karanavAla vi. kI dRSTi, zanaiH zanaiH bauddhoM hI ke samAna bahatase dyonmatta paraMtu kRta-pratijJAkA pUrNa nirvAha karane AcAra-vicAra rakhanevAle aura ataeva brAhmaNa- jitanA dRDha manAbala rakhanake kAraNa satya-pratijJa varcasva kA vinipAta karanevAle jaina nigraMthAke, siddhasanako apane vijetA AcAyaka pAsa nigrazAnta paraMtu sthira bhAvase baDhate jAte sAmarthya aura ntha-dIkSA le kara 'brAhmaNavara' se 'zramaNavara' honA lokapriyatva Upara bhI par3ane lgii| yadyapi jaina paDA thaa| nigrantha usa samaya apanA prazamarasaparipUrNa jIvana siddhasanaka udgAroMsa patA lagatA hai ki usa kevala nirjana-vanoMmeM ghUmate aura dharmadhyAnameM magna samaya nirgranthAkI sarala vAda-paddhati aura Akarahate ho bitAte the| unheM apanA anurakta-varga baDhA. rSaka zAMtavRttikA logoM para bahuta acchA prabhAva nekA yA samrAToMke guru bananekA koI lobha nahIM par3atA thaa| nigrantha akele-dukale ho aise sthalA. thaa| janasamUhake vizeSa saMsargase ve dUra dUra rahate para jA pahuMcate the, aura brAhmaNAdi paravAdAvistRtathe / isaliye brAhmaNoM ko apanI AjIvikA aura ziSya samUha aura janasamudAyake sahita rAjasI lokapratiSThAmeM unakI taraphase kisI vizeSa AghAta ThATha-mATha ke sAtha peza Ate the, to bhI jo yaza ke AnekI AzaMkA karanekA Adhika kAraNa nahIM nirgranthAko milatA thA vaha una prativAdiyoko thA / tathApi, bauddha zramaNoMkI janahitakara pravRtti aprApya thA / yaha bAta svayaM siddhasenamArane, aura sevAbhAvanAse AkarSita ho kara lokamata dina mahAvIra stutirUpa prathama dvAtriMzikAmeM isa prakAra pratidina jo unakA anurakta hotA jAtA thA aura prakaTa kI hai:brAhmaNoMke prati jo zithilAdara hotA jAtA thA, alabdhAnaSThAH prasamiddhacetasaisake kAraNa manasvI brAhmaNoMko sAttvika vRtti stava prAzaSyA prathayanti yadyazaH / tamaHpradhAna bana gaI thI / isa kAraNase, unhoMne anAtmavAdI buddhAnurAgiyoMke sAtha sAtha parama na tAvadapyekasamUhasaMhatAH AtmavAdI nirgranthAnuyAyiyoMko bhI 'nAstika' prakAzayayuH paravAdipArthivAH // 'nAstika ' kaha kaha kara paramApta bhagavAna mahAvIra isa kathanase usa samayako lokarucikA bhI ke mokSamArgakA tiraskAra karanA zurU kara diyA patA lagatA hai ki loka brAhmaNoMke jalpavitaNDA thaa| aura isa prakAra mumukSu AtmAoMke kalyANake paripUrNa zuSkavAda aura karmakANDake prapaMcase kitane Aho! Shrutgyanam Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da Uba gaye the aura zAMtipUrNa sAttvika mArgake kitane utsuka bana gaye the / astu / jaina sAhitya saMzodhaka / [ bhAga 1 kAryake liye yadi vaha jagatke Upara apane pUjyatvakA adhikAra sadaiva ke liye rakhe to usameM usakI koI anucitatA nahIM hai / siddhasena nirgrantha-dIkSA leneke pahale sarva zAstra - pAraMgata vidvAn brAhmaNa the yaha bAta Upara sUcita kI jA cukI hai / isa liye nirgrantha banate hI unhoMne apanI sarvajJakalpa zAstrazatAkA, jaina tattvoMko nyAyasaMgata banAne meM aura syAdvAdake siddhAntako naya aura pramANa dvArA suvyavasthita banAne meM, pUrA upayoga kiyA / brAhmaNavarga apane pratipakSiyoM para jo 'nAstikatA' kA kutsita Aropa kara sarva sAdhAraNameM mithyAbhrAnti phailAnekA udyoga kiye karatA thA usakA prativAda aura nirAkaraNa karaneke liye; tathA yathArtha meM Apta-puruSa kauna hai, aura kisakA siddhAnta svIkaraNIya honA cAhie, isa viSayakA udghATana karaneke liye, siddhasenane baDe gaMbhIra aura ucca vicAravAle bhinna bhinna dRSTise aneka prakaraNa likhe / ye vehI prakaraNa haiM jinakA jikara hama Upara dvAtriMzad dvAtriMzikAoMke nAmase kara Aye haiM / ina prakaraNoM meM unhoMne apane pakSakA samarthana aura parapakSakA nirasana itanI uttamatA, itanI mArmikatA aura itanI gaMbhIratA ke sAtha kiyA hai ki jinako par3ha kara sahRdaya vidvAnoMko kAvyakA, tarkazAstrakA aura satyake sAkSAtkArakA eka sAtha hI AnaMda A sakatA hai / yaha eka vicAraNIya aura aitihAsika satya hai ki, brAhmaNoM ke varcasvakA aura karmamArgakA virodha karanevAle kRSNa, mahAvIra, gautamabuddha Adi kSatriya vIra hI haiM aura adhyAtma mArgakI gaveSaNA kara jagatko usakA upadeza denevAle bhI eka mAtra ve hI haiM; paraMtu ina kSatriya dharma-pravartakoM ke siddhAntoMko saMgata, susthita aura supracalita karanevAle phira vehI brAhmaNa hI haiM / bhAgavata, jaina aura bauddha dharmake samartha lekhaka aura AcAryoMkI jAtikI tarapha dRSTi karate haiM to adhikAMza brAhmaNa jAti hI ke aise sarasvatIvara-labdha putra utpanna kiye hue dikhAI dete haiM / niHsaMzaya brAhmaNa jAtine jagatke ajJAnakA nAza karanemeM sarvAdhika zreSTha kArya kiyA hai / aura isI siddhasena sUrake bAda, digambara saMpradAyameM, unake hI jaise pratibhAzAlI aura pratApavAn AcArya svAmI samantabhadra hue| samantabhadra ke samayakA anumAna kiyA jAya aisA koI bhI viziSTa pramANa abhItaka upalabdha nahIM huA hai, aura na koI vaisI vizvasanIya jIvanakathA hI unake bAre meM dRSTigocara hotI hai / isa liye ve kaba hue isa bAre meM kucha bhI nahIM kaha sakate / digambara paTTAvaliyoMkI gaNanAnusAra vikramakI dUsarI zatAbdI meM unakA astitva batAyA jAtA hai| hamane isa viSa yameM abhItaka kucha bhI vizeSa vicAra nahIM kiyA hai / hama jo kucha Upara Uparase anumAna kara sake haiM usakA sAra itanA hI hai ki siddhasena ke bAda thoDe hI samayamai samantabhadra hue hoNge| ina donoM kI lekhazailI, vicArazailI aura bhASAzailI bahuta kucha milatI julatI hai| bheda hai to kevala ita nA hI hai ki siddhasenakI kRtiyoMmeM gUDhArthatA adhika hai aura samantabhadrakI kRtiyoM meM spaSTArthatA / ina donoM AcAryoMke jIvanavRttAMta saMbaMdha meM jo daMtakathAyeM pichale jainagraMthoM meM dekhI jAtI haiM unameM bhI lagabhaga eka hI bAta, kucha thoDese pheraphAra ke sAtha, kahI huI hai / siddhasenake bAremeM likhA huA hai ki, unhoMne avantI ( ujjainI) ke rAjA vikramAditya ke atyAgraha karane se, vahAMke jagatprasiddha mahAkAlezvarakI stuti karanI zurU kI jisake prabhAvako mahAkAlezvarakA mahAliMga sahana na kara sakaneke kAraNa usake TukaDe TukaDe ho gaye aura phira usameMse jaina tIrthaMkara pArzvanAthakI mUrti prakaTa huii| isase rAjA baDA Azca rya cakita huA aura siddhasenake pAdatalameM mastaka rakha kara unako apanA guru banAyA / idhara, samantabhadrakI kathAmeM bhI isake jaisI hI bAta likhI milatI hai| unhoMne vArANasI (kAzI) ke rAjA zivakoTike Agraha karane para vahAM ke vizvavikhyAta vizvezvara mahAdevakI jaba stavanA karanI Aho ! Shrutgyanam Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka siddhasena divAkara aura svAmI smntbhdr| prAraMbha kI to usake sAmarthyase vizvezvarakA mahA- isaliye ina dantakathAoMmeM kucha satyAMza avazya liMga phaTa kara usameMse caturmukha jainamUrti prakaTa honA cAhie, aisA anumAna karanekI tarapha hamArI huI ! samantabhadra ke isa prabhAvase mugdha ho kara vaha cittavRtti sahaja khIMcI jAtI hai| rAjA unakA ziSya bana gayA! siddhasena aura samantabhadra donoM mahAkavi aura mAlUma nahIM ina daMtakathAoma kitanA tathya hai| mahAvAdI the| unakA mahAkavitva to unakI ciraM. inake AkAra-prakArase to vidvAnoMko aisAhI bhAsa jIva kRtiyoMmeM spaSTa pratibhAsita ho rahA hai aura ho sakatA hai ki kevala ina AcAyAkI mahimA mahAvAditvakA anumAna unakI kRtiyoM meM kaTa kaTa baDhAne ke liye ye kathAyeM managaDhanta banA lI gaI haiM, kara bhare hue pANDityako dekha kara sahaja kiyA jA aura siddhasenako kathA hI meM kucha nAma parivartana sakatA hai| ina pravAdi-kari-kezariyoMne apane kara samantabhadra ko bhI lAgU kara dI gaI hai| parantu jAyanameM kahAM kahAM para kina kina vidvAnoMke sAtha saMbhava hai ki inameM kucha aitihAsika satyAMza bhI vAda-vivAda kara digvijayipanA prApta kiyA ho / avantIkI aura samantabhadrane thA isake jAnanekA koI sAdhana nahIM hai| siddha kAzIkI brAhmaNa-pariSadma-jisa taraha nyAyAcArya senakI kathAoMmeM, unake mAlava dezameM vicaraNa yazovijayajIne kAzIkI vidvatsabhAmeM vijaya prApta ke sAtha dakSiNa dezameM vicaraNa karanekA bhI ullekha kiyA thA vaise--dArzanika bAda-vivAda kara vijaya kiyA huA hai, isa liye ina dezoMmeM to unake prApta kiyA ho, aura usake smaraNArtha pANDityake prakAza-kiraNa sarvatra avazya phaile hI una una sthAnoM meM jaina maMdiroMko pratiSTA hoMge / anya dezoMke viSayameM kucha nahIM kaha skte| karavA kara jaina dharmakA khaba jayajayakAra samantabhadrake digvijayakA kSetra bahata vistata hai karavAyA ho / aisI bAteM samaya samaya para aneka dakSiNake prasiddha digambara jaina tIrthasthala zravaNabela jagaha hotI rahI haiM, isa liye siddhasena aura golAke vindhyagiri parvata Upara eka mandira meM samantabhadrake samayameM bhI aisI hI koI bAta banI 'malliSeNa prazAsta' nAmakA eka bahuta baDA zilAho aura usIko lekara Uparyukta daMtakathA--arddhasatya- lekha hai / isa lekhameM samantabhadrake pAracAyaka kucha mizrita hokara--pracalita ho gaI ho, to usameM koI prAcIna padya utkIrtita haiM jinameMse nimna likhita asaMbhavanIyatA nahIM hai| avantI aura vArANasI padyameM unake digavijaya-kSetrakA acchA ullekha ye donoM nagariyAM prAcIna kAlase brAhmaNoMkI rAja- kiyA huA hai / -- dhAniyAMsI banI huI haiM / usa samaya meM jitane baDe baDe pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA diggajavidvAn huA karate the ve avazya ina kSetroMkI pazcAnmAlavasindhuDhakkaviSaye kAJcIpure vaidishe| prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTaM saGkaTam yAtrA kiyA karate the aura vahAMke vidvat samAjoMmeM pAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam // bhinna bhinna viSayoMpara zAstrArtha kara apane pANDi- isa padyameM samantabhadra ko svayaM apane mukhase tyakA pramANa patra tathA viyajapatAkA prApta kara kRta- kisI eka rAjAko sabhAmeM yaha bAta kahate hue bakRtya hote the / siddhasena aura samantabhadra donoM baDe tAye gaye haiM ki, unhoMne kaunase kaunase haiprakhara vAgmI aura pracaNDa vAdI the isameM to koI zomeM vAda-vivAda kara vijayapatAkA prApta kI hai| sandeha hI nahIM hai| unakI aisI prasiddhi taba hI payakA artha isa prakAra hai:ho sakI hogI jaba unhoMne avantI aura vArA aura vyAkhyAnavAcaspati' apane Apako baDe dhASTarya NasI jaisI sarasvatIke varaputroMkI vAsabhUmImeM ke sAtha kahalAta phirate haiM, vaise dhRSTa usa jamAne meM nahIM hote jA kara vahAMke diggaja vidvAnAMka sAtha zA- aura yadi koI markha vaisA karane kA sAhasa kara bhI letA strArtha kara mahatI pratiSThA prApta kI hogii| to tIsare hI dina loga usake daMDa-kamaMDalu chana kara, laMgoTI. 1 Ajakala jaise nirakSara bhaTTAcArya bhI 'zAstravizArada' bhara bahiSkRta kara dete the| Aho! Shrutgyanam Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga 1 M.AAAAAA N A ..... .. . ... . ... . "pahale maiMne pATalIputra nagara (paTanA) meM pratiSThA baDhAI / samantabhadrako kRtiyoM meM sabase vAdako bherI bajAI, phira mAlavA, sindhu deza, adhika mAna 'AptamImAMsAko' milA hai| yaha dikhaDhaka (dAkA-baMgAla ), kAJcIpura aura vaidiza nemeM 114 zlokoMkA eka choTAsA graMtha mAlUma detA (bhilasake AsapAsakA deza) meM bherI bjaaii| hai, para isakA gAMbhIrya itanA hai ki, isapara aura aba baDa vidvAn vIroMse bhare hue isa karahATaka saMkaDoM-hajAroM zlokovAle baDe baDe gahana bhASya (karADa, jilA satArA) nagarako prApta huA huuN| -vivaraNa Adi likhe jAne para bhI vidvAnoMko yaha isa prakAra he rAjan, maiM vAda karaneke liye siMhake durgamyasA dikhAI detA hai| samAna itastataH krIDA karatA phiratA hUM" sabase pahale isapara mahAna tArkika bhaTTa aka. isa ulakhase jAnA jAtA hai ki samantabhadra laMka devane aSTazatI ( ATha sau zloka parimANavAsvAmI bhAratake pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa; saba hI lA ) nAmakA alpAkSara aura bahvarthavAlA gaMbhIra khaNDoMmeM ghame the aura saba dezAMka vidvAnoMke sAtha bhASya likhA / isa bhASyake Upara pracaNDa vidvAn zAstrArtha kara jainadharmakI vijaya-dundubhi bajavAI thii| AcArya vidyAnandIne aSTasahasrI ( ATha hajAra __ samantabhadra svAmIkI kRtiyoMke dekhanese patA zloka pramANa ) nAmaka vizada vyAkhyA bnaaii| lagatA hai ki siddhasenasUrina apanI kRtiyoMmeM jo samuccaya saMskRta sAhityameM, bhinna bhinna dArzanika bAta saMkSepase sUcita kI hai, samantabhadrane siddhAntoM-vicAroMko AlocanA-pratyAlocanA usoko vyavasthitarUpameM vistArake sAtha varNana karanevAlA yaha eka mahAna aura prauDha graMtharatna hai| kI hai / siddhasena apane graMthame pramANa aura nayake isameM brAhmaNa aura bauddha dharmake saba hI tAttvika lakSaNa sthira mAtra kara gaye the; samantabhadra ne apane saMpradAyoMke tattva-vicAroMkA baDo mArmika aura graMthameM unake anusAra mImAMsA kara unheM saphala, yuktipUrNa paddhatise khaNDana-maNDana kiyA gayA hai / saMgata aura siddha kara dikhAye / siddhasenane Apta- aura antameM jaina dharmakA syAdvAda-siddhAnta kitapuruSake bAremeM saMkSipta aura prakIrNa vicAra prada- nApramANayukta aura akhaNDanIya hai, yaha vicAra rzita kiye the; samantabhadrane unhIM vicAroMko baDe gauravake sAtha siddha kiyA gayA hai| vistRta aura kramabaddha rUpameM grathita kara saMpUrNarUpase isa graMthakI mahattAkA patA itane ho se laga AptakI mImAMsA kI / isa prakAra, siddhasenane jAyagA ki, zvetAmbara saMpradAyake mahAn naiyAyika jaina dharmake tattvajJAnako aMkurita hone meM jalAsa- aura samartha graMthakAra upAdhyAya yazovijaya jaise canakA kAma kiyA; to samantabhadrane usako pUrNa sAMpradAyika vidvAnna bhI, isa kRAtaka gAMbhIsvacchaMda aura nirbhaya rItise UMce baDhanemeM kAMToMkI ryase mugdha ho kara, isa para, mUla graMthake jitanI bADakA kAma kiyaa| inhIM do mahApuruSoMke supra. hI zloka pramANa (arthAt ATha hajAra zlokavAlI) yatna aura stutya jIvanase jainadarzana sajIvana rahA aura utanI hI prauDha TippaNI likhI hai| aura isa aura inhIM ke batAye hue mArgakA avalaMbana kara, AkalUja nivAsI seTha nAthAraMgajI gAndhIne paM. vaMzIpichale samartha AcAyAne ( jinamese kitane ekake jI zAstrIdvArA saMzodhita karavA kara jo aSTamahasrI chapanAma hama isa lekhake prAraMbhahImeM likha Aye hai) vA usake sAtha yadi yazovijayajIkI yaha TippaNI bhI use khUba pallavita kiyaa| . (TippaNI kyA TokAkI bhI TIkA) chapavA dI jAtI to siddhasenasUrikI kRtiyoMke samAna samantabhadrA-sone meM sagandha' A jaatii| hameM isa bAtakA patA nahIM cAryakI kRtiyoMkA bhI, pichale AcAryoMne baDA , lagA ki zAstrI vaMzIdharajIne apanI aSTasahanIkI bhUmikAme gaurava kiyaa| unapara saMkSipta aura vistRta aise isa mahatI TippaNIkA nAmolakha taka kyoM nahIM kiyA / aneka bhASya-TIkA Adi likha kara unakI khUba kyA unheM isakA astitva mAlUma nahIM thA athavA anya . 1 vidvadratnamAlA ( zrInAthUrAmapremI likhita ), pR. 169 kisI kAraNase vaisA nahIM kara sake / Aho! Shrutgyanam Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sikhasena divAkara aura svAmI smntbhdr| prakAra 'aSTasahanI' ko 'SoDazasahasrI' banA nirmAtA AtmajJAnI zubhacandrane samantabhadrake kRtikara usake mahattvako dviguNita kara diyA hai| saM- svarUpa sUryake sammukha apanI kRtiko khadyotatulya pUrNa jaina sAhityame yahI eka aisA graMtha hai, jisa upahAsapAtra likha kara samantabhadrake vacanoMkImahaH para, dasare saMpradAyake eka aise vidvAnne vyAkhyA cApakA kI hai... likhI hai, jo yogyatA mUla kartAse rattIbhara bhI nyUna nahIM ho kara, savethA sAMpradAyika-bhAvakA samantabhadrAdikavIndrabhAsvatAM pUrNa samarthaka thaa| __ sphuranti yatrAmalasUktarazmayaH / / samantabhadra svAmIke ina mahAn TIkAkAroke sivA jinasena, vAdIbhasiMha, vIranandI, zubhaca vrajanti khadyotavadeva hAsyatA ndrAcArya ityAdi anyAnya sabhI prasiddha prasiddha na tatra kiM jJAnalavoddhatA jnaaH|| digambara graMthakArone bhI unake kavitva, vAggmitva candraprabhacaritake kartA mahAkavi vIranandIne, aura pANDityakI bhUri bhUri prazaMsA aura stuti motiyoMke bane hue hArase kaMThako vibhUSita karanA kI hai / aura sabhAne unako jaina dharmakA eka mahA- durlabha nahIM hai, parantu samantabhadrake vacanarUpa muktAna saMrakSaka aura samarthaka rUpameM svIkRta kiyA hai| phalasa gaMthe hue kAvyasvarUpahArase kaMThako alaMkRta rASTrakUTa vaMzIya pratApI nRpati mahArAjA amogha- karanA parama durlabha batalAyA haivarSaka paramaguru aura suprasiddha mahApurANa AdipurANake kartA mahAkavi jinasenane apane purANakI guNAnvitA nirbhalavRttamauktikA prastAvanAmeM svAmI samantabhadrakI prazaMsA karate hue ___ narottamaiH kaNThavibhUSaNIkRtA / nimnagata udgAra prakaTa kiye haiM na hArayaSTiH parameva durlabhA namaH samantabhadrAya mahate kavivedhase / samantabhadrAdibhavA ca bhAratI // yadvacovajrapAtena nirminnAH kumatAdrayaH // isI prakAra aura bhI anekAneka granthakAroMne kavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vAgminAmapi / vividha prakArase samantabhadra svAmIkI stavanA yazaH sAmantabhadrIyaM mUni cuuddaamnniiyte|| aura prazaMsA kI hai / itanA gaurava zAyada hI harivaMza mahApurANake praNetA jinasena (prathama) ne bhI svakIya purANake prAraMbhameM samantabhadrake vaca. anya kisI AcAryakA kiyA gayA ho / nako bhagavAna mahAvIrake vacanatulya likhA hai| yathA jIvasiddhiM vidhAyeha kratayaktyanazAsanam / digambara vidvAnoMne to samantabhadra svAmIko vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRmbhate // isa prakAra ApanA pramANabhUta puruSa mAnA hI hai gadyacintAmANi nAmaka suprasiddha gadyakAvyake paraMtu zvetAMbara vidvAnoMne bhI unakI prAmANikA pragaNyatAkA khule dilase svIkAra kiyA hai| hari racayitA mahAkavivAdIbhasiMhane samantabhadrake vaca bhadra, vAdI deva, hemacandra aura malayagiri se nasvarUpa vajrapAtake kAraNa paravAdarUpa karoDoM zvetAmbaraziromANa sUriyone bhI prasaMgopAtta unaparvata cUracara ho gaye batalAye haiM / yathA-- kI kRtikA ullekha yA avataraNa kara unheM eka sarasvatIsvairavihArabhUmayaH pramANabhUta puruSakI koTimeM sthAna diyA hai| harisamantabhadrapramukhA munIzvarAH / bhadrasUrine unako 'vAdimukhya ' ke mahattva-sUcaka jayantu vAgvajanipAtapATita vizeSaNase sambodhita kiyA hai aura anekaantprtiipraaddhaantmhiidhrkottyH|| jayapatAkAmeM nimna likhita do zloka inake nAmase adhyAtmajJAnake samudrasvarUpa mAnArNava granthake uddhata kiye haiM / yathA Aho! Shrutgyanam Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [bhAga 1 Aha ca vAdimukhyaH samantabhadraH bhavantyabhipretaphalA yatastato 'bodhAtmA cecchadasya na syAdanyatra tacchratiH / / bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // yahoddhAraM parityajya na bodho'nyatra gacchati // yahI padya malayagirisUrine AvazyakasUtrakI apanI apUrNa TIkAme, 'AdyastutikAro'pyAha'na ca syAtpratyayo loke yaH zrotrA na pratIyate / / Adya-- prathama stutikAra bhI kahate haiM-aisA ullekha zabdAbhedena satyevaM sarvaH syAtparacittavat* ' | kara, udhdRta kiyA hai / isa ullekhase spaSTa jAna, anekAntajayapatAkA pR. 43 ( amadAbAda ) / jAtA hai ki ye prasiddha stutikAra mAne jAte the itaAcAryavarya hemacaMdrane apane siddhahamazabdAnu- nA hI nahIM paraMtu Adya---sabase pahale hone vAlezAsana nAmaka vyAkaraNake prAraMbhameM, dUsare sUtrakI stutikArakAmAna prApta the|hribhdraadishvetaambraagrnnii vyAkhyAmeM 'stutikAro'pyAha' aisA ullekha kara AcAryoMne siddhasena divAkarako bhI vAdimukhya nimna gata stutipadya uddhRta kiyA hai jo inhIM sama- aura stutikArake vizeSaNoMse ullikhita kiyA hai| ntabhadra svAmIkA banAyA huA hai aura bRhatsvayambhU aura uparyukta pramANAnusAra samantabhadra svAmiko stotrameM upalabdha hotA hai / padya yaha hai bhI inhIM vizeSaNoMse alaMkRta kiyA hai| isase nayAstava syAtpadalAJchanA ime yahI anumAna ho sakatA hai ki zvetAmbarokI dRSTi meM siddhasena aura samantabhadra donoM samAna pUjya rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / aura samAna satkArAspada haiN| idhara, siddhasena , 'samantabhadra ' yaha nAma TIkAmeM likhA hai, jo svayaM sUriko bhI jisa prakAra zvetAmbarAcAryoMne apanA graMthakAra hI kI banAI huI hai| mUlameM kevala 'vAdimukhya' zraddhAspada aura pramANabhUta puruSa mAnA hai, vaise, vizeSaNa hI kA ullekha hai| jaisA ki hama Upara sapramANa likha Aye haiM, diga*zAnasyAcArya viracita pramANakalikA aura vAdI devasUri mbarAcAryoMne bhI unheM apanA stutipAtra aura ziraracita syAdvAdaratnAkarameM bhI ye donoM zloka samantabhadrake sAvaMdya mAnA hai| ataH digambaroMkI dRSTimeM bhI nAmase avatArita haiM / jahAM taka hama jAna sake, samanta siddhasena aura samantabhadra donoM samAna guNagaNAbhadrakI upalabdha hatiyoMmeMse kisImeM bhI ye zloka nahIM laMkRta haiM / isase yaha svataH siddha ho gayA ki, pAye jAte / isa liye, yaha spaSTa mAlUma paDatA hai ki svA. samagra jainasamAja aura jaina sAhityameM ina donoM mAMkI kevala itanI hI kRtiye nahIM hai jo abhItaka jAnI mahApuruSoMkA jJAnaprabhAnvita, sattvaparipUrNa aura danake sivA aura bhI kRtiyeM honI cAhie jo nigranthagaNavanya siMhAsana, samAna sthAna aura samAadyApi ajJAta yA aprApya haiN| na rUpameM saMsthApita hai| ma Aho! Shrutgyanam Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // haribhadramUrikA smy-nirnny| na dharmake zvetAmbara saMpradAyameM haribhadra nA- sAhityake itihAsameM ve prathama lekhaka mAne jAne jamake eka bahuta prasiddha aura mahAn vidvAn yogya haiM, aura jaina samAjake itihAsameM, navIna AcArya ho gaye haiN| unhoMne saMskRta aura prAkRta saMgaThanake eka pradhAna vyavasthApaka kahalAne yogya bhASA, dharma-vivAra aura darzanika viSayake haiN| isa prakAra, ve jainadharmake pUrvakAlIna aura aneka uttamottama aura gabhAratattva-pratipAdaka graMtha uttarakAlIna itihAsake madhyavartI sImAstaMbha line haiN| ina graMthoM meM sAMkhya, yoga, nyAya, vaize samAna haiN| unake samayakA yathArtha nirNaya ho jAne bika, advaita, cArvAka, bauddha, jaina Adi saba hI para, samucaya jaina itihAsake sUtra-puMjakI eka darzanoM aura matoMkI unhoMne aneka tarahase Alo- bahuta baDI gAMTha sulajhA skegii| kevala jaina sAhi. canA-pratyAlocanA kI hai / isa prakArake mila tya aura samAjake itihAsa hI kI dRSTise haribhabhinna matAka siddhAntoMkI vivecanA karate samaya, drake jIvana-samayake nirNayakI upayogitA hai, apane virodhimatavAle vicArakoMkA bhI gaurava- yaha bAta nahIM hai; paraMtu bhAratavarSake kaI jaine. pUrvaka nAmollekha karanevAle aura samabhAvapUrvaka tara dharmadhurandhara AcAryoM tathA gIrvANagirAke mRdu aura madhura zabdoM dvArA vicAra-mImAMsA kaI pratiSThita lekhakoMke samaya--vicArakI dRSTile karanevAle aise jo koI vidvAn bhAratIya sAhitya- bhI usakI bahuta upayogitA hai| ke itihAsameM ullekha kiye jAne yogya ho to uname jaisA ki hamane prAraMbha hI meM sUcita kiyA hai, haribhadrakA nAma sabase pahale likhane yogya hai| haribhadra eka bahuta baDe dArzanika vidvAn the aura yotojaina itihAsakeparAtana sAdhanoMko dekhanese, isa viSayake unhoMne aneka uttamottama graMtha likhe unameM haribhadra nAmake aneka AcAryoMke ho jAnekA haiN| ina graMthomaM unhoMne bhAratake vaidika, bauddha aura patA milatA hai; paraMtu jinako uddezya karake hamane cArvAka Adi sabhI matoke purAtana aura prasiddha isa nibandhake likhanekA prAraMbha kiyA hai, unheM prasiddha tattvavettAoMke tAttvika vicAroMkI jagaha sabase pahale honevAle-arthAt prathama haribhadra jagaha AlocanA pratyAlocanA kI hai / isa kAraNa, samajhanA cAhie / hamAre Ajake isa lekhakA haribhadrake samaya-nirNayase unake pUrvavartI una anya uddezya inhIM prathama haribhadra sUrike astitva-sama- dArzanikoMke samayake bAremeM bhI bahutasI jJAtavya yakA vicAra aura nirNaya karanA hai| aura nirNAyaka bAte mila sakatI haiM; aura Ajataka haribhadra-sarikA prAdurbhAva jaina itihAsameM baDe jo kitanIeka paraspara viruddha aisI AnumAmahatvakA sthAna rakhatA hai / jaina dharmake-jisameM nika bAteM purAtattvajJoke manako zaMkAzIla aura mukhya kara zvetAmbara saMpradAyake-uttarakAlIna cintApUrNa banAe rahIM haiM, unake liye, eka aura naI (Adhanika) svarUpake saMgaThana-kAryameM unake jIva- dizAme prayatna kara sandigdha siddhAntoMke punarvicAnane bahuta baDA bhAga liyA hai| uttarakAlIna jaina rakA nayA mArga mila sakatA hai| 1 dekho, prophesara piTasana sAhayakI, babaI ilAkhemeM yuropiyana skAlaroM se zAyada sabase pahale pro. hastalikhita pustakoMke zodhake bAremeM likhI huI, 4 thI piTarsanane apanI 4 thI riporTamai 'upamitibhavasaporTa, pRSTha (pariziSTha ), 135; tathA paM. haragovindadAsa 2 dekho, riporTa, pRSTha 5; tathA pariziSTa ( Index of likhita, saMskRta 'haribhadrasUricaritram,' pRSTha 1 / Authors) pRSTha 79. Aho! Shrutgyanam Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga 1 prapaJcA kathA ' nAmaka dhArmika nItike kharUpako nAmaka upayukta pustaka prakaTa huI / isa pustaanupama rItise pradarzita karanevAle saMskRta sAhityake kameM anyAnya prasiddha jaina naiyAyikoMke samAna eka sarvottama graMthake racayitA jaina sAdhu siddharSikA haribhadrake samayake viSayameM bhI vidyAbhUSaNaparicaya likhate hue, sAthameM ina haribhadra jIne apanA vicAra pradarzita kiyA hai| paraMtu sUrike samayakA bhI ullekha kiyA thA / isake 12 vIM zatAbdImeM hone vAle isI nAmake bAda DaoN. klATa (Klatt), pro0 lyama (Leu* paka dasare AcAryake sAtha inakI kacha kRtiyoM mann ) jekobI (Jacobi), belinA (Ballini) kA sambandha lagA kara isa viSayameM kucha aura aura mironau (Mironov) Adi anya vidvAnoMne ulaTI gaDabaDa phailAnekI ceSTAke sivA anya a. bhI prasaMgavazAt apane apane lekhoMmeM isa viSayakA dhika ve kucha nahIM kara ske| prastuta haribhadra ke yathAsamaya thoDA bahuta vicAra kiyA huA dikhAI una prasiddha dArzanika graMthoMkA, jinakA nirdeza detA hai| paraMtu ina sabameM jainadharmake viziSTa a. Age para kiyA jAyagA, nAmollesa taka bhI vidyAbhyAsIDaoN. jekobIkA parizramavizeSa ullekhake yogya bhUSaNajI apanI isa pustakameM nahIM kara ske| hai| unho hI ne sabase pahale haribhadrake samayakAni- isase yaha jJAta hotA hai ki unako haribhadrake deza karanevAle purAtana kathanake satya hone meM sandeha vizAla sAhityakA kucha bhI hAla mAlUma nahIM ho prakaTa kiyA thaa| san 1905 meM bhAvanagara (hAla sakA / tadanantara rasiyana vidvAn DaoN. mIronau 'bAmbaI) nivAsI jaina gRhastha mi. em. jI. kApa- ne bhI apane 'dignAgakA nyAyapraveza aura DiyA, solIsiTara, ke kucha prazna karane para ukta usapara haribhadra kI TIkA' isa zISaka lekha DaoN. sAhabane, isa viSayame phira vizeSa UhApoha meM, (jo banArasake jainazAsana nAmaka eka sAmakaranA zurU kiyA, aura antameM apane zodhake pari- yika patrake vizeSAMka meM chapA hai) prastuta prazna ke NAmameM jo kucha niSkarSa mAlUma huA, usako, sambandhameM kucha mImAsA kI hai| 'unhoMne 'biblIothikA IDikA' meM prakAzita yadyapi DaoN. jekobIne, jaisAki Upara likhA gayA upamitibhavaprapaJcA kathAkI prastAvanAmeM lipibaddha hai, isa viSayameM kucha vizeSa Uhapoha kara mahattvake kara prakaTa kiyaa| isI bIcameM DaoN. satIzacaMdra muddoMkA vicAra kiyA hai, tathApi haribhadra ke saba hI vidyAbhUSaNa mahAzayakI 'madhyakAlIna bhAratIya graMthokA sakSmadRSTise avalokana kara uname milate nyAyazAstrakA itihAsa' ( History of the Me- hue AMtara prAmANoMke khojenekI unhoMne bilkula diaval school of Indian Logic. ceSTA nahIM kI, aura isa liye ve apane maMtavyake 3 Klatt, Onomasticon. samarthanArtha nizcayAtmaka aise kucha bhI pramANa nahIM de x Zeitschrift der Deutschen Morgen) ra sake / isa prakAra yaha prazna abhI taka vinA hala and, Gesellschaft, XLIII, A. p. 348. " hue hI jaisA kA vaisA saMzayAtmaka dazAmeM vidya. 5 Ballini, Contributo allo studio della mAna hai / Ajake isa lekhakA uddeza, haribhadrake upo Katha etc. (R Acad dei Lincei. Rem. prathasamUhakA dhyAnapUrvaka nirIkSaNa kara unase dicontixV ser.b, a scc. 5, 6, 12, p. 5. milate hue AMtara pramANoMke AdhAra para tathA .... 6'jaina zAsana dIvAlIno khAsa aMka aura bhI bAhya pramANa jitane mila sake haiM una 7 DaoN. jekobI aura mi. kApaDiyAke bIca meM jo patra- sabakA ThIka ThIka vicAra kara, isa prazna kA nirAvyavahAra isa viSayameM huA thA, vaha bambaIse prasiddha hone. karaNa karanA hai| bAle 'jaina zvetAmbara kAnpharansa herala' nAmaka patrake I.sa. hArabhadrasUrike samayakA nirNaya, mukhya kara unake 1915ke julAI mAkTobara mAsake saMyukta aMkoM meM prakaTa banAye hue prathomese milate hue sAdhaka-bAdhaka aise AMtara pramANoMke Upara AdhAra rakhatA hai| isa huA hai| Aho! Shrutgyanam Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 aMka 1] haribhadra sUrikA samaya-nirNaya / liye prathama hama yahAM para, unake kucha prasiddha prAsa- 13 paMcavastuprakaraNaTIkA / ddha graMthoMkI nAmAvalI de dete haiN| haribhadrasUrine 14pNcsuutrprkrnnttiikaa| apane jIvanameM jaina sAhityako jitanA puSTa kiyA 15 prjnyaapnaasuutrprdeshvyaakhyaa| hai utanA anya kisIne nahIM kiyaa| unake banA- 16 yogadRSTisamuccaya / se hue graMthoMkI saMkhyA bahuta hI baDI hai / pUrvaparaM- 17 yogbindu| rAke kathanAnusAra, ve 1400 yA 1440 athavA 18 lalitavistarA nAmaka caityavandanasUtravRtti / 1444 graMthoMke praNetA batalAye jAte haiM ! yaha 19 lokatattvanirNaya / saMkhyA hamAre jaise Ajakala ke manuSyoMko bahuta 20 viMzatikAprakaraNa / hI adhika aura ataeva Atizayokti pUrNa mAlUma 21 SaDdarzanasamuccaya / detI hai| paraMtu sAthameM yaha bAta bhI avazya khayA- 22 zAstravArtAsamuccaya, svakRtavyAkhyAsahita / sama rakhane lAyaka hai, ki isa saMkhyAke sUcaka 23 zrASakaprApti / ullekha 8 sau 9 sau jitane varSoMse bhI adhika purA. 24 smraaicckhaa| meM milate haiN| isa saMkhyAkA artha cAhe jaisA ho, 25 sambodhaprakaraNa / paraMtu itanI bAta to pUrNa satya hai ki vartamAnameM 26 sambodhasaptatikAprakaraNa / jitane graMtha jaina sAhityameM haribhadra ke nAmase haribhadrasUrike banAye hue graMthoMkI saMkhyA itanI pracalita aura prasiddha haiM, utane anya kisIke vizAla hone para bhI, usameM kahIM para, unake jIvananAmase nhiiN| aura yahI eka bAta unake apAra- ke sambandha meM kucha bhI vizeSa bAta likhI huI nahIM mita graMthakartRtvakI puSTima spaSTa pramANa-svarUpa hai| milatI / bhAratake anyAnya prasiddha vidvAnoMkI tara. vartamAnameM upalabdha honevAle unake graMthoM se vi. ha unhoMne bhI apane graMthoM meM, apane jIvanasaMbaMdhI zeSa prasiddha, pratiSThita aura prauDha graMthoMke nAma isa kisI prakArakA ullekha nahIM kiyaa| likhane meM mAtra prakAra haiM: apane saMpradAyakA, gacchakA, gurukA aura eka viduSI 1 anekAntavAda prvesh| dharmajananI AryAkA nAma kaI jagaha likhA hai| yaha 2 anekAntajayapatAkA svopatravRtti shit|| bhI eka saubhAgyakI bAta hai| kyoMki dUsare aise 3 anuyogadvAra sutravRtti / aneka vidvAnoMke bAremeM to itanA bhI ullekha nahIM 4 assttkprkrnn| miltaa| haribhadrake kiye hue ina gurvAdike nAmAMke 5 aavshyksuutrbRhdvRtti| ullekhAnusAra,unakA saMpradAya zvetAmbara thaa| gaccha6 upadezapadaprakaraNa / kA nAma vidyAdhara, gacchapati AcAryakA nAma jina7 dshvkaaliksuutrvRtti| bhaTa, dIkSApradAyaka gurukA nAma jinadatta, aura dharma8 dignAgakRta nyAyapravezasUtravRtti / jananI sAdhvIkA nAma yAkinI mahattarA thaa| ina 9 dhrmbinduprkrnn| saba bAtokA ullekha, unhoMne eka hI jagaha, Ava10 dharmasaMgrahaNIprakaraNa / zyakasUtrakI TIkAke aMtameM isa prakAra kiyA hai:11 nandIsUtralaghuvRtti / / __ " samAptA ceyaM ziSyahitA nAmAvazyakaTIkA / 12 paMcAzakaprakaraNa / kRtiH sitAmbarAcAryajinabhaTanigadAnusAriNo vidyA8 isa viSaya ke ullekhoMke liye dekho paM. zrIharagovinda yAkinIdAsa likhita saMskRta 'haribhadrasUricaritram / ' pRSTha 16.20 / mahattarAsUnoralpamaterAcAyeharibhadrasya '' / " 9 haribhadrasUrike upalabdha saba hI grathoMke nAmasaMgrahake 10. dekho, piTarsana sAhabakI 3 rI riporTa, pRSTha 2017 liye. dekho, jaina graMthAvalI, pR. 98-103, tathA ukta tathA 4 thI riporTa, pariziSTa, pRSTha 7 / vebara sAhabakI paMDita likhita haribhadrasUricaritra, pR. 20-3. / balinakI riporTa, pustaka 2, pRSTha 786 / Aho! Shrutgyanam Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga 1 [TippaNI-haribhadrasUrike guruke nAmake sambandhameM DaoN. kyoM na ho-unake viSayameM kaI prakArakI bhinna bhinna jekobA aura anya kaI vidvAnoko eka khAsa bhrama ho rahA bAteM likhI huI avazya milatI haiN| hamAre isa le. hai| ve haribhadrake gurukA nAma jinabhadra yA jinabhaTa samajhate khakA uddezya haribhadra ke caritavarNana karanekA nahIM hai| DaoN. jekobIne, jarmana orienTala sosAiToke, 40 veM hai, isa liye, isa bAremeM hama koI vizeSa bAta nahIM jarnala ( pustaka ) meM, pR. 94 para, yaha dikhalAnakA prayatna likhanA cAhate / paraMtu, pAThakoMke sUcanArtha, mukhya kiyA hai ki, bhAcArADasUtrakI TIkA banAnevAle AcArya kara jina jina prathoMmeM ha ne haribhadra ke jIvanasambazIlAGka aura haribhadra donoM gurubandhu the-eka ho guruke ndhI choTe baDe ullekha dekhe haiM unake nAma yahAM para ziSya the| kyoM ki donoMke gurukA nAma jinabhadra yA jina- nirdiSTa kiye dete haiN| bhaTa hai / aura isI liye ve donoM samakAlIna bhI the / paraMtu ina graMthoM meM sabase vizeSa ullekha yogya prabhAcandra unakA yaha kathana ThIka nahIM hai| kyoMki isa Avazyaka sana- cita prabhAvaka caritra hai| yaha graMthavikramasaMghata334 kI TIkAke antima vAkyase spaSTa jJAta hotA hai ki haribhadra meM banA hai| isa prathake 9vai prabandhama, uttama prakArakI ke dAkSApradAyaka guru to vidyAdhara gacchoya AcArya jinadatta kAvyazailIma, vistArapUrvaka haribhadrakA carita ghthe| jinabhaTa sUri yA to haribhadra ke vidyAguru hoMge yA anya rNita kiyA huA hai (-isa caritameM kahI gaI bAta kisI kAraNase unheM ve apane vizeSa pUjya samajhate hoNge| kahAM taka satya haiM usake bAreme hama apanA kucha bhI isI liye, isa uparyukta vAkyameM unhoMne prathama jinabhaTakA AbhaprAya yahAM para nahIM de skte)| isa prathake nAmollekha kiyA hai aura apane ko unakA AjJAdhAraka (-niga- bAda rAjazekharasUrike (vi. saM. 1405 meM) banAye dAnusAriNo ) batalAyA hai| isa prakAra jinabhaTa aura jina- hue prabandhakoSa nAmaka aitihAsika aura kimvadadatta donoM haribhadra ke samAna pUjya honeke kAraNa kahIM to ntI svarUpa kitaneeka prabandhAke saMgrahAtmaka prathama unhoMne jinadatta sUrikA (jaisA ki samarAhaccakahAke aM. bhI inake viSayame kitanAeka varNana kiyA huA tameM ) ullekha kiyA hai aura kahIM jinabhaTa sUrikA / ( dekho, milatA hai / haribhadrasUrike jIvanasambandhameM kucha prajJApanAsUtravRttikA antima padyaH kilhoMne sAhabakI riporTa, vistArake sAtha bAteM inhIM do pustakomeM likhI haI pR. 31) / prabhAvaka caritra Adi graMthoMmeM yadyapi haribhadra ke milatI haiM / saMkSepameM to kucha ullekha, ina graMthoMke gurukA nAma mAtra jinabhaTa hI likhA huA milatA hai, paraMtu pUrva bane hue graMthoMmeM bhI kahIM kahIM mila Ate haiN| usake kathanakI apekSA sAkSAt graMthakArakA yaha uparyakta aise graMthome, kAla-kramakI dRSTile, prathama grantha mu / vizeSa prAmANika honA nAzika nicaMdrasAraracita upadezapada (jo haribhadrahI kA jo unake gurukA nAma jinabhadra batalAyA hai vaha isa ullakhesa banAyA huA eka prakaraNa graMtha hai) kI TIkoM hai| nAntimUlaka siddha ho jAtA hai| jinabhaTa aura jinabhadra zabdake isa TIkAke aMtame, bahuta hI saMkSepameM,-paraMtu prabhAbolane aura likhane meM prAya: samAnatA hI honeke kAraNa, isa vaka caritrakArane apane prabandhame jitanA carita bhrAntikA honA bahuta svAbhAvika hai| rahI bAta. zIlA varNita kiyA hai usakA bahuta kucha sAra batalAneaura haribhadrake samakAlIna honekI, so usakA nirNaya to vAlA-haribhadrake jIvanakA sUcana kiyA hai| dUsaisa nibandhakA agalA bhAga pUrNa paDha lene para apane Apa rA graMtha, bhadrezvarasUrikA banAyA huA prAkRtabhASAho jaaygaa|] - maya kathAvalI nAmaka hai / isameM cauvIsa hI tIAvazyakasUtrakI TIkAke uparyuddhata aMtima ulle- 11 yaha TIkA vi. saM. 1174 meM samApta huI thii| khase Adhika koI bAta haribhadrane apane kisI 12 yaha graMtha kaba banA isakA koI ullekha nahIM milaa| graMthameM nahIM likhI / isa liye unake jIvanake bAremeM racanAzailI aura kartAke nAmase anumAna hotA hai ki 12 isase adhika koI bAta, unhIMke zabdoM meM mila sake, vIM zatAbdImeM isakA praNayana huA hogaa| isa zatAbdImeM aisI AzA rakhanI to sarvathA nirarthaka hai| paraMtu bhadrezvara nAmake do tIna vidvAnoke ho jAne ke ullekha milapichale kaI graMthoM meM-cAhe kimbadantI hI ke rUpame te haiN| Aho! Shrutgyanam Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka harikAmadra sUrikA samaya nirNaya / karoMke caritroMke sAtha aMtameM bhadrabAhu, vajrasvAmI baDe udAra the| inakA svabhAva sarvathA guNAnurAgI siddhasena Adi AcAryoMkI kathAyeM bhI likhI huI thA / jainadharma Upara ananya zraddhArakhane para, aura isa hai, jinameM aMtameM haribhadrakI jIvanakathA bhI sammi- dharmake eka mahAn samarthaka hone para bhI, inakA lita hai| isI taraha thoDAsA hAla gaNadharasArddha- hRdaya niSpakSapAtapUrNa thaa| satyakA Adara karanema zatakakI sumatigaNokI banAI huI bRhat TIkAmeM bhI ye sadaiva tatpara rahate the| dharma auratattvaka vicAroM. ullikhita hai| kA UhApoha karate samaya ye apanI madhyasthatA - ina saba graMthAma likhe hue varNanoMparase jo niSka- aura guNAnurAgitAkI kiJcit bhI upekSA nahIM rSa nikalatA hai vaha yaha hai ki haribhadra pUrvAvasthAmeM karate the| jisa kisI bhI dharma yA saMpradAyakA jo eka baDe vidvAn aura vaidika brAhmaNa the| citrakUTa koI bhI vicAra inakI buddhimeM satya pratIta hotA tihAsa prasiddha vIrabhAmi cittADe gaDha) thA use ye taranta svIkAra kara lete the| kevala unakA nivAsa sthAna thaa| yAkinI mahattarA nAma- dharma-bheda yA saMpradAya-bheda hI ke kAraNa ye kisI ka eka viduSI jaina AryA (zramaNI sAdhvI ) ke para kaTAkSa nahIM karate the-jaise ki bhAratake anyAsamAgamase unako jainadharmapara zraddhA ho gaI thI nya bahutase prasiddha AcAryoM aura dArzanikoMne aura usI sAdhvIke upadezAnusAra unhoMne jainazAna kiye haiN| buddhadeva, kapila, vyAsa. pataJjali, Adi pratipAdita-saMnyAsadharma-zramaNavratakA svIkAra kara vibhinna dharmapravartakoM aura matapoSakoMkA ullekha liyA thaa| isa saMnyAsAvasthAmeM janasamAjako niraM- karate sayama inhoMne unake liye, bhagavAn, mahAmuni, tara sabodha deneke sivA unhoMne apanA samapra maharSi, ityAdi prakArake baDe gauravasUcaka vizeSaNoMjIvana satata sAhityasevAmeM vyatIta kiyA thA / kA prayoga kiyA hai-jo bAta hameM isa prakArake. dhArmika, dArzanika aura AdhyAtmika viSayake ane. dUsare pranthakAroMkI lekhanazailImeM bahuta kamaraSTikAneka uttamottama maulika graMtha aura graMthavivaraNa gocara hotI hai| kahanekA tAtparya yahI hai kiye likhakara unhoMne jainasAhityakA-aura usake dvArA eka baDe udAracetA sAdhu puruSa the| satyake upA. samuccaya bhAratIya sAhityakA bhI-baDA bhArI upa- saka the / bhAratavarSake samucita dharmAcAryoMke puNyakAra kiyA hai| jainadharmake pavitra pustaka jo Agama zloka itihAsameM ye eka ucca zreNimeM virAjamAna kahe jAte haiM, ve prAkRta bhASAmeM bane hue honeke kA- hone yogya saMvijJahRdayI jainAcArya the| raNa vidvAnoMko aura sAthamai alpabuddhivAle manu- haribhadrake jIvanake viSayameM uparyukta thoDIsI pyoko bhI alpa upakArI horahe the isa liye una para prAsaMgika bAteM likha kara, aba hama, prastuta niva sarala saMskRta TIkAye likha kara unheM sabake liye ndhake mukhya viSayakI vivecanA karanA cAhate haiN| subodha banA deneke puNyakAryakA prAraMbha inhIM mahAtmAne haribhavasarika jIvana-vRttAntake viSayameM alpakiyA thaa| inake pahale Agama graMthoM para zAyada saM. svalpa ullekha karanevAle jina graMthoke nAma hamane skRta TIkAyeM nahIM likhI gaI thii| usa samaya taka ra taka Upara sUcita kiye haiM, unameM isa bAtakA koI ulleprAkRtabhASAmaya cANaye hA liyA jAtA thaa| nidAna sayAsacana nahIM ki ye sari kisa samaya vartamAnameM to inakaM pUrvakI kisI sUtrakI koI . 6 hue haiN| isa liye, prastuta vicAravivecanameM una saMskRta TIkA upalabdha nahIM hai| astu / yose hameM kisI prakAra kI sAkSAt sahAyatA ke inake banAye hue AdhyAtmika aura tAttvika pra- milanekI to bilkula AzA nahIM hai / yadi, una thoMkAsvAdhyAya karanese mAlUma paDatA hai ki,ye prakR ma graMthoMmeM jIvanavRttAMtake sAtha haribhadrake samayakA tise baDe sarala, AkRtise baDe saumya, aura vRttise sUcaka bhI koI ullekha kiyA huA hotA, to unake * 13 isa vRtti kI racanA-samApti vi. saM. 1295 meM diye hue varNanoM meM kucha aura vizeSa mahattA aura huI thii| vizvasanIyatA A jAtI / paraMtu, vAstavameM, una Aho! Shrutgyanam Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga 1 graMthakAroMkA uddezya koI san-saMvatvAra anveSaNA- karSake mukAbale, kisI aMzameM, satya nahIM pratIta smaka itihAsa likhanekA nahIM thaa| unakA uddezya ho (aura aisA nirvivAda satya to Aja kala bhI to mAtra apane dharmakai samarthaka aura prabhAvaka AcA- sabhI aitihAsika siddhAntoMmeM kahAM svIkRta hai)| yau~ tathA vidvAnoMne, dharmako prabhAvanAke liye, kisa kyoM ki hamArI Adhunika sAdhana-sAmagrI aura prakArake logoMko camatkAra batalAye athavA kisa usa purANe jamAnekI sAdhana-sAmagrImeM AkAzaprakAra paravAdiyAka pANDityakA parAbhava kiyaa| pAtAla jitanA antara hai| astu| ityAdi prakArakI jo janamanaraMjana bAteM pUrvaparaMparA- yadyapi, ukta kathanAnusAra, haribhadrake jIvana-vRse kaMThastha calI AtI thIM, unako pustakAruDha kara sAntakA sUcana karanevAle graMthoM meM, unake samayakA zAzvata banAnekA; aura isa prakArase sarvasAdhAra- koI nirdeza kiyA huA nahIM milatA; tathApi jaina NameM dharmaprabhAvakI mahattA pradarzita karanekA thaa| guruparaMparA-sambandhI jo kitaneeka kAlagaNanAhAM, isa uddezyakI dRSTile prabandhAdi likhate samaya tmaka prabandhAdi upalabdha hai, unameM , unamesekisI kisImeM, prabandhalekhakako yadi prabandhanAyakake viSayameM kisI inake samayakA ullekha kiyA huA avazya vidyamAna vizeSa ghaTanAsUcaka saMvatAdikA kahIMse ullekha hai| isa prakArake kAlagaNanAtmaka prabandhoMmeM, prathama jo prApta ho jAtA thA, to use vaha apane nibandha- aura pradhAnatayA jo prabandha ullekhayogya hai, vaha meM kabhI kabhI prathita bhI kara detA thaa| paraMtu, aJcalagacchIya AcArya merutuGgakA banAyA huA jisa aturatAke sAtha Aja kala hama san saMvatA- vicArazreNi nAmake hai / merutukrAcArya ne apanA prabavikI prAptike liye utsuka rahate haiM aura usake gdhacintAmaNi nAmaka prasiddha aitihAsika graMtha ghi. anveSaNake liye dIrtha parizrama karate rahate haiM, vaisI saM. 136. meM samApta kiyA thaa| prastuta vicAroNiprakRti bhAratavarSake purANe prabandhalekhakoMkI nahIM 15 yaha prabandha purAtattvajJoMko suparicita hai / mahAvIra dikhAI detii| nirvANa aura vikrama saMvat ke viSayakI AlocanAmeM itiyadyapi hamArA yaha upayukta kathana bhAratavAsI hAsajJoMko mukhya kara yahI prabandha viSayabhUta ho rahA hai (dekho, vidvAnoMke liye sarvasAdhAraNa hai; tathApi, hameM DaoN. jekobIkI kalpasUtrakI prastAvanA; aura, jArlacA paiTilikhate hue eka prakArase harSa hotA hai ki, jaina. yarakA mahAvIra samayanirNaya nAmaka nibandha; iNDiyana eMTidharmake jane vidvAnoMmeM kucha aisI prakAtavAla vidvAn kerI. pa. 4) / zAyada, sabase pahale, prasiddha zodhaka DaoN. bhI ho gaye haiM, jo isa kathanake apavAda-svarUpa bhAU dAjIne, sana 1852 meM, bambaIkI rAyala esiyATika haiN| ina vidvAnoMke banAe hue nibandhoMmese do cAra sosAiTikI zAkhAke sabhyoMke sammukha isa prabandha para eka aise nibandha bhI jainasAhityakI zobhA bar3hA rahe haiM, nibandha paDhA thaa| (yaha nibandha, isI sosAyaTike vRttapatra jinheM hama nissandeha rItise-unake kartAke samayameM (jarnala ) ke 9 veM bhAgameM, pR. 144-157 para prakaTa upalabdha ho sakane vAlI tadviSayaka sAdhana-sAma. hubhA hai) DaoN. bulharane isako iMprejI nAma " Catena of prIkI apekSAse-Adhunika anveSaNAtmaka paddhatise Enquiries" diyA hai (-I. e. pu. 2, pR. 362) / likhe jAnekA sammAna de sakate haiN| yaha bAta Azcarya hai ki yaha aisA vivecanIya prabandha abhI taka mUlamalaga hai ki, kadAcit ina prabandhomekA aitihA. rUpameM kahIM prakaTa nahIM huaa| pAThakoMko jAna kara khuzI sika niSkarSa, hamArI Adhunika anveSaNAke ni hogA ki thoDe hI samaya meM ima ise chapavA kara prakaTa karanA 14 merutuDAcArya viracita-vicArazreNi; kisI ajJAta- cAhate haiN| nAmA vidvAnkI banAI huI-gurvAvalIvizuddhi; dharmasAga. 16 yaha graMtha gujagatI bhASAMtara sahita, amadAvAdake ropAdhyAyakata-pravacanaparIkSAntargata kucha bhAga; samayasu. rAmacaMdra dInAnAtha zAstrIne, sana 1888 meM chapavA kara ndararacita-sAmAcArIprakaraNagata kucha vibhAga; ityAdi prakaTa kiyA hai| isakA iMgrejI anuvAda bhI baMgAlakI rAyaka prakArake prabandha hamAre isa kathanake udAharaNa svarUpa haiN| esiyATaka sosAiTine prakaTa kiyA hai| Aho Shrutgyanam Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadra tarikA samaya-nirNaya | 1 meM vi. saM. 1371 meM, samarA sAhane " zatruMjaya kA jo uddhAra kiyA thA, usakA ullekha kiyA huA hai| isa liye vikrama kI 14 vIM zatAbdIka pichale pAdameM isa prabandhakI racanA huI, aisA mAnanemeM koI Apatti nahIM hai| isa prabandhameM eka purANI prAkRta gAthA uddhRta kI huI hai, jisameM likhA hai ki, vikrama saM. vat 585 meM haribhadrasUrikA svargavAsa huA thA / gAthA isa prakAra hai paMcasae paNasI vikkama kAlAu jhatti atthamio / haribhaddasUri- sUro bhaviyANaM disau kallANaM | arthAt - vikrama saMvat 585 meM asta (svargastha ) hone vAle haribhadrasUrirUpa sUrya bhavyajanoMko kalyANa pradAna kareM / ' 20 yahAM para yaha bAta khAsa dhyAnameM rasa lenekI hai ki yaha gAthA bherutuMgane 'uktaM ca-' kaha kara apane prabandharme uddhRta kI hai- naI nahIM banAI hai| merutuGgAcAryake, nizcitarUpale pahale ke bane hue kisI prathame graha gAthA abhI taka hamAre dekhanemeM nahIM AI / isa liye yaha kucha bhI nahIM kaha sakate ki yaha gAthA kitanI prAcIna hai / parantu merutuGgale to nizcita hI 100 200 varSa purANI avazya honI cAhie / vicAratrenimeM 'jaM rayA kAlagao ' ityAdi bAkyale prAraMbha hone vAlI, aura mahAvIra nirvANa aura vikrama saMvat ke bIcake rAjavaMzakA samayanirUpaNa karane bAlI jo tIna prAkRta gAthAeM haiM, prAyaH vailI hI gAthAeM to ' titthoggAliyapaiNNA' nAmaka prAkRta graMthameM bhI milatI hai; paraMtu haribhadrake mRtyu- samayakA vidhAna karanevAlI prastuta gAthA vahAM para nahIM dikhAI detI / isa liye yaha bhI nahIM kaha sakate ki mairutuMgane kaunase pranthamase ise uddhRta kI hai / aura kucha bhI ho, paraMtu itanI bAta to satya haiM ki 14 vIM zatAbdIse to yaha gAMthA avazya pUrvakI banI huI hai / - isI gAthAko pradyumnanUrine" apane 'vicArasAra 17 isa uddArakA vizeSa ullekha, hamArI zatruMjayatIrthe dvAra prabandha nAmaka pustaka ke upodUSata, pR. 31-33 meM kiyA huA hai / - 18 pro. piTarsanane ApanI 3 riporTake pR. 272 para 'pradyanasUriviracita 'vicArasAraprakaraNa' ke, aura pR. 244 para samayasuMdara gaNike 'gAthAsahasrI ' nAmaka graMthake, jo avataraNa kiye haiM unameM yaha prakRta gAthA bhI sammilita hai| vahAM para, 'paNasIe' ke sthAna para ' paNatIe' aisA pATha mudrita hai| isa pATha bhedake kAraNa, kaI vidvAn 585 ke badale 535 ke varSameM haribhadrakI mRtyu huI mAnate haiM; paraMtu, vAstavikameM vaha pATha azuddha hai| kyoMki prAkRta bhASA ke 'niyamAnusAra 35 ke aMka ke liye ' paNatI se ' zabda hotA hai, 'praNatIe' nahIM / yadyapi, lekhaka - pustaka kI nakala utArane bAle pramAdase 'paNatI se' kI jagaha 'paNatIe' pAThakA likhA jAnA bahuta sahaja hai, aura isa liye 'paNatIe' ke badale ' paNatIce ' ke zuddha pAThakI kalpanA kara 85 ke sthAna para 35 kI saMkhyA gina lenemeM, bhASA-vijJAnakI dRSTise - koI anucitatA nahIM kahI jA sakatI; paraMtu, prakRta viSayake kAlasUcaka anyAnya ullekhoM ke saMvAdAnusAra yahAM para ' paNasIe' pAThakA honA hI yuktisaMgata aura pramANavihita hai / bahutasI hastalikhita pratiyo meM bhI yahI pATha upalabdha hotA hai | pro. vebarane, barlinake rAjakIya pustakAlaya meM saMrakSita saMskRta-prAkRta pustakoMkI riporTake, bhAga 2, pR. 923 para bhI, 'paNasIe' pATha hI ko zuddha likhA hai aura '' paNatI' ko azuddha / 19 ye sUri dharmaghoSarike ziSya, devaprabhake ziSya the / inakA nizcita samaya jJAta nahIM huaa| saMbhava hai ki kadAcit ye merutuMgake pUrvavata hoM, aura 'vicArazreNi' meM kI bahutasI prAkRta gAthAyeM inhIMke 'vicArakhAre prakaraNa' meMse lI gaI hoM - yadyapi isameM bhI ve saba gAthAyeM saMgRhIta mAtra hI haiM, navIna racita nahIM / yadi vizeSa khoja karane para, ina saMgraha - kArake samayakA patA laga gayA aura ye merutuMgase pUrvavartI nizcita hue, to phira haribhadrakI mRtyusaMvatsUcaka prakRta gAthAke prathama avataraNakA mAna, inhIM ke isa 'vicArasAra prakaraNa' ko denA hogA / isa prakaraNameM, eka dUsarI bAta yaha bhI hai ki, prakRta gAthA ke sAtha, prakaraNakArane 'aha vA' (saM. atha vA ) likha kara eka dUsarI bhI prAkRta gAthA likhIudhdata kI -- hai, jisameM vAra-nirvANase 1055 varSabAda : haribhadra hue, aisA kathana hai| isa gAthA ke uddhRta karane kA matalaba, lekhakako itanA hI mAlUma detA hai ki haribhadrasUrikA svarga-samaya pradhAna gAthA meM jo vi. saM. 585 batalAyA hai vaha isa dUsarI gAthA ke kathanase bhI samarthita hotA Aho! Shrutgyanam Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga prakaraNa' meM, aura samayasuMdara gaNine sva-saMgRhIta jAtA hai / ataH yaha ullekha bhI haribhadrasUrike 'gAthAsahasrI' nAmaka prabandha bhI uddhRta kI hai| gAthokta samayakA saMvAdI ginA jAtA hai| punaH isI gAthAke Azayakole kara kulamaMDanasUrine' munisundarasUrikA ullekha isa prakAra hai'vicArAmRtasaMgraha' meM, aura dharmasAgara upAdhyAyane amRd guruH zrIharibhadramitraM tapAgacchagurvAvalI meM,likhA hai ki, mahAvIra nirvANake pazcAt 1055 veM (vIra ni. 470 anantara zrImAnadevaH punareva sUriH / vikrama saMvatkI zuruAta, tadanantara 585470 + yo mAnyato vismRtasUrimantraM 585=1055) varSameM haribhadrasArikA svargavAsa lebhe'mbikA''syAttapasojayante // huA thA / ina pichale donoM graMthakAroMkA kathana ---gurvAvalI ( yazovi. paM. kAzI) pR. 4 // kramazaH isa prakAra hai(1) 'zrIvIranirvANAt sahasravarSa pUrvazrutavyava- sUrikA sattA-samaya vikramakI 6 ThI zatAbdI hai isa prakAra ina saba graMthakAroMke matase haribhadracchinnam / zrIharibhadrasUrayastadanu paJcapaJcAzatA varSa. aura unakA svargavAsa saM. 585 (I. sa. 529) divaM praaptaaH|' -vicArAmRtasaMgraha / meM huA thaa| (2) zrIvArAt paJcapaJcAzadAdhikasahasravarSe vikra- . va paraMtu, isI prakArake bAhya-pramANoM meM, kucha aise " bhI pramANa upalabdha hote haiM jinake kAraNa isa mAt pazcAzatyadhikapaJcazatavarSe yAkinIsanaH zrIharibha- gAthokta samayakI satyatAke bAremeM vidvAnoMko drasUriH svrgbhaak| -tpaagcchgurvaavlii| bahuta samayase saMdeha utpanna ho rahA hai / ina - munisandarasUrine jo tapAgacchakI padyabaddha garvA- pramANAme, jo mukhya ullekha yogya hai, vaha bahuta mahavalI (saMvat 1466) banAI hai usameM haribhadrasari-tvakA aura upayukta samayasAdhaka pramANoMse bhI ko mAnadevasUri (dvitIya) ke mitra batalAye haiN| bahuta prAcIna hai| yaha pramANa mahAtmA siddharSike ina mAnadevakA samaya paTTAvaliyokI gaNanA aura mahAna grantha upamitibhavaprapaJcA kathAma ullikhita mAnyatA anusAra vikramakI 6ThI zatAbdI samajhA hai| yaha kathA saMvat 962 ke jyeSTha zakla paMcamI, hai / kyoM ki 5.5kA vikrama-vatsara mahAvIra saMvat:055 ke. ra guruvArake dina, jaba caMdramA punarvasu nakSatrameM sthita barAbara (470+5851055) hI hotA hai| pradyanasUri thA, taba samApta huI thii| aisA spaSTa ullekha, isa kathAkI prazastimeM siddharSine svayaM kiyA hai / yathAsaMgRhIta dUsarI prAruta gAthA isa prakAra haipaNa panna-dasa-saehiM harisUrI Asi tattha puSakaI / / saMvatsarazatanavake dviSaSTisahite'tilacante caasyaaH| . terasavarisasaehiM maIehi vi bappapihU // jyeSThe sitapaJcamyA punarvasau gurudine samAptirabhUta // piTarsana, riporTa 3. pR. 272 / __ yayapi granthakartAne yahAM para mAtra kevala 'saMvat' 20 samayasundaragaNine gAthAsahasrI saM. 1686 meM banAI zabda hI kA prayoga kiyA hai jisase spaSTatayA yaha hai / dekho,-pi.ri. 3, pR. 290 / / -vicArasAra prakaraNa aura gAthAsahasrImeM prastuta gAthA 23 dharmasAgaragaNine apanI pAvalimeM isI padyakA samA. ke caturtha pAdameM kucha pATha-bheda hai, paraMtu artha-tAtparya eka nArthaka eka dUsarA padya udhdRta kiyA hai / yathAhI honese usake ullekhakI koI AvazyakatA nahIM vidyAsamudraharibhadramunIndramitraM pratIta hotii| sarirbabhUva punareva hi mAnadevaH / 21 ye AcArya vikramakI 15 vI zatAbdIke: pUrvArdhameM mAndyAt prayAtamapi yo'naghasUrimantraM lebhe'mbikAmukhagirA tapasojjayante // 22 varbhasAgarajI 15 vI zatAbdIke pUrvArddha meM vidya- yahI padya punaH pUrNimAgacchakI paTTAvalImeM bhI milatA mAma the| hai| dekho, paM. haragovindadAsakA haribhadracaritra pR: 3 // Aho! Shrutgyanam Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadra sArikA samaya nirNaya / nahIM jJAta ho sakatA ki, vIra, vikrama, zaka, gupta isa kathAkI prazastimeM siddharSine prAraMbhameM Adi saMvatomese prastutameM kaunasA saMvat kathA- 9 zlokoM dvArA apanI mUla guruparaMparAkA ullekha kArako vivakSita hai; tathApi, saMvat ke sAtha mAla, kara, phira haribhadrasUrikI viziSTa prazaMsA kI hai tithi, vAra aura nakSatrakA bhI spaSTa ullekha kiyA aura unheM apanA dharmabodhakara guru batalAye haiN| huA honese, jyotirgaNitake niyamAnusAra ginatI prazastimeM haribhadrakI prazaMsAvAle nimnalikhita tIna karane para, prakRtame vikrama saMvat hI kA vidhAna padya milate haiN| - kiyA gayA hai, yaha bAta spaSTa mAlUma paDa AtI hai| (15) AcAryaharibhadro me dharmabodhakaro guruH / siddharSike likhe hue isa saMvat, mAsa aura tithi prastAve bhAvato hanta sa evAdye niveditaH // AdikI tulanA I. sa. ke sAtha kI jAya to, gANi / (16) viSaM vinirdhUya kuvAsanAmayaM ta karanese, 906 I. ke. maI mahinekI 1 lI tArikhake barAbara isakI ekatA hotI hai / isa tArI vyacIcarad yaH kRpayA mdaashye| khako bhI vAraguru hI AtA hai aura candramA bhI acintyavIryeNa suvAsanAsudhAM namo'stu tasmai haribhadrasUraye // sUyAdayase lekara madhyAnha kAlaka bAda taka punarvasu nakSatra hI meM rahatA hai / 24 (17) anAgataM parijJAya caityvndnsNshryaa| . 24 kisI kisIkI kalpanA isa saMvatko vIra-nirvANa-saMvat madarthaiva kRtA yena vRttilalitavistarA // 26 mAnanekI hotI hai| agara isa kalpanAke mutAbika gaNita ina padyoMkA bhAvArtha isa prakAra haikarake dekhA jAya to vIra saM. 962 ke jyeSTha zukla 5 mIke (15) AcArya haribhadra mere dharmabodhakara-dharmadina I. sa. 436 ke maI mAsakI 7 vI tArIkha AtA kA bodha (upadeza) karanevAle-guru haiM / isa hai| vAra usa dina bhI guru hI milatA hai, paraMtu candramA usa kathAke prathama prastAvameM maiMne inhIM dharmabodhakara dina prAtaHkAlameM 2 ghaMTe taka puSya nakSatra meM raha kara phira gurukA nivedana kiyA hai|| azleSA nakSatrameM calA jAtA hai| isa liye nakSatra usa dina (16) jisane kRpA karake apanI acintya graMthameM likhe mutAbika nahIM miltaa| isake sivA isa zaktike prabhAvale mere hRdayameMse kuvAsanA-durvi. kalpanAmeM eka baDA aura pratyakSa virodha bhI hai / ukta 25 DaoN. jekobI. ina padoMoke pahaleke aura 3 ( naM. prAruta gAthAmeM jo haribhadrakA mRtyusamaya batalAyA gayA hai 12-13-14 vAle) zlokoMko bhI haribhadra hai| kI prazaMsAme usase, yaha samaya lagabhaga 100 varSa jitanA ulaTA pIche likhe hue samajhate haiM aura unakA bhASAntara bhI unhoMne calA jAtA hai- arthAt siddharSi haribhadrake bhI zatavarSa pUrva apanI prastAvanA ( pR. 5) meM diyA hai / paraMtu yaha DaoN. vartI ho jAte haiM 1 siddharSikA, jaisA ki Age cala kara bata sAhabakA bhrama hai / una tIna padyoMmeM haribhadrakI prazaMsA nahIM lAyA jAyagA, haribhadrake pahale honA sarvathA asiddha hai| hai paraMtu siddharSikI prazaMsA hai / inake pUrvake dUsare do (naM. isa liye siddharSikA likhA huA yaha saMvat vikrama ..11) zlokoM meM bhI siddharSi hI kA jikara hai| vAstavameM saMvat hI hai| hamAre vicArase naM. 10 se 13 takake 4 padya svayaM siddhapro. piTasanane apanI 4 thI rIporTake 5 veM paSTha Upara siddharSike isa saMvatko vIranirvANa saMvat mAna kara, aura ra rSike banAe hue nahIM hai, parantu unake ziSya yA anya kisI usake mukAbale meM vikrama saMvat 492 ke badale 592 dUsare vidvAnke banAye hue haiN| ataeva ve vahAM para prakSipta haiN| kara gAthAkta haribhadra ke samayake sAtha mela milAnA cAhA hai| siddharSi, svayaM apane mukhase apanI prazaMsA karanevAle bahiparaMtu isa ginatImeM to pratyakSa rUpa se hI 100 varSa kI bhaTTI mukha AtmA nahIM the| ve bar3e namra, laghutApriya aura anyAbhala kI gaI hai| kyoM ki 962 meM se 470 varSa nikAla tmasvarUpameM lIna rahanevAle santa puruSa the| ve apane liye denese, zeSa 492 rahate haiM, 592 nhiiN| isa liye piTarsana 'siddhAntanidhi'' mahAbhAga ' aura 'gaNadharatusya' jaise sAhabakI kalpanAmeM kucha bhI tathya nahIM hai| DaoN. jekobIne mAnabhare hue vizeSaNoMkA prayoga kabhI nahIM kara skte| bhI isa kalpanAko tyAjya batalAyA hai| dekho, upamitibhava- 26 upamitibhavaprapaJcA kathA. (bibliothikA inDikA.) prapaMcAkI prastAvanA-pRSTha 8 kI pAda ttiikaa| pR. 114 // Aho! Shrutgyanam Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga 1 cArarUpa viSako nikAla kara suvAsanA-sadvicAra prabandha siddharSikA jo jIvana varNita hai usameM isa svarUpa sudhA (amRta) kA siMcana kiyA hai, usa bAtakA kizcit bhI jikara nahIM kiyA gayA hai ki, AcArya haribhadrako namaskAra ho|| haribhadra, siddharSike eka guru the aura unase una(17 ) unhoMne (haribhadrasUrine) anAgata yAne ko dharmabodha milA thaa| haribhadra aura siddharSike bhaviSyame honevAle mujhako jAnakara mAno mere hI bIcameM eka prakArase guruziSyakA sambandha thA, isa liye caityavandanasUtrakA Azraya lekara lalita- yAtakA sUcana prabhAvakacaritrakArane na haribhadra hI vistarA nAmaka vRtti banAI hai| ke prabandha kiyA hai aura na siddharSi hI ke prabandha isa avataraNase jJAta hotA hai ki siddharSi hari- meM / kevala itanA hI nahIM, paraMtu ina donoMke caritrabhadrako eka prakArase apane guru mAnate haiN| ve unhIM prabandha pAsa pAsameM bhI ve nahIM rakhate / unhoMne se apaneko dharmaprApti huI kahate haiM, aura lalita- haribhadrakA caritra 9 ve prabandhame guMthA hai aura sivistarAvRtti nAmaka grantha, jo haribhadra ke granthoM se dharSikA 14 ve prabandhame / isa liye prabhAvakacarieka prasiddha grantha hai use, apane hI liye banAyA trakArake matase to haribhadra aura siddharSike bIca gayA batalAte haiN| isa prakAra, isa prazastigata na kisI prakArakA sAkSAt guruziSya jaisA sambakathanake prathama darzanase to haribhadra aura siddharSike ndha thA aura na ve dono samakAlIna the|| bIcameM guru-ziSyabhAvakA honA sthApita hotA hai| parantu, siddharSine apanI kathAkI prazastimeM jo aura jaba aisA guruziSyabhAvakA sambandha unameM ukta prakArase haribhadrakA ullekha kiyA hai, use rahA to phira ve pratyakSa hI donoM samakAlIna siddha prabhAvakacaritrakartA jAnate hI nahIM hai yaha bAta hue, aura vaisA hone para haribhadrakA ukta gAthA- nahIM hai| unhoMne siddharSikA vaha kathana kevala dekhA vihita sattA-samaya asatya sAbita hogaa| hI nahIM hai kiMtu use apane prabandhame yathAvat uddha isa prakAra haribhadrasUrike samaya-vicArameM si ta taka kara liyA hai| paraMtu, usa kathanakA sambandha ddharSikA sambandha eka pradhAna sthAna rakhatA hai / isa ve aura hI tarahase lagAte haiM / unakA kahanA hai ki, liye prathama yahAM para isa bAtakA UhApoha karanA siddharSine jaina zAstroMkA pUrNa abhyAsa karake, phira Avazyaka hai ki siddhArSike isa kathanake bAremeM una- nyAyazAstrakA viziSTa abhyAsa karaneke liye kisI ke caritralekhaka jaina granthakAroMkA kyA abhi- prAntastha bauddha vidyApIThameM jA kara rahanekA vicAra prAya hai| kiyaa| jAneke pahale unhoMne jaba apane guru gargasiddharSike jIvanavattAntakI tarapha idhipAta kara- svAmIka pAsa anumati mAMgI to gurujIne apanI te haiM to, unake nijake granthameM to, isa uparyata asammati prakaTa kI aura kahA ki vahAM para jAneprazastike kathanake sivA, aura koI vizeSa ullekha se terA dharmavicAra bhraSTa ho jAyagA / siddharSine nahIM miltaa| isa liye unake nijake hI zabdoM meM gurujIke isa kathana para durlakSya kara cala hI diyA to apaneko yaha bAta nahIM mAlUma ho sakatI, ki, aura apane icchita sthAna para jA kara bauddha pramANa haribhadrako ve apane dharmabodhakara guru kisa kAraNa- zAstrakA adhyayana karanA zurU kiyaa| adhyayana se kahate haiM aura lalitavistarAvRttiko apane hI karate karate unakA vizvAsa jainadharma Uparase UThatA liye banAI gaI kyoM batalAte haiM / gayA aura bauddha dharma para zraddhA baDhatI gii| adhyapichale jaina lekhakoMke lekhoM-pranthoM meM siddharSike yanakI samApti ho jAne para, unhoMne bauddhadharmakI jIvana-vRttAntake viSayameM jo kathA-prabandhAdi dIkSA lenekA vicAra kiyA, paraMtu, pahale hI se upalabdha hote haiM, unameM kAlakramakI dRSTise sabase vacanabaddha ho Aneke kAraNa, jainadharmakA tyAga prAcIna, tathA varNanakI dRSTise bhI pradhAna, aisA karaneke pahale ve eka vAra apane pUrvaguruke pAsa miprabhAvakacaritrAntargata siddharSi-prabandha hai / isa laneke liye Aye / zAntamUrti gargamunine siddharSi. Aho ! Shrutgyanam Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harikabhadra sUrikA samaya-nirNaya / kI svadharma Uparase cAlata-cittatAko dekha kara unake kathanAnusAra to siddharSi aura haribhadra donoM apane mukhase kisI prakArakA unheM upadeza denA samakAlIna the aura siddharSiko yauddha saMsargake munAsaba nahIM samajhA / unhone UTha kara pahale si. kAraNa svadharmase bhraSTa hote dekha kara unako pratiboddharSikA svAgata kiyA aura phira unheM eka Asana dha karaneke liye hI haribhadra sUrine lalitavistarA para biThA kara, haribhadrasUrikI banAI huI lalitavi- vRtti banAI thii| ina granthakAroMmeM mukhyakara rAjastArAvatti, jisameM bauddha vagairaha sabhI darzanoMke zekharasUrikA (saM. 1405 meM banA huA) prabandhakosiddhAntoMkI bahuta hI saMkSepamai paraMtu baDI mArmika- Sa athavA caturvizatiprabandha hai / isa granthameM haritAke sAtha mImAMsA kara jainatArtha karakI paramAptatA bhadrasUrikA jo carita-prabandha hai usameM sAthameM sthApita kI gaI hai, usako paDhaneke liye dii| pustaka siddharSikA bhI varNana kiyA huA hai / isa prabandha de kara gargamuni jinacaityako vandana karaneke liye to siddharSiko sAkSAt haribhadra hI ke dIkSita cale gaye aura siddharSiko kaha gaye ki, jaba taka ziSya batalAye haiM / gargamuni vagairahakA nAmAnirdeza maiM caityavandana karake vApasa AUM taba taka tuma isa taka nahIM hai / prakRta bAtake viSayakA bAkI saba granthako vAcate raho / siddharSi gurujIke cale jAne hAla prAyaH Upara (prabhAvakacaritra ) ke jaisA hI para lalitavistarAko dhyAnapUrvaka paDhane lage / jyoM hai / mAtra itanI vizeSatA hai ki, bauddha guruke pAsajyoM ve haribhadrake niSpakSa, yuktipUrNa, prauDha aura se jaba siddharSi apanI pratijJAnusAra, haribhadrasUprAJjala vicAra paDhate jAte the tyo tyo unake vi. riko milaneke liye Aye taba bauddha gurune bhI unheM cAroMmeM baDI tIvratAke sAtha krAMti hotI jAtI thii| punarmIlanake liye pratijJAbaddha kara liye the / harisArA graMtha paDha lene para unakA vizvAsa jo bauddha bhadrasUrine unako sadbodha diyA jisase unakA saMsargake kAraNa jainadharma Uparase UTha gayA thA vaha mana phira jaina dharma Upara zraddhAvAn ho gyaa| paraMtu phira pUrvavat dRDha ho gayA, aura bauddha dharmaparase una- pratijJAnirvAhake kAraNa ve punaH eka vAra bauddha guruke kI ruci sarvathA haTha gaI / itanemeM gargamunijI cai- pAsa gaye / vahAM usane phira unako bahakAyA aura tyavandana karake upAzrayameM vApasa A pahuMce / si- ve phira haribhadrase milane aaye| haribhadrane punaH ddharSi gurujIko Ate dekha eka dama Asana Uparase samajhAye aura punaH bauddhAcAryake pAsa gye| isa UTha khaDe hue aura unake pairoMmeM apanA mastaka rakha prakAra 21 daphaha unhoMne gamanAgamana kiyaa| Akara, svadharma parase jo isa prakAra apanA cittabhraMza khirameM haribhadrane una para dayA lAkara prabalatarkapUrNa huA usake liye pazcAttApa karane lage / gurujIne lalitavistarA vRtti banAI, jise par3ha kara unakA miSTavacanoMse unheM zAnta kara unake manako saMtuSTa mana sarvathA nirdhAnta huA aura ve jainadharma Upara kiyA / antameM ve phira jainadharmake mahAn prabhAvaka sthiracitta hue / isake bAda unhoMne 16 hajAra hue| ityAdi / isa prakAra haribhadrake banAye hue zloka pramANa upamitibhavaprapaJcA kathA banAI pranthake avalokanase siddharSikI mithyAbhrAnti naSTa aura usake antameM ukta prakArase haribhadrahuI aura saddharmakI prApti huI isa liye unhoMne sUrikI prazaMsA kI / 27 haribhadrasUriko apanA dharmabodhakara guru mAnA aura isI vRttAntakA yathAvat sUcaka saMkSipta ullekha lalitavistarAko mAnoM apane hI liye banAI gaI munisundarasUrine upadezaratnAkarame, aura ratnazekharasamajhI / isake sivA prabhAvakacaritrake kartA ina sUrine zrAddhapratikrANArthadIpikA TIkA (saM. 14donoM meM paraspara aura kisI prakArakA sambandha nahIM 96) meM kiyA hai| dono ullekha kramaza isa prakAra haiM:-- maante| 27 dekho, prophesara maNilAla nabhubhAI dvivedIkA kiyA parantu, dUsare kitane eka granthakAra prabhAvakaca- huA aura baDaudA rAjyakI orase chapAyA huA 'caturvizIta ritrake isa kathanake sAtha pUrNa mataikya nahIM rkhte| prabandha ' kA gujarAtI bhASAntara, pR. 47-48 / Aho I Shrutgyanam Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka | 22 ( 1 ) ' ye puna: kugurvAdisaGgatyA samyagdarzana cAritrANi vamanti te zubhadharmavAsaM pratItya vAmyAH / bauddhasaGgatyaikaviMzatikRtvo'rhaddharmatyA gizrI haribhadrasU riziSyapazcAttadupajJalalitAvastarApratibuddhazrI siddhavat / - upadezaratnAkara, pR0 18 ' " ( 2 ) ' mithyAdRSTisaMstave haribhadrasUriziSyasi sAdhurjJAtam sa saugatamata rahasyamarmagrahaNArthaM gataH / tatastairbhAvito gurudattavacanatvAnmutkalA panAyAgato gurubhirbodhito bauddhAnAmapi dattavacanatvAnmutkalApanArtha gataH / evamekaviMzativArAn gatAgatamakArIti / tatpratibodhanArthaM gurukRtalalita vistarAkhyazakrastavavRttyA dRDhaM pratibuddhaH zrIgurupArzve tasthau / ' - zrAddhapratikramaNArtha dIpikA / isa prakAra ina granthakAroMke matase to siddharSi sAkSAt haribhadrasUri hI ke hasta-dIkSita ziSya the| inake matako kahAM taka prAmANika samajhanA cAhie, yaha eka vicAraNIya prazna hai / kyoM ki ye to siddharSike dIkSAguru, jo gargamuni haiM aura jinakI pUrva - guruparaMparA takakA ullekha siddharSine svayaM apanI kathAkI prazastimeM kiyA hai, unakA sUcana taka bilkula nahIM karate aura khuda haribhadra hI ke pAsa inakA dIkSA lenA batalAte haiM / so yaha kathana spaSTatayA pramANa viruddha dikhAI de rahA hai| sivA siddharSi jaise apUrva pratibhAzAlI puruSako isa taraha 21 vAra idhara udhara dhakke khilAkara eka bilkula bhoMdUke jaisA citrita kiyA hai isa liye inake kanakI kiMmata bahuta kama AMkI jA sakatI hai / siddharSike jIvana sambandhI, prabhAvaka caritra aura prabandhakoSake lekhakoMke ukta matose kucha bhinna eka tIsarA mata bhI hai jo paDivAla gacchakI eka prAkRta paTTAvalI meM milatA hai / yaha paTTAvalI kabakI banI huI hai aura kaisI vizvasanIya hai; so to use pUrI devevinA nahIM kaha sakate / muni dhanavija yajIne caturthastutinirNayazaMkoddhAra nAmaka pustakameM, isa paTTAvalImeMse prastuta viSayakA jo pADha uddhRta [bhAga 1 kiyA hai usI parase hama yahAM para yaha tIsarA mata ullikhita kara rahe haiM / isa paTTAvalIke lekhaka ke gargamuni hI the- haribhadra nahIM / haribhadra aura siddhamatase siddharSike mUla dIkSAguru to gargAcArya yA rSike guruziSyabhAvake sambandhame paTTAvalIkArakA kathana isa prakAra hai: - pUrvokta kathAnusAra, bauddhasaMsargake kAraNa jaba siddharSike vicAroMmeM vAraMvAra parivartana hone lagA taba unake guru gargarSine haribhadrasUrIko, jo bauddhamata ke bar3e bhArI jJAtA the, vijJAti kI ki koI aisA upAya kIjie ki jisase siddharSikA mana svadharmameM sthira ho jaay| phira siddharSi jaba apane guru ke pAsa punarmIlana ke liye Aye taba haribhadrane unako bahuta kucha samajhAyA parantu ve santuSTa na hue aura vApasa bauddha maTha meM cale gaye / isase phira haribhadrane tarkapUrNa aisI lalitavistarA vRtti bnaaii| isake bAda haribhadrakA mRtyu ho gayA / marate samaya ve gargAcAryako vaha vRtti sauMpate gaye aura kahate gaye ki aba jo siddharSi AveM to unheM yaha vRtti paDhaneko denA / gargAcAryane bAda meM aisA hI kiyA aura antameM usa vRttike avalokanase siddhakiA mana sthira huA / isI liye unhoMne haribhadrako apanA guru mAnA aura usa vRttiko ' madartha nirmitA ' batalAI / " 2- isa paTTAvalI meM, siddharSike guru gargAcArya aura unake guru durga svAmIke svargamanako sAla bhI likhI huI hai / yathA 'aha duggalAmI vikkamao 902 varise devaloyaM gato / tassIso siriseNo Ayariyapara Thio / gaggAyariyAvi vikamao 992 varise kAlaM gayA tappara siddhAyario / evaM do AyariyA viharaI / ' arthAt durgasvAmI vikramasaMvat 902 meM svargagaye / unake ziSya zrISeNa AcArya pada Upara baiThe / gargA - cArya bhI vikrama saMvat 912 meM maraNazaraNa hue / unake paTTa para siddharSi baiThe / isa prakAra zrISeNa aura siddharSi donoM AcArya eka sAtha rahate the / yadi yaha kathana saca hai to isake Uparase siddharSike dIrghAyu hone kA anumAna kiyA jA sakatA hai / kyoMki unake guru gargasvAmI jaba 912 meM mRtyu prApta hue the, to kamase kama 10-12 varSa pahale to siddharSine unake pAsa dakSA avazya hI kI Aho! Shrutgyanam Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baiMka 1] isa prakAra haribhadra aura siddharSike sambandhake viSayameM jaina granthakAroMke tIna bhinna bhinna mata upa labdha hote haiN| tInoM matoMmeM yaha eka bAta to samAna rUpameM upalabdha hotI hai ki siddharSikA citta bauddha saMsargake kAraNa svadharma Upara se calAyamAna ho gayA thA aura vaha phira haribhadrasUrikI banAI huI lalitavistarA vRttike avalokanase punaH dRDha huA thA / isa kathana se, siddharSine lalitavistarA vRttike liye jo ' madartha nirmitA' aisA ullekha kiyA hai, usakI saMgati to eka prakArase laga jAtI hai; paraMtu mukhya bAta jo haribhadra aura siddharSike bIca meM guruziSyabhAvake viSayakI hai, usake bAremeM ina granthakAroMmeM, ukta prakArase, paraspara bahuta kucha matabheda hai / aura isa liye siddharSike AcArya haribhadro me dharmabodha karo guruH / isa ullekhakI saMgati, unake jIvanakathA-lekhakoM ke lekhoMke AdhAra Uparase ThIka ThIka nahIM lagAI jA sakatI / 6 " siddharSike caritralekhakoM ke matoMkA ekaMdara sAra isa prakAra hai:(1) prabhAvakacaritrake mata se siddharSi gargarSi yA gargamunike ziSya the / haribhadrakA unheM kabhI sAkSAt samAgama nahIM huA thA / kevala unakI banAI huI lalitavistarA vRttike paDhane se unheM svadharmapara punaH zraddhA huI thI, isa liye kRtajJatA jJApana karaneke liye unhoMne haribhadrasUriko apanA dharmabodhakara guru likhA hai / (2) prabandhakoSake mata se siddharSi svayaM haribhadra hI ke hasta dIkSita ziSya the / gargamuni vagairahakA koI sambandha nahIM thA / haribhadrake ziSya honeke kAraNa arthAt ve unake samakAlIna hI the / haribhadra sUrikA samaya-nirNaya / (3) pADevAlagacchIya paTTAvAlake matase siddhahogI / idhara 962 meM unhoMne apanI kathA samApta kI hai / dIkSA lene ke pUrva meM bhI kamase kama 15 - 20 varSa kI umra honI cAhie / isa hisAba se unakI Ayu nyUnase nyUna bhI 80 barSakI to avazya honI cAhie / 33 piMke dIkSAguru to gargasvAmI hI the / paraMtu haribhadrasUrikA samAgama bhI unako huA thA / isaliye ve donoM kucha kAlataka samakAlIna avazya the / siddharSike viSaya meM eka aura ullekha hamAre dekhane meM AyA hai jise hama pramANakI dRSTise nahIM kintu vicitratAkI dRSTise yahAM para sUcita kiye dete haiM / jaina zve0 kaoNnpharansa heralDa nAmaka mAsika pake san 1915 ke julAI-akTobara mAsake saMyukta aMkameM, eka gujarAtI bhASAmeM likhI huI tapAgacchakI apUrNa paTTAvalI chapI hai / isa paTTAvalI meM haribhadrasUrikA bhI varNana diyA gayA hai| isa varNanake aMtameM likhA hai ki, siddharSi haribhadrake bhANeja ( bhAgineya ) the aura unhoMne upamitibhavaprapaJcA kathA, zrIcaMdrakevalIcaritra tathA vijayacaMdra kevalI caritra nAmake grantha banAye the ( - dekho ukta patra, pR0 351 ) / / prabhAvaka caritrameM siddharSika sambandhameM jo jo unake samayakA vicAra karate samaya ullita kara dI bAteM likhI haiM unameM do bAteM aura bhI aisI haiM jo jAne yogya haiN| pahalI bAta yaha hai ki, siddharSiko mahAkAvya zizupAlavadhake suprasiddha saMskRta kartA kavIzvara mAghaka cacerAbhAI (pitRvyaputra) likhe haiM; " aura dUsarI bAta yaha hai ki, kuvalayamAlA kathAke kartA dakSiNyacinha suriko siddharSike gurubhrAtA batalAye haiM / paraMtu mahAkavi mAghakA samaya IsvIkI 7 vIM zatAbdIkA madhya bhAga nizcita kiyA gayA hai; " aura kuvalayamAlA kathAke kartA dAkSiNyacinha sUrikA samaya jaisA ki hama batalAyeM ge I. sa. kI 8vIM zatAbdIkA aMtima bhAga nirNIta hai / isa kAraNase, jaba taka siddharSikA likhA huA ukta 962 kA varSa, eka to prakSipta yA jhUThA nahIM siddha hotA; aura dUsarA vaha vikrama saMvatke 29 dekho, prabhAvakacaritra - siddharSiprabandha, zlo. 3-20 / 30 89 / 11 "" " "" 31 dekho, DaoN. jekobI kI upa0 kI prastAvanA, pR. 13; tathA, zrIyuta kezavalAla harSadharAya dhruvakA gujarAtI amaruzataka, prastAvanA, pR. 9 ( 4 thI AvRtti ) / Aho! Shrutgyanam Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka / 34 sivA aura kisI saMvatkA sAbita nahIM kiyA jAtA, taba taka prabhAvakacaritra kI ye donoM bAteM kapolakalpita hI mAnanI paDeMgIM / DaoN. mironau (Dr. N. Mironow ) ne Bulletin de PAcade'mie Imperiale des Sciences de St. Petersburg, 19" meM siddharSi Upara eka lekha prakAzita kiyA hai jisameM zrIcaMdra kevalI caritra nAmaka graMtha meM se nimna likhita do zloka uddhRta kiye haiN| vasvaGkeSu (598) mite varSe zrIsiddharSiridaM mahat / prAk prAkRtacaritrAddhi caritraM saMskRtaM vyadhAt // 'taramAnnAnArthasandohA duddhRteyaM kathAtra ca / nyUnAdhikAnyathAyuktermithyA duSkRtamastu me // ina zlokoMkA sAra mAtra itanA hI hai kisiddharSine saMvat 598 meM, prAkRta bhASAmeM bane hue pUrvake zrI caMdrakevalIcaritra Uparase saMskRtameM nayA caritra banAyA thA / siddharSi apanI upami0 kathAke bananekA saMvatsara 962 likhate haiM aura isa caritrameM 598 varSakA ullekha kiyA huA hai / isa prakAra ina donoM varSo ke bIca meM 364 varSakA antara rahatA hai / isa liye DaoN. mironaukA kathana hai ki yadi isa 598 ve varSako gupta saMvat mAna liyA jAya to isa virodhakA sarvathA parihAra ho jAtA hai / kyoM ki 598 gupta saMvat 376 varSa sAmila kara dene para vikrama saMvat 974 ho jAtA hai aura yaha samaya siddharSike upami0 kathAvAle saMvatsara 962 ke samIpa A pahuMcatA hai / isa prakAra siddharSike samayAdike bAremeM jitane ullekha hamAre dekhanemeM Aye haiM una sabakA sAra hamane yahAM para de diyA hai / haribhadrasUrike samayavicArake sAtha siddharSike samaya- vicArakA ghaniSTha sambandha hone se hameM yahAM para isa viSayakA itanA vistAra karane kI AvazyakatA paDI hai / siddhArtha viSayaka ina uparyukta ullekhose pAThaka yaha jAna sakeMge ki haribhadrasUri aura siddharSike 32 DaoN. jekobIne bhI apanI una kI prastAvanAke aMta meM, sAkSapta TippaNake sAtha ina zlokoM ko chapavA diye haiM / [bhAga 1 guruziSyabhAvake sambandhameM, aura isI kAraNa se ina donoMke sattA- samaya ke viSaya meM jaina granthakAroM ke paraspara kitane viruddha vicAra upalabdha hote haiM / paraMtu Azcarya yaha hai ki ina itane vicAroMmeM bhI koI aisA nizcita aura vizvasanIya vicAra hameM nahIM mAlUma detA, jisake dvArA isa praznakA nirAkaraNa kiyA jA sake ki haribhadra aura siddharSike bIca ke guruziSyabhAvakA kyA artha hai ?- ve donoM samakAlIna the yA nahIM ? | isa liye aba hamako, ina saba ullekhoMko yahIM choDa kara khuda siddharSi aura haribhadra hI ke granthokta Antara pramANaukA UhApoha karake; tathA anya graMthoMmeM milate hue isI viSaya ke saMvAdI ullekha pUrvAparabhAvakA yathAsAdhana vicAra karake, unake dvArA ina donoM mahAtmAoMke sambandha aura samayakI mImAMsA karanekI AvazyakatA hai| usake sivA, isa viSayakA nirAkaraNa honA azakya hai / isa viSaya ke vicArake liye hamane jitane pramANa saMgRhIta kiye haiM unakI vistRta vivecanA karane ke pahale, hama yahAM para jainadarzanadivAkara DaoN. harmana jekobIne baDe parizramake sAtha, prakRta viSayameM kita neeka sAdhakabAdhaka pramANokA sUkSmabuddhipUrvaka UhApoha karake, svasaMpAdita upamitibhavaprapaJcAkI prastAvanA meM jo vicAra prakAzita kiye haiM unakA ullekha karanA munAsaba samajhate haiM / DaoN. sAhaba apanI prastAvanA meM siddharSike jIvanacaritra ke bAremeM ullekha karate hue, prAraMbha meM upamitikI prazasti meM jo guruparaMparA likhI huI hai usakA sAra de kara haribhadrakI prazaMsAvAle paryokA anuvAda dete haiM / aura phira likhate haiM ki (6 'merA vizvAsa hai ki haribhadra aura siddharSi viSayaka ina uparyukta zlokoMke paDhanese sabhI niSpakSapAta pAThakoMko nizcaya ho jAyagA ki inameM ziSyane apane sAkSAt gurukA varNana kiyA hai paraMtu 'paraMparAgaru' kA nahIM / jina prathama yuropIya vidvAn pro. lyumanane ( jarmana orienTala sosAyaTIkA jarnala, pu. 43 pR. 348 para) ina zlokoMkA artha kiyA hai unakA bhI yahI maMtavya thA, aura hamAre Aho! Shrutgyanam Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ th mh nyh tyrh by mhny@ my@ b m dr mymh trnh h w . hy byt nh y bh dm bh fy rh ny@ lh ww`yh ly. t m byh mh bh bh tybh t bh y'h rh dh . w brh. m 1] haribhadra sUrikA smy-nirnny| isa anumAnakI, upamitibhavaprapaMcAke prathama pra- "kathAkI prazastike antameM siddharSi likhate haiM stAvameM siddharSine jo hakIkata likhI hai usase, ki, yaha grantha, saMvat 962 ke jyeSTha zukla 5mI gurupuSTi bhI hotI hai| vahAM para, bhikSaka niSpaNyaka vArake dina jaba candra punarvasu nakSatrameM vidyamAna AtmasudhArake prAraMbhase le kara antameM jaba vaha thA, taba samApta huaa| isameM yaha nahIM likhA huA apanA kutsita bhojana pheMka detA hai aura pAtrako hai ki, yaha 962 kA varSa vIra, vikrama, gupta, zaka dhokara svaccha kara DAlatA hai; athot AlaMkArika Adimese kaunase saMvatsarakA hai / yadi yaha varSe bhASAko choDa kara sIdhe zabdoM meM kaheM to, jaba vaha vikrama saMvatkA mAna liyA jAya to usa dinake dIkSA le letA hai taba taka usa bhikSukako-isa sAre viSayameM likhe gaye vAra Adi saba ThIka ThIka mila samaya meM-dharmabodhakara garu upadeza dene vAle aura jAte haiN| vikrama saMvat 962 ke jyeSTha zukla 5mI ke ' rAstA batAnevAle varNita kiye gaye haiN| siddharSi dina IsvI san 906ke maI mAsakI 1lI tArIkha svayaM kahate haiM ki isa rUpakakathAmeM varNita dharmabodhaH AtI hai / usa dina candramA sUryodayale lekara kara guru AcArya haribhadra hI hai, aura bhikSuka niSpu- madhyAnhakAlake bAda taka punarvasu nakSatra meM thaa| Nyaka svayaM maiM hI huuN| isase spaSTatayA jAnA jAtA vAra bhI guru hI thA / paraMtu isa varSako vIra saMvahai ki siddharSiko dIkSA lene taka sadbodha denevAle ta mAne to usa dina I. sa. 436 ke maI mAsakI aura sanmArga para lAnevAle sAkSAta haribhadra hI the| 7vIM tArIkha AtI hai / vAra usa dina bhI guru hI "yadyapi siddharSike svakIya kathanAnusAra ve AtA hai , paraMtu caMdramA sUryodayake samaya puSya haribhadrake samakAlIna hI the, paraMta jainagranthokta nakSatrameM raha kara phira do ghaMTe bAda azleSA nakSatra dantakathA, ina donoM prasiddha granthakAroke bIca meM calA jAtA hai / isa liye nakSatra barAbara nahIM zatAbdI jitanA antara batalAtI hai| jaina paraMparA miltaa| ataH prastuta saMvat vIrasaMvat nahIM honA mutAbika haribhadrakA mRtyu saMvat 585 meM huA thA cAhie / dUsarI bAta yaha hai ki, yadi ise vIrasaMvat aura upamitibhavaprapazcAkI racanA. racayitAke ule- mAnA jAya to vaha vikrama saMvat 492 hotA hai aura khAnusAra 962 meM huI thii| haribhadra aura siddha- isase to siddharSi apane guru haribhadra, jo daMtakarSike bIca meM samaya-vyavadhAna batalAnevAlI danta- thAke kathanAnusAra vikrama saMvat 585 meM svargastha kathA 13 ve zatakameM bhI pracalita thI, aisA mAlama hue, unase bhI pUrvame ho jAnevAle siddha hote haiN| detA hai / kyoM ki prabhAvakacaritrakAra haribhadra aura isa liye siddharSikA saMvat nissandeha vikrama saMvat siddharSike caritroMmeM, ina donoMke sAkSAtkArake hI hai aura vaha i. sa. 906 barAbara hai| viSayameM kucha bhI nahIM likhte| yadyapi, ve inake sama- "jaina paraMparA pracalita dantakathA mujaba haribhayake sUcaka varSoMkA ullekha nahIM karate haiM, tathApi, drakA mRtyu samaya vikrama saMvat 585 (I. sa. 529) ina donoMko ve samakAlIna mAnate hoM aisA bila- arthAt vIra saMvat 1055 hai / yaha samaya haribhadra ke kula mAlUma nahIM detA / kyoM ki vaisA mAnate to granthoM meM likhI huI kitanIeka bAtoMke sAtha sambaddha inake caritroM meM isa bAtakA avazya ullekha krte| nahIM hotA / SaDdarzanasamuccaya nAmaka granthameM hari. tathA ina donoMke caritra jo dUra dUra para diye haiM, bhadra dignAga zAkhAke bauddhanyAyakA saMkSipta sAra -haribhadrakA caritra 9 ve sargama aura siddhaSikA 14 dete haiM, usameM pratyakSakI vyAkhyA ' pratyakSaM kalpanA. ve sarga diyA hai-vaisA na karake pAsapAsameM dete / .. poDhamabhrAntaM aisI dI huI hai / yaha vyAkhyA nyAyaprastuta viSayameM isa dantakathAke vAstavika mUlyakA nirNaya karaneke liye haribhadra aura siddharSikai samaya binduke prathama paricchedame dharmakIrtikI dI huI vicArakI, aura usake sAtha sambandha rakhanevAle vyAkhyAke sAtha zabdazaH milatI hai| dignAgakI dUsare viSayoMkI paryAlocanA karanI Avazyaka hai| vyAkhyA ' abhrAnta ' zabda nahIM milatA unakI Aho! Shrutgyanam Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [bhAga 1 T Ina) ke jaina sAhitya sNshodhk| vyAkhyA isa prakAra hai- pratyakSa kalpanApoDhaM nAma- zatAbdIse prAcIna nahIM aise granthomeseM mila AtI jAtyAdyasaMyutam / ' ( dekho, nyAyavArtika, pR. 44; hai| pichale granthakAroMne yaha sAla managaDhanta khaDI tAtparya TIkA, pR. 102, tathA satIzacandra vidyAbhU- . __kara dI hai,aisA kahanekA merA Azaya nahIM hai, paraMtu SaNa likhita-madhyakAlIna bhAratIya nyAyazAstrakA vAstavika bAtakA bhrAnta artha karaneke kAraNa yaha itihAsa, pR. 85, noTa 2. ) haribhadrasUrikI dI, bhUla utpanna huI hai, aisA maiM samajatA hUM / antima huI vyAkhyAmeM AvazyakIya 'abhrAnta' zabdakI noTameM (-dekho nIce dI huI TippaNI ) dikhalAye vRddhi huI hai, isa liye jAnA jAtA hai ki unhoMne hue mere anumAnakA svIkAra karake pro0 lyumana dharmakIrtikA anukaraNa kiyA hai| dharmakIrtikA samaya likhate haiM (jarmana orienTala sosAiTikA jarnala jaina dantakathAmeM batalAye gaye haribhadra ke matyasamaH pu.43 pR. 348.) ki ' anyAnya sAloke ( vahI yase 100 varSa pIche mAnA jAtA hai| isa liye hari- jarnala pu. 37, pR. 540 noTa.) samAna haribhadrake bhadrakA yaha saMvat satya nahIM honA caahie| punaH svargamanakI sAlake bAre meM bhI saMvat likhane meM graMtha. SaDdarzanasamuccayake 11 ve zlokameM haribhadrasUri kAroMko bhrAnti huI hai / 585 kI jo sAla hai vaha bauddhanyAya vAra yA vikrama saMvat kI nahIM hai paraMtu gupta saMvat prakAra likhate haiM-- kI hai / gupta saMvat IsvI san 319 meM zurU huA rUpANi pakSadharmatvaM sapakSe vidymaantaa| thaa| isa hisAbase haribhadrake svargamanakI sAla I. sa.904 AtI hai; arthAt upamitibhavaprapazcAvipakSe nAstitA hetorevaM trINi vibhAvyatAm // kI racanAsamAptike 2 varSa vahale AtI hai| yaha yaha bauddha nyAyakA sujJAta siddhAnta hai, paraMta kathana saca ho sakatA hai| parantu, dantakathA pracaharibhadra prayukta pakSadharmatva pada khAsa dhyAna khIMcane lita vIra saMvat kI 1.55 vAlI sAla lI jAya lAyaka hai / kyoM ki nyAyazAstrake purANe granthoM meM aura bhrAnti ( bhUla ) usamese utpanna huI hai aisA yaha pada dRSTigocara nahIM hotaa| prAcIna nyAyagranthoM meM mAnA jAya to isa dantakathAvAlI sAlame honeisa padvAcya bhAvako dUsare zabdoM dvArA prakaTa vAlI bhrAntikA khulAsA eka dUsarI taraha se bhI kiyA gayA hai / yaha pada nyAyapranthoM meM pIchese pra- kiyA jA sakatA hai / isa kalpanAka karaneme mujhe yukta hone lagA hai| isase jAnA jAtA hai ki nimna likhita kAraNa milatA hai| 'paumacariyaM haribhadrasUri, kahe jAnevAle samayase bAdameM hue nAmaka granthake antameM, usake kartA vimalasUri hone cAhie / aSTaka prakaraNa nAmaka apane grantha kahate haka, yaha grantha unhoMne vIra nirvANa bAda 4 the aSTakameM haribhadra sUrine zivadharmottarakA 530 (dUsarI pustaka 520 ) ve varSa meM banAyA hai| ullekha kiyA hai| isase bhI yahI bAta granthakatA isa kathanako nahIM mAnane meM koI kAhai; kyoki ajJAta samayakA yaha grantha bahuta purAtana ra garaNa nahIM hai / paraMtu vaha graMtha IsvIsanke 4 the varSameM ho aisA pratIta nahIM hotaa| zaMkarakI zvetAzvatara banA thA, yaha mAnanA kaThina lagatA hai / mere abhi. upaniSadkI TIkAmeM isa graMthakA nAma milatA hai| prAyake mutAbika 'paumacariyaM ' IsvI sankI 3 rI yadi, haribhadrasUrike granthokA ThIka ThIka abhyAsa yA 4 thI zatAbdImeM banA huA honA cAhie / cAhe kiyA jAya, aura unakA barAbara zodha lagAyA jaisA ho; paranta pUrvakAlamai mahAvIra nirvANa kAla. jAya to, dantakathAmeM batalAye hue samayase ve arvA- jarmana orienTala sosAiTike jarnalakI 40 vIM jicIna samayameM hue the, isakA prAyaH nirNaya ho ldameM, pR. 94 para, maiMne likhA hai ki-haribhadrari aura shiijaaygaa| lAGakAcArya donoMke garu jinabhadra yA jinabhaTa the, isa liye " haribhadrasUrike svargamanakI sAla (jo vikrama ve donoM samakAlIna the / zIlAGkane AcArAgasUtra Upara saMvat 585 aura vIra saMvat 1055 hai ) 16 79., I. sa. 876 meM TIkA likhI hai| Aho! Shrutgyanam Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harikabhandra sarikA samaya nirNaya / 37 gaNatA vartamAna gaNanAkI taraha eka hI prakAra- sAmAnya rItise eka manuSyake vyAvahArika jIvanake 20 varSa nahIM hotI thii| aisA sandeha lAnemeM kAraNa ginate haiM aura isa prakAra eka zatAbdImeM pAMca puruSa-paraMpamalate hai aura agara aisA na ho to bhI prAcIna rAke ho jAne kA sAdhAraNa siddhAnta svIkAra karate haiN| isa sAlameM nirvANa samayakI gaNanAmeM bhUla avazya liye 4 paTake jyAdahase jyAdaha sau savAsau varSa bAda kara, kI AtI thI, jo pIchese sudhAra lI gaI hai / " haribhadrako sIdhe siddharSike samakAlIna mAna lenemeM adhika -DaoN. jekobIkI upami prastAvanA, pR. 6-10 / yukti saMgatatA hai|) .sAhabake isa saba kathanakA ekaMdara sAra dUsarA pramANa dhanavijayajIne yaha diyA hai ki-ratnasaMcaya sanA hI hai ki ve haribhadra aura siddharSi--donoko prakaraNameM, nimna likhita gAthArdhameM haribhadrakA samaya vIra samakAlIna mAnate haiM aura unakA samaya siddharSi- saMvat 1255 likhA hai| yathAke lekhAnusAra vikramako 10 vIM zatAbdI svIkara- 'paNapaNNabArasasae haribhaddo sUri Asi puvvakara' pIya batalAte haiN| haribhadrakI mRtyu-saMvat sUcaka isa gAthAke 'TavArtha' meM likhA hai ki-dhIrathI bAraseM mAthAme jo 585 varSakA jikara hai vaha varSe vikrama paMcAvana varSe zrIharibhadrasUri thyaa| pUrvasaMgha (8) nA karanAra / ' seMvatsarakA nahIM paraMtu gupta saMvatsarakA samajhanA isa para dhanavijayajI apanI TippaNI karate haiM ki, vIra saMvat cAhie / gupta saMvat aura vikrama saMvatke bIcame 1255 meMse 470 varSa nikAla denepara vikrama saMvat 785 376 varSa kA antara rahatA hai / isa liye 585 meM Ate haiN| saMbhava hai ki, haribhadra sUrikA AyuSya sau varSa ji376 milAnese 961 hote haiM / idhara siddharSikI tanA dIrgha ho aura isa kAraNase ve siddharSike, nidAna bAsyAkathAke 962 meM samApta honekA spaSTa ullekha hai hii| vasthAmeM to, samakAlIna ho sakate haiM (!) / ataH ve donoM barAbara samakAlIna siddha ho jAte haiN| haribhadrake mRtyu saMvat 585 ko vikramIya na ___tIsarA pramANa unhoMne yaha likhA hai:-dazAzrutaskandha sUtrakI TIkAke kartA brahmarSine 'sumatinAgilacatuSpadI meM mAnane meM mukhya kAraNa, eka to siddharSi jo unako likhA hai ki, mahAnizIthasUtrake uddhArakartA haribhadrasari apanA guru batalAte haiM vaha hai, aura dUsarA yaha hai ki haribhadrake nijake pranthoM meM aise pranthakAroMkA ullekha : vIranirvANabAda 1400 varSameM hue / yathAathavA sUcana hai, jo vikramIya 6 ThI zatAbdIke 'parasa caudase vIraha pache, pAda hue haiM / isa liye unakA utane purANe samayameM egraMtha lakhio teNe aNche| honA donoM tarahase asaMgata hai| dasapUrvalaga sUtra kahAya, , . [TippaNI-muni dhanavijayajIne caturthastutinirNayazaMkoddhAra pache na ekAnte khvaay|| nAmaka pustakameM haribhadra aura siddhArSike samakAlIna honemeM kucha isa kathanAnusAra vikrama saMvat 930 meM haribhadra hue do-eka aura dUsare pramANa diye haiM jinheM bhI saMgrahakI dRSTise siddha hote haiM / unake bAda 32 veM varSameM siddhArSane upamitiyahAM para likha dete haiN| unhoMne eka pramANa kharatara gacchIya bhavaprapaJcA kathA bnaaii| isa pramANAnusAra bhI ye donoM raMgavijaya likhita paTTAvalIkA diyA hai| isa pAvalI meM vi. samakAlIna hI siddha hote haiN|] . . saM. 1080 meM honevAle jinezvarasUrise pUrva ke 4 the paTTa U- jekobI sAhabane haribhadrasarike samagra prantha dekhe para haribhadrasUri hue, aisA ullekha hai| arthAt jinezvarasUri vinA hI kevala SaDdarzanasamukhyameke bauddhanyA33 3 paTTadhara the aura haribhadrasUri 29 veM paTTadhara / isa yasammata pratyakSa pramANake lakSaNako dekha kara hIullekhAnusAra, muni dhanavijayajIkA kahanA hai ki, 108. unhoMne jo dharmakIrtike bAda haribhadrake honekA meMse 4 paTake 250 varSa nikAla denese zeSa 830 varSa rahate anumAna kiyA hai, vaha niHsandeha unakI zohaiM, so isa samaya meM haribhadrasUri hue hoMge / (jaba isa ullekha dhaka buddhi aura sUkSma pratibhAkA uttama paricaya ke AdhAra para haribhadrako siddharSike samakAlIna siddha karanA detA hai / kyoM ki, jaisA hama Age cala kara savistara hai to phira 4 paTake 250 varSa jitane avyavahArya saMkhyAvAle likheMge, hAmidane kevala dharmakIrtikathita lakSaNakA varSe ke nikAlanekI kyA jarUrata hai / aitihAsika vidvAn anukaraNa mAra hI nahIM kiyA hai, paraMtu unhoMne ma. Aho! Shrutgyanam Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 www - jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga.1 pane anekAntajayapatAkAdi dUsare pranthoM meM ina yodhakara guru batalAye haiM, usakA kyA tAtparya hai| mahAn bauddha tArkikake hetubindu Adi granthoMmeMse isa bAtakA; aura dUsarA, prAkRta gAthAmeM aura aneka avataraNa bhI diye haiM aura pacAsoM vAra sA- usake anusAra anyAnya pUrvokta pranyoM meM haribhadrakA: kSAt unakA spaSTa nAmollekha taka bhI kiyA hai| svargamana jo vikrama saMvatke 585 ce varSa meM likhA isa liye DaoN. sAhabakA yaha anumAna niHsandeha- hai usakA svIkAra kyoM nahIM kiyA jAtA, isa bArUpase satya hai ki dharmakIrti hArabhadra ke puroyAyI takA / isameM pahalI bAtakA-siddharSike likhe hue the| paraMtu isa pramANa aura kathanase haribhadrakA 'haribhadraparaka gurutvakA-samAdhAna isa prakAra haisiddharSike sAtha eka kAlameM honA hama nahIM svI- upamitibhavaprapaJcA kathAma likhe hue sika kAra skte| yadi DaoN. jekobIke kathanake viruddha rSike etadviSayaka vAkyokA sUkSmabuddhipUrvaka jAnevAlA koI nizcita pramANa hameM nahIM milatA, vicAra kiyA jAya aura unakA pUrvApara sambandha taba to unake ukta nirNayameM bhI AvizvAsa lAne- lagAyA jAya to pratIta hogA ki, siddharSi haribhadraH kI hameM koI jarUrata nahIM hotI aura nAhI isa ko apane sAkSAta (pratyakSa ) garunahIM mAnate paraMta viSayake punarvicArakI AvazyakatA hotI / paraMtu parokSaguru-arthAt AropitarUpase guru-mAnate haiN| hamAre sammukha eka aisA asandigdha pramANa upa- upami0 ko prazastimeM jo unhoMne apanI guruparasthita haiM jo spaSTarUpase DaoN. sAhabake nirNayake parA dI hai, usakA vicAra yahAM avazya kartavya hai| viruddha jAtA hai / isI viruddha pramANakI upalabdhi- isa prazastike pAThase spaSTa jJAta hotA hai ki si. ke kAraNa isa viSayakI hameM phirase jAMca karane ddharSike dIkSApradAyaka guru gargarSi thekI jarUrata mAlUma paDI aura tadanusAra prakRta gargarSike hAtha se dIkSA lI thii| prazastike sAtaveM upakrama kiyA gayA hai| padyameM yaha bAta spaSTa likhI huI hai / yathA- apanI isa jAMcake pariNAmameM hameM jo jo naye saddIkSAdAyakaM tasya svasya cAhaM guruttamam / pramANa mile haiM unako kramazaH ullikhita karaneke namasyAmi mahAbhAgaM garSimunipuGgavam // pahale aura una pramANoMke AdhAra para jo siddhAnta prazastike pAThase yaha bhI jJAta hotA hai ki, hamane sthira kiyA hai. usakA vistRta svarUpa bata- gargarSi mAtra siddharSike 'dIkSA guru 'the, bAkI aura lAneke pahale, pAThakoMke zAnasaukaryArtha, apane ni- ra saba prakArakA gurubhAva unhoMne durgasvAmIme sthArNayakA sArAMza hama prathama yahIM para kaha dete haiM ki, pita kiyA hai / kyoM ki durgasvAmIkI prazaMsA meM jA hamAre zodhake mutAbika haribhadrasUri na to ukta unhoMne 5-6 zloka likhe haiM aura apaneko usakA prAkRta gAthA Adi lekhoMmeM batalAye mujiba 6 ThI 'caraNareNukalpa ' likhA hai, taba gargarSiko kevala zatAbdI meM vidyamAna the aura na DaoN. jekobI sA- eka zlokame namaskAra mAtra kiyA hai| sAthamaH haba Adi lekhakoMke kathanAnusAra, siddharSike. isa uparyuddhRta zlokameM durgasvAmIko bhI dIkSA dene samAna 10 vIM zatAbdI meM maujUda the| paraMtu zramaNa vAle garSi hI batalAye haiM / isase yaha bhI anumA.. bhagavAn zrImahAvIradeva prarUpita Aheta darzanake na hotA hai ki, zAyada, gargarSi mUla sUrAcAryaka ajarAmara siddhAntasvarUpa anekAntavAda' kI 'jaya- ziSya aura dellamahattarake gurubandhu hoNge| unhoMne patAkA' ko bhAratavarSake AdhyAtmika AkAzameM , 33 UparakA kathana likhe bAda pIchese jaba prabhAvakacaritra unnata unnatatara rUpase uDAne vAle ye 'zvetAbhakSuH meM dekhA to usameM vahI bAta likhI milI jo hamane abumAmahAtmA apane ujjvala aura Adarza jIvanale, nita kI hai / arthAt prabhA0 kArane garSiko. sUrAcArya hI ke AThavIM zatAbdIke.saubhAgyako alaMkRta karate the| 'vineya' (ziSya ) likhe haiM / yathA... apane Isa nirNayako pramANita karaneke liye 'AsInivRttigacche ca sUrAcAryo dhiyAM nidhiH| hameM kevala do hI bAtoMkA samAdhAna karanA hogaa| tadvineyazca gargarSirahaM dIkSAgurustava // '' eka to siddharSine jo saribhadra sUriko apane dharma prabhAvakacaritra, pR0 1.1, zlo. 85 / / Aho I Shrutgyanam Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] haribhadra sUrikA samaya nirNaya / 39 durgasvAmIko dIkSA apane hAthase dI hogI, paraMtu zlokameM siddharSi anAgataM parijJAya' aisA gurutayA dellamahattarakA nAma prakaTa kiyA hogA vAkya-prayoga karate haiM / 'anAgataM' zabdakA (aisA prakAra Aja bhI dekhA jAtA hai aura dUsare yahAM para do tarahase artha liyA jA sakatA haijane granthoM meM isa prakArake udAharaNoMke aneka ulle- eka to, yaha zabda siddharSikA vizeSaNa hosakatA hai| se bhI mila Ate haiM ) / siddharSiko bhI unhoMne yA aura isakA vizeSyamA(mujhako) yaha adhyAhRta rahatA to durgasvAmIke hI nAmase dIkSA dI hogI, athavA hai; isa vicArase, isakA artha 'anAgata yAne bhaapane nAmase dIkSA dekara bhI unako durgasvAmIke viSyameM honevAle aise mujhako jAnakara' aisA hotA svAdhIna kara diye hoMge, jisase zAstrAbhyAsa hai| dUsarA yaha zabda kriyAvizeSaNa bhI bana sakatA Adi saba kArya unhoMne unhIMke pAsa kiyA hogaa| hai, aura usakA vyAkaraNAzAstrakI paddhati anusAra aura isa.kAraNale siddhASana mukhya kara unhokA gu- 'anAgataM yathA syAta tathA parijJAya' aisA zAbdarutayA svIkRta kiye hoMge / yaha cAhe jaise ho; paraMtu , paratu bodha hotA hai / isakA artha 'anAgata yAne bhAvakahanekA tAtparya yaha hai ki siddharSikI prazastike pyameM jaisA hogA vaisA jAna kara ' aisA hotA hai| pAThase to unake guru durgasvAmI aura sAthameM garga gaga- donoM tarahake arthakA tAtparya eka hI hai aura vaha sAta hote haiN| aisI dazAme yahAM para, yaha prazna yaha hai ki siddharSike vicArase haribhadrakA lalita. upasthita hotA hai ki DaoN. jekobIke kathanAnusAra siddharSiko dharmabodha karanevAle sUri yadi upakArakI dRSTise hai / isase yaha svataH spaSTa ' vistarArUpa banAnevAlA kArya bhaviSyatkAlIna sAkSAtarUpasa AcArya haribhadra hA hAta tA phira kiribhaTane lalitavistarA kisI apane samA'ghe unhIMke pAsa dIkSA le kara unake hastadIkSita sata nakAlIna ziSyake viziSTa bodhake liye nahIM banAI ziSya kyoM nahIM hote ? gargarSi aura durgasvAmIke * thii| aura jaba aisA hai to, tarkasaraNike anusAra yaha ziSya bananekA kyA kAraNa ?. isake samAdhAnake liye DaoN. jakobIne koI vicAra nahIM kiyaa| anvayArtha pahale zlokake sAtha sambandha rakhatA hai| prabhAvaka pAThaka yahAM para hamase bhI isI tarahakA ulaTA prazna caritrameM isI kramase the zloka likhe hue bhI upalabdha haiN| yaha kara sakate haiM ki jaba hamAre vicArase haribhadra (dekho, pR0 204) siddharSike sAkSAt yA vAstavika guru nahIM the to ' '35 muni dhanavijayajIne caturthastutinirNayazaMkoddhArameM phira svayaM unhoMne 'anAgata' zakadakA prasiddha artha jo 'bhaviSyat 'vAcaka hai use choDa kara aura kaI prakArake vilakSaNa artha kiye aisA ullekha kyoM kiyA? isa ullekhakA kyA mata- haiM aura unake dvArA siddharSikA haribhadrasUrike samAna kAla meM honA sAbita kiyA hai| dhanavijayajIke ye vilakSaNa artha esa praznakA yadyapi hamako bhI abhI taka isa prakAra haiM:-"anAgata' yAne bauddhameMse majhako (siddha. pa ._naana ' yAne hoMge yathArtha samAdhAna nahIM huA hai, tathApi itanI rSiko) nahIM AyA huA jAna kara; athavA, 'anAgata' bAta to hameM nizcitarUpase pratIta hotI hai ki hAra- yAne janamatase ajJAta jAna kara; tathA, 'anAgata' yAne bhadrakA siddharSiko kabhI sAkSAtkAra nahIM huA bhaviSyameM maiM bauddhaparibhAvitamati ho jAUMgA, aisA jAna kara; thaa| pramAName, prathama tA siddhASakA hA ullakha puna: 'anAgata' yAne AgamanakartAkA bhinnatva ( ? ) jAna le liyA jAya / upami0 kI prazastimeMke haribhadrakI | kara-arthAt 22 vIM vAra bauddharmameMse mujhe nahIM AtA jAna mAMsAvAle jo tIna zloka hama pahale likha Aye haiM kara; phira, 'anAgata' yAne pUrNayodhako prApta huA na jAna nokA tIsarauM zloka vicArane lAyaka hai| isa kara; caityavandanakA Azraya le kara, zrIharibhadrasUrine mere '' 34 asalameM yaha zloka dUsarA honA cAhie aura jo pratibodhake liye lalitavistarA vRtti banAI / isa taraha kA hAya vaha tIsarA honA caahie| kyoM ki isa zlokakA 'anAgataM' parijJAya isa zlokakA artha saMbhavita lagatA hai(!)|' leSa hai ? / Aho! Shrutgyanam Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jana sAhitya saMzodhaka [bhAga 1 svayaMsiddha ho gayA ki, usa vRttiko apane hI vi- paraMtu, idhara jaba hama eka tarapha lalitavistarAmeM ziSTa bodhake liye racI gaI mAnanevAlA ziSya, carcita viSayakA vicAra karate haiM aura dUsarI tarauna AcAryase avazya pIche hI ke kAlameM huA pha upamiti meM varNita siddhaSike Amtara jIvanakA thaa| hamAre vicArase, prastuta zlokake uttarArdhameM abhyAsa karate haiM taba, ina donoM granthoM meM, isa lalitavistarAke vizeSaNarUpameM madarthe va kRtA- pracalita pravAda kI satyatAkA nizcAyaka aisA koI (mere hI liye kI gaI)' aisA jo pATha hai usakI bhI pramANa hamArI dRSTi meM nahIM aataa| lalitadhijagaha 'madartheva kRtA-(mAno mere liye kI gaI), starAmeM yadyapi ahevakI AptatA aura pUjyatA aisA honA cAhie / kyoM ki ukta rItisa jaba baDIgAra aura hRdayaMgamarIti se sthApita kI gaI siddharSi apanA astitva haribhadra ke bAda-kisI hai, tathApi usameM aisA koI vizeSa vicAra nahIM hai samayameM-honA sUcita karate haiM to phira unakI jisake avalokanase, bauddhanyAyazAstra ke viziSTa kRtiko nizcayarUpase (5vakAra zabdakA prayoga abhyAsake kAraNa siddhaSi jaise pratibhAzAlI aura kara ) apane hI liye banAI gaI kaise kaha sakate jainazAstra ke pAradazI vidvAnkA ravadharmase calAyahaiM ? isa liye yahAM para 'iva' jaise upamAvAcaka mAna ho jAnevAlA mana sahajameM punaH sthira hojAya / ( Aropita arthasUcaka) zabdakA prayoga hI artha hAM, yadi haribhadra hI ke banAye hue anekAntajayapasaMgata hai| bahuta saMbhava hai ki upami0 kI dUsarI tAkAdi graMthoke liye aisA vidhAna kiyA huA hastalikhita pustakoMma isa prakArakA pATabheda mila hotA to usameM avazya satya mAnanekI zraddhA utpabhI jaay| na ho sakatI hai / kyoMki una granthoM meM bauddha zAlalitavistarAvRtti siddharSiko kisa rUpama upa- rUke samagra kutakoMkA baDI akATya yuktiyoM kAraka ho paDI thI, athavA kisa kAraNa unhoMne dvArA saMpUrNa nirAkaraNa kiyA gayA hai| dUsarI bAta usakA smaraNa kiyA hai, isa bAta kA patA unake yaha hai ki, yadi siddharSikA ukta pravAdAnusAra lekhasaM bilkula nahIM lgtaa| unake caritralekhaka, vaisA jovizvavizruta dharmabhraMza huA hotA to usakA jo, bauddhadharmaka saMsargaka kAraNa jainadharmaparase u. jikara ve upamiti ke prathama prastAvame apane 'svasaMvenakA cittabhraMza honA aura phira isa vRttike ava- dana' meM avazya karate kyoM ki sAMsArika kuvAsalokanase punaH sthira honA, ityAdi prakArakI bAteM nAjanya dharmabhraMzakA varNana vistArake sAtha unhoMne likhate haiM, ve kahAM taka satya haiM isakA koI nirNaya do tIna jagaha kiyA hai (dekho, upa0 pR. 93,-54) nahIM ho sakatA / lalitavistarAkI paJjikA li- paraMtu dArzanika kusaMskArajanya dharmabhraMzakA ullekha banevAle municaMdrasUri, josiddhArSase mAtra 200 varSa kahIM bhI nahIM kiyA hai / yadyapi eka jagaha, kutarkabAda hue haiM ve bhI. isa pravAdakI puSTimeM pramANarUpa vAle grantha aura unake praNetA kutairthika, mugdha janaginA jAya, aisA hI apanA abhiprAya likhate haiN| ko kisa prakAra bhrAnta karate haiM aura tattvAbhimukha.36 prabhAvaka caritrameM 'madartha nirmitA yena' aisA - tAse kisa prakAra parAGmukha banAte haiM, usakA pATha mudrita hai| isI taraha dUsarI pustakoM meM ukta prakArakA / ullekha AyA hai (dekho, upa0 pR. 46); tathApi vaha dUsarA pATha bhI milanA bahuta saMbhavita hai| sarvasAdhAraNa aura niSpuNyakakI bhagavaddharmaprAptike ___37 municandrasUrine paJjikA lalitavistarA yattikI vi pUrvakA varNana honese usa parase siddharSike prAvAvRti karane ke liye apanI asamarthatA batAte hue nimna dika dharmabhraMzakA kucha bhI sUcana nahIM hotA / ataH likhita.padya likhA hai| isa bAtakA hama kucha nirNaya nahIM kara sake ki la. 'yo buddhvA kila siddhasAdhurakhilavyAkhyAtRcUDAmaNiH litavistarA vRttikA smaraNa siddharSine kyoM kiyA sambuddhaH sugtprnniitsmyaabhyaasaaclcctnH| yatkartaH svakRtI punargurutayA cake namasyAmasau hai| hAM, itanI bAta to jAnI jAtI hai ki yaha vRtti ko kheno vivRNotu nAma vikRti smRlai tathApyAtmamaH // '. unheM abhyasta avazya thI aura isa para unakI Aho! Shrutgyanam Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ n] miti thI / kyoM ki isa vRttikI vAkyazailIkA kanhoMne apane mahAn granthameM uttama anukaraNa kiyA hai, itanA mAtra ho nahIM hai paraMtu isameM jitane uttama uttama dhArmika bhAvanAvAle vAkya haiM ve saba eka dUsarI jagaha jyoM ke tyoM antarhita bhI kara liye haiN| udAharaNa ke liye caturtha prastAvameM jahAM para vAhana rAjA vicakSaNa nAmake sUrike pAsa jA kara baiThatA hai, taba sUrine jo upadezAramaka vAkya use kahe haiM ve saba siddharSine lalitavistarA hI maise jyoM ke tyoM uddhRta kiye haiN| ( dekho, upami. pR. 477, aura lAlita0 1.46-7 ) / isI taraha, sAtaveM prastAvameM bhI eka jagaha bahutasA upadezAtmaka avataraNa yathAvat uddhRta ( antarhita) kiyA huA hai (upami. pR 1092 aura lalita. pR. 166 ) / isase yaha nizcita jJAta hotA hai ki siddharSika yaha grantha bahuta priya thA aura isa priyatA meM kAraNabhUta, kisI prakArakA isa granthakA, unake Upara viziSTa upakArakatva hI hogA / vinA aise viziSTa upakArakatvake, ukta rItise, isa granthakA siddharSidvArA bahumAna kiyA jAnA saMbhavita aura saMgata nahIM lagatA / jisa granthake adhyayana vA mananase apanA AtmA upakRta hotA hai, usa grantha ke praNetA mahAnubhAvako bhI apanA upakArI mAna mA-samajanA aura tadartha usako namaskArAdi karanA, yaha eka kRtajJa aura sajjanakA prasiddha lakSaNa hai, aura vaha sarvAnubhava siddha hI hai / ataH haribhadrake samakAlIna na hone para bhI siddharSikA, unako guru tayA pUjya mAna kara namaskArAdi karanA aura unheM apanA paramopakArI batalAnA tathA unakI banAI huI lalitavistarA vRttike liye ' madartheva kRtA--mAnoM mere liye kI gaI' kI bhAvanAtmaka kalpanA karanA sarvathA yuktisaMgata hai / haribhadra sUrikA samaya-nirNaya / uparyukta kathanAnusAra siddharSi haribhadrasUrikI apekSAse anAgata yAne bhaviSyakAlavartI the, yaha bAta nizcita siddha hotI hai / isI bAtakA viziSTa ullekha unhoMne, upamiti0 ke prathama prastAva meM aura bhI spaSTa rUpa se kara diyA hai| isa prastAvameM, siddharSine, niSpuNyaka bhikhArIke rAjamandirake caukameM 41 praviSTa hone para usa para mahArAjakI dayArdra dRSTike paDanekA, aura usa dRSTipAtako dekha kara, mahArAjakI pAkazAlA ke dharmabodhakara nAmaka adhikArIke manameM, usake kAraNakA vicAra karanekA, jo rUpakAtmaka varNana diyA hai, usa varNanako phira apane antaraGga jIvana Upara ghaTAte hue tathA rUpakakA artha sphuTa karate hue unhoMne likhA hai ki " yathA ca tAM mahArAjadRSTiM tatra rore nipatantIM dharmabodhakarAbhidhAno mahAnasaniyukto nirIkSitavAnityuktam, tathA paramezvarAvalokanAM majjIbe bhavatIM dharmabodhakaraNazIlo ' dharmabodhakara: ' iti yathArthAbhidhAno manmArgopadezakaH sUri : 'sa nirIkSate sma, ( upamiti. pR. 80 ) : 4 arthAt ' pahale jo bhojanazAlAke adhikArI dharmabodhakarane usa bhikhArIpara par3atI huI mahArAjakI dRSTi dekhI ' aisA kahA gayA hai, usakA bhAvArtha dharmakA bodha (upadeza) karanemeM tatpara honeke kAraNa 'dharmabodhakara' ke yathArtha nAmako dhAraNa karane vAle aise jI mere mArgopadezaka sUri haiM, unhoMne mere jIvana Upara par3atI huI paramezvarakI acalokanA ( jJAnadRSTi ) ko dekhI, aisA samajhanA cAhie / , isa rUpakako apane jIvanapara isa prakAra upamita karate hue siddharSike manameM yaha svAbhAvika zaMkA utpanna huI hogI ki, 'rUpakameM jo dharmabodhakarakA, bhikhArIpara paDatI huI dRSTike dekhanekA varNana diyA gayA hai vaha to sAkSAtrUpameM hai| arthAt, jaba bhikhArI Upara mahArAjakI dRSTi paDatI thI taba dharmabodhakara ( pAkazAlAdhipati ) vahAM para pratyakSa rUpase hAjara thA / paraMtu isa upamitArthameM to yaha bAta pUrNarUpa se ghaTa nahIM sakatI / kyoM ki, paramezvara to sarvajJa honese unakI dRSTikA paDanA to mere Upara vartamAna meM bhI sughaTita hai. paraMtu jinako maiMne ApanA dharmabodhakara guru mAnA haiM. ve ( haribhadra) suri to mere isa vartamAna jIvanamai vidyamAna haiN| hI nahIM aura na ve paramezvarakI taraha sarvajJa hI mAne jA sakate haiM, isa liye isa upamAnakI artha Aho! Shrutgyanam Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga 1 saMgati kaise lagAI jAya ! [pAThaka yahAM para yaha gata, yAne bhaviSyakAlameM honevAlA merA samagra vRttAMbAta dhyAna rakheM ki siddharSine isa sAre prasa- jAna liyA thaa| yaha bAta hamArI svasaMvedana (svAanAmeM jisa dharmabodhakara guru kA varNana diyA hai vaha nubhava ) siddha hai|' haribhadrasUriko hI lakSya kara hai / kyoM ki, praza. isa ullekha para kisI prakAra kI TIkAkI jarUra stimeM yaha bAta khAsa taurase, unhoMne likha dI hai| ta nahIM hai| spaSTarUpase siddharSi kahate haiM ki, merese dekho Upara pRSTha 29 para, haribhadrakI prazaMsAmeM kAlavyavahita arthAt pUrvakAlameM ho jAnevAle dharma. likhe gaye tIna zlokoM meM kA pahalA zloka / ] bodhakara sUri (jo svayaM haribhadra ho hai ) ne jo isa zaGkAkA unmUlana karaneke liye aura prakRta anAgata yAne bhaviSyakAlameM honevAlA merA samaya upamAnakI artha saGgati lagAneke liye usa kA- vRttAnta jAna liyA thA usakA kAraNa yaha hai ki ntadarzI maharSine apane anupama prAtibha kauzalase viziSTajJAnI the| haribhadra sUri sacamuca hI nimna likhita kalpanAkA nirmANa kara apUrva buddhi- siddharSike jIvanake bAremeM koI bhaviSyalekha likha cAturya patalAyA hai| ve likhate haiM ki- gaye the yA kathAgata upamitArthakI saMgatike liye 'sadhyAnabalena vimalIbhUtAtmAnaH parahitaikani- siddharSiko yaha svobhASita kalpanA mAtra hai, isa ratacittA bhagavanto ye yoginaH pazantyeva dezakAlavya- yAtake vicAramekI yahAM para koI AvazyakatA nahIM vahitAnAmapi jantanAM chadamasthAvasthAyAmapi vartamAnA hai| yahAM para isa ullekhakI upayogitA isI dRSTidattopayogA bhagavadavalokanAyA yogyatAm / purovartinAM : " se hai ki, isake dvArA hama yaha spaSTa jAna sake haiN| punaH prANinAM bhagavadAgamaparikarmitamatayo'pi yogya- kintu pUrvakAlIna haiN| " ki haribhadrasUri siddharSike samakAlIna nahIM haiM tAM lakSayanti, tiSThantu viziSTajJAnA iti / ye ca mama isa prakAra siddharSike nijake ullekhase to harisadupadezadAyino bhagavantaH sUrayaste viziSTajJAnA eva, bhadrasUrikI pUrvakAlInatA siddha hotI hI hai, paraMtu yataH kAlavyavahitaranAgatameva taitiH samasto'pi isa pUrvakAlInatAkA vizeSa sAdhaka aura Adhika madIyA vRttAntaH / svsNvednsiddhmtdsmaakaamti|' spaSTa pramANa prAkRta sAhityake eka mukuTamaNisamAna , upa0 e0 80 / 'kughalayamAlA' nAmaka kathAgranthamese bhI milaarthAt-'saddhyAnake balase jinakA AmA tA hai / yaha kathA dAkSiNyacinhake upanAmavAle nirmala ho gayA hai aura jo parahitameM sadA tatpara udyotanasarine banAI hai| isakI racanA-samAti rahate haiM aise yogI mahAtmA, chadmasthAvasthA yAMne za zakasaMvat sAta sau ke samApta honemeM jaba eka dina asarvadazAmeM bhI vidyamAna ho kara, apane upayoga nyUma thA taba, arthAt zakasaMvat 699 ke kRSNa (mAna ) dvArA, dezAntara aura kAlAMtara meM honevAle 14 ke dina-- huI thii| yaha ullekha kone, svayaM prANiyoMkI, bhagavAna ke dRSTipAtake yogya aisI.yo. prazastimeM nimna prakArale kiyA haimyatAko jAna lete haiN| tathA isI taraha jinakI '........ aha codasIe cittassa kinnhpkkhmmi| mAta bhagavAnake AgamoMke adhyayanase vizuddha ho- nimmaviyA bohakarI bhanvANaM hou sanvANaM // ' gaI hai vaise AgamAbhyAsI puruSa bhI isa . x _ x x x prakArakI yogyatAko jAna sakate haiM to 38 rAjapUtAnA aura uttara bhAratameM pUrNimAnta mAsa phira viziSTasAniyoM ( zrutajJAniyoM ) kI to mAnA jAtA hai / isa liye yahAM para isI pUrNimAnta mAsako bAta hI kyA hai? / aura jo mereko sadupadeza apekSAse caitrakRSNakA ullekha kiyA huA hai| dakSiNa bhAratadinevAle AcArya mahArAja haiM ve to viziSTajJAnI kI apekSAse phAlgunakRSNa samajhanA cAhie / kyoM ki yahAM hI haiN| isa liye 'kAlase vyavahita' yAne kAlAM- para amAnta mAsa pracalita hai| gujarAta meM bhI yahI amAnta tarama (pUrvakAlameM ) hone para bhI, unhoMne 'anA- mAra pracalita hai| Aho! Shrutgyanam Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka.1] haribhadra sarikA-samaya-nirNaya / 'sagakAle volIne varisANa saehiM puttahiM gaehiM / sakatI hai, jisake bAcanese manuSyako uttarottara rasAlAda . egadiNe praNehiM esa samattA varAhammiH // " AtA rahatA hai / tumArI racanA to lekhaka (lipikara-ni [TippaNI:-yaha kathA prAruta sAhitya meM eka amUlya ratna:- hue pustakakI nakala karanevAlA)kI taraha mAtra nakara aura halke banAne jaisI hai| apane gurubhrAtA ke aise upahAsAtmaka banA para Aja taka kisI zodhaka vidvAmakI dRSTitaka nahIM pI / siddharSike dilame cubha gaye aura phira unhoMne aSTa prastAva isakI eka prAcIna haskhalikhita prati, DekkanakAlejameM saMrakSitA vAlI suprasiddha upamitibhavaprapaMcA kathAkI apUrva racanA bambaI sarakarake suprasiddha pastakAlaya meM saMgrahIta hai| yaha kathA kii| isa subodha kathAke Amadaka vyAkhyAnako sanA campU ke DhaMga para banI huI hai| isakI racanAzalI vAgAkI kara jaina samAja (saMgha) ne siddharSiko mAnaprada aisI 'vyA-- hAkhyAyikA-yA trivikramakI nalacampU ke jaisI hai| kAvya. khyAtA' kI padavI samarpita kI / ityAdi / (dekho, prabhAkara camatkati uttama prakArakI aura bhASA bahuta manorama hai| kacaritra, nirNayasAgara, pRSTha 201-202 zloka 88-14) prAkRtabhASAke abhyAsiyoMke liye yaha eka amapama grantha hai| (DaoN. jekobI, prabhAvakacaritrake isa varNanako barAbara isa kathA kavine kautuka aura vinodake vazabhita ho kara mukhyaH samajha nahIM sake isa liye unhoMne 'kuvalayamAlA kathA' ko prAkRta bhASAke sivA apabhraMza aura paizAcI bhASAmeM bhI ki siddharSi hI kI ruti samajha kara asambaddha martha likha diyA hai| taneeka varNana likhe haiM, jinakI upayogitA bhASAzAstriyoMkI (dekhoM, jekobI sAhabakI upamitibhava. kI prastAvanA. dRdhise aura bhI atyadhika hai| apabhraMza bhASAmeM likha gae. pRSTha012, tathA pariziSTa, pRSTha* 105) itane prAcIna varNana abhI taka anyatra kahIM nahIM prApta hueH kuvalayamAlA kathAkI prazastike dekhanese mAlUma haiM / isa liye, isa. dRSTi se vidvAnoMke liye yaha eka bahuta paDatA hai ki prabhAvaka caritrake kartAkA uparyuksa kathana vi. mahatvakI cIz2a hai / isa kathAkA vistRta paricaya hama eka. skula asatya hai| kyoM ki kuklayamAlAkI racanA upamitimasvataMtra lekha dvArA denA cAhate haiN| suprasiddha ApAya hemacaMdra vaprapaMcAkI racanAne 127 varSa pUrva huI hai, isaliye dAkSisUrike. guruvara zrIdevacandrasUrine 'saMtinAha cariya' ke upo- Nyacandra (cinha )kA siddharSike gurubhrAtA honekA aura dghAta meM, pUrva kaviyoM aura unake uttama graMthoMkI prazaMsA karate ukta rItise upahAsAtmaka vAkyoMke kahanekA koI bhI hue isa kathAke kartAkI bhI isa prakAra prazaMsA kI hai.- sambandha satya nahIM ho sktaa|]. dakkhinnaiMdasUri namAmi varavaNabhAsiyA saguNA. isa kathAke prAraMbhameM bANabhaTTakI 'harSAkhyAyikA' kuvalayamAla vva mahA: kuvalayamAlA kahA jssH|| aura dhanapAla kaviko 'tilakamaJjarI' Adi kara isa kathAkA saMkSipta saMskRta rUpAntara-14 vIM zatAbdImeM thAoMkI taraha, kitaneeka prAcIna kavi aura honevAle ratnaprabhasUri- nAmake eka vidvAnne kiyA hai jise unake granthoMkI prazaMsA kI huI hai| isa kaviprazaMbhAvanagarakI jaina AtmAnanda sabhAne chapavA karaH prakaTa, sAmeM, antameM, haribhadrasArikI bhI unakI banA kiyA hai| isa kathA aura isake kartAkA ullekha prabhAvaka cari. huI prazamarasa paripUrNa prAkRta bhASAtmaka 'samarAha kahA' ke ullekha pUrvaka--isa prakAra prazaMsA kI ke siddharSi prabandhameM AyA huA hai| vahAM para aisA varNana gaI hailikhA hai ki-'dAkSiNyacandra nAmake siddhArSika eka guru jo icchara bhavaviraha bhavavirahaM ko na bacae suynno| bhrAtA the| unhoMne zRMgArarasase bharI huI aisI kuvalayamAlA kathA banAI thii| siddharSine jaba'upadezamAlA' nAmaka graMtha Upara samayasayasatthaguruNo samarAmiyaMkA kahA jassa / / bAlAvabodhinI TIkA likhI taba dAkSiNyacandra ne unakA upa - DekanakA0 saMgRhIta pustaka, pR. 2 / hAsa karate hue kahA ki purANe graMthoMke akSaroM ko kucha ulaTA 39 haribhavasUrine to svayaM apane isa. gaMdhakA nAma pulaTA kara nayA graMtha banAne meM kyA mahattva hai.? zAstra to 'samarAhaccakahA' athavA . 'smraahcccaariy|' 'smarAdityacarita ' jaisA kahA jA sakatA hai jisake paDhane (cariyaM samarAiccassa, pR. 5, paM. 12) likhA hai, paraMtu tyahA se manuSya bhUkha-pyAsake bhI bhUla jAte haiM / athavA merI. para 'samaramiyaMkA' (saMka samasyAkA) aisA nAma uli. banAI huI kuvalayamAlA kathA bhI kucha vaisI hI kahI jA. khita hai, so isa pAThabhedakA kAraNa samajhameM nahIM AtA / Aho! Shrutgyanam Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (bhAga 1 da ki -jana sAhitya saMzodhakA -- haribhadrasUrine prAyaH apane sabhI granthoMke aMtameM, aba yahAM para, yaha dUsarA prazna upasthita hotA hai kisI na kisI taraha artha-sambandha ghaTA karake ki, jaba haribhadra isa prakAra siddharSike samakAlIna 'bhavaviraha ' athavA 'viraha ' isa zabdakA prayoga nahIM mAne jA sakate, taba phira pUrvokta gAthAke avazya kiyA hai| isa liye ve 'virahAGka' kavi kathanAnusAra unheM vikrama kI 6ThI zatAbdImeM mAna yA granthakAra kahe jAte haiM / inake granthoMke sabase lenemeM kyA Apatti hai ? kyoM ki usa samayakA pahale TIkAkAra jinezvara sUrine (vi. saM. 1080) bAdhaka mukhya karajosirSikA ullekha samajhA jAtA aSTaka prakaraNakI TIkAme, antameM jahAM para 'viraha' hai vaha to uparyukta rItise nirmUla siddha hotA hai| zabda AyA hai vahAM para, isa vAremeM spaSTa likhA isa praznake samAdhAnake liye vizeSa gaveSaNAkI bhI hai ki-- jarUrata honese, jaba hamane haribhadrake prasiddha prasiddha viraha ' zabdena haribhadrAcAryakRtatvaM prakaraNa- saba hI upalabdha graMthoMkA, isa dRSTi se, dhyAnapUrvaka syAveditam . virahAGkatvAd haribhadrasUreriti / ' nirIkSaNa kiyA, to unameM aneka aise spaSTa pra. aisA hI ullekha abhayadevasUri (paMcAzakaprakaraNa- mANa mila Aye ki jinakI aitihAsika pUrvApara. tAkA vicAra karane para kI TIkAmeM ) aura municandrasUri( lalitavistarApaMjikAme ) Adine bhI kiyA hai| isI Azayase. gAthA' meM batalAye mujaba haribhadrakA svargamana vi. kuvalayamAlAke kartAne bhI yahAM para zleSake rUpameM 'bhava : saM. 585 meM-evaM 6 ThI zatAbdImeM unakA honA viraha ' zabdakA yugala prayoga kara haribhadrasUrikA - satya nahIM mAnA jA sktaa| smaraNa kiyA hai| sAthameM unakI 'samarAiccakahA' jaisA ki hama prAraMbha hI meM sUcita kara Aye haiM, kA bhI ullekha hai, isase, isa kuzaGkA ke liye to haribhadrasUrine apane dArzanika aura tArikhaka graMthoMmeM yahAM para, kizcit bhI avakAza nahIM hai ki, ina kitaneeka brAhmaNa, bauddha Adi dArzanika vidvAnoMke haribhadrake sivA aura kisI graMthakArakA isa ulle - nAmollekha pUrvaka vicAroM aura siddhAntoM kI sameM smaraNa ho / astu| AlocanA-pratyAlocanA kI hai / isa kAraNase una . isI taraha, isa kathAkI prazastimeM bhI haribhadra una vidvAnoMke sattA-samayakA vicAra karanese hari. bhadrake samayakA bhI ThIka ThIka vicAra aura nirNaya sarikA ullekha milatA hai, jisakA vicAra Age cala kara kiyA jAyagA / isase spaSTa hai ki, hari kiyA jA sakatA hai / ataH aba hama isI bAtakA bhadrako, zaka saMvat 700, arthAt vikrama saMvat / vicAra karanA zurU karate haiN| 835-I. saM.778 se to arvAcIna kisI taraha .. ____ haribhadrasUrike graMthoMmeM mukhya kara nimna likhita dArzanikoM aura zAstrakAroMke nAma mila Ate haiM:nahIM mAna skte| isa prakAra, haribhadrasUri siddharSike samakAlIna brAhmaNanahIM the, isa bAtakA samAdhAna to ho cukA hai| avadhUtAcArya Apuri Izvara kRSNa --mahAkavi dhanapAlane bhI tilakamaJjarI kathAkI pAThikA kumArila-mImAMsaka meM isa granthako nimna prakArase prazaMsA kI hai pataJjali-bhASyakAra pataJjali-yogAcArya niroddhaM pAryate kena samarAdityajanmanaH / pANini-vaiyAkaraNa bhagavad gopendra bhartRhari-vaiyAkaraNa vyAsa maharSi prazamasya vazIbhUtaM samarAdi tyajanmanaH // vindhyavAsI zivadharmottara isI taraha devacandrasUrine 'santinohacariyaM' kI prastA. _ banAmeM bhI isa kathA-prabandhakA smaraNa kiyA hai / yathA-- 40 ina maMthakAroM ke nAmoMke sivA, kitane hI saMpradAyoM, caMde siriharibhaI suuriviusynnnniggypyaavN| sAMpradAyikoM aura terthikoMke ullekha bhI inake graMthoMmeM yatra jeNa ya kahApabandho samarAiyo vinnimmvio|| tatra milate haiM paraMtu unake ullekhoMse prakata vicArameM koI vizeSa (-piTarsana riporTa, 5, pR. 73) sahAyatA na milaneke kAraNa yahAM para ve nahIM diye jaate| Aho! Shrutgyanam Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] bauddha kukkAcArya divAkara ( ? ) dignAgAcArya dharmapAla dharmakIrti dharmottara bhadantAdana vasubandhu zAntarakSita jaina haribhadra sUrikA samaya-nirNaya / ajitayazAH umAsvAti jinadAsa mahattara* jinabhadra gaNi kSa0 devavAcaka bhadrabAhu mallavAdI samantabhadra zubhagupta siddhasena - divAkara saMghadAsa - gaNi* [ TippaNIH--ina granthakAroMke atirikta, haribhadrake prabandhoM-pranthoMmeM kitane hI jaina- ajaina granthoM ke bhI nAma milate haiM / inameM kA eka nAma khAsa unake samaya ke vicA rameM bhI vicAraNIya hai / AvazyakasUtrakI ziSyahitA nAmaka bRhadvRttimeM, eka jagaha, nirdezya-nirdezaka viSayaka nAma nirdezake vicAra meM, haribhadrasUrine, 5-6 granthoM ke nAma likhe haiM, jinameM 'vAsavadattA' aura 'priyadarzanA' kA bhI nAmanirdeza hai"| 'vAsavadattA' subandhu kavikI prasiddha AkhyAyikA vA kathA hai | yadyapi isake samaya ke bAremeM vidvAnoMmeM kucha matabheda hai, paraMtu sAmAnya rUpa se 6 ThI zatAbdI meM isa kavikA astitva batAyA jAtA hai / 'priyadarzanA 42 / eka suprasiddha nATaka / > 4 * ye nAma, unake graMthoMke diye hue avataraNAMse sUcita haiM 41 dekho, AvazyakasUtrakI hAribhadrI vRtti, pR. 106, yathA' nirdezyavazAd yathA - vAsavadattA, priyadarzaneti / -- jinabhadragaNine vizeSAvazyaka bhASya meM, isI prasaMga para, ahavA nirdidvavasA vAsavadattA - taraMgavayAI / ' aisA likha kara vAsavadattA aura taraMgavatI ( jo, gAthA sattasaIke saMgrAhaka prasiddha mahArASTrIya kavi nRpati sAtavAhana yA hAlake samakAlIna jainAcArya pAdalipta yA pAlitta kavikI banAI huI hai ) kA ullekha kiyA hai| jinabhadragaNi kSamAzramakA samaya 6 ThI zatAbdI hai, isa liye 7 vIM zatAbdImeM janma pAnevAlI ' priyadarzanA' kA nAma unake ullekhameM nahIM A sakatA, yaha svataHsiddha hai| jinabhadrajI ke isa pramANase, vAsavadattA ke kartA subandhukA samaya jo bahutase vidvAn 6 ThI zatAbdI batAte haiM aura use bANakA purAyAyI mAnate haiM, so hamAre bicArase TIka mAlUma detA hai / 42 vartamAnameM isa nATikAko jitanI saMskRta AvRttiya / prakAzita huI haiM una sabameM isakA nAma 'priyadarzikA ' 45 hai aura vaha sthAnezvara ke cakravartI nRpati kavi harSakI banAI huI hai / harSakA samaya sarvathA nizcita hai / I. sa. 648 meM isa pratApI aura vidyAvilAsI nRpatiko mRtyu huI thI / I. sa. kI 7vIM zatAbdIkA pUrA pUrvArddha harSa ke parAkrarma jIvanase vyApta thA / hamAre eka vRddhamitra sAkSaravara zrI ke. ha. bhuvane priyadarzanAke gujarAtI bhASAntarakI bhUmikAmeM, isakA racanA- samaya I. sa. 618 ke lagabhaga anumAnita kiyA hai| isa Upara se prastuta viSayameM, yaha bAta jAnI jAtI hai ki priyadarzanAkA nAmanirdeza karanevAle haribhadra sUri usake racanA samaya bAda hI kabhI hue hoNge| prAkRtagAthA meM batalAye mutAbika haribhadra 6 ThI zatAbdI meM nahIM hue, aisA jo nirNaya hama karanA cAhate haiM, usameM yaha bhI eka pramANa hai, itanI bAta dhyAnameM rakha lene lAyaka hai / ] isa nAmAvalI meM kitaneeka nAmoMkA to abhI taka vidvAnoMko zAyada paricaya hI nahIM hai / kitaneeka nAma vidvatsamAjameM paricita to haiM paraMtu una nAmadhArI vyaktiyoM ke astitvake bAremeM purAvid paNDitomeM paraspara seMkaDoM hI varSoM jitanA baDA matabheda hai / koI kisI vidvAnakA astitva pahalI zatAbdI batalAtA hai, to koI pAMcavI chaThI zatAbdI batalAtA hai / koI kisI AcAryako I. sa. ke bhI sau 'sau varSa pahale hue sAbita karatA hai, to siddha karatA hai| isa prakAra Upara dI huI nAmAvakoI unheM 9 vIM 10 vIM zatAbdIse bhI arvAcIna lImeke kitane hI vidvAnoMke samaya ke viSaya meM vike vizeSajJa vidvAnoMne dIrghaparizramapUrvaka vistRta nakA ekamata nahIM hai / tathApi, deza aura videza - UhApoha karake, isa nAmAvalI ke kaI vidvAnoMke samayakA ThIka ThIka nirNaya bhI kiyA hai; aura vaha bahumata se nirNItarUpameM svIkRta bhI huA hai / isa aisA chapA huA hai, paraMtu zrIyuta kezavalAlajI ghraSane, apane gujarAtI anuvAdakI prastAvanA meM (dekho, pR. 76, noTa. ) yaha sAbita kiyA hai ki isakA mUla nAma 'priyadarzikA ' nahIM kiMtu 'priyadarzanA honA cAhie; aura apanI pustakapara unheM ne yahI nAma chapavAyA bhI hai| so dhruva mahAzayake isa aviSkArakA haribhadra ke prakRta ullekha se prAmANika samarthana hotA hai / 43 dekho, 8. 79 pahalI AvRtti / Aho! Shrutgyanam Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulukha - - - la 71. - jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga 1 liye, ina vidvAnoMke samayakA vicAra, haribhadra ke anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena jAyate // 45 samaya-vicArameM baDA upayogI ho kara usake dvArA (2) uktaM ca (bhartahariNA) hama ThIka ThIka yaha jAna sakege ki haribhadra kisa yathAnavAkaH zloko veti / , re samayameM hue hone caahie| (anekAntajayapatAkA, amadAbAda pRSTha. 41.) Upara jo AcAryanAmAvalI dI hai usameM vaiyAka- cInadeza nivAsI prasiddha pravAsI itsIMga I. raNa bhartRharikA bhI nAma sAmmAlita hai / anekAnta- sa. kI 7 vIM zatAbdIke uttarArdhameM bhAratameM bhramaNa jayapatAkAke caturtha adhikArameM, zabda brahmakI mI- karaneko AyA thaa| usane apane dezameM jA kara mAMsA karate hue do tIna sthalapara haribhadrane inakA I. sa. 695 meM apanA bhramaNa-vRttAnta likhaa| isa nAmollekha kiyA hai aura inake prasiddha grantha vAkya meM, usane, usa samaya bhAratavarSa vyAkaraNazAstrakA padIyamese kucha zloka uddhRta kiye haiM / yathA-- adhyayana-adhyApana jisa rItise pracalita thA (1) Aha ca zabdArthatattvavid (bhartRhariH)-44 usakA varNana likhA hai aura sAtha meM mukhya mukhya vaiyAkaraNoMke nAma bhI likhe haiM / bhartRhIreka viSaya'vAgrUpatA cedukAmedavabodhasya zAzvatI / meM bhI usane likhA hai ki ye eka prasiddha vaiyAna prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // karaNa the, aura inhoMne 700 zlokakI saMkhyA vAle na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / vAkyapadIya graMthakIracanA kI hai| isa graMthakA jikara karake usa pravAsIne yaha bhI likhAhai ki isake 44anekAntajayapatAkA Upara haribhadra ne svayaM eka saMkSipta kAkI I. sa. 650 meM mRtyu ho gaI hai| isIMgake paraMtu zabdArthakA parisphuTa karane vAlI TIkA likhI hai| [isa viruddhama Aja taka koI vizeSa pramANa TIkA ke antameM aisA ullekha hai--kRtidharmato jA (yA)- upalabdha nahIM huA isa liye ise satya mAna lene meM kinImahattarAsUnorAcAryazrIharibhadrasya / TIkApyeSA .koI harakata nahIM hai| varNikA prAyA bhAvArthamAtrAvedinI nAma tasyaiveti mahAn mImAMsaka kumArilane 'taMtravArtika' ke isa TIkAmeM mUlagraMthameM jina jina vidvAnoMke vicAroMkA-ava- prathama prakaraNameM zabdazAstriyoMkI khUba khabara lI hai| taraNAkA saMyaha kiyA gayA hai una sabake prAyaH nAma likha usameM pANini, kAtyAyana aura pataMjalIke sAtha diye|ml graMthameM unhoMne kahIM para bhI kisI ke maya sAtha bhahatAraka Upara bhA AkSepa kiye gaye hai| nAma kA ullekha na kara ke jisa zAstrakA jo pAraMgata jJAtA 'vAkyapadIya ' mese aneka zlokoko uddhRta kara thA hai usake subaka kisI vizeSaNase athavA aura kisI prasi- 45 kAzIme mudrita vAkyapadIyake prathamakANDameM ye da upanAmase usa usa vidvAna kA smaraNa kiyA hai| phira donoM zloka (pRSTa 46-7) pUrvApara ke kramase arthAta Age TIkAmeM una sabakA spaSTa nAmollekha bhI kara diyA hai| kahIM pIche likhe hue milate haiN| pichale zlokake 4 rtha pATameM malA mAnI 'sarvazabdena bhAsate' aisA pATha bheda bhI upalabdha hai| avataraNa uddhRta kara diyA hai aura phira TikAmeM usI trh| prasiddha digambara vidvAn vidyAnandI ne 'aSTasahasrI '[pR. nAma likha diyA hai / yahI krama 'zAstravAtAsamuccaya' 130 ] meM aura prabhAcaMdrane prameyakamalamArtaNDa' [pR. 111 meM bhI ina donoM zlokoMko vAkya padIyake kamase kI svopajJa TIkAmeM bhI upalabdha hotA hai| isa kramAnusAra, udadhata kiye haiN| vAdI devasarine bhI 'syAdvAdaratnAkara' Upara jo 'zabdArthatattvavid' vizeSaNa hai usakA parisphuTa TIkA (pa.43) meM ina ko diyA hai| meM 'zabdArthatattvavid bhartRhariH' aisA kiyA hai / arthAt 46 vAkyapadIya, pR. 83 meM yaha pUrAzloka isa prakAra hai isase 'zabdArthatatvavid ' yaha vizeSaNa bhartRhari kA hai, yathAnuvAkaH zloko vA soddhtvmpgcchti| aisA samajhanA caahie| Age para jahAM kahIM hama TIkAmeM AvRttyA, na tu sa granthaH pratyAvRttyA nirUpyate // se aise mukhya nAmoM ko udta kareM vahAM para pAThaka isa 47 dekho, pro. maeNkSa mulara likhita India: what it nATa ko lakSyameM rkkheN| can teach us 1, pRSTha 210 / Aho! Shrutgyanam Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] unakI tIkSNa samAlocanA kI hai| udAharaNake liye ' vAkyapadIya' aura ' tantravArtika' maise nimna likhita sthala le lIye jA~ya | vAkyapadIyake ( pR0 132 ) dUsare 121 vAM zloka isa prakAra hai: astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrvadevatAsvagaiH samamAhurgavAdiSu // kumArila bhaTTane tantravArtikameM isa lokako do jagaha (banArasa kI AvRtti pR. 251 - 254 ) uddhRta kiyA hai / yathA haribhadra sUrikA samaya-nirNaya / prakaraNa meM 'yathAhu: ' astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrvadevatAsvagaiH samamAhurgavAdiSu // ' iti / yattu 'apUrvadevatAsvargaiH samamAhuH / ' iti, tatrAbhidhIyate / vAkyapadIyake prathama prakaraNameke 7 veM zlokakA uttarArddha, tantravArtika ( pRSTha 209-10 ) meM kumAri - ne uddhRta kiyA hai aura usameM zabdaparAvartana kara bhartRharike vicArakA avaskandana kiyA hai:yadapi kenaciduktam -- ' tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAdRte / ' iti tadrUparasagandhasparzeSvapi vaktavyamAsIt / are pratyakSamyArthe zAstrAttattvAvadhAraNam / zAstralokasvabhAvajJa IdRzaM vaktumarhati ? // --- ata eva lokasyottarArddha vaktavyam - 'tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti zrotrendriyAdRte natra kazcidvipratipadyate badhireSvevamadRSTatvAt / prasiddha itihAsajJa pro. kA. bA. pAThakane apane ' bhartRhari aura kumArila' nAmaka nibandhameM isa Upara likhe gaye pramANAdhArale nirNIta kiyA hai ki kumArila I.sa. kI 8 vIM zatAbdI ke pUrva bhAga meM hue hoMge / adhyApaka pAThaka likhate haiM ki- " mere vicArase yaha to spaSTa hai ki kumArilake samaya me vyAkaraNazAstra ke jJAtAoMmeM bhartRhari bhI eka viziSTa pramANabhUta vidvAn mAne jAte the / bhartRhari 47 jarnala Ava di baoNmbe beMca royala esiyATika sosAyaTI, pu. 18. pR. 213-238 / 47 apane jIvanakAlameM to itane prasiddha huehI nahIM hoMge ki jisase pANini-saMpradAyake anuyAyI, unheM apane saMpradAyakA eka Apta puruSa samajhane lage hoM aura ataeva pANini aura pataMjalike sAtha ve bhI mahAn kakI samAlocanAke nizAna bane ho isI kAraNa se huena tsAMga, jisane I. sa. 629-645 ke bIca bhArata bhramaNa kiyA thA, usane inakA nAma taka nahIM likhA, paraMtu itsIMga, jisane ukta likhA hai, vaha likhatA hai ki bhArata varSa ke pAMcoM samayase AdhI zatAbdI bAda ApanA pravAsa vRtta khaNDa meM bhartRhari eka prakhyAta vaiyAkaraNake rUpameM prasiddha haiN| isa vivecanase hama aisA nirNaya kara sakate haiM ki jisa varSameM tantravArtikakI racanA huI usake aura bhartRharike mRtyuvAle I.sa. 650 ke bIcameM AdhI zatAbdI bIta cukI hogI / ataeva kumArila I. sa. kI 8 vIM zatAbdI ke pUrvArddha meM vidyamAna hone cAhie / " haribhadrane apane aneka granthoMmeM mImAMsA darzanakI AlocanA- pratyAlocanA kI hai| zAstravArtA- samu ke 10 veM prakaraNameM mImAMsaka pratipAdita 'sarvajJaniSedha' para vicAra kiyA gayA hai| usameM pUrvapakSa meM kumArila bhaTTake mImAMsA - zlokavArtika ke - ' pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaM tatrAbhAvapramANata // isa zlokakA, ' zAstravArtAsamuccaya' ( ukta prakaraNa meM ke 4 rtha zloka ) ke ' pramANapaJcakA'vRttastatrAbhAva pramANatI / ' isa zlokArddhameM kevala arthazaH hI nahIM paraMtu zabdazaH anukaraNa kiyA huA spaSTa dikhAI detA hai / isI taraha, mImAMsA - zlokavArtika ke codanA- sUtra vAle prakaraNa meM jahAM para vedoMkI svataH pramANatA sthApita karanekI mImAMsA kI huI hai- nimna li khita zlokArddha kumArilane likhA hai: ' tasmAdAlA kavad vede sarvasAdhAraNe sati / ' mImAMsA kArtika, pR. 743 49 mImAMsA lakavArtika, pRSTha 473 / 50 zAstravArtAsamuccaya, ( devacaMda lA. pustakoddhAra phaMDase mudrita ) pRSTha 349 // Aho! Shrutgyanam Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga 1 isI zlokArddhako zAstravArtA-samuzcayake ukta ttara aura zAMtarakSita Adi vidvAn gAthoka hari prakaraNameM haribhadra ne bhI nimnalikhita zlokame tadvat- bhadrake mRtyusamayase ardhAcIna kAla meM hue haiN| aisA phakta prAraMbhake eka zabdakA parivartana kara-uddhata aitihAsikokA bahumata hai / isa liye haribhadrakA kiyA hai| yathA - samaya bhI gAthokta samayase avazya arvAcIna mAnaAhacAlokavadvede sarvasAdhAraNe sati / nA paDegA / yahAM para prathama hama haribhadra ke graMthoM meMdharmAdharmaparijJAtA kimartha kalapyate nrH|| 51 se una kucha avataraNAko uddhata kara dete haiM jinameM aura phira isa zlokakI svopajJa-vyAkhyA meM 'Aha ca dharmapAlAdi bauddha vidvAnoMkA jikara pAyA jAtA hai| phira unake samayakA vicAra kreNge| kumArilAdiH / isa prakAra svayaM graMthakAne sAthameM hai ___anekAntajayapatAkAke 4 rtha paricchedameM, jahAM sAkSAt kumArilakA nAmolekha bhI kara diyA hai| para padArthoM meM anekadhA~ke astitvakA sthApana ___ isa pramANase yaha zAta ho gayA ki haribhadrane kiyA gayA hai, vahAM para eka pratipakSI bauddhake mukhajaise vaiyAkaraNa bhartRharikI AlocanA kI hai vaise se nimna likhita paMktiyoMkA uccAraNa graMthakArane hI bhartRharike Alocaka mImAMsaka kumArilakI karavAyA haibhI samAlocanA kI hai| __'syAdetatsiddhasAdhanama , etaduktameva naH pUrvAcAya:Upara likhe mutAbika pro. pAThakake nirNayAnusAra kumArilakA samaya jo I. sa. kI 8 vIM zatAbdIkA dvividhA hi rUpAdInAM zakti:- sAmAnyA pratinipUrvArddha mAna liyA jAya to phira haribhadrakA samaya yatA ca / tatra sAmAnyA yathA ghaTasannivazinAmuda - bhI vahI mAnanA cAhie / kyoM ki isa zatAbdIke kaadyaahrnnaadikaarykrnnshktiH| pratiniyatA yathA uttarArddhake madhya-bhAgame-I. sa. 778 meM-samApta cakSarvijJAnAdikAryakaraNazaktiriti / ' honevAlI kuvalayamAlA kathAmeM pUrvokta ullekhAnu- (anekAntajayapatAkA, amadAbAda, pR.50) sAra spaSTa rUpase haribhadrakA nAmasmaraNa kiyA huA isa avataraNake pUrvabhAgameM jo 'na: parvAcA:-' vidyamAna hai / aisI dazAmeM ullikhita kumArila- . yaha vAkyAMza hai, isakI sphuTa vyAkhyA svayaM graMthasamaya aura yaha haribhadra samaya donoM eka hI ho : jAta hai / ataeva ina donoM AcAyoko samaka kAra ne isa prakAra kI hailIna mAna leneke sivA dusarA koI mata dikhAI 'na:-asmAkaMpUrvAcAryaH-dharmapAla-dharmakIrtyAdibhiH / ' nahIM detaa| ___ isase spaSTa hai ki uddhRta avataraNako haribhadrane isa matakI puSTima anya pramANa bhI yatheSTa upa- dharmapAla aura dharmakIrtike vicAroMkA sUcaka batalabdha hote haiM, so bhI batalAte haiN| .. lAyA hai / dharmapAlakA spaSTa nAmollekha to phakta isI ___ haribhadra ke graMthoMmeM jina jina bauddha vidvAnoMke eka hI jagaha hamAre dekhanemeM AyA hai, paraMtu dharmakI nAma milate haiM unakI sUci Upara dI gaI hai| ina rtikA nAma to pacAso jagaha aura bhI likhA huA vidvAnoM se AcArya vasubandhu aura mahAmati di- dikhAI detA hai| 'anekAntajayapatAkA' graMtha khAsa gnAga to prAkRta gAthAmeM ullikhita haribhadrake kara. bhinna bhinna bauddhAcAryoMne apane granthoMmeM jainadhamRtyu-samayase nirvivAda rItise pUrvakAla hI meM make anekAntavAdakA jo khaNDana kiyA thA usakA ho cuke haiM, isa liye unake jikarakI to yahAM para samarpaka uttara dene hI ke liye racA gayA thaa| tA. koI apekSA nahIM hai, paraMtu dharmapAla,dharmakIrti,dharmo- kicakracUDAmANa AcArya dharmakIrtikI prakhara ___51 zAstravArtAsamuccaya, bambaI ( de. lA. jainapustako- pratibhA aura prAJjala lekhinIne bhAratake tatkAlIddhAra phaMDa ) pR. 354. na saba hI darzanoMke sAtha jainadharmake Upara bhI pracaNDa 52 anekAntajayapatAkAkI taraha isa graMthapara bhI haribha- AkramaNa kiyA thaa| isa liye haribhadrane, jahAM drane svayaM eka saMkSipta vyakhyA lini hai-jo upalabdha hai| kahIM thoDAsA bhI maukA mila gayA SahIM para dharma Aho! Shrutgyanam Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka1] haribhadra sUrikA samaya-nirNaya / kIrtike bhinna bhinna vicAroMkI saumyabhAva pUrvakaparaMtu tadasat paramArthena yathA saGkalpitaM tayA // marmAntaka rItase cikitsA kara, jainadharma para kiye (vahI prati pR. 39) gaye unake AkramaNoMkA suda sahita badalA cukavA (6) tathA coktam (nyAyavidA vArtike )lenekI saphala ceSTA kI hai / haribhadrane dharmakIrtikA / vizeSa kara nyAyavAdI' ke pANDityapradarzaka vize nIlapItAdiyajjJAnAd bahirvadavabhAsate / SaNase ullekha kiyA hai aura kahIM kahIM para unake __ tanna satyamato nAsti vijJeyaM tattvato bahiH // banAe hue hetubindu' aura 'vArtika' Adi grNthoNkaa| tadapekSayA (kSA ? ) ca saMvittamatA yA krtRruuptaa| bhI nAmasmaraNa kiyA hai / yathA sA'pyatattvamataH saMvidadvayati vibhAvyate // (1) uktaM ca dharmakIrtinA 'na tatra kizcida (vahI prati pR. 54) bhavati na bhavatyeva kevala , miti vaartike| (7)evaM ca yadAha nyAyavAdI-(dharmakIrtiH )(anekAM. yazovijaya jainagraMthamAlA, pR. 90) biijaadgurjnmaamedhuumaatsiddhiritiidRshii| (2)Aha ca nyAyavAdI (dharmakIrtirvArtike )-53 bAhyAzriyiNI yApi kArakajJApakasthitiH // na pratyakSaM kasyacit nizcAyakaM, tad yamapi sApi tadrUpani sAstathA niyatasaGgamAH / gRhNAti tanna nizcayena, kiM tarhi ? tatpratibhAsena / buddhIrAzritya kalpyeta yadi kiMvA viruddhayate / (pR. 177.) ityAdi tadasAMpratamiti darzitaM bhavati / yadAha nyAyavAdI (dharmakIrtirvArtike ) (vahI prati pR.57) (3) 'pratyakSaM kalpanAyoDhaM pratyakSeNaiva siddhayati / (8) grAhyagrAhakabhAvalakSaNaeva tayoH pratibandha iti pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpo nAma sNshryH|| cet, na, asya dharmakIrtinA-(bhavattArkikacUDAmasaMhRtya sarvatazcintAM stimitenaantraatmnaa| NinA)-manaGgIkRtatvAt / / sthito'pi cakSuSA rUpamIkSate sA'kSajA mtiH|| (vahI prati pR. 60) pani kimiTA (9) yaccoktametena kAraNAnAM bhinnebhyaH svabhAiti vetti na pUrvoktAvasthAyAmindriyAd gatau // TE vebhyaH kAryasya bhinnA eva vizeSA ityetadapi ityAdi, tadapAkRtamavaseyam / (pRSTha. 207) / pratyuktAmati / etadapyayuktaM, kAraNAnAM bhinnebhyaH svabhAvebhyaH kAryasya tasya tadavirodhAt, tadekAne(4) Aha ca nyAyavAdI (dharmakIrtiH )arthAnAM yacca sAmAnyamanyavyAvRttilakSaNam / kasvabhAvatvAt tathopalabdheH, dharmakIrtinApyabhyu. pagamatvAt, 'hetubindau / bhinnasvabhAvebhyazcakSurAyanniSThAsta ime zabdA na rUpaM tasya kiJcana // ' dibhyaH sahakAribhya ekakAryotpattau na kAraNa(anekAM. amadAbAda, pR. 37) bhedAtkAryabhedaH syAt / ityAzakya ' na yathAsvaM (5) uktaM ca nyAyavAdinA (dharmakIrtinA) svabhAvabhedena tadvizeSopayogatastadupayogakAryasvapararUpaM svarUpeNa yayA saMviyate dhiyA / bhAva vizeSAsaGkarAt ' ityAdeH ( granthAt ) ekArthapratibhAsinyA bhAvAnAzritya medinaH / / svymevaabhidhaanaat| tayA saMvRtanAnAtvAH saMvRtyA bhedinaH svayam / (vahI prati, pR. 66) amedina ivAbhAnti bhAvA rUpeNa kenacit // AcArya dharmapAla aura nyAyavAdI dharmakIrti ina tasyA abhiprAyavazAtsAmAnyaM sat prakIrtitam / / donoMmeM guruziSyakA sambandha thA aura ye I.sa. kI - 7vIM zatAbdIke pUrvArddha meM vidyamAna the| cInI pravAsI 53 kosameM likhA huA pATha TIkAmeM upalabdha hai| . huenatsAMga jaba I. sa. 635meM nAlandAke vidyApIr3ha Aho I Shrutgyanam Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LAAAAAAAAAAAAPARN 50 jaina sAhitya sNshodhk| [ bhAga 1 meM pahuMcA thA taba use mAlUma huA ki usake avibhAgo'pi buddhayAtmA viparyAsitadarzanaiH / Aneke kacha hI samaya pahale, AcArya dharmapAla grAhya-grAhakasAvIttabhedavAniva lakSyate // jo vidyApIThake adhyakSasthAna para niyukta the, nivRtta ho gaye the| huenatsAMgake samaya dharmapAla isase yaha mAlUma hotA hai ki kumArilane dike ziSya AcArya zIlabhadra apane guruke sthAna para . gnAga aura dharmakIrti-donoM ke vicAroMkI samAlopratiSThita the / unhIMke pAsase hupanatsAMgane vidyA canA kI hai / ataH yaha siddha hotA hai ki kumArila lAbha kiyA thaa| isa vRttAntase yaha zAta hotA hai dharmakIrti ke bAda hue |dhrmkiirti jaba IsvI kI 7 vIM ki dharmapAla I. sa. 600 se 15 ke bIca meM zatAbdIka pUcAddhama vidyamAna the taba kamArila vidyamAna the| kamase kama usI zatAbdIke aMtameM hone cAhie / __ mahAmati dharmakIrti bhI dharmapAlake ziSya the isa kumArilakA nAmollekha, jaisA ki Upara batalAyA liye unake bAdake 25 varSa dharmakIrtike astitvake gayA hai,hAbhidrane kiyA hai aura haribhadrakA nAmasmamAnane cAhie / arthAt I. sa. 635 se 650 taka raNa kuvalayamAlAkathAke likhanevAle dAkSiNyaci. ve vidyamAna hoNge| isa vicArakI puSTimeM dUsarA nhne| dAkSiNyacinhakA samaya I. sa. kI 8 vIM zatAbdIkA tRtIya bhAganizcita hai| ataH hArabhadrakA bhI pramANa milatA hai / tibbatIya itihAsa lekhaka tArAnAthane likhA hai ki TibeTake rAjAsrotsaMgampo astitva usake prathamArdhameM yA madhyama-bhAga meM jo I. sa. 617 meM janma thA aura jisane 659-98 mAnanA pddegaa| isa prakAra, bhartRhari aura kumArila ' ke kAlakramase vicArA jAya; athavA dharmakIrti taka rAjya kiyA thA, usake samayameM AcArya dharmakIrti tibbatameM Aye the| isa ullekhase jJAta hotA hai / aura kumArilake kAlakramase vicArA jAya-donoM gaNanAse haribhadrakA 8 vIM zatAbdI hI meM-phira ki huenatsAMga jaba nAlaMdAke vidyApIThameM abhyAsa : cAhe usake AraMbhameM yA madhyama-honA nizcita karatA thA taba dharmakIrti bahuta choTI umrake hoNge| hotA haiN| isa liye usane apane pravAsa-vRttAMtameM unakA / nAmollakha nahIM kiyaa| paraMtu huenatsAMgake bAdake ___isI tarahakA, paraMtu inase bhI viziSTa, aura eka cInI yAtrI itsIMgane-jisane I. sa. 671-695 haribhadra sarine 3336 zloka pramANa saMskRta TIkA pramANa hai / nandIsUtra nAmaka jaina Agama graMtha Upara taka bhAratameM bhramaNa kiyA thA-apane yAtrAvarNaname likhI hai| isa TIkAme, (jisa taraha AvazyakasUlikhA hai ki dignAgAcAryake pIche dharmakIrtine tina kI TIkAmeM, AvazyakacUrNimese zatazaH prAkRta nyAyazAstrako khUba pallavita kiyA hai / isase jAnA pATha uddhRta kiye haiM vaise) unhoMne bahutasI jagaha, jAtA hai ki itsIMgake samayameM dharmakIrtikI prasiddha isI satra para jinadAsa mahattarakI banAI huI cUrNi khUba ho cukI thI / ataH ina saba kathanoMke melase dharmakIrtikA astitva ukta samayameM (I. sa. 635 nAmaka prAkRta bhASAmaya purAtana vyAkhyAmeMse jaiseke vaise,baDe laMbe laMbe avataraNa diye haiM / jinadAsa mahatta650) mAna lenemeM koI Apatti nahIM hai| rane nandIcUrNi zaka saMvat 598 (= vikrama saMvat ___ adhyApaka kA. bA. pAThakane apane 'bhartRhari aura kumArila' nAmaka nibandhameM likhA hai ki-'mI. 733% I.sa. 676 ) meM samApta kI thii| isa sama yakA ullekha, isa cUrNike antameM spaSTa rUpase isa mAMsAzlAkevAtarkake zUnyavAda-prakaraNameM kumArilane bauddhamatake 'AtmA buddhise bhedavAlA dikhAI prakAra kiyA huA hai: 'zakarAjJaH paJcapu varSazateSu vyatikrAnteSu aSTadetA hai ' isa vicArakA khaNDana kiyA hai / zlokavArtikakI vyAkhyAmeM isa sthAna para sucaritAmazra- : navatiSu nandhadhyayanacUrNiH smaaptaa| ' ne dharmakIrtikA nimna likhita zloka, jisako 54 nandIsUtracUrNi, Dekkana kAleja pustaka saMzaMkarAcArya aura surezvarAcAryane bhI likhA hai,| graha, naM, 1195, san 1884-87. cAravAraMvAra uddhRta kiyA hai| '' pAMca sau varSa pahale ke kisI eka : jana vidvAnne Aho! Shrutgyanam Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadra sUrikA samaya nirNaya / udAharaNake liye, haribhadrasUrine nandIcUrNimese pustaka, naM. 1197, san 1884-87 pRSTha 5.) jo pATha apanI TIkAme uddhRta kiye haiM unameMse eka nandIsUtrakI bRhaTTIkAmeM, AcArAGgasUtra viSayaka ho pATha yahAM para likha dete haiN| vyAkhyAnameM, malayagiri sUrine 'tathA cAha cUrNikRt.' . isa sUtrake prAraMbhame jo sthavirAvalI prakaraNa hai likhakara, nimna likhita pATha, nandIcUrNimese usakI 36 vIM gAthA kI, jisameM 'khaMdilAyariya' uddhRta kiyA haikI prazaMsA hai, vyAkhyA haribhadrane isa prakAra do suyakkhaMdhA paNavIsaM ajpayaNANi evaM likhI hai| (mUla gAthA-) AyAraggasahiyassa AyArassa pamANaM bhaNiyaM, ' jesi imo aNuogo payarai anjAvi angkbhrhmmi| aThArasapayasahassA puNa paDhamasuyakkhaMdhassa navayaMbhace. bahunayaraniggayajase te vaMde khNdilaayrie|| ramaiyassa pamANaM, vicittaatthanibaddhANi ya suttANi, vyAkhyA-yeSAMmanuyogaH pracarati, adyApi gurUvaesao tersi attho jANiyanvo ti|' ardhabharate vaitADhyAdArataH / bahunagareSu nirgataM prasRtaM nandITIkA, ( mudrita pR. 211) prasiddhaM yazo yeSAM te bahunagaranirgatayazasaH, tAn yahI pATha, haribhadrasUrine bhI apanI TIkAmeM vande / siGgha ( siMha ) vAcakaziSyAn skandilAcA- avikalarUpase uddhRta kiyA huA hai / (dekho, De. yon / 'kahaM puNa tesa aNaogo! ucyate- pu pR. 76) / aise hI aura bhI kaI jagaha isa bArasasaMvaccharie mahaMte bhikkhe kAle bhattaTaThA aNNa- prakArake pATha uddhRta haiM / isase yaha bAta nizcita NNato hiMDiyANaM gahaNaguNaNaNuppehAbhAvAo vippaNaThe huI ki haribhadrasUri, zaka saMvat 598 (vi. saM. 0 733-I. sa. 676 ) se bAda hI meM kisI samayameM // susiksa kAla jAe maharAe mahata sAdhu- hue haiN| gAthAmeM batalAye matAbika vikrama saMvata samudae khaMdilAyariyappamuhasaMgheNa jo jaM saMbharai ti 585 meM, athavA, dUsare ullekhoM meM likhe mujaba, vI0 evaM saMghaDiyaM kAliyasuyaM / jamhA eyaM mahurAe kayaM saM0 1055 meM nahIM hue / cUrNike bane bAda kamase tamhA mAhurI vAyaNA bhaNNai / sA ya khaMdilAyari- kama 50 varSa anaMtara hI haribhadrane apanI TIkA yasammata ti kAuM tassaMtio aNaogo bhaNNai / likhI honI cAhie / aura isa liye, isa hisAbaanne bhaNaMti jahA, suyaM Na nnttuN| tammi dabhikkhe se bhI unakA samaya vahI IsvIkI 8vIM zatAbdI kAle je anne pahANA aNuogadharA te viNaThA / ege " ra nizcita hotA hai| khaMdilAyarie saMdhireM (1), teNa mahurAe paNo aNaogo isa prakAra, bhinna bhinna pramANoMse hamane yaha to pavattio tti mAhurI vAyaNA bhaNNai / tassaMtio a siddha kara dikhAyA hai, ki haribhadrasUri prAkRta aNuogo bhaNNai / / gAthA Adike lekhAnusAra, vikramakI chaThI zatAbdImeM nahIM hue paraMtu AThavIM zatAbdImeM hue haiN| paraMtu (nandI TIkA, Dekka0 pu0 pR.13) isase yaha nizcita nahIM huA ki, isa zatA. isa avataraNameM jitanA prAkRta pATha hai vaha sArA haribhadrasUrine cUrNimeM hI se liyA hai| kyoM bdIke kaunase bhAgameM--kabase kaba taka--ve vidyaki cUrNime akSarazaH yahI pATha vidyamAna hai| (dekho. mAna the ? / kuvalayamAlA kathAke Antama (prazasti-) Dekkana kAleja saMgRhIta, nandIcUrNikI hastalikhita ' lekhakA dhyAnapUrvaka nirIkSaNa karanese isa praznakA " bhI yathArtha samAdhAna ho jAtA hai| 'bRhaTTippaNikA' nAmakI saMskRtameM eka jainagranthasUci jaina itihAsake rasika abhyAsiyoMko yaha suna banAI hai jisameM bhI, isa cUrNikA racanA-kAla vi. saM.733 (arthAt zaka saMvata 598) likhA huA hai| yathA- kara AnaMdake sAtha Azcarya hogA ki, kuvalayamAlA'nandIsUtraM 700 [ zloka pramANaM] carNiH 733 ke kartA udyotanasUri Urpha dAkSiNyacinha khuda harivarSe kRtA / staMbha vinA nAsti / ' bhadrake eka prakArase sAkSAt ziSya the! isa kathA Aho! Shrutgyanam Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [ bhAga kI prazastikA vaha mahattvakA bhAga, jisameM kartAne zase usa nagarImeM, usa rAjAne eka jinamaMdira svakIya guruparaMparA AdikA paricaya diyA hai, kucha banavAyA thaa| unake ziSya devagupta nAmaka hue jo vistata hone para bhI use yahAM para uddhata kara deneke siddhAntoke jJAtA aura kazala kavi the| unakI lobhakA hama saMvaraNa nahIM kara sakate / prazasti isa kIrti Aja bhI jagatmeM phaila rahI hai| unake bAda prakAra hai sivacandra gaNI mahattara nAmake AcArya hue| unhoMasthi payar3A purINa pavvaiyA nAma rynnsohillaa| ne dezameMse (pavvaiyA nagarIvAle pradeza se 1 ) A. tatthaTrieNa bhuttA puhaI siritorasANeNa // kara bhillamAla (jise zrImAla bhI kahate haiM) nagarameM tassa gurU hariyato Ayario Asi guttvNsiio| nivAsa kiyaa| unake yakSadatta gaNI nAmaka kSamA tIe nayarIe dinno jiNaniveso tahiM kaale|| zramaNa guNadhAraka prasiddha ziSya hue jinake aneka tissa bahakalAkasalo siddhantaviyANabho kaI dkkho| ziSyone gujarAta dezame devamAMdara (jinamaMdira) Ayariyadevagutto ajjavi vijjarae kittI (?) // banavA kara usakI zobhA baDhAI / inake ziSya AsivacandagaNI aha mayaharo tti so ettha Agao desaa| zramaNa hue jinake mukhakA darzana karake abhavya jIva gAsavappa nagarameM rahanevAle vaDesara nAmaka kSamA siribhillamAlanayarammi saMThio kapyarukkho vva // bhI prazAnta ho jAtA thaa| vaDesarake tattAyariya tassa khamAsamaNaguNo nAmeNaM jkkhdttgnninaamo| nAmake baDe tapasvI aura AcAradhAraka ziSya hue| sisso mahaimahappA Asi tiloevi pyddjso||5|| inhIM tattAyariyake ziSya dAkSiNyAcanha hue, jitassa ya sIsA bahuyA tavavIriyaladdhacaraNasaMpaNNA / nhoMne hIdevIke darzanase prasanna ho kara isa kuvarammo gujjaradeso jehiM kao devhrehiN|| layamAlA kathAkI racanA kii| AgAsavappanayare bar3esaro Asi jo khmaasmnno| isa prakAra ina gAthAoMme, apanI mUla pUrva gurutassa mahadasaNe cciya avi pasamA jo ahvvovi|| paraMparAkA jikara karake kathAkArane phira anantarako tassa ya AyAradharo tattAyariotti nAma saargnno| 3 (11-13) gAthAoMmeM apane viziSTa upakArI guruoM-pUjyoMkA savizeSa ullekha kara, unake prati Asi tavateyanijjiyapAvatamoho diNayaro vva // // apanI kRtajJatA prakaTa kI hai| isa gAthA-kulakakA jo dUsamasalilapavAhavegahIrantaguNasahassANa / artha isa prakAra haisolaMgaviulasAlo laggaNakhaMbho vva nikaMpo // 'icchita phalake denevAle, aura kIrtirUpa kusumose sIseNa tassa esA hiridevIdinnadasaNamaNeNa / alaMkRta honeke kAraNa navIna kalpavRkSake samAna raiyA kuvalayamAlA vilasiradakkhinnaiMdheNa // 10 // dIkhAI denevAle, AcArya vIrabhadra to jisake sidinajahicchiyaphalao bhukittiikusumrehiraabhoo| ddhAntoke paDhAnevAle guru haiM, aura jinhoMne aneka AyariyavIrabhaddo avA (hA ) varo kapparukkho vva granthoMkI racanA kara samasta zruta (AgamoM) kA so siddhanta [mmi] gurU, pamANa nAeNa (a)jassa haribhaddo " satyArtha prakaTa kiyA hai ve AcArya haribhadra jisake pramANa aura nyAyazAstrake sikhAnevAle guru haiN| bahuganthasatthAvatyarapayar3a samattasuna saccatyA // tathA, kSatriyavaMzotpanna vaDesara nAmaka rAjAkA jo rAyA [ya] khattiyANaM vase jAo vaDesaro nAma / putra hai aura udyotana jisakA mUla nAma hai usane tassujjoyaNanAmo taNao aha viraiyA teNa // yaha kathA nirmita kI hai|' ina gAthAoMmeMse, prathamakI 10 gAthAoMmeM kathA- isa gAthAkulakameM haribhadrasUrike liye bahu ne apanI mala garuparaMparAkA varNana diyA hai grantha praNetRtva' aura 'pramANa nyAyazAstraviSayaka jisakA tAtparya yaha hai:-pahale haridatta nAmake gurutva' ke viSezaNa jo sAbhiprAya prayukta kiye eka gupta vaMzIya AcArya hue| ve pavvaiyA purI ke gaye haiM unase vicAravAn vidvAn spaSTa jAna sakate torasANa nAmaka rAjAke guru the aura unake upade- haiM ki, kathAkartA yahAM para jina haribhadrakA smaraNa Aho! Shrutgyanam Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] karate haiM, ve, ve hI haribhadra sUri haiM jinako lakSya kara prastuta prabandhake likhanekA parizrama kiyA gayA hai / kyoM ki inake sivA ' aneka granthoMkI racanA kara samasta zrutakA satyArtha prakaTa karanevAle' dUsare koI haribhadra jaina sAhitya yA jaina iti hAsameM upalabdha nahIM hote / ataH isase yaha aMtima nirNaya ho jAtA hai ki mahAn tattvajJa AcArya haribhadra aura kuvalayamAlA kathAke kartA udyotanasUri Urpha dAkSiNyacinha donoM (kucha samaya taka to avazyahI) samakAlIna the| itanI vizAla grantharAzi likhanevAle mahApuruSakI kamase kama 60-70 varSa jitanI Ayu to avazya hogI / isa kAraNa se, lagabhaga IsvIkI 8 vIM zatAbdIke prathama dazakarme haribhadrakA janma aura aSTama dazakamai mRtyu mAna liyA jAya to vaha koI asaMgata nahIM mAlUma detA / isa liye, hama I. sa. 700 se 770 (vikrama saMvat 757 se 827) taka haribhadra sUrikA sattA- samaya sthira karate haiM / pariziSTa / 10:1 1 haribhadra sUrikA samaya-nirNaya / 53 dArzanika viSayoMkI AlocanA karanevAlA 'tattvasaMgraha ' nAmaka eka prauDha grantha banAyA hai / isa grantha para paJjikA nAmakI eka TIkA bhI unhIMke samakAlIna nAlandA -vidyApIThake taMtrazAstrAdhyApaka AcArya kamalazIlane usI samaya meM likhI hai / isa saTIka thakA prAcIna hastalekha hamane gujarAtakI purAtana rAjadhAnI pATanake prasiddha jainapustakabhAMDAgAra meM dekhA hai / " prastuta nibandha likhaneke samaya yaha graMtha hamAre sammukha na honese yaha to hama nahIM kaha sakate ki haribhadrane jo zAntirakSitakA ullikhita zlokAI uddhRta kiyA hai vaha isI tattvasaMgrahakA hai yA anya kisI dUsare granthakA / parantu itanA to hameM vizvAsa hotA hai ki yaha zlokA honA cAhie inhIM zAntirakSitakI kisI kRtimekA / aisI sthiti meM, DaoN. satIzacandra vi. kA likhA huA zAntirakSitakA samaya yadi ThIka hai to haribhadra aura zAntirakSita donoM samakAlIna sAbita hote haiM / 9 haribhadra aura zAMtirakSita / . zAstravArtAsamuccayake caturtha stabakake nimna likhita zloka meM haribhadrane bauddha paNDita zAntira kSitake eka vicArakA pratikSepa kiyA hai / yathAetenaitatpratikSiptaM yaduktaM sUkSmabuddhinA / ' nAsato bhAvakartRtvaM tadavasthAntaraM na saH // isa zloka kI svopajJa TIkA meM 'sUkSmabuddhinAzAntirakSitena ' aisA nirdeza kara spaSTarUpase zAnti rakSitakA nAmollekha kiyA | DaoN. satIzacandra vidyAbhUSaNane apanI ' madhyakAlIna bhAratIya nyAyazAstrakA itihAsa' nAmaka pustaka meM (pR. 124 ) AcArya zAnti (nta ) rakSitakA samaya I. sa. 749 ke AsapAsa sthira kiyA hai / ina zAntira kSitane, haribhadrake zAstravArtAsamuccayake samAna 1 dekho, zAstravArtAsamuccaya, (de. lA.pu. mudrita.) 1140 kucha vidvAn aise samakAlIna puruSoMko lakSya kara aisI zaMkA kiyA karate haiM ki-usa purAtana samayamai Adhunika kAlakI taraha mudrAyaMtra, samAcArapatra aura relve Adi atizIghragAmI vAhato vagairaha jaise sAdhana nahIM the ki jinake dvArA koI vyakti tathA usakA lekha yA vicAra tatkAla sAra dezameM paricita ho jAya / usa samaya liye kisI vidvAnkA athavA usake banAye hue graMthakA anyAnya vidvAnoMko paricaya milane meM kucha na kucha kAlAvadhi avazya apekSita hotI thii| isa vicArase, yadi zAntirakSita uktarItyA ThIka haribhadrake samakAlIna hI the to phira haribhadra dvArA unake graMthokta vicAroMkA pratikSepa kiyA jAnA kaise saMbhava mAnA jA sakatA hai ? isa viSaya meM hamArA abhiprAya yaha hai ki yaha koI niyama nahIM hai, ki, usa samaya meM samakAlIna vidvAnoMkA eka dUsare saMpradAyavAloMmeM turanta paricaya ho hI nahIM sakatA thA / yaha bAta avazya hai ki Ajakala jaise koI 2 yaha graMtha baDaudArAjyakI orase prakAzita honevAlI saMskRtagranthamAlA meM charaneke liye taiyAra ho rahA hai / Aho! Shrutgyanam Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga 1 vyakti yA vicAra cAra chaha mahinehImeM mudrAlayoM mIyate'neneti mAnaM paricchidyata ityarthaH |anush aura samAcArapatroMke dvArA sarvavizruta ho jAtA bdaH pazcAdarthe, pazcAnmAnamanamAnam / pakSadharmagrahaNasambahai, utanI zIghratAke sAtha usa samayame nahIM ho nysmrnnpuurvkmityrthH| vakSyati ca "trirUpAlliGgAllipAtA thA / paraMtu 5-10 varSa jitanI kAlAvadhime Ggini jJAna ] manumAnam / " to usa samayameM bhI uttama vidvAn yatheSTa prasiddhi ' prApta kara sakatA thaa| isakA kAraNa yaha hai ki isa avataraNake anta meM jo vakSyati' kriyA likha usa samaya jaba koI aisA asAdhAraNa paNDita kara "trirUpAlliGgAlliGgini jJAnamanumAnam / " yaha taiyAra hotA thA to phira vaha apane pANDityakA sUtra likhA hai usa para kisI eka purAtana paNDiparicaya deneke liye aura digvijaya karaneke nimitta tane nimna likhita TippaNI likhI hai:deza-dezAntaroMmeM paribhramaNa karatA thA aura isa nanvetatsUtraM dharmottarIyaM na tu prkRtshaastrstkm| taraha aneka rAjasabhAoMmeM aura paNDita-pariSadoMmeM etacchAstrasatkametatsatram--- liDaM punarityAdi / ' upasthita ho kara vahAMke anyAnya vidvAnoMke sAtha tatkathaM vakSyati ca ' iti prAcyate / satyametat / yadyazAstrArtha yA vAdavivAda kiye karatA thA / isI taraha pyatraivaM vidha satraM nAsti tathA [pi dharmottarIyasUtramajaba koI vidvAn kisI viSayakA koI khAsa navIna .. aura apUrva graMtha likhatA thA to usakI aneka NG pyatra sUtroktAnumAnalakSaNAbhidhAyikamevetyarthato'tratyapratiyAM likhavA kara prasiddha pustakabhAMDAgAroM, dhamAttarAyasUtrayAH My dharmottarIyasUtrayoH sAmyamevetyarthApekSayA vakSyAti ' iti rAjamandiroM aura dharmasthAnoM meM tathA svataMtra vidvA. vyAkhyayamiti na virodhaH / noMke pAsa bheMTa rUpase yA avalokanArtha bhejA karatA isa TippaNIkA Azaya yaha hai ki vyAkhyAkArane thA / isa liye prakhyAta vidvAnako apane jIvana kAla jo Uparake avataraNameM " trirUpAliGgAlliGgini hI meM yatheSTa prasiddhi prApta kara lenameM aura usake sAmanamAnasa " yaha satra likhA hai usake sthAna meM banAye hue graMthara dUroMke dvAga Alocana-pratyAsocanake kiya jAnama koI Apatti nahIM hai| liGgamunAstrarUpam' yaha sUtra likhanA caahie| kyoM ki vaha sUtra to dharmottara AcAryakA banAyA huA hai| di gnAgakA nahIM dignAgakA to yahIpichalA sUtra hai|aisii haribhadra aura dharmottara / sthiti hone para, yahAM para jodharmottarIya sUtra likhA gayA hai usakA samAdhAna yo kara lenA cAhie, ki dignAgAcArya racita 'nyAyapraveza-prakaraNa' Upara . haribhadrane ziSyahitA nAmakI eka saMkSipta aura sphuTa para dharmottarakA sUtra bhI prata sUtrAnurUpa hI anu 8 mAnakA lakSaNa pradarzita karatA hai, isa liye ina vyAkhyA likhI hai / isa vyAkhyAke prAraMbhake 8 donoM meM paraspara. arthasAmya honese haribhadrane jo bhAgameM jahAM ' anumAna' zabda kI vyutpatti aura (kadAcit vismRtike kAraNa ? ) dharmottarakA sUtra usakA lakSaNa likhA hai vahAM eka ullekha khAsa dhyAna likha diyA hai to usameM koI aisA vizeSa virodha khIMcane lAyaka hai / vaha ullekha isa prakAra hai:- nahIM dikhAI detaa| yaha vyAkhyA seTapITarsabarga ( aba, peTrogrADa ) se prakaTa TippaNIkArake isa samAdhAnase nyAyazAstraka hone vAlI Bibliotheca Buddhica meM chapa rahI hai| abhyAsiyoMkA to samAdhAna ho jAyagA paraMtu itihAisake bAre meM vizeSa vRttAnta jAnane ke liye, 'jainazAsana' sazAstrake abhyAsiyoMkA nhiiN| aitihAsikoMke nAmaka patrake dIpAvalIke khAsa aMkameM chapA huvA DA. liye to isase eka nayA hI prazna UTha khaDA miganIkA Dignaga's Nyayapravesas and Haribhadra's Comrnntary on it nAmaka 2 DekkanakAleja pustakAlayameM kI hastalikhita prati. naM. nibandha dekhanA caahie| 730, 1875-76, pR. 2. Aho! Shrutgyanam Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] haribhadra sUrikA samaya-nirNaya / hotA hai / TippaNIlekhakake kathanAnusAra yadi virodhI siddha kiyA gayA hai / vAdI devasUrIke "trirUpAliGgAlliGgini jJAnamanumAnaM " yaha sUtra tadviSayaka saba lekhAMza isa prakAra hai:-- dharmottarake banAye hue kisI graMthamekA hai to yahAM para (1) atrAha dharmottaraH-lakSyalakSaNabhAvavidhAyaha prazna upasthita hotA hai ki yaha dharmottara kauna aura navAkye lakSmamanadya lakSaNameva vidhIyate / lakSya hi kaba hue| dharmakIrtike banAye hue nyAyabindu nAmaka graM- prasiddhaM bhavati tatastadanuvAdyam, lakSaNaM punaraprasiddhathaUpara TIkA likhanevAle dharmottarakA nAma vidvAnAme miti tadvidhayam / ajJAtajJApana vidhirityabhidhAnAt / prasiddha hai| pramANaparIkSA, apohaprakaraNa, paraloka-. - siddhe tu lakSyalakSaNabhAve lakSaNamanUdya lakSyameva vi. siddhi, kSaNabhaMgasiddhi aura pramANa ? ] vinizca yavyAkhyA Adi graMtha bhI unake banAye hue kahe jAte pAsa sht| dhIyate iti / (syAdvAdaratnAkara, pR. 10, ). (syAdvAdaratnAkara,pR. 10, . haiN| ma. ma. satIzacandra vine apane pUrvokta iti- (2) sAdho ! saugata ! bhuubhrturdhrmkiiniketne| hAsa meM (pR. 131) ina dharmottarakA samaya I. sa. vyavasthAM kuruSe nuunmmthaapitmhttmH|| 847 ke AsapAsa sthira kiyA hai / yadi yaha samaya sa hi mahAtmA (dharmakIrtiH) vinizcaye (nyAyaviThIka hai to phira haribhadra likhita ukta sUtrake raca- nizcaye ) pratyakSamekaM, nyAyabintI tu pratyakSAta yitA dharmottara, ina prasiddha dharmottarase bhinna-koI / dve apyaprasAdhyaiva tallakSaNAni ma ma / dUsare hI prAcIna dharmottara--hone cAhie / kyoM ki zabdAnityatvasiddhaye kR kara * yamupanyA :, haribhadrakA dehavila 18 I0 kI vIM zatAbdIke tIsare se pAdame ho cUkA hogA yaha hamane sapramANa siddha pazcAt tAtsAddhamAbhadadhAno'pi na lAmya tAmanakarahI diyA hai| manyase iti svAbhimAnamAtram / api ca pratyakSalabauddha matameM dharmottara nAmase prasiddha do AcArya kSaNavyAkhyAlakSaNe 'lakSyalakSaNabhAvavidhAnavAkye' ho gaye haiM aisA pramANa mahAn jaina tArkika vidvAn inyAdinA lakSaNasyaiva vidhimabhidhitse vidherevAparA vAdI devasUrike syAdvAdaratnAkara nAmaka pratiSThita dhAnna buddhaH, yato nyAyavinizcayaTIkAyAM svArthAnumAtarkagraMthase milatA hai| isa graMthake prathama pari- nasya lakSaNe ' tatkathaM trirUpaliGgagrAhiNa eva darzanamya cchedake " svaparavyavasAyi jJAna pramANam / " isa nAnumAnatvaprasaGgaH / iti paryanuyuJjAna * etadeva sAdUsare sUtrakI vyAkhyAne 'lakSyalakSaNabhAvavAcaka' marthyaprApta dazayati yadnumeye'rthe jJAnaM tatsvArthamiti' zabdoMke vidhAnAvidhAnakI mImAMsA karate hue zurU ityanumanyamAnazcAnumApayasi svayameva lakSyasyApi vidhihI meM dharmottarake tadviSayaka vicAroMkI AlocanA kI hai / graMthakartAne svayaM ina dharmottarako, dharmakIrtike " m / spaSTamevAbhidadhAsi ca nyAyabinduvRttau etasyaiva 'nyAyavinizcaya' aura nyAyabindu' nAmaka pramANa- lakSaNe, 'trirUpAcca liGgAdyadanumeyAlambanaM jJAnaM graMthoMke vyAkhyAtA batalAye haiM aura unakI kI huI tatsvArthamanumAnamiti / (dekho, nyAyavinduTIkA,piTarsauna vyAkhyAoMmese kucha avataraNa bhI uddhRta kiye nasampAdita, pR. 21) vinizcayaTIkAyAmeva ca parAhaiM / phira ina dharmottara ko 'vRddhadharmottarAnusA- rthAnumAnalakSaNe * trirUpasya liinsya yadAkhyAnaM tatparI' (vRddha dharmottarake vicAroMkA anusaraNa karane rArthamanamAnamiti / ' ca vyAcakSANa ityakSuNNaM te vaica. vAle ) tathA 'vRddhasevAprasiddha ' (vRddha [dhottara kSaNyamiti / kI sevA karanese prasiddhi pAne vAle) aise vizeSaNoM ( syAdvAdaratnAkara, pR. 10) se sambodhita kara inheM kisI vRddha dharmottarake anuyAyI batalAye haiN| aura antameM inake vicAra (3 ) api ca bhavadbhavanasUtraNAsUtradhAro dharmakIvidhAnase una vRddha dharmottarake tadviSayaka vicAroMkA tirapi ' nyAyavinizcayasyAdya-dvitIya-tRtIya-pari. khaNDita honA batalA kara, inake kathanako svamata- cchedeSu- pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntamiti // 1 // " Aho! Shrutgyanam Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga 1 'tatra svArtha trirUpAliGgamo'rthadRgiti // 2 // , graMthoMke TIkAkAra dharmottara nahIM paraMtu unake pUrvaja 'parArthamanumAnaM tu svadRSTArthaprakAzanamiti // 3 // ' vRddhadharmottara hone caahie| nahIM to phira ina arvAtrINi lakSaNAni 'timirAzabhramaNa nauyAnasaGakSo. cIna dharmAttarakA samaya kamase kama 100 varSa ji tanA pIche haTAnA caahie| bhAdyanAhitavibhramamavikalpakaM jJAnaM pratyakSamiti // 1 // ' dhanAhitAvabramamAvakalpaka jJAna prtykssaamaataa| paraMtu ina prasiddha dharmottarake, haribhadra ke pUrvaga trilakSaNAlliGgAdyadanumeye'rthe jJAnaM tatsvArthamanumAnami- na hone meM eka itara pramANa bhI prApta hotA hai| dharmo. ti // 2 // ' ' yathaiva hi svayaM trirUpAlliGga-to ttara racita nyAyabinduTIkAke Upara mallavAdI nAma liGgini jJAnamutpannaM tathaiva paratra liGgijJAnotpipAda- ke eka jaina vidvAn kI TippaNI likhI huI upalayiSayA trirUpaliGgAkhyAnaM parArthamanumAnamiti / / ca bdha hai| isa TippaNI ke dekhanese jJAta hotA hai ki vyAcakSANo lakSyasyaiva vidhimakIrtayat. tathA ' lakSya dharmottarane apanI TIkAmeM kaI jagaha nyAyabindulakSaNabhAvavidhAnavAkye, ityapakramya lakSaNameva vi. ke pUrvakAkAra vinItadevakI ( aura sAthameM zAMghIyata ityabhidadhAnaH kathaM na svavacanavirodhamava. ntibhadrakI bhI) kI huI TIkAko kSita batalAI hai aura usakA khaNDana kiyA hai| TippaNI lekhabudhyase / kake isa bAtake sUcaka vAkya kucha ye haiM*(syadvAdaratnAkara, pR. 11. ) (4) baladevabalaM svIyaM darzayannanidarzanam / 1- samyagjJAnetyAdinA (1.5) vinItadevavRddhadharmottarasyaivaM bhAvamatra nyarUpayat // nyAkhyAM dUSayati / (pR. 3 ) (sthAdvAdaratnAkAra, pR. 11. ) 2- heyo'rtha ityAdinA vinItadevasya vyAkhyA (5) vRddhasevApasiddho'pi vannevaM vizatiH / dUSitA / (pR. 13). bAlavatsyAdupAllabhyastraividyaviduSAmayam // 3- uttareNa granthena sarvazabda (5.2) ityA. tathAhi-so'yaM vRddhadharmottarAnusAryapyalIkavAcA- dinA TIkAkRtAM vyAkhyAM dUSayati / vinIlatayA tulyasvarUpayorapi vyutpattivyavahArakAlayoratu. tadevazAntabhadrAbhyAmevamAzaya vyAkhyAlyatAmupakalpayan bAla ivaikAmapyaGgaliM vegavattayA ca. tam / (pR. 13). calayan dvayIkRtya darzayatItyevamupAlabhyate traividya 4- yathArthAvinAbhAvetyAdinA ( 6. 13) kovidaiH| anena vinItadevazAntabhadrayoyAkhyA ca dU(syAdvAdaratnAkara, pR. 12.) SitA / (pR. 16). ( 6 ) yaccAvAci ' ata evetyAdi / tatrAya- 5- anena lakSyalakSaNabhAva darzayatA vinItadevamAzayaH, lakSyaM hi prasiddhamanuvAdyaM bhavatItyasmA vyAkhyAnaM saMjJAsaMjJisambandharUpaM pratyuktam / dbhUtavibhaktayo dvitIyAdyAH samupAdIyante lakSaNaM puna (pR. 17). raprasiddhaM vidheyamityato bhavyavibhaktiH prathamaiva prayujyata 6- tena yadvinItadevena sAmAnyayorvAcyavAcakaiti / so'yaM sAhityajJatAbhimAnAt tatra vRddhadharmottara bhAvamaGgIkRtya nirvikalpakatvamindriyavijJAmadharayati, svayaM tvevaM vyAcaSTa iti kimanyadasya de- nasya pratipAditaM taSitaM bhaGgyA / (pR. vAnAM priyasya zlAghanIyatA prajJAyAH / 23-4). .. (syAdva daratnAkara, pR. 13) ye vinItadeva rAjA lalitacandra ke samakAlIna ina avataraNAse spaSTa jJAta // hai ki dharmo * yiliothikA buddhikA ( seMTapiTarsabarga, raziyA) meM tara nAmake do AcArya ho gaye haiM / ataH hari- prakAzita / bhadrane ukta jisa dharmottarIyasUtrako uddhRta kiyA / dekho satIzacandra vi. likhita ' madhyakAlIna bhAratIya hai usake kartA, nyAyAbandu Adi dharmakIrtikRta nyAyazAstrakA itihAsa / pR. 119 / Aho! Shrutgyanam Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMka 1] haribhadra sUrikA smy-nirnny| the|raajaa lalitacandrakA samaya anyAnya anumAnoMke saMvedane viSayapratibhAso yujyate yuktyayodvArA I, sa. 708 ke lagabhaga mAnA jAtA hai, ata gAt / (anekAnnajaya patAkA, pR. 98) eva vinItadevakA bhI vahI samaya mAnanA caahie| isa gaNanAse, mallavAdIke lekhAnusAra vinItadevakI , ___ jaina dantakathA mujiba ina mallavAdIkA Astitva vyAkhyA para AkSepa karanevAle dharmottarakA Asti- . / IsvIkI cauthI zatAbdImeM mAnA jAtA hai / paraMtu, tva yA to haribhadra ke samayameM svIkAranA cAhie " idhara uparyukta varNanAnusAra dharmottararAcita nyAyabindu -TIkAke UparakI TippaNIke kartA bhI malavAdI yA usake anantara / aisI dazAmeM tibbatIya iti- . hAsalekhaka tArAnAthake isa kathanako ki, AcArya nAmaka jainAcArya hI jJAta hote haiN| Aja taka jainasA. dharmottara, kAzmIrake rAjA vanapAlake, jo I. sa. hityameM kevala eka hI mallavAdIke honekA ullekha 847 ke AsapAsa rAjya karatA thA. sama dekha gayA hai, isa liye dharmottaraTIkA-TippaNIke kartA kAlIna the, asatya mAnane koI kAraNa nahIM hai| mallavAdI aura 'dvAdazAranayacakra ke kartA prasiddha mallavAdI donoM eka hI samajhe jAye to usameM koI Azcarya nahIM hai / aura isI kAraNase DaoN. satI zacandra vi. ne apane nibandha mallavAdIkA sattAharibhadra aura mallavAdI. samaya samucitarUpase vahI likhA hai jo dharmottarake haribhadra aura mallavAdI AcAryake sambandhameM bhI liye sthira kiyA gayA hai| paraspara isI taraha kI eka ulajhana hai / mallavAdI paraMtu haribhadra ke graMthama mallavAdIkA ukta prakAra nAmase prasiddha eka bahuta bar3e tArkika vidvAn jaina- spaSTa nAmollekha honese, ve 'vAdImukhya' aura supradharmake zvetAMbara saMpradAyameM ho gaye haiN| unhoMne, jai. siddha mallavAdI to niHsandeha rItise haribhadrake nadharmakA sabase gUDha aura gabhIra siddhAnta jo naya. astitva-samayase-arthAt isvIkI 8 vIM zatAbdI vAda kahalAtA hai, usa para dvAdazAranayacakra nAmaka se-pUrva hI meM ho cuke haiM / isa liye dharmottaraTIeka vizAla aura prauDha graMthakI racanA kI hai| hari- kAkI TippaNI likhanevAle mallavAdIko dUsare mallabhadrasarine apane anekAntajayapatAkA nAmaka graMtha meM vAdI samajhane cAhie aura ve dharmottarake bAda do-tIna sthAna para unakA nAmasmaraNa kiyA hai kisI samayame hue hone cAhie / evaM haribhadrake aura unheM vAdimukhya' batalA kara siddhasena divAkara graMthoMseM hameM eka naye dharmottara aura naye mallavAdIkA praNIta 'sammati mahAtarka' ke TIkA likhanevAle patA lagatA hai| line haiN| yathA(1) uktaM ca vAdimukhyena (TikA-mallavAdinA sammatau)- svaparasattvavyudAsopAdAnApAdyaM haribhadra sUri aura shNkraacaary| hi vastuno vastutvam, ato yadyapi sanna vedAntamataprasthApaka Adi zaMkarAcAryake saptAbhavatItyasata, tathApi paradravyAdirUpeNa samayake viSayameM bhI haribhadrake samayanirNayase kucha sataH pratiSedhAt tamya ca tatrAmattvAta prakAza DAlA jA sakatA hai / zaMkarAcAryake samayake tatsvarUpasatvAnubandhAt na nirupAkhyameva : bAremeM aneka vidvAnoMke aneka vicAra haiN| koI to tat / iti prasajyapratiSedhapakSoditadoSAbhA- koI mahAkavi kAlidAsa aura nRpati vikramAditya unheM TheTha mahAtmA gautamabuddhake samakAlIna aura vaH ( anekAntajayapatAkA, kAzI, pR0 47.) ke samakAlIna batalAte haiN| koI IsvIkI pahalI (2) uktaM ca vAdimukhyena (zrImallavAdinA sa- OM dekho, pUrvokta, madhyakAlIna bhAratIya nyAyazAsakA mmatau)-na viSayagrahaNapariNAmAdRte'paraH itihAsa. pU. 34-35 / Aho! Shrutgyanam Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jaina sAhitya saMzodhaka / zatAdvI meM, koI cauthI meM, koI pAMcavIM meM, koI chaThI meM, koI 7 vIM meM, koI AThavIM meM, koI navavI meM aura yahAM taka ki koI 14 vIM jaise bilkula ardhAcIna kAla taka meM bhI unakA honA mAnate haiM / paraMtu ina saba vicAroMmeMse hameM, haribhadrake sAhityakA avalokana karaneke bAda, pro. kAzInAtha bApU pAThaka kA vicAra yuktisaMgata mAlUma detA hai / unake vicArAnusAra zaMkarAcArya IsvIkI 8 vIM zatAdI aMtameM aura navavIM ke prAraMbha meM hue hone caahie| unhoMne eka purAtana rUAMpradAyika zloka ke AdhAra parase zaka 750 ( I. sa. 788 ) meM zaMkarAcAryakA janma honA batalAyA hai / isI samayake sambandha meM anyAnya vidvAnoMke aneka anukUla-pratikUla abhiprAya jo Aja taka prakaTa hue haiM unameM sabase pi chalA abhiprAya prasiddha dezabhakta zrIyuta bAla gaMgAdhara tilakakA, unake 'gItArahasya meM prakaTa huA hai / zrIyuta tilaka mahAzayake matale " isa kAlako sau varSa aura bhI pIche haThAnA caahie| kyoM ki mahAbhAva pantha ke darzanaprakAza nAmaka graMthameM yaha kahA hai ki 'yugmapayodhirasAnvitazAke' arthAt zaka saMvat 642 (vikramI saMvat 770 ) meM zrIzaMkarA [ bhAga 1 ki, unhoMne apane pUrvameM jitane prasiddha mata aura saMpradAya pracalita the una pratyeka meM ho jAne vAle sabhI baDe baDe tattvazoMke vicAroM para kucha na kucha apanA abhiprAya pradarzita kiyA hai / zaMkarAcArya bhI yadi unake pUrvameM ho gaye hote to unake vicAroMkI alocanA kiye binA haribhadra kabhI nahIM cupa raha sakate / zaMkarAcArya ke vicAroMkI mImAMsA karanekA to haribhadrako khAsa asAdhAraNa kAraNa bhI ho sakatA thaa| kyoM ki, zArIrika bhASyake dUsare adhyAyake dvitIya pAdameM bAdarAyaNake " guhA praveza kiyA; aura usa samaya unakI Ayu 32 varSakI thI / ataeva yaha siddha hotA hai ki unakA janma zaka 610 (vi. saM. 765 ) meM huA 1 ( gItArahasya, hindI AvRtti, pR. 564) hamAre vicArase tilaka mahAzayakA yaha kathana vizeSa prAmANika nahIM pratIta hotA / kyoM ki zaMkarA cArya yadi 7 vIM zatAdvImeM, arthAt haribhadrake pahale hue hote to unakA ullekha haribhadrake graMthoM meM kahIM na kahIM avazya milatA / haribhadra ullikhita vidvAnoMkI dIrgha nAmAvali jo hamane isa lekhameM Upara likhI hai usake avalokanase jJAta hotA hai " 'naikasminnasambhavAt / 33 / evaM cAtmA'kArtyam // 34 // na ca paryAyAdapyavirodho vikArAdibhyaH / 35 / antyAvasthitezcobhayanityatvAdavizeSaH / 36 / ina 4 sUtroM para bhASya likhate hue zaMkarAcAryane, jainadharmakA mUla aura mukhya siddhAnta ' syAdvAda ( anekAntavAda ), hai usake Upara aneka asadAkSepa kiye haiM / haribhadrane ' anekAntajayapatAkA' meM anekAntavAda Upara kiye jAnevAle saba hI AkSepoMkA vistRta rItise nirasana kiyA hai| isa graMthameM, tathA aura aura graMthoMmeM bhI unhoMne brahmAdvaita matakI aneka vAra mImAMsA kI hai| aisI dazAmeM zaMkarAcArya jaise advitIya advaitavAdIke vicAroMkA yadi haribhadrake samaya meM astitva hotA ( aura tilaka mahAzayake kathanAnusAra honA hI cAhie thA ] to, phira unameM saGkalita anekAntavAdaparaka AkSepokA uttara diye vinA haribhadra kabhI nahIM mauna rahate / isa liye hamAre vicAra se zaMkarAcAryakA janma haribhadrake dehavilayake bAda, arthAt pro. pAThakake vicArAnusAra zaka 790 meM honA vizeSa yukti saMgata mAlUma detA hai / Aho ! Shrutgyanam Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka1] hariSeNakRta kthaakosh| hariSeNakRta kthaakosh| [lekhaka-zrIyuta paM. nAthUrAmajI premI, bhUtapUrvasaMpAdaka, jaina hitaissii|] digambara aura zvetAmbarasampradAyake vidvAnoM Ta bhI saMbhavataH draviDa dezakA hI nAmAntara hai| dvArA aneka kathAkoza race gaye haiM; paraMtu abhI isa kathAkozameM hI bhadrabAhu-kathAnakameM likhA taka jitane kathAkoza upalabdha hue haiM, ve ape- hai:kSAkRta arvAcIna haiM-gyArahavIM zatAbdIke pahalekA anena saha saMgho'pi samasto guruvAkyataH / abhI taka koI kathAkoza prApta nahIM huA hai / isa dakSiNApathadezasthapannATaviSayaM yayau // 40 // lekhameM hama jisa kathAkozakA paricaya denA caahte| haiM vaha zaka saMvatU 853, vikrama saMvat 989 aura isase siddha hai ki punnATa dakSiNApathakA hI khara nAmaka vartamAna saMvat ke 24 ve varSakA banA eka deza hai aura use draviDa deza mAnanA kucha huA hai aura isalie isa samaya hama use sabase asaMgata nahIM ho sakatA / usa samaya zAyada karnAprAcIna jaina kathAkoza kaha sakate haiN| Taka deza bhI draviDa dezameM ginA jAtA thaa| isa / isa kathAkozakI eka prati pUneke " bhANDAra saMghakA eka aura nAma dramila saMgha bhI hai| nyAyakara-prAcyavidyAsaMzodhana mandira" meM maujUda hai vAnazcayAla vinizcayAlaMkAra aura pArzvanAthacarita adike jo vi0sakI likhI huI hai| yaha jayapara kartA suprasiddha tArkika vAdirAjane apaneko dramilake godhAjIke mandirameM likhI gaI thI aura saMbhavataH saMghIya likhA hai / draviDa dezako dramila deza bhI vahIMse gavarnameNTa ke lie kharIdI gaI. hai / isakI kahate haiN| zlokasaMkhyA 12500, patrasaMkhyA 350 aura kathAsaMkhyA suprasiddha harivaMzapurANake kartA prathama jinasena 157 hai| prAyaH sArA grantha anuSTup chandome racA bhI isI punnATa saMghake AcArya the:.gayA hai / racanA bahuta prauDha aura sundara vyatsaSTAparasaMghasantatibRhatpunnATasaMghAnvaye-" to nahIM hai; parantu digambara sampradAyake anya kathAkozosa acchI hai| harivaMza-prazasti / isake kartA hariSeNa nAmaka AcArya haiM jo apa- yaha kathAkoza bhI usI varddhamAnanagarameM banAyA nI guruparamparA isa bhAMti batalAte haiM-1 mauni gayA hai jahA~ ki jinasenasUrine harivaMzapurANakI bhaTTAraka, 2 zrIhariSeNa, 3 bharatasena aura 4 hari- racanA kI thii| aura jaba ki jinasena punnATa saMghake SeNa / hariSeNa punnATa saMghake AcArya the / yadyapi diga- hI AcArya haiM taba saMbhava hai ki hariSeNa AcArya mbara sampradAyake aneka AcAryoMne isa saMghako jinasenakI hI ziSyaparamparAmeM hoN| yadi maunibhaTTA. pAMca jainAbhAsoMmeM eka batalAyA hai; parantu phira bhI rakakI guruparamparAkA patA laga jAya to isa bAtakA yaha digambara sampradAyakA hI bheda thaa| yaha drAvi- nirNaya sahaja hI ho jaay| DasaMghakA nAmAntara jAna paDatA hai / draviDadezIya varddhamAnapura karnATaka dezakA hI koI prasiddha honeke kAraNa isakA draviDasaMgha nAma huA hai|punnaa- nagara hai| mAlUma nahIM isa samaya vaha kisa nAma1 mere dvArA sampAdita aura jainagrantharatnAkara kAryAlaya, se prasiddha hai| jinasenasUri likhate haiM:-- bambaI, dvArA prakAzita 'darzanasAra ' meM jainAbhAsoMkA vi. "kalyANa: parivaddhamAnavipulazrIvarddhamAne pure. stRta vivecana dekhie| zrIpAliyanannarAjavastau paryAptazeSaH xx" 2 dakSiNamahurAjAdo dAviDasaMgho mhaamoho| isI prakAra isa kathAkozake kartA likhate haiN:||28|| devsen| ___"jainAlayavAtavirAjitAte "3 ApaTekI saMskRta-iMgliza DikzanarImeM punnATakA artha 'karnATaka deza' likhA hai| cndraavdaatdyutisaudhjaale| Aho! Shrutgyanam Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya sNshodhk| [bhAga 1 kArtasvarApUrNajanAdhivAse apekSA choTe haiM, isIlie jAna paDatA hai ki zrIvarddhamAnAkhyapure xxx // " isakI prati likhanevAlene isake nAmake sAtha bRhaisase jAna paDatA hai ki usa samaya yaha nagara 1 t vizeSaNa lagA diyA hai / graMthakartAne svayaM ise bahuta samRddhizAlI thA aura aneka jainamandiroMse 'kathAkoza 'hI likhA hai| suzobhita thA / vahA~ke nannarAjake banAye hue pArzva- hamako isa kathAkozakI saba kathAyeM paDhanekA nAthAlaya nAmaka jainamandirakA-jahA~ ki harivaMza- avasara nahIM milA / hai bhI ve bahuta mAmUlI aura purANa samApta huA thA-aura bhI kaI granthoM meM ulle- vizeSatvahIna / kucha kathAyeM aitihAsika puruSoMse kha milatA hai| sambandha rakhanevAlI haiM, jaise cANakya, zakaTAla, yaha grantha vinayapAla nAmaka rAjAke samayameM aura bhadrabAhuH parantu ve bhI vAstavika itihAsase likhA gayA hai| pranthaprazastise yaha mAlama nahIM kama sambandha rakhatI he-kevala jainadharmakI mAhimA hotA hai ki vinayapAlakI rAjadhAnI khaaNthii| saMbha- baDhAneke uddezyase likhI gaI haiN| vataH vaha vardhamAnapurameM hI hogii| hama isa bAtakA isameM bhadrabAhukI jo kathA likhI gaI hai usameM patA nahIM lagA sake ki vinayapAla kisavaMzakA do bAte baDI vilakSaNa haiM aura purAtattvajJoMke dhyArAjA thA; parantu saMbhavataH vaha rASTrakUTa rAjAoM- nameM rahane yogya haiN| eka to yaha ki, bhadrabAhune 12 kA mANDalika hogA aura caturtha govinda yA suvarNa varSakA ghora durbhikSa paDanekA nizcaya karake apane varSakA samakAlIna hogA jisane zaka saMvatU 856 ziSyoM ko hI dakSiNApatha tathA sindhvAdi dezoko taka rAjya kiyA thaa| bheja diyA thA; para ve svayaM ujjayinImeM rahe aura __ yaha kathAkoza kisI -- ArAdhanA ' nAmaka kucha dinoMmeM ujjayinIke nikaTa bhAdrapada-(bhelagranthase uddhRta karake, sArAMza rUpameM yA usake sA?) nAmaka sthAnameM svargavAsI ho gye| dUsare, sahArese likhA gayA hai, yaha bAta prazastike AThave ujjayinI ke rAjA candraguptane bhadrabAhuke samIpa zlokake ' ArAdhanodhdataH ' padase mAlUma hotI dIkSA le lI thI aura ve hI pIche vizAkhAcAryake hai| aisI dazAmeM kahanA hogA ki isa granthakI nAmase prasiddha hue the / ve bhadrabAhuke samIpa na kathAyeM Adhika nahIM to hariSeNake samayase lo do raha kara dakSiNApathako cale gaye the / anya kaI so varSa pahale kI avazya hoNgii| kathAoMke aura zilAlekhoMke anusAra bhadrabAhu digambara sampradAyameM 'ArAdhanA-kathAkoza ' AcArya bhI dakSiNApathako gaye the aura unakA sva. nAmake do saMskRta kathAkoza aura bhI haiM / inameMse eka prabhAcandra bhaTrArakakA banAyA hA gadyameM hai 1 bhadrabAhumanidhArA bhysptkvjitH| aura dUsarA mallibhUSaNake ziSya nemidatta brahmacA paMpAkSudhAzramaM tI jigAya sahasosthitam // 42 rIko padyameM hai| yaha dUsarA prathamakA padyAnuvAda prApya bhAdrapadaM dezaM dhImadujjayinIbhavam / mAtra hai| ye donoM kathAkoza isa kathAkozakI cakArAnasanaM dhAraH sa dinAni bahUnyalam // 43 ArAdhanAM samArAdhya vidhinA sa caturvidhAm / 1-nemidatta brahmacArI vi0 saM0 1575 ke lagabhaga samAdhimaraNaM prApya bhadrabAhurdivaM yayau // 44 hue haiN| 2 bhadrabAhuvacaH zrutvA candragupto nreshvrH| 2-devendracandrArkasamarthitena tena prabhAcandramunIzvareNa / asyaiva yoginaM pAveM dadhI jainezvaraM tpH||18 anugrahArthaM racitaM suvAkyarArAdhanAsArakathAprabandhaH / / 6 // candraguptamuniH zIghraM prathamo dazapUrSiNAm / tena krameNaiva mayA svazaktyA zlokaH prasidvaizca nigadyate sH| sarvasaMghAdhipo jAto vizAkhAcAryasaMjJakaH // 39 mArgeNa ka bhAnukaraprakAze svalIlayA gacchati sarvalokaH ||nnaa anena saha saMghopi samasto guruvaakytH| -nemidattaruta kathAkoza / dakSiNApathadezasthapunnATaviSayaM yayau / / 40 Aho! Shrutgyanam Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1 hariSeNakRta kthaakosh|... rgavAsa zravaNabelagolake candragiri parvatapara huA thA, isa kathAkozameM samantabhadra, akalaMkadeva aura tathA unake sAthacandagapta bhI gaye aura unakA pAtrakesarI (viyAnaMda) kI kathAye nahIM hai| jo dUsarA nAma vizAkhAcArya nahIM kintu prabhAcaMdra avazya honI cAhie thiiN.| kyoM ki isake kartA thaa| vizAkhAcArya nAmake AcArya usa saMghameM ukta samantabhadrAdi AcAryoMke dezake hI the| akadUsare hI the / ina kathAoM aura zilAlekhoMke A- laMkadeva pAtrakesarIse thoDe hI samaya bAda hue the| garase hI samrATa candraguptake jaina honekI sArI prabhAcandra aura nemidattake kathAkozoMmeM hI sabase vAla khaDI kI gaI hai aura svargIya vinseMTa smi- pahale ukta kathAyeM dikhalAI detI haiM, jisase saMdeha se suprasiddha itihAsajJa bhI candraguptakA jaina hotA hai ki unakI racanA kimvadantiyoM yA pracaFaria'saMbhavanIya' batalA gaye haiN| jina zilAle'khole aura kathAoMse candraguptakA jainatva siddha . - lita pravAdoMke anusAra svayaM ukta kathAkozakAroM karanekA prayatna kiyA jAtA hai. isameM sandeha hI dvArA hI kI gaI hai| ki unameMse koI bhI isa kathAkozase prAcIna ho| antameM hariSeNake kathAkozake prAraMbhakA maMgalAhama AzA karate haiM ki itihAsajJa isa viSayapara vi- caraNa aura antakI prazasti dekara hama isa lekhako zeSa vicAra karanekI kRpA kreNge| samApta karate haiM:-- o namo vItarAgAya / zriyaM parAM prAptamanantabodha munIndradevendranarendravandham / / nirastakandarpagajendradarpa namAmyahaM vIrajinaM pavitram // 1. vighno na jAyate nUnaM na kSudrAmaralaMghanam / na bhayaM bhavyasattvAnAM jinamaMgalakAriNAm // 2 ji (ja) nasya sarvasya kRtAnurAga vipazcitAM karNarasAyanaM c| samAsataH sAdhumanobhirAmaM paraM kathAkozamahaM pravakSye // 3 , antameM graMthakartA pranthake amara honekI icchA karate hue apanA paricaya isa prakAra dete haiM -.. yAvacandro raviH svargo yAvatsalilarAzayaH / yAvayoma nagAdhIzo yaavdvNgaadinimngaaH|| 1 yAvattArA dharA yAvadrAmarAvaNayoH kathA / tAvaccArukathAkozaH tiSThatu kSitimaNDale // 2 yugalamidam / yo bodhako bhavyakumudvatInAM niHzeSarAddhAntavacomayakhaiH / punnATasaMghAMbarasannivAsI zrImaunibhaTTArakapUrNacandraH // 3 jainAlayabAtavirAjitAnte cndraavdaatdyutisaudhjaale| kArtasvarApUrNajanAdhivAse zrIvardhamAnAkhyapure vasansaH // 4 yugalamidam / sArAgamAhitamatirviduSAM prapUjyo nAnAtapovidhividhAnakaro vineyaH / tasyAbhavadguNanidhijanatAbhivaMdyaH zrIzabdapUrvapadako hariSeNa saMjJaH // 5 chandolaMkRtikAvyanATakacaNaH kAvyasya kartA sato, vettA vyAkaraNasya tarkanipuNastattvArthavedI paraM / nAnAzAstravicakSaNo budhagaNaiH sevyo vizuddhAzayaH, senAnto bharatAdiratra paramaH ziSyaH babhUva kSitau // 6 1 isake liye dekho jainasiddhAntabhAskara kiraNa 1-1-3, varSa 1 / 2 mUryasya kA pAThaH / Aho! Shrutgyanam Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka / lakSaNalakSavidhAnavihInaH chandasApi rahitaH pramayA ca / tasya zubhrayazaso hi vineyaH saMbabhUva vinayI hariSeNaH // 7 ArAdhanoddhRtaH pathyo bhavyAnAM bhAvitAtmanAM / hariSeNakRto bhAti kathAkozo mahItale // 8 honAdhikaM cArukathAprabandhAkhyAtaM yadasmAmiratipramugdhaiH / mAtsaryahInAH kavayo dharaNyAM tatzodhayantu sphuTamAdareNa // 9 bhadraM bhUyAjjinAnAM nirupamayazasAM zAsanAya prakAmaM, jaino dharmopi jIyAjjagati hitatamo dehabhAjAM samastaM / rAjAno'vantu lokaM sakalamatitarAM cAruvAto'nukUlaH, sarve zAmyantu sattvAH jinavaravRSabhAH santu mokSapradA naH // 10 navASTanavakeSveSu sthAneSu triSu jAyataH / vikramAdityakAlasya parimANamidaM sphuTam // 11 zaSTa vispaSTaM paMcAzat tryadhikeSu ca / zakakAlasya satyasya parimANamidaM bhavet // 12 saMvatsare caturvize vartamAne kharAmidhe / vinayAdikapAlasya rAjye zakropamAnake // 13 evaM yathAkramokteSu kAlarAjyeSu satsu kau / kathAkozaH kRto'smAbhirbhavyAnAM hitakAmyayA // 14 kathAkozo'yamIdRkSo bhavyAnAM malanAzanaH / paThatAM zRNvatAM nityaM vyAkhyAtRNAM ca sarvadA // 16 sahasrairdvAdazairbaddho nUnaM paMcazatAnvitaiH / jinadharmazrutodyuktairasmAbhirmativarjitaiH / / 17 iti zrIhariSeNAcAryakRtaM bRhatkathAkozaM samAptaM / granthasaMkhyA 12500 / zrIrastu / kalyANamastu / saMvat 1868 kA mAsottamamAse jeThamAsa zuklapakSa caturthyA tithau sUryavAre zrImUlasaMdhe nandyAmnAye valAtkAragaNe sarasvatIgacche kundakundAcAryAnvaye bhaTTArakajI zrImahendrakIrtijI tatpaTTe bhaTTArakajI zrIkSemendrakIrtijI tatpaTTe bhaTTArakajI zrIsurendrakIrtijI tatpaTTe bhaTTArakaziromaNI bhaTTArakajI zrIsukhendrakIrtijI tadAmnAye savAI jayanagare zrImanneminAthacaityAlaye godhAkhyamandire paMDitottamapaMDitajI zrIsaMtoSarAmajI tatsikhyapaMDita vaSatarAmajI tacchiSya harivaMzadAsajI tatsipya kRSNacandraH teSAM madhye vaSatarAmakRSNacaMdrAbhyAM jJAnAvaraNI karmakSayArtha bRhadArAdhanA kathA kozAkhyaM granthaM svAzayena liSitaM zrotRvaktRjanAnAmidaM zAstraM maMgalaM bhavatu / "" dUra Aho ! Shrutgyanam [bhAga 1 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka Aho! Shrutgyanam ati prAcIna jaina kIrtistaMbha, citoDagaDha, mevATa / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga 1 ] // arham // jaina sAhitya saMzodhaka gujarAtI lekha vibhAga DaoN. harmana jekobInI kalpasUtranI prastAvanA. [ aMka 1 [ anuvAdaka-zrIyuta aMbAlAla caturabhAI zAhA, bI.e. ] [ noTa: - lIpjhIga (jarmanI) mAM prakaTa thatI (Abandlungen fur die Kunde des Mo-genjandes' nAmanI prathamAlAmAM, I0 sa0 1879 mAM DaoN. harmana jekobIe romana lApamA vistRta prastAvanA, upayogI TippaNa, vividha pAThAMtarI, ane prAkRta saMskRta zabdakoSa sAtha bhadrabAhusvAmI viracita kalpasUtra prakaTa karAvyaM hatuM. e pustakanI, prastAvanAmA e vidvAn jaina skaoNlare kalpasUtra sAtha saMbaMdha dharAvanArI bAto sivAya bIjI paNa ghaNIka bAbato laMbANathI carcelI che, ane temA, temanA pahelAMnA je keTalAka prasiddha yUropIya skaoNlaroe jainadharmanI aitihAsikatA ane svataMtratAnA saMbaMdhAM judA judA bhrAMtivALA vicAro prakaTa karelA hatA, temanuM saMkSepamA nirasana karye che. DaoN. jekobInuM e amUlya ane prAraMbhika pustaka Aje durlabha thaI gayuM che, temaja jainasamAjanA moTA bhAgane - iMgrejI ke lavaNI lIlA grejyueTo suddhAM ne e vatanI khabara nathI ke ukta vidvAne potAnA e upayogI pustakamAM jainadhanA viSayamA kevA kevA vicAro pradarzita karyA che. tethI e pustakanI prastAvanAno sarala anuvAda atra ApavAmAM Ave che. ThekA eTa sUcI devUM jarUranaM che ke A lekhamAM jaNAvalA, tathA evA bIjA lekho, ke je hamezAM A patramA prakaTa thatA raheze temAM jaNAvelA badhA vicAro sAtha saMpAdaka saMmata che, ema samajI levAnI koIe bhUla na karavI. saMpAdaka hamezAM potAnA svataMtra lekhokta vicAro mATeja javAbadAra hoya che temaja anya lekhakonA vicAro paNa hamezAM eka sarakhAja rahe che, ema paNa koIe dRDha dhAraNA na karI levI. jJAna ane sAghanonA anusAre moTA moTA lekhakonA vicArAmAM paNa parivartana thatuM rahe che, e. sarvAnubhavasiddha hakikata che. eja niyamAnusAra DaoN. jekobAMnA vicAromAM paNa prastuta prastAvanA lekhyA bAda, pAchaLathI, keTalIka bAbatomAM saMzodhana - parivartana thayuM che, ema temanA pAchaLanA lakhAelA keTalAka lekho uparathI samajAya che. have pachInA aMko mAM ' pUrvanA pavitra pustako' (Sacral Books of the East ) nAmanI suprasiddha graMthamAlAmAM DaoN. jekobI dvArA anuvAdita jaina- sUtrAnA je be pustako prasiddha thayAM che temanI prastAvanAno anuvAda paNa kramathI ApavAnI icchA che. AzA che ke vAcako vicArapUrvaka temano pUrepUro lAbha leze. - saMpAdaka. ] Aho! Shrutgyanam Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [bhAga 1 __ mahAvIra nirvANanA samayanuM nirUpaNa karatAM pahe. rIte kathana che ke mahAvIranA jamAli nAmanA bhANeja lA ApaNa zarUAtamAM e tapAsa karIe ke jaina- dharmabheda ko hato; temaja bhagavatI sUtra ( saya 17) carma ane bauddhadharma banne paraspara svataMtra dharmo cha ke eka mAM mahAvIranA bIjA zipya makkhaliputta gosApIjAmAMthI nIkaLelA che. je yUropIya vidvAnoe lanA upara paNa sphuTa rIte AkSepo karelA A viSaya upara Aja sudhImAM lakhyaM che. te saghaLA sA. jovAmAM Avecha. ( sAthe sAthe kahI jAuM chaM ke mAnya rIte upara darzAvalA bIjA manane svIkAravAna A makkhaliputta gosAla te pAlisUtromAM nirdiSTa potAnuM valaNa batAve che. kolaka ( Colebrooke ) maMkhaligosAlaja che. tane te sthaLe cha taithikomAMnomahAvIrane gautama buddhAnA guru tarIke mAne che. ane pAkhaMDamatAvalaMbiomAMno-eka tathA buddhamatanA te pramANe mAnavAna kAraNa te e batAve che ke mahA- virodhI tarIke gaNAvyo che. vIrano eka indrabhUti nAmano ziSya ghaNIvAra gauta- pro. eca. vilsana (Prof. H. Wilson) 'hiMdu masvAmI athavA gautama nAme oLakhAya che. prinsepa onA dhArmika saMpradAyo' nAmanA potAnA nibaMdhamAM ( Prinsep ) ane sTIvansana ( Stevenson ) e kolakrakathI tahana viruddha mata upasthita kare che. te ve vidvAno tenAja abhiprAyane svIkAre che, ane thoDA- kahe chai ke jainadharma e bauddha dharmanI zAkhAche ane te ja samaya agAu, mi. eDavarDa thomase (Mr. Ed. I. sa. nI dasamI satAbdinA arasAmA buddhadharmanI Thomas ) paNa teja matanu punaH pratipAdana kayu che. paDatImAMthI utpanna thayo che. pro. e. vebara potAnA pro. vebara ( Prof. Weber ) potAnA zatrujaya mA- uparokta pustakamAM jo ke jainadharmanI AnA karatA hAtmya ('Ueber das Catrunjaya mahatmya') vadhAre prAcInatA svIkAra cha paraMtu sAthe te bauddhadharmauparanA nibaMdhamAM kolabukanI kalpanAne bhrAMtipUrNa nI pUrvakAlikatA paNa, eca. vilsananA kahevA mujasiddha kare che ane lakhe che ke, indrabhUti te gautamabuddhanI bakavala rAkhe che. pro. lesana (Prof. Lassen) ekaMmAphaka kSatriya nahIM paNa brAhmaNa jAtino hato. tenu dara vebaranA abhiprAyaneja maLato thAya che ( Indgotra gautama hovAthI te e nAme paNa oLakhAya che. Alterth. IV 755 Sqq). upara uparathI jotAM paraMtu ATalA uparathI tenI gautamabuddhanI sAthe eka- keTalAMka kAraNo pro. vilsananA matane puSTi ApatAM tA karavI te prakaTa bhUla che. jo indrabhUtie virodhI mAluma paDe che. kAraNa jainasatromA jaNAvyA pramANe mata sthApavAna vadhamAnanA dharmamAgeno tyAga karyo mahAvIra vihAranA-ke je buddhanI paNa janma ane upahota, to, mahAvIra nirvANa bAda thoDA vakhata pachI dezanI bhami hatI, tyAMnA nivAsI mAtra hatA, racAelA jainasUtromAM vAraMvAra tenA saMbaMdhamAM je Adara eTalaMja nahIM paNa te banne samakAlIna ane ekaja bharelA ulekho karavAmAM AvyA che te kadApi na rAjAonA rAjyomAM vicaratA hatA, evaM paNa varNana karavAmAM Avata. barake tethI ulaTuM, mahAvIrano maLI Ave che. alabata zreNika ane kuNika (athavA priya ziSya hovA chatAM bane teTalI rIte tenI nidAja karavAmAM AvI hota * kAraNa ke sUtromA spaSTa gurunA aNadhAryA avasAnanA samAca ra sAMbhaLyA tyAre teo ......... atyaMta zokagrasta banyA hatA. pachIthI temaNe prabuddha thaI joDe * indrabhUtinA saMbaMdhamAM je eka daMtakathA pracalita che te ke, eka aMtima avaziSTha baMdhana, ke jenAthI teo saMsArabaddha uparathI indrabhUAMta tamanA guru upara keTalA anurakta hatA te hatA, te bIjuM kAMI nahIM paNa temanA guru pratyeno temano prabala spaSTa thAya che. mahAvIranA dehatyAga vakhate teo gerahAjara premabhAva hato. pazcAt temaNe te baMdhanane sarvathA chedI kebalaitA; jyAre temaNe sthAna tarapha pAchA pharatAM potAnA pUjya- jJAna prApta karyu hatuM. Aho ! Shrutgyanam Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] DaoN. hemana jekobAMnI kalpasUtranI prastAvanA. koNika ) AvAM nAmo bauddhasUtromA jovAmAM AvatAM nathI, tathApi zreNya yA zreNika evA zabdo vimbisAranA biruda tarIke jovAmAM Ave che; ane teno putra kuNika, ke je aupapAtikasUtramAM bibbhisAraputtatarIke paNa oLakhAyache, te spaSTa rAte bimbisA rano putra ajAtazatruja hovo joie. kAraNa ke jaina ane bauddhasUtromA anukrame te bannene potAnA pitAnI hatyA karanAra tarIke varNavelA jovAya chaM. kuNikano putra udAyin ke jeNe jainaparaMparAgata kathAnusAra pATaliputra vasAvyaM hatuM, te ajAtazatruno putra udayi bhaddakaja che; ema sahelAIthI sAbita karI zakAya evaM che. kAraNa ke, bauddhAnuM paNa tenA saMbaMdhamAM tevuja kathana che. A uparathI eTalaM to niHsaMdeha jaNAya che ke bimbisAra ane ajAtazatru, jeo buddhanA samakAlIna hatA, teo punaH jaina Agama mAM zreNika ane kuNi kanA nAme mahAvIranA samakAlIna dRSTigocara thAya che. temanAthI keTalaka aMze alpapratiSThita evI bIjI vyaktionA saMbaMdhamAM paNa AvI hakikata maLI Ave che. jemake maMkhalino putra gosAla (athavA jainAnusAra - makkhali; maMkhali makkhAli bimbisAra bibbhisAra ) ane licchavi ( jaina - lecchaI ) rA - jAo. anya eka dalIla pro. vilsana potAnA pakSamAM e raju kare che ke, zAkyasiMha ane vardhamAnanA vizeSaNo athavA guNanAmo eka sarala che. udAharaNa tarIke - buddha, jina, ane mahAvIra ( 1 ) vigere. ane bIjuM paNa eka pramANa e che ke bannenI patnInuM nAma yazodA hatuM. A pramANothI, ec. vilsana buddha ane mahAvIra banne eka vyakti che, ema jaNAce che, paraMtu A sivAya te bannenI bacce bIju koI prakAranaM sAmya nathI, kAraNa ke A sivAyanI jeTalI hakikato buddhanA saMbaMdhamAM lakhavAmAM AvI che, temAMnI eke vardhamAnanI hakikata sAthai maLatI AvatI nathI. temaja banne mahAtmAonAM sagAnAM nAma, janmabhUmI, ziSyaparivAra, AyurmaryAdA, tathA temanA jIvananA adbhUta banAvo ane AcAra-vicAro ke je manA upadezo uparathI tAravI zakArache te saghaLAM ta bhinna bhinna che. huM A sthaLe mAtra eka lIja bAba upa thoDI carcA karIza. pahelI bAcatAMne TIkAga jarUra nathI. huM jyAM sudhI nirNaya karI zakyo chu, rA uparathI, mahAvIranuM mAnasika vaLaNa vItarAga (vikta) jIvana tarapha hatuM temano upadeza paNa mukhya ce karIMge AdhyAtmika jJAna ane dhArmika AcAraNone laga toja che. temanuM tattvajJAna athavA paramArtha (adhyAtmaka) svarUpa viSayaka jJAna nyAyazAstranI pUrvApara saMgAtanaH dRSTie utkRSTa jaNAMta nathI, kAraNa ke te gaMbhIra ane sarvAMgapUrNa zodha ( gaveSaNA ) karavAne badale mAtra mUkSma ane zramasAdhita bhedo ( vikalpo ) ubha kare che. A siddhAntanuM nAma syAdvAda che, ana zUnyavAda ke je bauddha tattvajJAnane potAnI jama gUMcavI nAMkhe che, tenA bhayathI potAne dUra rAkhe he. Flux ) siddhAnta herekTisanA paryAyavAda sAthe thoDeka aMze maLato Ave che--jo ke etenA jeTalo gahana nathI. mahAvIra sarvasAmAnya mAnyatA pramANe AtmAnuM nitya- astitva ane dhAmika tapazca raNanA prabhAva (sAmarthya) ne vizeSa mAne che; tyAre bauddho A banne siddhAntonI viruddha kathana kare che mahAvIranaM nItitattvazAstra paNa mAtra jema hiMdudharmanA bojA ghRNA saMpradAyomAM jovAmAM Ave che tema sAdhujIvananA niyamonuja varNana karI virAma pAma hai. TuMkAmA mahAvIra hiMdusthAnanA dhArmika puruSo sAdhAraNa prakAranA lAge che, dhArmika viSayonA saba dhamAM temanI buddhizakti hatI kharI; paraMtu buddhamAM jevI pratibhAzakti niHsaMzayarIte mAnI zakAya che, tevI to, temanAmAM na hatI, buddha potAnA tAttvika vicAro TheTha zUnyavAdanA kinArA - aMtima maryAdA - sudhI laI jAya che. ane tema karavA chatAM paNa, teo potAnA tarkane taddana spaSTa rAkhavA pUrNa kALaja rAkhe che, teo pAMDityadarzaka bhedopabhedo dekhADavAra e Aho! Shrutgyanam Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [bhAga 1 spaSTarIte brAhmaNadharma sAme thavAnuM hataM. jo Apa vuddhanA samayanA tairthika matAcAryonA siddhAntAnuM varNana vAMcIzuM - je varNana bauddhonA sAmaJJaphalasuttamAM ApalaM cha,to ApaNane jaNAze ke te sarva alpa yA bahu aMze, te vakhatanA sudhArako hatA. te badhAthI buddhanI je vizeSatA hatI te temanI pratibhAne laIneja hI. buddhanI mAphaka mahAvIra paNa eka bIjA sudhAraka hatA ane te potAno svataMtra mata sthApavAne saphaLa thayA hatA, ema je ApaNa mAnIe to temAM yuktirahitatA ke asaMbhavitatA jevuM jaNAtuM nathI. A vicArane huM aitihAsika satya tarIke sthApita karavA dalIlA raju karUM tenI pahelAM mAre bauddha dharmI pUrvakAlikatAnA himAyatioe ju karelI ve viruddha yuktionuM nirAkaraNa karavuM joIe. prathama, jo huM bhUlato na hou to hemilTana cukenana ( Hamilton Buchauan) nA kathananA AdhAre ema manAya che ke jaino jJAti vyavasthA svIkAre che; ane A mAnyatAnA pAyA upara jainadharmanI utpattinA saMbaMdhamAM nIcenI kalpanA ubhI karavAmAM AvI che, ke jyAre brAhmaNoe bauddhone trAsa ApavA mAMDyo tyAre teoe potAnA dharmAMdha pratispardhIonI sAthai samAdhAna karavA arthe jJAti vyavasthAno svIkAra karyo. kAraNa ke jo temaNe eTalaM namatu mUkyuM na hota, to brAhmaNoe te pAkhaMDamatane sarvathA dAbI dIgho hota. A vicAramAthI evI kalpanA janmI, ke A rIte kSINa thato bauddhadharmaja jainadharmanA rUpamAM parivartita thayo. A kalpanAno A sthaLe huM uhApoha karavA mAMgato nathI. mAtra eTaluMja jaNAvIza ke te kalpanAno huM asvIkAra karUM chu. cAturya banAvA kozIza karatA nathI; ane tethI manuM tattvajJAna thoDA tattvabhUta vicAro upara racAelI eka saMsthiti (System) rUpa bane che. mahAvIranaM tattvajJAna tama banatuM nathI. te mAtra bhinna bhinna viSayo upara pannattinA rUpamAMja rahe che tenI aMdara AdhyAtmika viSayanA vicArasamuccayane dhAraNa karavA yogya thoDA mULabhUta tattvo nathI. tattvajJAna viSayaka vicAromAM tarkanI pUrvApara saMgati jALavA uparAMta buddhe udAra ane mahAn sUtromA, tathA nItinI kalpitavArtA oma, manuSya jAtinA trividha tApanA nivAraNa arthe je dayAnI tIvra lAgaNI prakaTa karI che, te uparathI temanI pratibhAnu zreSThatva spaSTa jAI Ave che. jaina graMthA karatAM bauddhagraMthonI mahattA temanA naitika tattvane laIne che, meM upara kaha ve che tema, mahAvIre nItizAstrane adhyAtmavidyA karataM halakA darajjAnuM tathA tenA eka anuSaMgI siddhAMta tarIke mAnyuM che. kAraNa ke temanuM khAsa lakSya paramArthavidyA upara hatuM mahA vIra ane buddhanA upadezanI A rUparekhA ApaNane, teo banne bhinna vyaktio hatI ema mAnavA dore che. te bannenA matabhedo paNa ghaNA vicAraNIya che. temanA tAttvika vicAronA pAribhASika yA sAMke tika zabdo paNa paraspara maLatA AvatA nathI. AvIrIte mahAvIra ane buddhane eka mAnavAmAM viruddhatA vadhatI jatI hovAthI, te banne pratiSThita - puruSo bhinna paNa samakAlIna vyaktio hatI, ema batAvatI jaino ane bauddhonI paraMparAgata kathAone sAcI mAnavA tarapha ApaNa valaNa thAya che. vastusthiti AvI hovAnA lIghe, banne matonI vaccenaM sAmAnya sAdRzya svAbhAvikaja che, ema sahaja jaNAI Avaze. banne saMpradAyonA saMsthApako samakAlIna ane samAna dezanivAsI hovAthI, prAkRtika niyama pramANe, te banne eka prakAranA dezakAlAnurUpa sarvasA - mAnya tattvajJAna aMna nIti viSayaka vicArasamUhano Azraya le temAM navAI nathI. tamanA jamAnAnu valaNa jainadharmamA yati ane zrAvaka nAmanA beja vibhAga che ane jo kadAcit hiMdusthAnanA koI koI bhAgamAM jaino lokavyavahAramA jJAtibhedo svIkAratA hoya to, te pramANe to, dakSiNa hiMdusthAnanA strIsti ane musalamAno tathA silonanA bauddho paNa svIkAre Aho! Shrutgyanam Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka DaoN. harmana jaikobInI kalpasUtranI prastAvanA. che. A bAbatane dharmanI sAthe koI saMbaMdha nathI. A A zabdo baparAyA cha taonA mApa uparathI jaNAya cha jJAtibhedo to mAtra sAmAjika bhedo cha ane te bhAra. ke mUlamAM-sUtranI racanA karanArAonA samayamAM tavAsIonAM magajamAM eTalA to UMDA jaDa ghAlIne -e zabdonuM uccAraNa : agnI ' ' AcArya , 'suhma baThe / che ke temane dhArmika sudhArakanA zabdo bIla vigerenA rUpamAM thatuM hovu joIe. jo te vakhate A kula khaseDI zake tema nathI. bauddhadharmanA lekhomA pramANa uccAraNa na thatuM hota-ane sUtrakAronI aneka dekANa brAhmaNono ullekha thaelo che, paNa te- bhASA paNa sarvathA hAlanA likhita sUtrAMnA jevIja TalA uparathI koI bauddhadharma upara jJAtirUpI dhArmika hota - to teo paNa---saghaLI prAkRta bhASAone yojanAne svIkAravAno Aropa na makI zake. bIjI sarakhI rIte lAgu paDatA svarazAstranA niyamo temanI dalIla evI karavAmAM Ave che, ke jainonI prAkRta bhASAne paNa lAgu paDelA hovAthI-e zabdono bhASA karatAM bauddhonI pAlibhASA vadhAra parAtana cheuccAra tema na karI zakyA hota. A viSayanA vianeTalA mATe te bauddhadharmanI parvakAlikatA sthApana stRta vivecana mATe huM vAcakane " Zeitschrift karavAne eka pramANa che. jo ke A dalIla taddana fur rergleichenile Sprachforschung" v. sAcI che. to paNa te koI bAbata siddha karI XXIII; p. 50-1, Sq| jovAnI bhalAmaNa karUM chaM. zaya.tI nathI. kAraNa kehaM AgaLa upara banAvIza te A zroDIka hakikato upAthI samajI zakAya che. ke pramANe jainasUtro je rUpamA hAlamA vidyamAna cha te sUpa bha pArnu anuka rUpa jaina sAhityanI prAcInatAnI mahAvIra nirvANa pachI eka hajAra jeTalAM varSoM bAda viruddhamA dalIla tarIke raju karI zakAya tema nathI, ane nakI karavAmAM AvyaM hatuM. A uparathI eTalaM to jyAra Ama cha to pachI tevI dalIlane jainadharmane take-siddhaja cha ke te pahelAMnAM eka hajAra varSomA bauddhadhamethI avocIna sthApita karavAmAM pramANa tarIe sonI bhASAmAM ghanA pheraphAro thayA hovA jo- ke to levAyaja kema ? aMtamAM, ApaNe vaLI jANIe Ie. kAraNa ke je AcAryoM mukhathI athavA lekhathI chIe ka jaina sAhityano caudapUrvanA nAme oLakhApotAnI ziSya paraMparAne e satro soMpatA gayA hoya. to eka bhAga tA naSTa 5I gayo cha; ane te kaI temanaM svAbhAvika valaNa, te sUtronI bhASAnA je janAM bhASAmA racAelA hato te ApaNa bIlakula jANarUpo pracalita bhASAmAMthI adRzya thayA hoya temanA tA nathA,* badale vartamAna vAkpaddhatipramANenA rUpono vyavahAra ApaNe upara jAyuM te pramANa jainonAM pavitra sUtro karavAna thAya. e ni:saMzaya che. dAkhalA bimbisAra ane ajAtazatranA samayane mahAvIranA tarIke, madhyayuganA jarmana lekhakonA graMthAnA utArA. jIvanasamaya tarIke banAve cha. have jainadharma te parA o paNa, utArA karanArAonI deza tathA kAlanI tana kAlamA hato ke nahIM tanI etihAsika dRSTie bhASAmAMja thayA hatA, ema spaSTa jovAya cha AvI zAdha karavAnI jarUrata che. sUtrAmA jaina yatio mATe vastusthiti hovA chatAM paNa eka udAharaNamAM maLabhA- bahu pracalita pa.bda ' niggaMtha ' ane sAdhvIo mATe pAnI nizAnI rahI gaI che ta spaSTa batAvI Apale ke nirmAthI ' maLI Ave cha varAhamihira ane hemamULa bhASA, sUtronI hAlanI bhASAthI, anya ghaNA AkA TalAka alpa prAcIna jaina graMdha mA ullekha karelo joronI mAphaka eka vizeSa AkAramA judI paDe che... vAmAM Ave che ke caudapUrvAMnI racanA saMskRta bhASAmAM thaelI dAkhalA tarIke, sUtromAM vaparAelA ' aganI ' 'A- hatA. DaoN. jekoba nI jANamAM te vakhate e ullekho nahIM cAriya' ' suhama ' vigere zabdo laIe. je chaMdomAM AvyA hoya.---jai. sA. saM. saMpAdaka, Aho! Shrutgyanam Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [bhAga 1 caMdra temane / nigraMtha' kahe che. zaMkara, AnaMdagiri jyAre tenI mAtAe tane samajAvyo ke tAro pitA ityAdi lekhako tene badale ' vivapana ' 'muktAMvara ' tArA tarapha hamezAM mAyAlu svabhAva rAkhato Avyo cha evA paryAyArthi : zabdo vApare che. eTaluM e. paNa ane tanA hAthe eka paNa evaM kArya nathI thayu ke dhyAnamA rAkhag joie ke prAcIna zabda ' Aheta , jenA lIdhe tane AvI jAtanI zikSA tArA taraphathI ane tyAra pachIno arvAcIna i.8 - jaina ' e banne bhogavavI paDe. ' mAtAnA A kathanathI kuNikane sarakhI rIte jainasAdha tathA zrAvaka ubhayane lAgu paDe- potAnA pitAnA saujanyanI khAtrI thaI ane tethI te cha. bauddha zramaNothI bhinna evA dhArmika puruSo mATe pazcAttApa karato, jAta kodALI laI pitAnI beDI vaparAto 'nigraMtha' zabda 'nigaNTha' rUpamA azokanI toDavA nikaLyo. zreNike kuNikane hAthamAM kodAAjJAo'mAM najare par3e che, ane DaoN. bulare LI laIne Avato joI dhArya ke Aje kuNikane ( Dr. Buhler ) * azokanI navI traNa AjJAo' hAthe potAna matyu thaze; tethI teNe potAnA saMtAnane ( 'Three neur edicts of Acokan p. 6 ) vALA AvA pApanA doSathI dara rAkhayA sAruM jAteja lekhanA chaThA paSThamAM te zabdane jainazabda 'nigraMtha' AtmaghAta ko. potAnA pitAne A rIte matyupAmelo tarIke atyAra Agamacaja sAbIta karI dIgho che. joIne kuNikane svAbhAvika ratija paNuM duHkha thayu. bauddhonA piTake!mAM nigaNThone baddha ane tenA anu- vigere. vigere. AvI rIta bhoLA bhAva thI--niSkapaTa. yAyIonA pratipakSI tarIke jaNAvyAno ullekha paNe kahelI kathA ema sacave cha ke bauddhonA karatAM maLI Ave che.(Sce Childers Pali Dictionary, jainIne potAnA AzrayadAtAnA pAponA saMbaMdhamAM S. V. Nigantha. ) ochA niSpakSapAtapaNe bolavAnuM eka kA Na hatuM ___ A saghaLI bAbato uparathI eTalaM sAbIta karIza- ane te e ke kuNike bauddhonI upara potAnI prasannatA kAya che ke jaino ane bauddho paraspara pratispardhIo hatA. batAvatAM pahalAM ghaNA samaya sudhI teNe jaino upara A prAcIna pratiyogitAnA astitvana anumAna te. potAnI maheravAnI rAkhI hatI. manI prAcIna aitihAsika kathAo uparathI paNa thaI zake ema che. bauddho khullA zabdomAM kahe che ke tevIja rIte, eka saMpradAyanA saMsthApaka tarIke ajAtazatrue tenA pitAnaM khana kayu hatuM, temaja 1 " athavA prAcIna kALathI cAlatA AvatA eka tenA maTe vIjaM ema paNa teo jaNAve che ke, teNe : dharmanA sudhAraka tarIke gaNAvA lAyaka-ane hu~ e bIjA potAnA junA dharmano tyAga karI saddharma-bauddhadharmano matanAja svIkAra karUM chu-mahAvIra nAmanI baddhathI Azraya lIdho tenI pahelAM te ghAtakI ane daSTa taddana bhinna evI eka vyaktino samaya, prAcIna 2 kALamA sthApana karI zakAyama che. prathamato. manano hato. AnAthI viruddha jaino, kuNika ke / janarala kanimahAga ( CGeneral Cinningham) jene ApaNe pahelAM ajAtazatruthI abhinnarUpe nakkI mathurAnA kaMkAlI TilAmAthI zodhI kADhelA eka karI gayA chIe, tene buddhipUrvaka pitRhatyAnA dossthii| zilAlekhanI zaruAtamA 'arhat mahAvIra devanAsa' dUra rAkhavAno prayatna kare cha. nirayAvali sUtramA A ne namaskAra karelo cha ( Archeol. Survey of saMbaMdhI eka lAcI kathA lakhAelI cha, tamA India, Vol. III, P. 35.Ed.Thoiness, JainikahevAmAM a vyUM che, ke, kuNika potAnA pi. sm or the early creed of Acoko p. 82.) tAne potA tarapha anyAyapaNe vartatI mAnI ane A zilAlekha eka * ubhI nama mUrti' nI laI tene kArAgRhamAM nAMkhyo hato. paraMtu nIce kotarelo che. A uparathI, e spaSTa pratIta thAya che Aho! Shrutgyanam Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] DaoN. haryana jekobInI katpasUtranI prastAvanA. ke ukta mahAvIra i.bda te vardhamAna nAmane mATe vapa. A sudharmA 'agnivaizyAyana' gotranA hatA. durbhAgye, rAyo che, paNa buddhane mAMTe nahIM. e zilAlekha upara nigaNTanAtaputtanA siddhAMtadarzaka sAmaJjaphalasattanA saMvatsara 98 lakhelo cha, mathurAmAM maLelA zilA- te bhAgano artha spaSTa samajAto nathI. chatAM paNa tenA lekhonI tArIkho kayA saMvatne uddezIne lakhAyalI AnupAnika bhASantara uparathI, huM kahI zakuM chu ke che te hajI nakkI thayaM nathI; chatAM paNa kaniSka ane 'nigaNThanAtaputa' ne mahAvIra tarIkeja gaNavAmAM huviSkanA nAmanirdezathI eTalaM to siddha thAya che koI paNa prakArano bAdha AMca tema nathI. DaoN0 bulhare ke te zilAlekho I0 sa0 nI zarUAtanA che. paNa eka kathAnA AdhAre mahAvIrane nigaNThanAtaghutta vIjo parAvo e che ke bauddhagraMthomAM paNa jainadharmanA rUpe je svIkAryA cha ta hakikata paNa A kathanana saMsthApakanA saMbaMdhamAM keTalAka ullakho maLI Ave che; puSTi Apa che. bauddhadharmanA AtmAvatAra(Hurdy. Mante ullekho tenA-jainadharmanA pravartakanA-koI sAmA- ual of Buddhism p.271 ), vaizyantara ane anyanya nAmanA rUpamAM nahIM paNa 'nigaNThanAtha' athavA graMthomAM evo ulle va che ke nigaNThanAtaputte potAnA 'nigaNThanAtaputta'nA vizeSanAmanA rUpamA che. ApaNe upAlinAmanA eka ziSya, ke jeNe bauddhadharmano aMgApahelAM joI gayA chIe ke -- nigaNTha ' e jainayati. kAra ko hato tenI sAthe kalaha karyA prch| pAvAmAM vAcaka zabda cha; ane 'nAtaputta' ne huM kalpasUtra ane kAla ko hato. kalpasUtrapramANe paNa mahAvIrana dehAuttarAdhyayanamAM AvelA mahAvIranA 'nAyaputta' biruda vasAna pAvAmAMja tharalu hovAthI, temaja jaina yatio tarIke mAna chu. nepAlanA bauddhagraMtho nigaNThanAthane nigaNTho kahevAtA hovAthI, e spaSTarIte siddha thAya jJAtinA patra kahe che ( Burnouf. Lotus de che ke 'nigaNThanAtha' e zabda mahAvIra mATeja vaparAyo la bonni loi p. 450), ane jaino paNa tene che. A pramANe buddha ane mahAvIra e banne bhinna * jJAtaputra' kahe che. ( See Petersburgh paraMta samakAlIna vyaktio hatI. A uparathI e Dictionary S. V. Jnataputra ) vaLI hemacaM. paNa spaSTa cha ke A banne dharmopadezakonA nirvANa dranA pariziSTa parva 1-3 vALo nIceno zloka sara- samayamAM thoDAkaja varSona aMtara hovu joIe. have khAkvA jevo che: janarala kaniGgahAme karelI azokanI traNa navI kalyANapAdapArAmaM zrutagaGgAhimAcalam / AjJAonI zodha uparathI, ane DaoN. bulhare aitivizvAmbhojaraviM devaM vande zrIjJAtanandanam // hAsika ane bhASAzAstranI dRSTie karelA temanA mahAvIrane A nAma ApavAnaM kAraNa e cha ke arthAlocana uparathI, buddhano nirvANa-samaya I. sa. tenA pitA jJAtakSatriya-jJAta jAtinA kSatriya-hatA. pUrva 477 nA arasAmAM nirNIta thayo cha, tethI nigaNThanAtaputtane sAmaphalasattamAM agnivaizya'yana mahAvIra nirvANano samaya paNa I. sa. pUrve 490 gotranA lakhyA che. A bauddhalokonI bhUla che. ane 460 nI vacce Avavo joIe. kAraNa ke, mahAvIra to gautama gotranA hatA. bauddha. zvetAmbaronI paraMparAnusAra mahAvIra-nirvANano lekhakoe dharmasaMsthApaka ane temanA mukhya ziSya sudha- samaya vikrama saMvat pahelAM 470 varSe Ave che, ane rmAne ulaTapAlaTa lakhI dIdhA che. arthAt ziSyanuM digambaronA mate vikramasaMvat pUrva 605 varSe Ave gotra gurune lagAiyuM che. jaina sUtromAM sudharmAne mahA- che. A banna saMpAdAyonI nodhAelI nirvANanI tArI. vIranA siddhAntonA pravartaka tarIke lakhyA cha, ke ravomA je 135 varSano taphAvata jovAmAM Ave che te jemaNe jaMbUsvAmIne prathama sUtropadeza Apyo hato, saMvat ana zaka vaccenA kAlanI barAbara cha, ane Aho Shrutgyanam Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 A uparathI evI saMbhAvanA ubhI thAya che ke digamba- paNa temanaM mULa cokasa jaNAtu nathI. A gAthAo rono vikrama saMvat te zAlivAhanano zaka che. kA. vIra ane vikrama saMvat vaccenA nikAla, ane raNa ke zAlivAhanano hamezA junA vikrama sAthe prAcIna kAlagaNanAnA AdhAra rUpa bane che. uparokta seLabheLa thaI jAya che. zvetAmbaro vikrama saMvat I. gAthAonA anusAra mauryavaMzanA rAjyanA prAraMbhazrI sa. pUrva 57 varSe zaru thayo, ema mAne che. mahAvIra te vikrama saMvatnA prAraMbha sudhI vyatIta thaelI varSanirvANa ane vikrama saMvat vaccenA 470 varSanA saMkhyA 295 thAya cha. arthAt 4+13+1+ aMtara saMbaMdhI hakikata zvetAmbaronA ghaNA graMthomA 60+30+108. AmAM vikrama saMvat aMne maLI Ave che. enuM prAcInatama pramANa-merutuGganI nisti sananI zaruAtanI vaccenA 17 varSa umera'vicArazreNi' nA pAyAbhUta, nIce ApelI smAraka vAthI candraguptanA abhiSekano kALa I. sa. pUrva gAthAo cha. e gAthAomAM mahAvIra nirvANa ane 312 varSe Ave che. A rIte grIka pramANo dvArA vikramAditya rAjAnI vaccanA aMtaramA je je rAjavaM. maLI AvatI tArIkha sAthe, A tArIkhanI ekatA zoe jeTalAM jeTalAM varSoM sudhI rAjya karyu temanI thaI jAya cha; ane tethI e paNa siddha thaI jAya cha noMdha ApelI che. te gAthAo haM ahIM TAMku chu,- ke trIjI gAthAmAM jaNAvalo vikrama (?) te I. sa. ane temanI sAthe temanA prathama prakAzaka DaoN. bulhare pUrve 57 varSamAM zaruthaelA saMvat yuganA saMsthApakanA karelI TippaNI ( Indian Antiquur's II. 362.) vAcaka che, nahIM ke I.sa. 78 mAM zaru thatA zakaumerUM chu. yuganA pravartakano nAmadarzaka. jo Ama na mAnIjaM rayaNiM kAlagao arihA titthaMkaro mahAvIra / e to caMdraguptanA abhiSekano kALa I. sa. pUrva 177 taM rayaNiM avaMtivaI ahisitto paalgoraayaa|| varSa Ave'. sahI pAlagaraNNo paNavaNNasayaM tu hoi nNdaann| 60 varSanuM pAlakanu rAjya aMne 155 varSAMnu ahasayaM muriyANaM tIsaM citra prasamittassa / 2 / nava-nandAnu zAsanabanne--maLIne kula 215 varSa balamitta bhAnamittA sahI varisANacatta nhbhnne| pramANa candragupta ane nivoNa vacano kALa che. have taha gadabhillarajjaM terasavarisA sagassa cau / 3 / I0 sa0 pUrvenA 312 varSAMmAM, A 215 umera 1 je rAtre arhata tIrthakara mahAvIra nirvANa pAmyA, vAthI, ApaNe i0 sa0 pUrva 27 mA varSane mahAteja rAtre avantIpati pAlakano rAjyAbhiSeka thayo. vIra nivoNanA nAmAMkita kALa tarIke prApta karI ___ 2 pAlaka rAjAnuM rAjya 60 varSa sudhI rA. pachI 155 varSasudhI nandoe rAjya karya. ten| bAda 108 1 huM nIcenI bAbata upara dhyAna khecu chu ke caMdraguptanA abhiSekano A kALa te selyasIDananA sananI AraMbha sAthe baMdha besato Ave che. mi. eDavarDa Tomasa mAne cha ke rAjya rA. ( Records of the Gupta Dynasty in 3 bAdamAM 60 varSa balamitra ane bhAnamitre rAjya- India p. 17, 18. ) selyusiDanasane karyu. ane temanI pachI 40 varSa nabhovAhana rAjAe ra lAMbA vakhata sudhI uttara hiMdusthAnamA po. tAna sthAna TakAvI rAnyuM haMtu, ane pInI rAjavaMzAvaLInI kALagaNanAtmaka noMdho upara ghaNI asara karI hatI. mi. TomasanA siddhAMtanI satyatA jo pratyakSa pramANathI sAbIta A gAthAono ullekha ghaNIka TIkAomAM thAya to candraguptanA abhiSekanI jaina tArIkha, je lagabhaga sAcI che, temAM sahaja guMcavADo ubhI karatI A hakikatano tathA kAlagaNanA-viSayaka ghaNA graMthomAM thaelo che. sahelAIthI khalAso ApI zakAya, Aho! Shrutgyanam Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka DaoN. harmana jekobInI kalpasUtranI prastAvanA. zakIe chIe. A kALa, ane sIlonanI kALa gaNanA paNa te pradyota-vaMzano che, ke je ( pradyotavaMza ) anusAre buddhanu nikoNa, je I0 sa0 pUrve 543 zaizunAga vaMzanI pahelAM thaI gayo hato. mahAvIranA mA varSamAM thayuM hatuM, tenI vacce mAtra 16 varSanoja samakAlIna je magadhanA rAjAo hatA te zaizunAgataphAvata rahe che. vaMzanA hatA. ujjayinI athavA avantInA rAjA maha vIra-nirvANa ane candraguptanA abhiSeka tarI ke eka bIjA pAlakanuM nAma mRcchakaTikamAM vaccenA kALanA saMbandhamAM bIjI paNa eka gaNanA jovAmAM Ave che, ane tenA mATe tyAM evaM varNana che, je hemacandranA pariziSTa parvamAM maLI Ave che. che ke Aryake tene rAjyabhraSTa karyo hato. A pAlaka e granyanA, 8 .mA sarganA, 341 mAM zlokamAM te kadAcit kathAsaritsAgaramAM vatsa dezanA kalpita lakheluM che ke rAjA udayananA sALA tarIke je pAlakanuM nAma AevaM ca zrImahAvIre mukte varSazate gte| peluM che, te saMbhavI zake. paraMtu, A udayana jema kupaJcapaJcAzadadhike cndrgupto'bhvnnRpH|| NikanA putra udAyInA badale bhrAMtithI prasiddhimA * ane A pramANe mahAvIra nirvANa pachI 155 Avyo saMbhave che, tema, e pAlaka paNa, teja nAmanA varSe candragapta rAjA thayo.' pradyota vaMzanA rAjA mATe bhUlathI prasiddha thayo lAge I. sa. pUrvenA 312 varSomAM 155 umera- che. ane tema thavAthI tene mahAvIrano samakAlIna vAthI, ApaNe jAIzu ke mahAvIra nirvANa I0 samajI levAmAM Avyo hoya ema jaNAya che. A game sa0 pUrve 467 mAM Ave che. tema thayuM hoya, paNa satya vAta to e che ke jaihemacandra candragupta ane nirvANanI vacce jeTalAM nonI asala kALagaNanAmAM pAlakane sthAna naja varSonu antara batAve cha teTalAM varSoM to gAthAo maLavU joIe. huM to ema dhArUM chaM ke sIlonanI mAtra nandonA rAjyanAja jaNAce che. A uparathI bauddha, kALa-gaNanA sAthe potAnA itihAsane maLato ema jaNAya che ke hemacaMdra pAlakanA rAjyanAM 60 rAkhavAnI khAtara jainAe tane potAnI kALa-gaNanA. varSoM gaNanAmA lIdhA nathI. hemacaMdra AvI rIte 60 mAM dAkhala karI dIdho cha, ane tethI te mAtra kalpavarSoM choDI devA jevI bhUla kara e mAnavU kaTaNa lAge nA-prasUta che. paraMparAgata mahAvIranirvANanI tArIkha che. tethI hu~ ema anumAna karUMcha ke kALagaNanAtmaka ane hemacandranA ullekha uparathI sUcavAtI tArIkha gAthAomA je paraMparAgata hakikata lakhavAmAM AvI vacce je sATha varSano virodha Ave che, te joI, bauddha che tethI minnaja koI saMpradAyane hemacandra anusaryA kALa-gaNanAmAM meLavI dIdhelI 66 varSanI asaMhovA joIe. kAraNa ke mArA vicAra pramANe gA- gatirnu smaraNa thAya che; ane tethI ApaNane mAnavU thokta hakikata pUrNarIte sAcI nathI, nandono rAjya. paDe cha ke e banne bhUle nI utpatti svataMtra nathI kALa, je gAthAomA 155 varSa jeTalo ApavAmAM paNa eka-bIjAnI asarathI--anukaraNamAMthIAvyo che te asAdhAraNarIte adhika che, eTalaMja thaelI hovI joIe. tAmila-dezamAM jaino keTalI nahIM, paraMtu magadhanA rAjavaMzonI gaNanAmAM avantIpati moTI saMkhyAvALA ane zaktisaMpanna hatA te pAlakanuM nAma Avaq te mane to ghaguMja saMzayajanaka ApaNe jANIe chIe; ane tAmila-bhASAnA prA. lAge che. bauddho athavA brAhmago A nAmanA rAjAno cIna sAhitya upara jaina dharmanI keTalI badhI chApa bilkula nirdeza karatA nathI. magadhanI rAjAvalImAM paDI hatI, te graula ( Graul ) ane kelDavela pAlaka nAmanA eka rAjAno ullekha maLe cha kharo, ( Caldwell ) nA jaNAvyA pramANe jANI zakAya Aho! Shrutgyanam Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [ bhAga 1 tema che. sIlonanI sAmenA dvipakalpamA rahetA ta- jo mauryavaMzanI utpatti vIra saMvat 215 mAM thaI kAlIna jaino upara kadAcit bauddhonI asara thaI hoya to te vaMzanI eka zAkhA vI. saM. 214 mAM hoya ane te vakhate temaNe potAnA pratispardhI panthanI rAjagRhamA rAjya karatI hoya te kema saMbhavI zake ?. anusAra potAnI kALagaNanAmAM pheraphAra karyo paNa jo AraNe hemacaMdranA kathana anusAra mauryavaMza hoya. paraMtu A mAtra AnumAnika vicAra che, ane nirvANa pachI 155varSe zaru thayo tema svIkArIe to tethI vadhAre laMbANa karI huM AnI kiMmata ghaTADavA temA koI asaMbhavitatA AvatI nathI. ane Ama icchano nathI. mAnavAthI nirvANanI nizcita karelI tArIkha paNa - have ApaNe mahAvIra nirvANa-samayanA vivecana sAcI Thare che. nIcenI carcA uparathI paNa ApaNe upara pAchA pharI joIzu ke hemacaMdranI noMdha anusAra eja nirNaya upara AvIe chIe. dareka sthavirAvalII. sa. pUrva 467 varSe mahAvIra nirvANa thayuM hoya mAM varNavyA pramANe sthalabhadranA mahAgiri ane suhate asaMbhavita nathI. kAraNa ke, te ( samaya ) I. sa. stI nAmanA ce ziSyo hatA. have sthUlabhadra to pUrve 477 varSavALA buddhanA nirvANa samayI sAthe sapaLA lekhakonA mate dhIranirvANa pachI 215 varSe ghaNIja suMdara rIte baMdha bese che. ane A samakAlIna- svargastha thayA hatA. merutuMganA lakhyA pramANe mahAtA hovI Avazyaka cha, ema ame uparanI zodhamAM giri vI. ni. pachI 245 mAM mRtyu pAmyA hatA jaNAvI gayA chIe. ane temanA pachI suhastI yugapradhAna banyA hatA. ___A nirNIta karelA nirvANa-samayanI mahattA paraM- temaNe azokanA pautra ana uttarAdhikArI saMpratine parAgata nirvANasamaya karatAM keTalI badhI vadhAre che te jainadharmano upAsaka banAvyo hato. azoka candrajaina itihAsamAMthI maLI AvatA bIjA pramANo upara guptanA abhiSeka pachI 94 varSe gujarI gayo hato. thI nakkI thAya che. Avazyaka sUtra nAmanA eka pavitra (buddha nirvANa pachI 162 varSe caMdraguptano abhiSeka. jaina AgamanA ' uvagyAya nijjuttI ' nAmanA praka- 162+94=256 azoka mRtyu.) gAthA pramANe raNamA cha ninhavonuM varNana Ave che, ane teja varNana saMpratinuM rAjya mahAvIra nirvANa pachI 309 varSe saMvat 1179 ( navakarahara ) mAM racAelI devendraga- (215+94 ) zaru thayu ane hemacaMdranA kathanAnuNinI uttarAdhyayanasUtranI TIkAmAM bahu vistAra-- sAra 249 varSe (155+94 ). have ApaNe pUrvaka punaH ApavAmAM AvyuM che. A banne graMthomAM gaNatrI karIne joIe chIe to AmAM hemacaMdranI jaNAvyA pramANe avyakta nAmano bIjo ninhava vIra- hakikataja kharI hoya tema jaNAya che. kAraNa ke nirvANa pachI 214 me varSe ASADha nAmanA AcAryanA saMprati ane suhastI ( ke je 245 mAM yugapradhAna ziSyoe calAvyo hato. rAjagRhanA maurya rAjA banyA ) banne samakAlIna hatA. ema uparanI noMdhathI balabhadra-jene Avazyaka sUtramA -- muriyabalabhadda ' spaSTa jaNAya che. A noMdha mahAvIra nirvANanI je ane uttarAdhyayanamAM ' moriyavaMsapasUo' tarIke tArIkha ApaNe zodhI kADhI che tenI satyatA sthAlakhelo che-teNe A ninhava mata pravartakone pAchA pita karavAmAM pUrNa sahAyaka thAya che.* sanmArge ( jainamatamAM ) vALyA hatA. gAthAo pramANe uparanI kAlagaNanA saMbaMdhI tapAsane have samApta karI, 1 A TIkA zAntyAcAryanI TIkAmAMthI udhRta karavAmAM jainonA prAdurbhAvano samaya nakkI karavAmATe mArga pahelAMnA AvI che. mULa sUtranu arthabodhana te kartAnu potAnaM karele che. lekhakoe je prayatno karyA cha temanA saMbaMdhamAM thoDA zabdo ane temA jovAmAM AvatI ghaNI kathAo zabdezabda zA. lakhavA yogya dhArU chu. A lekhakone jainadharmanI utpatti *tyAcAryanI TIkAmAMthI utArelI che. nizcita karavAmAM ghaNIja apUrNa mAhItI maLI hatI, ana Aho ! Shrutgyanam Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. harmana jekobInI kalpasUtranI prastAvanA. prAcIna e have huM kalpasatranA lokavizruta lekhaka bhadrabAhunA madada lIdhI che temane kAlakramAnusAra goThavavA saMbaMdhamAM jaino zuM kahe cha te zieka upara AvaM chaM. joIe. ane tethI te sarvenA huM nIce pramANe traNa A sthaviranA saMbaMdhamAM je thoDA ghaNI satya haki- vargo pADu chaM. pahelA vargamAM kalpasUtramA ApelI be kato cha te paNa anautahAsika daMtakathAo sAthe sthavirAvalIo, tathA Avazyaka sUtra ane nandIsUtranI eTalI badhI bheLaseLa thaI gaI cha ke jethI temane zaruAtamAM ApelI sthavirAvalI mUkuM chu. bIjA tAravI kADhavAnuM kAma azakya thaI parce che. tema vargamAM, dharmaghoSanA RSimaNDalasUtrane mUkaM cha, A chatAM paNa bhadrabAhu-saMbaMdhI daMtakathAona etihAsi- badhA graMtho vo ni. 980 pachInA che. anAthI ka mULa zodhI kADhavA mATe prayatna karavAnI Ava- ghaNAM saikAo pachI racAeluM hemacaMdrana pariziSTa parva zyakatA che. A kArya mATe meM je purAvAonI paNa bIjA vibhAgamA aMtarbhUta thAya che. trIjA kara tethI temanA prayatno niSphaLa nivaDyA cha; eTalaMja nahIM mAM kalpasUtranI vadhAre arvAcIna TIkAomA AvatI. paNa kAlagaNanA saMbaMdhI zodhamA ta moTA vighnarUpa thaI paDyA kathAo, padmamaMdiragaNi racita RSimaNDalasUtra vRtta. che. pro. vebare, bI. ni. 980 mAM dhruvasena rAjAnI AgaLa (A vatti saMvata 1513mAM jesalameramA samApta thae-. kalpasUtra vAMcavAmAM Avyu hatuM, te hakikata, ane zilAdi. tya je vI. ni. pachI 947 mAM rAjya ka to hato tevI daMta- lI cha.) Adi bIjA graMtho makavAmAM AvyA che. kathAvALI hakikata, e banneno bheLaseLa karI, tenA uparathI sthavirAvalInI anusAra mahAvIra pachI bhadrabAhu mahAvIra nirvANanI tArIkha I. sa. pUrve 309 nakkI karI che. chaThA sthavira che. temanA gotranaM nAma 'prAcIna' cha, pro. vebaranI gaNanAnI pAyAbhUta A banne tArIkho jo kharI hoya-jo ke te viSayamA mane to gaMbhIra zaMkAo che-to paNa upara jaNAvelI noMdhomAM traNa dhruvasenomAMno kayo dhruvasena ane rAelo cha kAraNa ke A nAmanaM gotra bhAratavarSanA cha zilAdityomAMno kayo zilAditya levAno che, te nakkI bIjA koI graMthamAM jovAmAM AvatuM nathI. bhadrabAhu karavU azakya che. A anizcaya uparAMta, valabhIvaMzanI kAlagaganA upara pro. vebare potAnI gaNatrI ubhI karIne yazAbhadranA zipya hatA, ane kalpasUtranI vistata tenoja hajI to niNaya thayo nathI. pro. vebaranA siddhantanI sthavirAvalImAM batAvyA pramANe temane ( bhadrabAhune ) (Ind. Alt. IV.p.762 sqq.) TIkA karatI pro. lesananI godAsa, Agnidatta, janadatta, ane somadatta nAmanA dalIlo paNa tenA jevAja aniSkaMTaka pAyA upara ubhI thelii| hovAdhI tenA saMbaMdhamAM paNa vadhAre vivecana karavAnI jarUra cAra vipyo hatA. AmAMnA pahelAe godAsa nAme nathI. zatraMjayamAhAtmya jene DaoN. buhalara 'bAramA agara gaNa sthApyo hatA. caudamA saikAnA koI eka yatino kaMgAla kUTa lekha' kahe che RSimaNDalasUtramA bhadrabAhunI ekaja gAthA vaDa (Three new Edicts of Acoka, p. 21. note) temAM paNa vikrama pahelAM 470 mA varSamAM mahAvIra nirvANa . stuti karelI che, paNa temanA uttarAdhikArI sthUlabhapAmyAM evI cAlatI AvatI hakikata ApelI che. paNa vebare dranI stuti vIsa-gAthAomAM karavAmAM AvI che. agara lesane A agatyanA kathana upara koI paNa lakSya Apyu bhadrabAhanI stati-gAthA nIca pramANa cha. nathI. tenu kAraNa kadAcita temanA vakhatamAM jA dharmonA mukAbalAmAM jaina dharma e eka arvAcInaja dharma che, ema jANe dasakappavvavahArA ke eka siddhAnta manAI gayo hoya tema lAge che. paraMtu A nijjUDhA jeNa nvm-puvaao| durAgraha chellAM vIsa varSomAM, je vizAla pramANamAM jaina sA vaMdAmi bhadabAhuM hitya ApaNane maLyaM che, tenI AgaLa, have TakI zake tema nathI. DaoN0 buhalarano ApaNe upakAra mAnavo joIe ke tamapacchima-sayalasuyanANi // jemaNe samagra jaina sAhitya yuropIya vidvAnonI AgaLa lAvI _ 'jemaNe navamA pUrvamAMthI dazakalpo ane vyavahAra mUkyaM che: ane tema karI apUrNa ane zaMkAzala maLomAMthI jainadharmasaMbaMdhI hakikato meLavavAnA saMkaTamAthI ApaNane mukta ( sUtra ) uddhRta kI, evA aMtima zrutekavalI bhadrakaryA che. bAhune huM vaMdana karuM chu. 'apacchima' ne anuvAda 'chellU Aho I Shrutgyanam Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jaina sAhitya saMzodhaka. [ bhAga 1 zakAya che. paraMtu A rItano artha keTaleka aze zramasAdhita hovAthI mane ema mAnavu ThIka lAge che ke prAcInatara hakikata anusAra bhadrabAhuja helA zrutakevalI hatA; paNa pAchathI, sthUlabhadra - ke jemanA viSayamA ghaNI daMtakathAo lokamAM prasiddha che --te paNa tevI prakAranA padavIdhara sthavironI gaNanAmAM guNAvA lAgyA hatA. nahIM ' ema paNa karavo hoya to thAya, paraMtu teno sAmAnya artha ' taddana chelaM ' ema thato hovAthI me mArA bhASAntaramAM tema kartuM che. chatAM paNa sAmAnya paraMparAnusAra sthUlabhadra caudapUrvadhArI manAtA hovAthI, bhadrabAhu upAya ( chellAnI pahelA ) zrutakavalI gaNAya che. sthUlabhadrathI te vajrasvAmI sudhInA sthaviro daza pUrvonA dhAraka hatA. ane teTalA moTe teo dazapUrvI kahevAya he. vajrasvAmI pachI pUnanu jJAna dharmaghoSanI gAthAnA pUrvArdha uparathI mAluma paDe tana lupta thayuM hatuM.-juo, hemacaMdra viracita, che ke bhadrabAhue navamA pUrvamAthI dazakalpo ane abhidhAna cintAmaNi, zloka. 33 -- - 34. hemacaMdra vyavahArasUtra uddhRta karyo hatAM kalpasUtranI ghaNI pariziSTa parvanA navamA sargamAM, kevI rIte rathUlabhadra TIkAonA upodvAtamAM A dazakalpA saMbaMdhI nirdeza sAthe chellAM cAra pUrvo vicchinna thayAM te saMbaMdhamAM nIce thalo jovAmAM Ave che. ( Stevenson, Kalpt= pramANe varNana Ape che:- pATalIputranA saMghe 11 sutra. p. 3 sqq.) te uparathI dazakalpanI matalaba aMgo ekatra karI, dRSTivAda nAmanA bAramA aMgane mukhyatve karIne kalpasUtraja haze vyavahAra sUtra te prApta karavA mATe 499 sAdhuo sathe sthUlabhadrane jaina AgamomAM gaNAtA chedomAMnu eka cheda che. RSibhadrabAhunI pAse, jeo te bakhate nepAlamA rahetA hatA, maNDalasUtranI vRttimAM bhadrabAhusvAmInI kRtionI tyAM mokalyA. bhadrabAhue te samaye mahAprANavrata ' nIce pramANe eka moTI yAdI ApI che:aMgIkAra kareluM hovAthI potAnA e ziSyone dazavaikAlikasyAcArAGgasUtrakRtAGgayoH / ghaNoja thoDo thoDo pATha ApI zakatA hatA. tethI uttarAdhyayana sUryaprajJaptyoH kalakasyaca // karIne keTalAka vakhata pachI, sthUlabhadra sivAya bIjA vyavahArarSibhASitAvazyakAnAmivAH (1) kramAt / badhA ziSyo kaMTALI jaI temanI pAsethI jatA rahyA dazAzrutAkhyaskandhasya niryukta deza so'tanot // hatA. sthUlabhadra bhadrabAhu pAsethI daza varSamA daza pUrvo tathAnyAM bhagavAMzcakre saMhitAmbhAdrabAhavIm / zIkhyA hatA. tyAra bAda bhadrabAhune temanI vartaNukramAM doSa jaNAyAthI bAkInAM pUrvo zikhavavAnI temaNe nA pADI. paraMtu jyAre sthUlabhadre bahu prArthanA karI, ane potAnA doSanI kSamA mAMgI tyAre temaNe a.gaLa zikhavavA mAMDyuM; ane te evI zarate ke chellAM cAra pUrvo temaNe bIjA koI zikhavavAM nahIM. have A kathAnI sAtha dharmaghoSanA zabdono virodha ApaNe evIrIte maTADI zakIe ke, sthUlabhadre chalAM cAra pUrvonu jJAna bIjA koIne ApyuM na hotuM ta uparathI dharmaghoSa temanuM jJAna apUrNa mAnI laghu haze ane A apekSAe bhadrabAhunuM jJAna rathUlabhadra karatAM saMpUrNa hovAthI teo ' apacchima sayalasuyanANI' kahI 'temaNe dazavaikAlika, AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana, sUryaprajJapti, kalaka' ( ? ) vyavahAra, RSibhASita, Avazyaka, ane chevaTe dazAzrutaskaMdhanI ema anukrame daza niyuktio racI. bhagavAn bhadrabA hue A uparAMta bhadrabAhavI saMhitA paNa banAvI hatI. DaoN. buhalare atyAra Agamaca lakhyuM che ke AgamonI niyuktio badhI bhadrabAhunI che (1 c. p.6.) ane pote paNa AcArAMga niyukti ane oghaniyukti prApta karI che, ema jANAve che. AgaLa upara jaNA joIe. 'kalpa' eTale kalpasUtra jene ha 1 A pATha azuddha che. A ThekANe 'kala' evo pATha kahevAmAM Ave che te ahaM nirdiSTa che - saMpAdaka: C , Aho ! Shrutgyanam Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. harmana jekobInI kalpasUtranI prastAvanA. 1] zake bhadrabAhue dazAzrutaskaMdhanI niyukti nahIM paNa dazAzrutaskaMdha mULa racyuM che. A dazAzrutaskaMdha keTalIka vakhata bhUlathI kalpasUtra manAya che. saMhitAnA saMbaMdhamAM ApaNa AgaLa upara vicAra karIzuM. AdhI kRtio uparAMta kalpasUtranI kathAo mAMnI eka gAthA anusAra bhadrabAhune uvasaggaharastotranA paNa praNetA mAnavAmAM Ave che. // uvasaggaharaM thuttaM kAUNa jeNa saMghakallANaM / karuNApareNa vihiaM sa bhadavAhU gurU jayau -- je bhadrabAhu svAmIe karuNA lAvIne uvasaggahara nAmanuM stotra racI saMghanuM kalyANa karyu che temano jaya thAo.' A pRSThanI nIce' noTamAM te stotranuM mULa temaja bhASAntara ApuM chu; ane jo te kharekhara bhadrabAhunuja banAveluM hoya to te arvAcIna vizALa jaina stotra sAhityano prAcInatama namuno che. cAhunA dehAvasAno samaya, hemacaMdrathI mAMDIne TheTha arvAcInamA arvAcIna TIkAkAra sudhInA vadhA lekhako nirvizeSapaNe vIra nIrvANa saMvat 170 mAM make che. he pa0 pari0 parva 9. 112H vIramokSAdvarSazate saptatyagre gate sati / bhadravAharapi svAmI yayau svarga samAdhinA / / 'mahAvIra nirvANa pachI 170 varSa jyAre vItI gayAM tyAre bhadrabAhu samAdhipUrvaka svarga pahoMcyA. ' mAre ahiM kahetuM joie ke badhA zrutakevalionI mitio ApavAmA AvI che kharI paNa te AdhAra rAkhavA lAyaka che ke nahIM teno nirNaya huM karI zakato nathI. bhadrabAhu ane vagahamihira bacce thaelI spardhAnA saMbaMdhamAM, hemacaMdra sivAya ghaNA arvAcIna jaina graMtha kAroe eka daMtakathA ApalI che. A daMtakathA utpanna thavAnuM kAraNa mane nIce mujaba lage che. eka to 1 uvasaggAhara stotra jainasamAjamAM ghapuMja prasiddha ane sarvatra sulabha hovAthI te atra ApyuM nathI : -anuvAdaka. - bAhue sUryaprajJa se TIkA Ane bhAdrabAhavI nAmanI saMhitA ema ve khagoLa-vidyA-viSayaka graMtho, tathA uvasagahara nAmanuM stotra - racyuM che, ema je manAya che tethA, ane bIjuM, jainajyotiSazAstrAne anyajyotivido je dhikkAratA hutA ( siddhAntaziromaNi 3 -1) tethI, bhadrabAhu ane jaina jyotiSazAstranI mahattA dekhADavAnI lAlasAnA pariNAme e daMtakathA janma pAmI che. A daMtakathAnoM sAra nIce pramANe che:-pratiSThAnapUranivAsI bhadrabAhu ane varAhamihira e banna bhAIo jaina sAdhu thayA hatA. temanA guru yazobhadre potAnA avasAna pahelA saMbhUtivijaya ane bhadrabAhune potAnA pachI AcArya padanA adhikArI nimyA . e padane mATe varAhamihire AzA rakhI hatI, paraMtu mAM nirAzA maLavAthI krodhAyamAna thaI teNe jainadharmano tyAga karyo pachIthI potAnA jyotiSazAstranA jJAnathI teNe lokomA ghaNI pratiSThA meLavI ane te pratiSThAne eka kalpitakathA phelAvI khUba - prabaLa banAvI. 'mArI bhaktithI sUryadeva mArA upara prasanna thaI, mane potAnA vimAnamAM besADI jyotirmaNDalamAM laI gayA hatA aneyAM sarva nakSatrAdikanI gati vigere temaNe ne pratyakSa batAcI che.' AvI rIte bhoLA lokonI AgaLa te potAnI baDAI mAravA lAgyo, ane tenAlIdhe khudda rAjAno paNa te sAro kRpApAtra banI gayo. potAnI AvI lAgavaganA jore, teNe jainAne rAjAnA sanmAnathI vaMcita banAvyA. aMte bhadrabAhu gharmI baMdhuonI sahAye avyA ane jyotirvidyAnA potAnA utkRSTa jJAnathI potAnA bhaIne parAjita karyo varAhamihire krodha ane mAnabhaMga na sahI zakavAnA kAraNe prANatyAga karyo, ane marIne te eka duSTa vyaMtara banyo. pachIthI potAnuM junaM vera vALavA tethe jainonA gharomAM roganA upadrava zaru karyo bhadrabAhue uvasaggahara stotranI racanA karI te vyaMtagne nasADI mUkI upa no nAza karyo. tyAra pachI temaNe potAnA nAmanI saMhitA racI, Aho! Shrutgyanam 13 ab Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 ___ A upara ApelI kathA dekhItI rIteja kAi hovAthI e samagra sAhityanI samAnaja temanuM paNa paNa aitihAsika upayogitA vALI jaNAtI nathI. bhavitavya sarjAeluM che. ane A kAraNathI have ApaNa tamaja hemacaMdre teno ullekha paNa karelo nahIM hovAthI samagra jaina sAhityanu sAmAnya rIte vivecana karavU te arvAcIna hoya rema bhAse cha. tethI A saMbaMdhamAM jarUrana che. e sAhityano sarvotkRSTa ane pavitra ApaNane koI paNa jAtano vicAra karavAnI jarUra bhAga te 45 Agamo gaNAya che.' AmAMnA keTanathI. paraMtu bhadrabAhusaMhitAnA saMbaMdhamAM kAMIka vive. lAkanA kartAonAM nAmo paNa banAvavAmAM AvyAM cana karavAnI jarUra che. DaoN0 bulara pote te che. udAharaNa tarIke dazavakAlikasUtranA kartA zayyaMnAmanu eka pustaka meLavyAna jaNAve che. teo kahe bhava, dazAzrutarakaMdha ane vyavahAra sUtranA kA bhadracha ke e saMhitA anya saMhitAonA jevIja che. ane bAhu, ane prajJApanAnA kartA zyAmAryane batAvavAmAM mukAbalAmAM te arvAcIna samayamA banelI hoya tema Ave che. paraMtu ghaNA Agamo to mahAvIre poteja jaNAya che. varAhamihira, bIjA aneka graMthakA ronA prarUpyA cha, ema kahevAya che. A kahevAno artha ullekho sAthe siddhasena nAma nA eka jaina jyorvida- evo nathI ke sAkSAt mahAvIreja aMgo ane upa.gono paNa ullekha kare cha,(Kern, Brihat Samhitis, nIracanA karIche.paNa teno bhAvArtha ema che ke te AgaPrefauce p. 29.) paraMtu prastuta pustakanA saMbaMdhamAM te momAM varNavelI badhI hakikato mahAvIre poteja upakAMI sUcana karato nathI. A uparathI eTalo nirNaya dezI che, ane tethI te temanAja karelA kahevAya che. karI zakAya cha ke bhAdrabAhavI saMhitA varAhamihi- hiMdusthAnamA graMthakartRtva mAtra mULa vastu-mUlabhUta ranI pachIthI racAelI che. ane tethI ke I paNa rote tattvanA arthanA upadezane AzrIne manAya cha, nahIM ke tanA kartA bhadrabAhu, te kalpanA kartA bhA- zabdaracanAne AzrIne. zabdaracanA game tema thAya, bAhu to naja hoI zake. kAraNa ke kalpasUtranI tane prAdhAnya ApavAmAM AvatuM nathI. phakta arthamAaMtima AvRttija-temAM jaNAvyA pramANe---vIra traneja mahattva apAya che. graMthakartatvano je artha ApaNe saMvat 980 eTale I. sa. 454 athavA samajIe chIe te arthamAM mahAvIra satronA kartA 524 mAM thaelI che. A samaya varAhami- nathIja, ema ApaNe sahelAIthI siddha karI zakIe hiranI pahelAMno che-nidAna teno samakAlIna choe. kAraNa ke ghaNAM kharAM sUtronI zaruAtamA Ato kharoja. pelI noMdha uparathI jaNAya che ke te sudharmAe jambU___ kAlakramapUrvaka goThavatAM bhadrabAhunA saMbaMdhamAM - 1 nAce ApelI AgamanI TIpa Da0 bahalare kRpAkarI upara pramANenI hakikata jainagraMthAmI maLI Ava mane meLavI ApI che. 1 aMgoH--AcArAMga, sUtrakRtAMga, che. aitihAsika dRSTie tenI upayogitA game te sthAnAMga, samavAyAMga, bhagavatI. jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, aMtakRddazA, anuttaropapAtika, praznavyAkaraNa, ane vipAka sUtra; 2 upAMgo:-- aupapAtika, rAjaprazna, jAvAbhigama, lekhako ekamata temane pAtAnA eka prAcInatama prajApanA. jambadIpaprajJapti, candraprajJapti. saryaprajJapti nirayA. valI, jemAM-kalpAvataMsa, puSpika, pUSpacUlika ane vahi. kRtio samagra jainasAhityano eka viziSTa bhAga dazA; e aMtargata thaelAM che3 prakIrNakoH--- catu:zaraNa, atura pratyAkhyAna, bhakta, saMstAra, taNDulavaiyAlI, candAvIja, 1 siddhamena eka pra.yAta jaina lekhaka che ane evaM kahe. devendrastava, gaNivIja, mahApratyAkhyAna, vIraratavaH 4 chedovAya che ke temaNe vikramAdityane navIna saMvat pravarta vavA nimItha,mahAnizItha, vyavahAra,daza zrutaskandha,bRhatvalpa, paJcamATe keTalIka sahAyatA ApI hatI.kalyANamaMdirastotranAmanI kalpa; 5 nandIsUtra, anuyogadvAraH 6 mUlasUtroH- uttarAdhyatemanI eka ruti manAya che. yana, Avazyaka, dazavakAlika ane piNDaniyukti. Aho ! Shrutgyanam Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. harmana jekobInI kalpasUtranI prastAvanA. vAmIne kahelA che. ghaNuM karIne to mahAvIranA jo te vakhate vikrama saMvat 470 varSa pahelAM thaelI siddhAnto ane i.bdo mULamAM-prAraMbhamAM judA judA manAtI haze to te vI. ni. 980 nI sAla I. sa. graMtho rUpe racAyAja na hatA. paraMtu bhadrabAhunA 454 nI barAbara thAya che, paraMtu te vakhate jo vI. samayamAM agiAre aMgo mojuda hatAM ema hakikato ni. nI tArIkha ApaNe upara je navIna nirNIta uparathI jaNAya che, kAraNa ke temaNe e aMgonI karI che te pramANe manAtI haze to te sAla I. sa. vyAkhyA rUpe keTalika kRtio karI hatI. upara 514 nI barAbara thAya che. jinaprabhamuni ane padmaTAMkelI bhadrabAhu ane sthUlabhadranI kathAno bhAvArtha mandiragaNI lakhe che ke devardhigaNIe jyAre 45 jotAM mAluma par3e che ke pATalIputranA saMghe Agi. Agamo-siddhAntone naSTa thavAnI taiyArImA joyA Ara aMgono saMgraha ko hato. tyAra bAda sUtromAM tyAre temaNe valabhIpuranA saMghanI madadathI te ghaNA pheraphAro thyA hovA joIe. ane A vAta pustakArUDha karAvyA. ema kahevAya che ke prAcInasthAnAMga sUtrathI sAbIta paNa thaI zake che. e sU- kAlamA AcAryo potAnA ziSyone pustakanI apekSA tranAM 7 mA sthAnamAM, sAta ninhavona varNana karelu sivAya ( ' pustakAnapekSayA') ja sUtra zikhavatA che. A sAte ninhavonA saMbaMdhamAM AvazyakasUtramA hatA. paNa pAchaLathI pustakonI sahAyatAthI zikhavavizeSa vivecana ApavAmAM AvelaM che. AmAMno vAnI zarUAta thaI. ane jaina upAzrayomA e prathA sAtamo ninhava vIra nirvANa pachI 584 varSe prAdu- hajIpaNa cAlI Ave che. A vRddha saMpradAyano artha bhUta thayo hato ema lakhelu che. A uparathI evaM ema nathI ke devadhigaNIe pahelIja vakhate jainonA phalita thAya che ke mahAvIra pachI chaThI-sAtamI sadI pavitra jJAnane pustakArUDha karAvyu; paNa tenI eTalIja suddhAmAM paNa sUtro mahatvanA parivartanonA pAtra thaI matalaba che ke, prAcIna kALamAM AcAryoM likhita zakatA haitA. pustako karatAM potAnI smRti uparaja vadhAre AdhAra chelAmAM chellu jainasUtro, pustakAdhirohaNa sAmAnya rAkhatA hatA. ane prAcInamAnyatAnA AdhAre vI. saM. 980 mAM jainadharmanA buddhaghoSa devardhigaNIe khAsa karIne devardhigaNi kSamAzramaNe kayu.* vIranirvANanI tArIkha, samagra sAmpradAyika jaina sAhitya ke je temane te vakha 1 uttarAdhyayananIkA jevA vadhAre arvAcIna graMthomA a- ' lpatara visaMvAdI ninhavonI saMkhyAmAM bIjA eka navIna maLyu hatu te badhu, AgamonA rUpamAM temaNe goThavyu. bahutara visaMvAdI ninhavano umero paNa thaelo che ane e A kArya ghaNu moDaM thayuM hatuM, kAraNa ke te vakhate ghaNAka ninhava te vI. ni. saMvat 605 mA utpanna thaelo digambara Agamo to truTita thaI gayA hatA ane tenA mata che. digambaro zvetAmbaronI utpatti guptigupta nAmanA sthaviranA vakhatamAM, je saMvat 36-46 mA thaI gayA hatA, amuka amuka truTaka bhAgoja bAkI rahyA hatA. A te vakhate thaelI batAve che. A samayathI mAtra 30 varSa pahelAMja eTale san 410 ___ *A nAMdha sAthe, kalpasatra ane RSimaMDalasUtranI stha. ane 432 nI bacce buddhaghoSe bauddha piTako ane arthakathAovirAvalIo challA sthavira tarIke devarddhigaNana je nama Ape ne, dharmanI cirantana sthiratAne mATe pustakomA lakhAvI. che te, ane Avazyaka ane nandIsUtranI sthavirAvalIo devaH sIlonamA bauddhagraMtho, ane gujarAtamA jaina graMtho lagabhaga dhigaNI sudhInAM sthavironAM nAma ApatAM chatAM paNa temano samAna kAramAMja pustakArUDha thayA te uparathI evaM anumAna (devardhigaNIno) je nAmanirdeza karatI nathI te,-A banne thaI zake ke jainoe bauddhonI A pravRttinu anukaraNa karyu hakikato, bahu saMgata thAya che. e uparathI eQ anumAna haze. agara to hiMdustha namAM pAMcamI sadIthIja sAhityanA thAya che ke temaNe nandI ane Avazyaka sUcanA prAraMbhamA hetvarthe lekhana ( kaLA ) no vadhAre upayoga thavA A sthavirAvalI mUkI haze. lAgyo haze. dhamAna Aho! Shrutgyanam Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [ bhAga 1 truTita bhAgone devardhigaNIe potAne jema yoSa TIkAomAM lIdhelo che te mUla TIkAkAroe nirNIta lAgyuM te pramANe anusaMdhita karI ekatra karyA. karelo pATha che. kalpasUtranA saMbaMdhamAM to A vAta ghaNAka AgamomAM je asaMbaddha ane apUrNa varNano nizcita cha, ema hu khAtrIpUrvaka kahI zakuM chu. sUtronI maLI Ave che tenu kAraNa mAtra Aja kalpanA dvArA je je TIkAo atyAre vidyamAna cha te saghaLI ApaNe samajI zakIe chIe. vidyamAna jaina Aga- sIdhI athavA ADakatarIrIte prAkRtamAM racAelI monI vyavasthA-(racanA) mukhyatve karIne enA prAcIna cUrNio agara vRttionA AdhAre lakhAelI saMpAdaka devarddhigaNIneja AbhArI che. temaNeja tene a. che. e cUrNio tathA vRttio hAlamAM yA to naSTa dhyAyo-adhyayanomAM vibhakta karyA, ane graMthagaNanA(eTale thaI gaI che, athavA to kacit ja astitva dharAve 32 akSarano eka zloka ema zloka pramANa) nI paddhati che. prAcIna TIkAkAroe mULasUtro ne ghaNAja avyavadAkhala karI. A graMthagaNanAnA hisAbe, so so sthita rUpamA joyAM haze. kAraNa ke temane tenA agara hajAra hajAra zlokanI saMkhyAsUcaka aMko, ghaNA pAThAntaro noMdhavAnI AvazyakatA lAgI hatI. hastalikhita pratiomAM sarvatra ekaja rUpamAM lakha- AmAMnA ghaNAMka pAThAntaro pachInA TIkAkAroe vAmAM AvelA che, rastAonA mApane mATe ubhA paNa potAnI TIkAomAM TAMkyAM che. keTalAka TIkA. karelA mAIlanA patharAo jevA A saMkhyA-sUcaka kAro phakta ekaja pATha svIkArI te uparaja TIkA aMko mUkavAno uddezya eja che ke mULa sUtromAM punaH karavAnuM jaNAve che. udAharaNa tarIke uttarAdhyayanasU. vadhArA-umerA na thavA pAme. paraMtu vAstavikamAM A banA TIkAkAra devendragaNI laI zakAya. bIjA keTauddezya saphaLa thayo hoya ema lAgata nathI. lAka TIkAkAro pAThAntaro jovAnI IcchAvALAne devarddhigaNInA pachInA samayamAM paNa jaina Aga. te cUrNI jovAnI bhalAmaNa kare che. pramANa tarIke momAM ghaNA pheraphAra thayA hovA joIe. hAlanI kalpasUtranA sauthI prAcIna TIkAkAra, ke jemanI hastalikhita pratomA vividha pAThAntaro maLe cha kharAM, TIkA meLavavA huM zaktimAna thayo paraMtu, judI judI lekhana-paddhatine laIne tenI chu, te jinaprabhamuni laI zakAya. A utpatti thaelI che. te sivAya te vadhAre upayogI kAraNathI vartamAna vivecakono uddeza to mAtra ke vadhAre pramANavALA nathI. paNa purAtana samayamAM prAcIna TIkAkAroe je sUtrapATha svIkAryo hato kAIka judIja sthiti hovI joIe. kAraNa ke tenoja punaruddhAra karavAno hovo joIe. sAkSAt TIkAkAroe potAnI TIkAomAM aneka pAThAMtarono devardhigaNAe pustakArUDha karelo sUtrapATha to Aje nirdeza karelo che, ke je hAlanA hastalekhomAM jovA- maLavo azakya ja che. mAM AvatAM nathI. AthI mArUM ema mAnavaM che ke devagiNInA samaya paryaMtanI jaina sAhityanI vartamAnamA je sUtrapATha mULanI pratiomAM jovAmA avyavasthita sthiti uparathI e anumAna paNa karI Ave che, tathA avAcIna TIkAkAroe jene potAnI zakAya evaM cha ke je bhASAmAM te pavitra jJAna eka 1 jeTha devardhigaNInA samaya paryaMta jaino kharekhara bedarakArI peDhIthI bIjI peDhine ApavAmAM AvatuM hatuM temAM thIja potAnA pavitra dharmazAstra-jJAna ApatA rahyA haze. kAra- kramathI pheraphAro thatA gayA hatA. je bhASA mahANake, pUrvono amuka bhAga to mahAvIra pachInI AThamI peDhiH vIra ane temanA anantara ziSyo-arthAt gaNadharo eja lupta thaI gayA hatA. tamaja dazamI pADhanA pUrvaja sava bolatA tA te to kharekhara magadhadezanIja bhASA pUrvo naSTa thayAM hatA. nidana jaina itihAsa to ApaNane emaja kahe che hatI. teo saMskRtabhASA bole e to asaMbhavitaja che. Aho! Shrutgyanam Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaka) DaoN. harmana jekobInI kalpasUtranI prastAvanA. paraMtu, jaina prAkRta azokanA zilAlekhonI athavA joI zake che. prAcIna sUtronI bhASA jene hu~ jaina prAkRta vaiyAkaraNonI mAgadhI bhASA sAthe ghaNaMja thoDaM prAkRta kahuM chaM te jaina mahArASTrIthI pheTalIka bAbamaLatA paNuM dharAve che. tema chatAM jaino pote tene tomAMjUdI paDe che. jema ke, jyAre jaina mahArASTrI 'mAgadhI' kahe che. hemacaMdre potAnA prAkRtavyAkara- bhASAnA pulliMganA prathamA tathA saptamInA ekavacanaNanA cothA pAdanA 287 mA sUtranI vyAkhyAmAM nA rUpone aMte 'o' ane ' -mi' anukrame je ardhI gAthA uddhRta karelI che temAM lakhyu cha ke Ave che, tyAre jaina prAkRtamAM tenA sthAne anukrame prAcIna sUtro ekalI ardhamAgadhI bhASAmAMja lakhA- 'e ' ane ' -si ' Ave che. udAharaNa tarIke, elAM hatAH jai0 ma0-'sakko, ' jai0 prA0-'sake,' saM0porANaM addhamAgahabhAsAniayaM havai suttaM // zakraH, jai0 ma0-varAMmi, ' 'molimi, ' sAhuM hemacaMdra A sthaLe potAnuM TippaNa kare che ke, mi' jai0 prA0- varaMsi, kucchiMsi,' sAhuMsi. jo ke Avo paraMparAgata vRddha saMpradAya che, paraMtu, avyaya bhUtakRdantane aMte jaina mahArASTrImA sAdhAraNa mAgadhI bhASAnaM je lakSaNa AgaLa upara ApavAmAM rIte ' UNaM, ''UNa,' athavA 'uM' Ave che. Avaze te jaina prAkRtane lAgu paDatuM nathI; arthAt paraMtu tenAthI prAcIna eTale jaina prAkRta bhASAmAM tene jaina prAkRta mAgadhIthI bhinna che. aMte 'ittA ' agara ' ittA NaM ' Ave che. dAkhalA jainonI pavitra bhASAnA svarUpanaM nirUpaNa karavA tarIke jai0 ma0- kAUNaM,' 'nAUNaM. gaMtaAgaLa vadhIe tenI pahelA ApaNe eTalaM dhyAnamAM NaM,' * kAUNa, ' 'kAuM' ityAdi; jai. prA0rAkhavaM joIe ke temanI prAkRta bhASAmAM be bhedo 'karittA, '-' jAnittA, '-'gacchittA,' atha. dekhAI Ave che.1-prAcIna gadya graMthonI bhASA, ane, vA, 'karitA NaM' ityAdi. jaina-prAkRtamAM adyatanabhata 2-TIkAkAro ane kavionI bhASA. je bhASAmA rahyo che,paraMtu jaina mahArASTrImAM tene badale sAmAnyarIte prAcIna gadya graMtho lakhAyA che te bhASA ghaNe aMze bhUta kRdaMta Ave che. AvA sAdhAraNa bhedo uparAMta, TIkAkAro ane kavionI bhASAthI bhinna che. TIkA- jaina prAkRtamA ghaNA ArSa zabdo, rUpo tathA vAkyAMkAro ane kavionI bhASA mahArASTI che. ane te zo paNa maLI Ave che, je jaina mahArASTrImAthI bahi. prAkRta vyAkaraNanA pahelA pAdamA je niyamo Ape- kRta thayA che. lA che tene sarvathA anusaranArI che. paraMtu sAthe e. jaina mahArASTrInA svarUpanA saMbaMdhamAM to koI paNa paNa jANavU jarUranu che ke hemacaMdranI mahArASTI te zaMkAne sthAna ja nathI. kAraNa ke hemacaMdre tenA saM'hAla, ' ' setubandha,' ane nATakonI mahArASTI baMdhamA spaSTarIte varNana Apyu cha. e bhASA ekaMdararIbhASA sAtha ekabhAva dhAraNa karatI nathI. A banne te ' hAla ' nIja mahArASTrA bhASA che. ema chatAM vacce be moTA spaSTa bhedo che. eka to-AdyarUpe banne vacce je bhedo dRSTigocara thAya che te tenI utpaathavA dvitvarUpe dantya 'na' no upayoga thAya OM ttisthAnanA bhedane laIne che. mArA mAnavA pramANe te, ane bIjo 'yazrati 'no vyavahAra che. A jaina mahArASTrI surASTranI bhASA sAthe ghaNoja nikaTa bhASA ke jana ucitarIte jaina mahArASTra kahI zakA- saMbaMdha dharAvanArI che. kema ke paraMparAgata hakikatane ya tenu hemacaMdre saMpUrNa lakSaNa Apyu che. A lakSaNa 1A AzcaryakAraka kathA mULa rUpe hu thoDAja samayamA prakakAlikAcArya kathA jevA eka arvAcIna nibaMdhamAM Ta karavA icchaM cha. kAraNa ke, tenI aMdara keTalIka sAcI paNa pUrNarIte prayukta thaeLa koI paNa vAcaka spaSTa ane aitihAsika paraMparAnA muddAo rahelA che, Aho Shrutgyanam Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [bhAga AdhAre jaina zAstronuM saMskaraNa, upara jaNAvyA pramA- vAya bIjo koI taphAvata joI zakyo nathI. * je je Ne valabhIpuramA thayu hatuM. A kAraNane laIne tene bAbatomA zaurasenI ane mAgadhI sAmAnya prAkRtathI jaina saurASTrI nAma Apaq vadhAre yukta gaNI zakAya judI paDeche te badhI bAbatomA jaina prAkRta, upara batAkharUM; paraMtu, sAdhAraNarIte mahArASTrIne nAme oLakhAtI velA be apavAdo ane anya be apavAdo bAda karatAM prAkRtabhASAnA sAmAnya svarUpanI sAthe te dhaNe aMze sAdhAraNa prAkRtane sarvAze maLatI Ave che. hemacaMdra maLatI hovAthI ane hemacaMdre tene teja nAma ApI (4, 264, 265, ane 4, 278) zaurasenI dIdhelaM hovaHthI; * navaM nAma ApavAnI huM hiMmata (-ane mAgadhI) mA 'bhagavAn' ane 'bhagavan' temaja karI zakato nathI. 'maghavAn ' ana ' maghavan ' rUpI prathamA ane saMbo___vaLI jaina prAkRtanuM svarUpa paNa zodhI kADhavaM dhananA ekavacananA rUpone badale anukrame 'bhayavaM' ane kaThaNa nathI. te ekaMdarIte jaina mAhArASTInI sarakhIja ' maghavaM ' tathA 'tasmAt' ne badale 'tA 'vidhAna bhASA hovAthI ane bheda mAtra AparUponI dRSTie ja kare che. A rUpo jaina prAkRtamA paNa Ave che. mahAutpanna thaelo hovAthI, ApaNe tene yogya rIte prA- rASTI sivAyanI anya prAkRta bhASAnI sAthe jaina cIna mahArASThI athavA ArSa mahArASTI kahI zakIe prAkRtanI samAnatAnA A dAkhalAo, sAmAnya chIe. hemacaMdra tene ' ArSam ' eTale RSionI bhASA sAthenI tenI sAmAnatAnA dAkhalAonA mubhASA kahe che. ane jaina mahArASTrAnI aMdaraja tanuM pro. vebaranu nizcayapUrvaka ema kaheQ cha ke, the, ja, ane Dya ne badale yya, ane kSa ne badale lka no pheraphAra siddha nya niyamonA apavAda rUpe mAne che, ane jaNAve che kare che ke jaina-prAruta te mAgadhI che. vebara ' ' ane '-' rUpI svarUpa darzaka cinhoMne ( varNone) yya aneka sacaka batAve ke, prAyaH sAmAnya prAkRtanA niyamo RSionI che. parata te (cinho) vAstavamAM jja ane kkha bodhaka che. A cinhoM jaina mahArASTrI temaja jaina prAruta e banne bhASAmA mantavya prakaTa karI sUcave che ke jaina prAkRtanuM sAdR vaparAya che. ane jaina mahArATImAM to tene nirNItarUpeja jja ane kkha sUcaka gaNavAmAM Ave che. tethI jana prArutamA zya bIjI koI paNa prAkRta bhASA karatA mahArASTI paNa te teja akSara sUcaka hovA joIe. jo ema na gaNAtA hota ane hemacaMdre tene jaina prArutamA bhinna akSara sUcaka sAthe vadhAre che. temana A kathana ghaNuM pramANabhUta che. vAMcyA hota to jarUra temaNe tene 2, 89 ane 9. satrAnA apavAdarUpe jaNAvyA hota. A uparAMta jyAre hemacaMdra zaurache, ane bIjaM, saMpUrNa lokamAnyatAthI pratikUla evo senImA (4, 266 satramA) 2 ne badale ya, ane mAga dhImA ja dya ane ya ne mATe ya no (4,292), temaja potAno abhiprAya temaNe Apelo che. jaina prAkRtamAM svaranI madhyamA AvelA kSa ne mATa x ka ' no (4, hemacaMdre je mAgadhItva joya te mAtra akArAnta 296) Adeza kare che, tyAre jo temaNe vebaranI mAphaka ukta akSaro vAMcyA hota to te sUtromAM jarUra ema jaNAvyu pulliMga zabdanA prathamAnA eka vacanI rUpanA aMte hota ke ArSa bhASAmA paNa emaja thAya che. lipizAstranI AvatA 'e' pratyaya rUpaja che. ane haiM paNa te si. dRSTie raka (ke jenA prAcIna rUpo'-' ane - che) ane '-' e saMjJAonI samajatI mATe DaoN. bulhara nA kahevA pramANe yAda rAkhaq joIe ke akSaro joDavAmA jaino sAdhAraNa rIte * hemcNdrn| vyAkaraNamA phakta prAkRta evu sAmAnya bIjA akSarane pahalA akSaranI pachI nahIM paNa tenI nAMce mUke nAmaja maLe che, mahArASTrI evaM vizeSa nAma maLatuM nathI. DaoN. cha, pahelI traNa saMjJAo te ka nAM uttarottara thaelAM sAdA jekobIna A kathana ke, hemane jainagraMthonI prAkRtane mahA- rUpoche. ane bIjI saMjJA '_' mAM ja purAtana rUpa arthAta rASTrI evaM nAma ApyuM che, te amArA samajavAmAM barAbara 8 dRSTi kheMce che. AA niyamAnusAra kalpasUtranA maLamAM AAvatuM nathI.-saMpAdaka. velA pUrvokta joDAkSarone meM kkh anethI dIvyA che. bhASAne Aho! Shrutgyanam Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] kAbale ghaNA thoDA ane anupayogI lAge che. teTalA mATe huM jaina prAkRtane mahArASTrI bhASA tarIke jAhera karatAM bilakula saMkoca pAmato nathI. pro. lesane paNa potAnA Institutiones linguae Pracriticae nAmanA pustakanA pR. 42 mAM paNa temaja jAhera karya che. je je bAbatomA jaina prAkRta mahArASTrIthI judI paDe che, te te bAbatomAM teNe sAdhAraNataH prAcInarUpo kAyama rAkhyAM che. e bhASAnA AnAthI paNa vadhAre prAcIna rUpanI nizAnI pR. 5 upara sUcavelA zabdomAM jo vAmAM Ave che. A nizAnI te, paraspara na jor3Aya tevA be vyaJjanonI bacce likhita bhASAmA, jema nityarUpe svarano aMtarbhAva thAya che, tema na thatAM vikalparUpe thAya che,te che. AvI jAtanI - vikalpe svara umera vAnI - chUTa je prAcIna sUtromAM AvatA prAkRta padyonI mAtrAgaNanAmAM levI jarUranI che, ane je vaidika kavionI paddhati sAthai paNa keTalIka sAmyatA dharAvatI jovAya che, teno, pAchaLanA prAkRta kavio bilakula svIkAra karatA nathI. temanI kRtiomAM to pratyeka svarano uccAra eka svataMtra varNanI mAphaka nityarUpe thavoja joie. 'setubandha' 'saptazatI' ane tyAra pachInA prAkRta stotro Adi graMthonI paddhatimAM, ane tenAthI prAcIna evA padyabaMdha sUtronI paddha timAM je bheda jovAmAM Ave che, tenuM kAraNa mAtra bhASAmAM thaeluM parivartanaja che. ane Abu parivartana vaidika ane sAhityika saMskRta bhASAmA paNa pratyakSa thae N jovAya che'. ahiM sudhI Apaje jainonA pavitra graMthonI bhASAno kramika vikAsa Alekhyo che. paNa tenI keTalIka aniyamitatAo vaLI judAja prakA DaoN. harmana jekobInI kalpasUtranI prastAvanA. 19 ranI che; ane te spaSTarIte ema darzAvatI hoya tema lAge che ke likhita sUtronI bhASA karatAM asala bhASA judIja hatI. 1 vedomAM khAsa karIne 'ya' ane 'va' nI pahelAM vikalpe svara umeravAnI je paddhati ddatI te pAchaLanA saMskRta sAhi. tyamAM sarvathA bahiSkRta karavAmAM AvI che. paraMtu jaina prAkRtamA AnAthI ulaTaM, eTale, pUrve vikalpe svarano aMtarbhAva kara bAnI je paddhati hatI, te avIcIna prakRtamAM, jyAM AgaLa vyaJjana samudAya saMyukta bhAva na pAmato hoya tyAM, te eka niyamarUpe thaI gaI che. upara jema meM jaNAnyuM che tema mahAvIra ane temanA gaNadharonI mULa bhASA mAgadhIja hatI, ane tenA pulliMganI prathamAno ' " e pratyaya je kAyama rahyo hai te A kathananuM pramANa svarUpa che. saMkSepamAM eTalaM ja kahevAnuM cheke jainagraMthonI chelI punarracanA thaI te pahelAM tainI bhASAnuM svarUpa nakkI thayuM na hatuM. mULamAM, janasamudAyanI A vyavahArU bhASAmAM guMthA - elA dharmazAstroM jJAna je puruSo mukhapAThathI bIjAone ApatA jatA hatA, teo te bhASAne potAnA deza ane kALanI pracalita bhASA sAthe baMdha besa karatA rahetA hatA. ApaNA strIstI sananI AraMbhanI sadiomAM hiMdusthAnanI dezI bhASAomA mahArASTranI vAk paddhatie je agrasthAna saMprApta kare luM jaNAya che tethI, ane vaiyAkaraNoe sarvaprAkRta bhASAonI AdhArabhUta tarAMke tenI je gaNanA karelI dekhAya che tethI, tathA tenuM sAhitya ke jenA keTalAka pratiSThita namunA Aje paNa vidyamAna che - vizALa hovAthI, jaino tenA prabhAvane vaza thayA hoya ane potAnA graMthone pustakArUDha karatI vakhate te bhASAnI anusAra potAnA pustakonI bhASAnI vyava sthA karI hoya, to temAM Azcarya pAmavA jevuM nathI. likhita pustakonI bhASAmA Abu bhASA-parivartana sAhityanA itihAsamA bIje koI sthaLe jovAmAM nathI AvataM ema nathI. meM pAchaLanA eka pAnA upara, utArA karanArAonA hAthe madhyakAlIna jarmana graMthonI bhASAmAM AvuM bhASA-parivartana thayuM hatuM, ema sUcavyuMja che. jaina graMthAMnA saMpAdakane sarvalakSaNopeta mahArASTrI bhASAno sarvathA svIkAra karavo gamyo nahIM haze ane tethI tamaNe cirakAlIna pUrvaparaMparAthI cAlatAM AvelAM ane tethIja pavitra manAelAM evAM ghaNAM ArSa rUpAne kAyama rAkhyAM haze. kAraNa ke Aho! Shrutgyanam Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [bhAga 1 ArSa bhASA hamezAM gaMbhIra prakAranI lekhanazailI ane 'yA' saghaLA svaro pAchaLa paNa lakhelA dekhAya mATe khAsa rIte yogya manAtI AvI che. cha. A banne jAtanI joDaNI (varNaracanA ) ghaNI ___jaina mahArASTrI jyArathI pavitra bhASA tarIke nakkI junI temaja ghaNI sArI pratiomAM najare paDe che. thaI, tyArathI te dhaNA vakhata sudhI jainonI sAhi. tethI A bemAMthI kayI vadhAre zuddha che teno nirNaya tyika bhASA tarIke cAlU rahI hatI. paraMtu pAchaLathI karavo azakya che. vyutpattizAstranI dRSTie 'ya' zruti tenuM sthAna saMskRte lIdhuM hataM. pUrvanI saghaLI prAcIna badhA svaro pAchaLa Ave te vadhAre svarUpa-saMgata cha. TIkAo eTale cUrNio ane vRttio, tathA bIjA kAraNa ke 'ya' zrati te mAtra lupta vyaJjanano avapaNa ghaNA svataMtra graMtho prAkRta bhASAmA lakhAyA hatA. zeSa che'. meM kalpasUtranI mArI A AvRttimAM eja I0 sa0 1000 ane 1100 nI madhyamAM jainoe paddhati svIkArI che. saMskRtane potAnI sAhityika bhASA tarIke aMgIkAra 2) keTalIka pratiomAM saMyakta-vyaJjano pahelAMnA karI hatI. paraMtu A pheraphAra kAI Akasmika ke e ane o anukrame i ane u nA rUpamA saMpUrNa rUpe na hotA thayo. kAraNa ke, A samaya parivartita thaelA jovAya cha, AnaM kAraNa e cha pahelAMnAM paNa bhaktAmarastotra, kalyANamaMdirastotra, ke devanAgarI lipimAM e ane o nA hasvasvarUpanI zobhanastutayaH jevAM jainagraMthakAronAM saMskRta kAvyo, sUcaka saMjJAono abhAva che. ane tene laIne nIce mojuda che. ane temaja jinaprabhamuninu (-saMvat pramANeno gucavADo umo thayocha. jo e tathA o 1364 ) paryuSaNAkalpaniyuktivyAkhyAna, ane lakhavAmAM Ave to varNa-parimANanI upekSA thAya che. bIjAM ghaNAM prAkRtastotro Adi jevA, bAramI sadI- kAraNa ke saMyukta vyaJjananI parveno svara hava thavo nI pachI paNa racAelA prAkRta graMtho vidyamAna che. joIe, ane e ane o to dIrdhasaMjJaka svaro ___ A cAlu viSaya choDatAM pahelAM huM jainagraMthonI che. jo AthI ulaTI rIte lakhavAmAM Ave arthAt zuddhalekhana vidyA tarapha vAcakAnuM dhyAna khecuM chu. i tathA u makavAmAM Ave to e ane o jo ke. prAyaH save hastalikhita pratio ekaja varNanA svarUpanaM vAstavika darzana na thaI zake. A DhaMganI jovAmAM Ave cha, tathApi nicenI bAbatomAM kAraNathI jyAM evA varNonA saMskRta pratirUpo saMdhite paraspara viruddha paDatI dekhAya che: svarAtmaka hoya tyAM meM e ane o ja la1) keTalIka pratiomAM 'ya-zruti 'a' ane khyA che. 'A' nI pachIja vaparAI che; tyAre keTalIka prati- keTalIka pratiomAM nna ane keTalIka pratiomAM 'i' bhane 'I' 'u' ane 'U' tathA 'e| ane na omAM NNa Ave che. (juo, hema0 1,228 ) ho 'o' nI pachI paNa jovAmAM Ave che. hemacaMdra potAnA / / meM AvA dareka prasaMge uttama prationA Adhikya vyAkaraNanA 1,180 mAM sUtramA vidhAna kareM cha ra bhaya rAkhI sAmAnya tei te pramANe varNake 'ya' zruti 'a' ane 'A' nI pachI Ave che. paNa .. " prayoga svIkAryoM che. TIkAmAM kahe cha ke keTaleka prasaMge te anya sthaLe paNa jovAmAM Ave che. temano e niyama aMzataH 4) keTalIka vakhate, keTalIka prationA prAraMamArI hastalikhita pratiothI siddha thAya cha. 1 pazcima hiMdusthAnanI guphAomAMnA prAkRta zilAlekhomA kAraNa ke 'ya' ane 'yA' deraka sthaLe 'a' ne 'A' da nA pUrvenA ja no Adeza ya thaelo che. u. ta. pavayitikA nI pachIja Ave che. paraMtu ghaNIka pratiomAM 'ya' ane pavaItikA pravAjitikA. Aho! Shrutgyanam Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. harmana jekobInI kalpasUtranI prastAvanA. aMka 1] bhamAM Na lakhelo jovAmAM Ave che, sarakhAvo, hemacaMdra 1,229. 5) be svaronI bacce AvatA vyaJjanane kAyama rAkhavo athavA tenA badale bIjAno Adeza karavo, agara to, teno lopa karavo, te bAbata graMthonI nakala karanArAonI-lahiyAonI pasaMdagI upara AdhAra rAkhatI hoya tema lAge che. (6) kalpasUtranI eka pratimAM (iMDiA oNphisa lAIbrerI 1599 ) vva ne badale bba ane kevala athavA saMyukta zabdonI AdinA va ne mATe va lakhelo che. udAharaNa tarIke - vivaddhana ne badale bibaddhana, mahAbIra, ityAdi. A vizeSatAnuM kAraNa ema lAge che ke prati pUrva hindusthAnamA lakhAI ho. 7) u ane u (o) no ghaNI vAra paraspara vinimaya (adalAbadalo ) thAya che. paraMtu teno dhvani sAtha koI saMbaMdha nathI. kAraNa ke jyAre u athavA unI pahelo vyaJjana Avelo hoya che tyAre naM02 mAM kahalI bAbata bAda karatA kyAre paNa paraspara A vinimaya thato nathI. A ane B nAmanI kalpasUtranI pratiomAM A saMjJAonA saMbaMdhamAM bhAgyeja bhUla thalI jovAmAM Ave che. 21 meLavI zakAya tema che. huM ema dhAruM huM ke prAyaH koI paNa vakhate ghaLA jainalekhakoe eka cokasa varNa vinyAsa-paddhatinaM avalaMbana karya hoya tema lAgatuM nathI. kAraNa ke guphAonA zilAlekhonI prAkRtanI sAthe bIjI prAkRta bhASAomAM temaja Adhunika bhAratavarSanI pracalita deza bhASAomAM paNa ekaja zabdanI vAraMvAra bhinna bhinna rItie joDaNI karAelI jovAmAM Ave che. upara varNavelA varNa vinyAsa viSayaka bhedo vyAkaraNazAstranI bhinna bhinna zAkhAone aMge ubhA thalA che. mArI AvRttinA mULanI nIce meM tamAma vividha pAThAntaro saMbhALa- pUrvaka nodhyAM che. mAtra chaThThA ane sAtamA naMbaramA jaNAvelI hakikatane aMge upasthita thaelAM pAThAntaro lakhyAM nathI. chatAM paNa sauthI prAcIna ane prAmANika joDaNI kaI haze tane nirNIta karI zakyo nathI. kAgaLanI ghaNI hastalikhita pratio tapAsatAM mane evI pratIti thaI che ke tenA uparathI jaina prAkRta bhASAnA vizuddha varNa vinyAsano patto meLavI zakAya tema nathI. paraMtu tADapatranI prAcInatama pratione bArIkAIthI tapAsatAM vadhAre saMtoSakAraka pariNAma A viSaya pUrNa karatAM pahelAM mAre jaNAvavuM joImeM jaina - prAkRtanA varNavinyAsanA saMbaMdhamAM eka gati sthApavAno uddeza rAkhyo nathI. paNa eka jaina graMthanA prathama A prakAzananA samaye vastusthitino keTaloka khyAla Apavo mane yogya lAgyoche. jo ke mane AkhA graMthamAM ekaja prakAranI joDaNI svIkAravI saraLa paData kharI -- jemake nitya or yA na ja lakhavo. paraMtu bhAratavAsionA hRdayamAM jANe majabUta rIte jAmI gaI hoya tevI aniyamitatAnI aMta:preraNAne AghAtana pahoMcADavA mATe meM anya pratiothI samarthita evI A nAmanI sauthI prAcIna pratinI joDaNI sAdhAraNa rIte kabula rAkhI che. ane tethI eka zabdanI sadA ekaja rIte joDaNI karavAmAM AvI nathI. e ke 5 jaina dharma ane sAhityane lagatA sAmAnya prazno nA saMbaMdhamAM huM jeTalI hakikata ekaThI karI zakyo huM, te ApI daIne, have khAsa kalpasUtranA saMbaMdhamAM keTaluka vivecana karIza A graMthanI, jainonA pavitra pustako tarIke gaNAtA AgamomAM to khAsa gaNanA thatI nathI. ane digambaro to ene banAvaTI graMtha suddhAM kahetAM acakAtA nathI. temane Ama kahevAnuM kAraNa e che ke, enI aMdara digambara- mAnyatA viruddha, mahAvIra trizalAnI kukSimAM AvyA tenI pahelA devAnaMdAnI kukSimAM AvyA hatA, AvuM varNana Ave luM che. paraMtu A varNana AcArAMgasUtra tathA AvazyakasUtramAM paNa AMvatuM hovAthI, e purAtana hoya Aho! Shrutgyanam Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [bhAga 1 ema lAge che. ane tethI digambarono uparokta AkSepa sthavirAvalI mahAvIre pote kahI hoya ema mAnI nirarthaka nivaDe che. zvetAMbara saMpradAyamAM kalpasUtra eka zakAya nahIM. jinacaritramA mahAvIranA nirvANa pratiSThita graMtha manAya che. ane prativarSa varSAvAsa pachInI banelI bInAo lakhelI che ane sthavirAvalIeTale pajjusaNamAM te jAhara rIte ( sabhAmAM ) mAM temanI pachIno jainadharmano itihAsa Apelo che, vaMcAya che. A bhAgono paryuSaNA yA varSAvAsa sAthe koI jAA kalpasatra te bha:bAha svAmInI kRti manAya tano saMbaMdha nathI. tethI te paryuSaNAkalpanaM nAma dharAcha. A graMthanI vastu temaNa pratyAkhyAnapravAda nAmanA vavAnA bilakula adhikArI nathI. ane tadanusAra, navamA parvamAMthI lIdhI che, evaM kiraNAvalI nAmanI vAstavikarIte dazA - taskaMdhanA AThamA adhyayananA TIkAnA nimnalikhita avataraNa uparathI mAluma bhAga tarIke paNa tene mAnI zakAya nahIM. A anupaDe che. ___ mAna uparathI svAbhAvikarIteja evo artha phalita 'praNetA tAvat sarvAkSarasannipAta vicakSaNazcata- thAya che ke paryuSaNAkalpa e nAma vAstavikarIte rdazaparvavida yagapradhAnaH zrIbhadrabAhasvAmI dazAzrata- sAmAcArInuM ja che, ane tema hovAthI dazAzrataskaskandhasyApTamAdhyayanarUpatayA pratyAkhyAnapravAdAbhi- ndhana AThamuM adhyayana paNa teTalAja bhAgane kahI dhAnanayamapUrvAt kalpasUtrAmidaM sUtritavAn.' zakAya. teTalA mATe, teTalA bhAganeja bhadrabAhusvAmI____ arthAt-AnA kartA te, sarvazAstrapa.ragAmI, catu- nI kRti tarIke mAnavo joIe. eTalaM to svayaMdezapUrvanA vettA ane yugapradhAna evA bhadrabAha svAmI siddha che ke bhadrabAhusvAmInI pachInI paNa ghaNI peDhiche. temaNe pratyAkhyAna pravAda nAmanA navamA parva- onI nAmAvalI ApatI sthavirAvalI bhadrabAhunI mAthI dazAzrutaskaMdhanA AThamA adhyayana rUpe A racelI na hoI zake. temaja te eka kartAnI paNa kRti kalpasUtra racyuM che. nathI. sthavirAvalInI saMkSipta vAcanA ane vistara kiraNAvalI TIkAkAranu uparokta kathana. ke jenaM vAcanA athAt sthavironI TaMkI ane vistRta panarAvartana bIjA TIkAkAroe paNa potAnI TIkA- nAmAvalI, asalamAM, banne ekamekathI svataMtra hovI omAM karyu cha,-ke kalpasUtra te paryaSaNAkalpa che, ane te joIe. kAraNa ke, te bannenI bhASAzailI ane varNyavadazAzrataskandhana ATageM adhyayana che; te bhalabharelaM stumAM paraspara bhinnatAo rahelI che. A sthavirAcha. A bhala kalpasUtranA aMtima zabdonA Azayane valio, jenI aMdara asalamAM chellA dazakevalI barAbara na samajavAthI thaI che. e zabdono jo barAbara ( dazapUrvI ! ) vajra ane temanA antavAsionAM ja artha karIe to tenAthI eTalaMja siddha thAya cha ke nAma haze, tanI aMta keTalIka gAthAo umeravAmAM kalpasUtra e nAma, e graMthanA chevaTanA prakaraNane AvI cha; ane tenI aMdara phalgumitrathI mAMDIne devaarthAt sAmAcArI, ke jenI aMdara yationA AcA- dhiMgaNI sudhInA sthavironAM nAmo AvelAM che. kalparonA niyamo ApavAmAM AvyA che, teneja lAga paDe sUtranI keTalIka pratiomAM A gAthAonaM gadyarUche. kAraNa ke tenA aMtamAM evaM kathana che ke 'mahAvIre pAntara, tenI pahelAM dAkhala karavAmAM AveluM che. 'A pramANe paryuSaNAkalpa nAmanA AThamA adhyayananu e to dekhItI ratija arvAcIna umero che. kAraNa ke AkhyAna karya, bhASaNa kayu, prajJApana karya, ane ghaNI pratiomAM e gadyarUpAntarane paDatuM makavAmAM vAraMvAra upadeza Apyo.' A zabdo mAtra sAmAcArI- AvyuM che. temaja sauthI prAcIna TIkAkAre A pherane ja lAgu paDI zake; kAraNa ke jinacaritra ane phArano ullekha paNa karelo che. A uparAMta, AgraMthanI Aho! Shrutgyanam Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. harmana jaikobInI kalpasUtranI prastAvanA. agiAramI graMthazatI ( graMtha 1000-1100); vaiSamya (nyUnAdhikya ) thI sarvathA vijJAta che, ema to pramANa karatAM pratyakSarIte vadhAre graMthasaMkhyAvALI tha- spaSTa dekhAI Ave che. paraMtu, teo AnuM kAraNa elI che.tethI jo e prastuta prakaraNane bAtala karavAmAM e batAve che ke paryuSaNA-sAmAcArInI pahelAM je A Ave to tenI saMkhyA paNa barAbara pramANasara thaI rahe be bhAgo makavAmAM AvelA che te 'maMgalArtham ' eTale che. vaLI sthavirAvalInA prathamanA be sUtro bIjAM badhAM maMgalamATeja makavAmA AvelA che. A bAbata paryasUtrothI racanAmAM judA paDe cha; ane tethI mArA SaNAkalpaniyuktimAM nIce pramANe jaNAvI che:dhAravA pramANe, zAyada eka vakhate teno aMtarbhAva purima-carimANa kappo jinacaritramA thato haze. A rIte ApaNe sthavi- u maMgalaM vaddhamANa-titthaMmi / rAvalImAM bhinna bhinna prakAranA cAra pAMca prakaraNoM to parikahiyA jinaparijoI zakIe chIe. DaoN. sTIvansana je evaM anumAna kahA ya therAvalI cettha [m // kare che ke asala, jinacaritra te mahAvIra caritra bhAvArtha-pahelA ane chellA jinono kalpa vardhajeTalaM ja haze ( kalpasUtra pR0 99), tene hu~ khoTuM mAnanA tIrthamAM maMgaLabhUta che. ane teTalA mATe jimAnato nathI. paraMtu sAthe mArUM e paNa vizeSa nacaritro, ane sthavirAvalI ahiM kahevAmAM AvI che. mAnavu cha ke DaoN. sTIvansane je umerA dIvyA pachInA TIkAkAroe A gAthAnA uttarArdhane cha te uparAMta bIjA paNa keTalAka umerA temAM thayA che; badalI tene 'adhikAratrayam' nI padyabaddha viSayasUcinA ane tene laIne A bhAga ATalo vistRta thaelo AkAramA pheravI nAkhI che:che. A kathananA pramANa tarIke mAtra huM cauda svapno purima-carimANa kappo nA varNananA nirdeza karUM chaM. A varNana samagra maMgalaM vddhmaann-titthNmi| pustaka nI ArSa-bhASAzailIthI taddana bhinna paDe che. to parikahiyA jinagaNakAraNa ke, emA je ghaNA lAMbA lAMbA ane guMcavA- harAi-therAvali-carittaM // DA bharelA samAso dRSTigocara thAya che, te khAsa, bhAvArtha-vardhamAnanA tIrthamA pahelA ane mukAbalAmA avAdhIna evA bhAratavarSIya kAvya- chellA jinono kalpa maMgala-svarUpa che, teTalA mATe sAhityamA AvatA samAsonA AkAranA che. kahe- jina ( caritra ) gaNadharAdi sthavirAvalI ane caritra vAnI bhAgyeja jarUra che ke, emAM vIranirvANanA 980 arthAta paryaSaNA-sAmAcArI kahevAmA AvI che. ane 993 varSa saMbaMdhI je avataraNo ApelA che, paraMparAgata kathAnusAra jainAgamonA navIna saMskate kAnA nirdezaka nathI paraMtu kalpasUtranA saMpAdaka raNa vakhate devardhigaNIe jinacaritra, sthavirAvalI devardhigaNIne uddezIne lakhAelA che. je ArSa-bhASA- ane sAmAcArI e traNe bhAgone kalpasatra evA zailImA A jina caritranI racanA thaelI che teja nAma nIce ekaja pustakamA pustakArUDha karyA hoya bhASA-zailI gayaracanAvALA prAcIna sUtromAM paNa tema jaNAya che,--jo ke teno AgamomAM aMtarbhAva jovAya che. tethI AnA kartA bhadrabAhu na hoI zake thato thI. A paraMparAgata kathAnI satyatAnA ema kahI zakAya tema nathI. paraMtu, A praznane pratyakSa pakSamAM be dalIlo cha. pahelI e ke, A bInAnI pramANanA abhAve anirNayAtmaka sthitimAMja rahevA tArIkha kalpasUtramA ApelI che. ane bIjI e ke, devo ThIka lAge che. AkhuM kalpasUtra so so graMthonI ( 32 akSarano jaina vidvAno kalpasUtramA carcAelA viSayonA eka graMtha ) pramANavALI graMtha-zatiomAM vaheMcI Aho! Shrutgyanam Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [ bhAga nAMkhyuM che. ghaj karIne mULa graMthane pachInA umerAothI potAnA senAMgaja nAmanA priyaputranA maraNajanita bacAvavA mATeja saMpAdakane A vyavasthA svIkAra- zokathI mukta karavA athe, tene sabhAmAM vAMcavAmA vAnI AvazyakatA lAgI haze. A graMthazationI aavyu| tyArathI te sUtra nava vAcanAo athavA nizAnI maLagraMthamAM graM0 100, graM0 200 ityAdi vyAkhyAno dvArA sArtha samajAvavAmAM Ave che. A rUpamA makelI che. A nizAnio saghaLI hastali- nava vAcanAo keTalIka pratiomAM, temaja keTalIka khita pratiomAM samAna jagyAeja makelI jovAmAM TIkAomAM cinha athavA ullekha karI judI judI batAvaAve che. kalpasUtramA AvA 1216 graMtho hovAnuM vAmAM AvI che. paraMtu A viSayamAM badhAno eka kahevAya che. udAharaNa tarIke A pratinA puSpikA- mata nahIM hovAthI mArI AvRttimAM meM A vAcanAlekhamAM Apelo nAcano zloka laI zakAya:---- tmaka vibhAgo dAkhala karyA nathI. sAdhAraNa rIte ekaH sahazro (?) dvizatIsametaH mahAvIracarita cha vAcanAmAM vibhakta karavAmAM Ave zliSTastataH poDazabhirvidantu / che. bAkInAM jinacarito sAtamI vAcanAmAM gaNAya kalpasya saMkhyA kathitA viziSTA che. athavA to mahAvIracaritanI pAMca, ane bAkInAM vizAradaiH paryuSaNAbhidhasya / / jinacaritonI be, AvA rIte paNa sAta vAcanAo A saMkhyAne lIdhe vartamAnamA sAmAnyarIte A gaNAya che. therAvalI ane sAmAcArI e darekanI pustaka 'bArase sUtra' tarIke paNa oLakhAya che. ekeka vAcanA kahevAya che.* jinacarita ane sAmA A AvattimAM mArI gaNatrI mujaba vyavasthita cArI nAmanA bhAgamAM, sUtro athavA prakaraNonA saMkhyA uparAMta ekasothI vadhAre graMtho (zloko ) rUpamA mULa graMthano eka bIjo paNa peTAvibhAga adhika che, ane keTalIka graMthazatIna pramANa 100 ghaNIka pratiomAM Apelo jovAmAM Ave che. A thI 135 jeTalA graMthonuM jovAmAM Ave che. A vibhAga te ghaNuM karIne TIkAkArone AbhArI che. rIte nyUnAdhika graMthapramANavALI avyavasthA joIne, kAraNa ke temaNeja Ano upayoga karelo che. sthavikeTalAka saMdehajanaka prakaraNo kADhI nAMkhI, A rAvalI upara TIkA racAelI nahIM hovAthI tenI sUtrane mULa svarUpamAM--asalanI graMthasaMkhyAmAM---lAvI satromAM vaheMcaNI thavA pAmI nathI. yadyapi A sUtrAmUkavAnuM mArUM mana thaI Ave che. paraMtu, A sUtranI ramaka vibhAga saghaLI pratio ane TIkAomAM ekaja zithila racanA, ane emAM vAraMvAra AvatI punaru- - ktio, ke je satrazalInaM eka khAsa lakSaNa ja +A bInAnI mitinA saMbaMdhamAM eka mata nathI. keTalAka cha. tenelAIne AmAMnA yA bhAgo amala tene vI. ni. 980 mA varSamA ke cha, keTalAka 993 mAM te zodhI kADhavAneM kAma kaThaNa hovAthI, huM tema ane keTalAka vaLI vI. saM0 1080 mA mUke che. karatA mArA manane rokI rA chaM. *E nAmanI hastalikhita pratimAM nIce pramANe vyAkhyA nakonI vahecaNI karalI che:-'purima parimagAthA-zakastavaM yAvat, vakhatamAM zakrastavagarbhAvatArasaMcAraH, svapnavicAragarbhasthAbhigrahaH, janmokalpasUtra pajjusaNanI prathama rAtrie* vAMcavAmAM AvatuM tsavakrIDA-zrIvIrakuTumbavicArAH, dIkSA-jJAna-parivAra-mokSAH, hatuM. paraMtu, jyArathI te AnandapuranA rAjA dhruvasenane, zrIpArzvanAtha-zrInemicaritAntarANi, zrIAdinAthacaritra-sthavirAvalayaH, sAmAcArImicchA () zrIkAlikAcAryakathA. kAlikAcAryanI kathA svataMtra hovAthI te kalparAtranI pAchaLa * kalpasUtranI TIkAomA lakhyA pramANe to 'prathama tahana arvAcIna samayamA dAkhala thaelI cha. upara ApelI rAtrie' nahIM paNa antima rAtrie kalpasUtranuM adhyayana-zravaNa vAcanAnI gaNanAmAM AdinAtha athavA RSabhacaritra ane karavAmAM AvatuM hatu.-saMpAdaka. sthavirAvalI e banene ekaja vAcanAmA makI dIdhA che. mA Aho! Shrutgyanam Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1 a. hamana jaikobInI kalpasUtranI prastAvanA. sarakho jovAmAM Avato nathI; tathApi, te bahu bhinna jinaprabhamuni che. temaNe e TIkA ayodhyAmAM saMvat paNa paDato nathI. ane tethI karIne A AvRttimAMnuM 1364 nA Azvina sudI 8 arthAt sane 1307 koI paNa sUtra, hastalikhita pratiomAM saraLatApUrvaka mAM pUrI karI hatI. enI graMtha saMkhyA 3040 che. khoLI zakAya tema che. therAvalInI tera sUtromAM e TIkAnI aMdara temaNe paryuSaNAkalpaniyuktinI karelI vaheMcaNI mArI potAnI che. kAraNa ke, koI paga TIkA lakhI che, A paryuSaNAkalAniyuktinI paNa pratimAM AvI vaheMcaNI karelI jovAmAM chAsaTha prAkRta gAthAo che, ane te paryuSaNA upara AvatI nathI. eka nibaMdha rUpe che. A niyuktinI TIkA tenA ___ kalpasUtra upara sauthI prAcIna TIkA jo ke meM kartAnA kahevA mujaba nizIthacarNimAMthI saMgRhIta joI nathI, paNa te cUrNi hoya tema lAge che. te karavAmAM AvI che, ane thoDA TuMkA saMskRta vAkyo bIjI badhI carNionI mAphaka prAkRtamAMja lakhAelI sivAya te prAkRtamAM ja lakhAelI che. A Azcahaze. kAraNa ke TIkAomAM koI koI prasaMge tenAM ryakAraka bAbata ApaNane udAharaNa ApI samajAve avataraNo lIghelAM jovAmAM Ave che. tenA kartAnuM che ke jaina-graMthakAro potAnA pUrvajonI kRtiomA nAma maLatuM nathI, paNa te hamezAM cUrNikAranA nAme keTalo badho svaracita umero karatA hatA. jo paryuSamoLakhAya che. bAkInI badhI arvAcIna TIkAo NAniyukti upara tenA pahelAnI saMkRta TIkA hota sIdhI agara ADakatarI rIte tenA uparaja racAelI to jinaprabhamunie jarUra tenI nakala karI hota. paraMtu che. ane prAyaH te tenA saMskRta bhASAMtara rUpe ja potAne anya sAdhanonA abhAve Atmanirbhara thavAnuM che. Ama mAnavAnuM kAraNa e che ke e hovAthI temaNe nizIthacUrNimAMthI avataraNo lIdhAM. TIkAomA mULanA je artho ApelA che te saghaLI paraMtu te avataraNonu saMskRta bhASAntara suddhA karavAnI TIkAomAM lagabhaga ekaja sarakhA, zabde zabda, maLa- temaNe tasdI lIdhI nathI. ApaNane mAnavAne kAraNa tA Ave che. A bAbata sarva TIkAonuM mULa ekaja maLe che ke jinaprabhamuninA samayamAM kalpasUtra upara mAnI laIe toja samajAvI zakAya tema che. bIjaM koI eka saMskRta TIkA vidyamAna hatI. kAraNa ke e che ke sarva TIkAo carNine mukhya pramANa mAne teo potAnI TIkA saMkRtamAM lakhe che; paraMtu cUrNino che. tethI ApaNe paNa te kRtine svAbhAvikarIte te sArAMza ApatA nathI. A TIkAnI mArI prati ke sarvanI, pAyAbhUta-(mULabhUta) mAnavI joIe. ghaNAka jene mATe huM DaoN. bulharanI udAratAno RNI chu, Adhunika TIkAkAroe potAnI TIkAomAM uttarA- te saMvat 1674 mAM lakhavAmAM AvI hatI. emAMnA dhyayana ane AvazyakasUtranI TIkAmAMthI keTalIka utArA tathA emAM nirdiSTa karelAM vividha pAThAntaro kathAo laIne vacamA dAkhala karI dIdhI che. ane meM TippaNamAMDanA cinhathI darzAvyAM che. koI koI sthaLe vistArayukta evI aprastuta haki- maLagraMthanA arthAvabodhananA viSayamA uparanI TIkA kato umerI dIdhI che. sivAya nIce sUcavelI bIjI traNa TIkAo paNa sauthI jUnI TIkA tarIke meM saMdehaviSASadhi nAma- thoDeja aMze bhinna paDe che. paraMta A TIkAomA nI paJjikAne upayogamAM lIdhI che. enA kA eka upodghAta uparAMta anya graMthomAMthI ghaNAM avata. banne bhAgone jo ApaNe be judI judI vAcanAmAM vibhakta raNo ane kathAo ApelI che. temAM paryuSaNAkalpa. karIe, ane kAlikAcAryanI kathAne kADhI nAMkhIe to te niyuktinI TIkA nathI. te traNe TIkAo nIce vAcanAnI prasiddha vyavasthAnI barAbara thaI rahe che. pramANe che: Aho I Shrutgyanam Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [bhAga, 1-vinayavijayajIkRta subodhikA. saM. 1696. potAnA sArAMzo ( Abstracts ) taiyAra karavAmAM A TIkAneM graMthaparimANa 5400 che. AnI je A pratino upayoga karyo hato. prati meM vAparI che te muMbaInA saMgrahanI che. meM tapAselA ane keTaleka prasaMge upayogamAM 2-dharmasAgarakRta kiraNAvalI urphe vyAkhyAnapaddha- lIdhelA evA uparokta graMtho uparAMta nIcenA graMtho ti. saMvat 1628. graMthasaMkhyA, 7000. maMbaI. paNa ahiMyAM ullikhita karavA yogya dhArUM chaM. 7-vijayatilakanI kalpadIpikA.saM. 1681 3-samayasuMdarakRta kalpalatA. AmAM sAla A.. pelI nathI. paNa lekhaka kahe che ke tenA guru, sakala . graMthasaMkhyA. 4500.DaoN0 bulharanI A TIkAnI caMdranA guru, jinacaMdra akabaranA vakhatamA vidyamAna hatA. . prati meM joI che. A uparathI temanA samayanu anumAna karI zakAya . 8-yazovijayano zAkhAbadha (?). DaoN0 sTItema che. A kalpalatA te, jenA upodadhAtana vansane potAnA kalpasUtranI prastAvanAnA navamA pRSTha DaoN. sTIvansana bhASAntara karyAno DhoMga kare che, te para upara Ano nirdeza karelo che. kalpalatA nathI. A kalpalatAnI eka prati DaoN. 9-kalpasUtraTIkA. juo, DaoN0 bulharano bulhare kRpA karIne mane vAparavA ApI hatI. tenI saMskRta hastalikhita pustakonI zodhano rIporTa. graMthasaMkhyA mULa ane TIkA bannenI maLIne 770. 1872-73. che. tenA upara miti saMvat 1699 nI che. 10-bArlinanA saMgrahanI eka nanAmI TIkAnI __ A TIkAothI vadhAre arvAcIna ane enAthI se . prati. (prati athavA patra. 638.) A prati enAthA taddana beparavAIthI lakhelI che ane te mane koI rIte , alpa mahattvanA graMtho nIce pramANe che.---- upayogI nivaDI nathI. saMvat 1759. . 4-lakSmIvallabhakRta kalpadruma. AmAM dareka sUtranI TippaNamAM meM mAtra saMdehaviSauSadhimAthI utArA pAchaLa tenuM saMskRta bhASAMtara ApalaM che. A graMthano ApyA che. pahelAM meM subodhikA ane kiraNAvAlImoTo bhAga anya TIkAomAM upalabdha thatI kathAo- mAMthI utArA karyA hatA, paraMtu mane saMdehaviSauSadhi no banelo che. A TIkAne aMte kAlikAcAryanI maLavAthI, sauthI prAcIna TIkAkAranA zabdomAMja kathA paNa umerelI che. mArI pAse kalpadrumanI eka samajutI ApavAnuM meM vadhAre yogya dhAryu che. hastalikhita prati che. paNa te kharAba bhane arvAcIna kalpasUtranu eka aMgrejI bhASAntara re0 DaoN0 sTIche. saM0 1903. vansane prakaTa karya che'. jainagraMthomAM Aja sudhImAM 5-maLanI babbe paMktio bacce ApelA bhASAntara pramANa gaNAtuM mAtra A ekaja pustaka prakaTa thaelu rUpa eka nanAmA lekhakano Tabo. kathAsamaha ane che. paraMtu mAre dilagIrIsAthe lakhavU paDe che ke te svapnonaM gujarAtI spaSTIkaraNa tenAM yogyasthaLe dA- mAtra yathArtha nathI eTaluMja nahIM paNa te avizvasa- ... khala karelAM che. A AvRttimAM meM tene C nizA- nIya paNa che. jo ke e eka bhASAntara gaNAya cha nIthI dAkhavyo che. AnA lekhaka abhayasuMdara muni 1 'kalpasUtra ane navatasva.' A banne graMtho jaina dharma ane hatA (kadAca te kartA paNa hoI zake 1 ). saM- tattvajJAna viSayanA che, ane mAgadhI bhASAmAMthI bhASAntarita vat 1761. karelA che. AmA eka pariziSTa ApavAmAM AvyuM che, ane 6-kathAdi rahita eka Tabo. A prati inDiA tenI aMdara mULagraMthanI bhASA upara vivecana kareluM che. bhASA ntarakartA re.je.sTIvansana. DI. DI.vI. pI. Ara. e. esa. oNphisa lAibrerInI naM. 1599 nI che. kolake sana Here Aho I Shrutgyanam Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka DaoN. harmana jekoSAnI kalpasUtranI prastAvanA. paraMtu vAstavikamAM te bhASAntara nathI, paTalaMja nahIM tarapha jhukelaM hovAthI teo potAnI mahenatanA pramApaNa ghaNe bhAge to bekALajIthI ghasaDI kADhelo eka NamA yogya pariNAmo upajAvI zakyA nathI. huM mAtra sArAMza mAtra che. Ano prathamano bhAga bhASAntaramAM, yathArthasthitine lakSyamAM laIne ja prAcyavidyAnA sAmAcArInA vizeSa kaThina bhAga karatAM sAdhAraNa- abhyAsione temanA kalpasUtrane na vAparavAnI sUtayA vadhAre vizvasanIya rIte utAravAmAM Avyo cha. canA karUM chu. kAraNa ke e prakaraNamAM DaoN. sTIvansana koI paNa kalpasUtranI prastuta AvRtti nIce jaNAvelI pramahattvano bhAga mUkI detA nathI. mULamAM jyAM jyAM tio uparathI taiyAra karavAmAM AvI cha. ' kliSTa bhAgo Ave che tyAM tyAM teo bhASAntara kara. A saMjJAvAlI prati mArA karelA saMgrahamA sarvottama vAne badale mAtra vivaraNa kare che. paraMtu sAmAcArImA che. tenA 113 pAnAM che, ane te cAMdInI zAhIthI to nirALIja bAbata dRSTigocara thAya che. tyAM to lakhelI che. AnAM ghaNAM kharA pAnAM kramathI kALA temaNe yA to moTA bhAgone uDAvIja dIdhA cha, a- anerAtAraMgI raMgelAMcha.ekeka pAnA upara cha cha lITithavA to saMkSipta rUpamA mUkI dIdhA che. emAM arthanI o cha. maLa graMthamAM ghaNAM citro ApalAM che. tenA spaSTatA tarapha bhAgyaja dhyAna ApavAmAM Avyu cha.' hAMsiAmAM arabasthAnanA zilpazAstranA niyamapra vAstavikamAM DaoN. sTIvansananA pustakane, Aja. mANe vela-baTrio kotaralI cha. ( AvI jAtanI kAla prakaTa thatA prAkRta-saMskRta bhASAnA graMtho hastalikhita pratio jaino pAse ghaNI jovAmAM Ave tathA tenA bhASAntaronI paddhatie tapAsavU te temane cha. ) tenA lAMbA paSpikAlekhamAM, tenI lakhAyAnI kharekhara anyAya karavA jetuM che. kAraNa ke bIsa sAla vikrama saMvat 1484 (sana1427) varSa pahelAMno te samaya paurvAtya sAhityanA adhyayananI ApelI cha. e pratimAM satra agara vAcanAnA vi. bAlyAvasthAno prAraMbhika kALa hato. ane bhASAvijJAnanI yathArthatAnA saMbaMdhamAM jeTalo vicAra atyAre teo lakhe che ke 'tisalAe' ane 'mAhaNIe' A banne prathamAkaravAmAM Ave che teTalo te vakhate karavAmAM Avato nA rUpo che; pR. 142 upara teo 'kuJchisi' ane 'samaNasi' na hato. DaoN. sTIvansana potAnA saMzodhana-kSetramA nI anukrame 'kuchamsi' ane zamaNamsi'nA rUpamA joDaNI kare pahala karanAra hatA ane temaNe mahAn utsAha ane che ane ' pAsittA Na ' ne 'pAzitANaM ' lakhe che. ATaluM avizrAnta umaMgathI potAnA kAryakSetramA udyama karyo kathana temanA prAkatanA jJAnanA saMbaMdhamAM basa che. saMskRtabhASA hato. paraMtu dilagIrI pAmavA jevaM eTalaMja che ke DaoN0 saMbaMdhI paNa temanuM jJAna keTalA UMcA darajjArnu hatuM te kalpala tAmAMnA (pR.12) eka saMskRta phakarAnA temaNe karelA sTIvansana potAnA bhASAvijJAnanA abhyAsanA abhAva aMgrejI bhASAntarane, AgaLa pR. 22 upara ApelA teja phakathI* temaja temanu mAnasika valaNa IzvaraviSayaka jJAna ra rAnA mArA bhASAMtara sAthe sarakhAvavAthI jaNAI Avaze. DaoN. A ThekANe TippaNamAM DaoN. jekobIe sAmAcArI. sTIvansananu bhASAntara nIce mujaba che.-'have kalpasUtramAMnA eka sUtranaM. DaoN. sTIvansane karelA teja satranA bhASA- nA kartAno ullekha karUM chu. temanuM nAma zrIbhadrabAhusvAmI ntara sAthe, potArnu bhASAntara tulanArthe mUkelaM che. paraMtu te hatuM. te eka vicakSaNa guru hatA. teo potAnA viSayanI A patranI dRSTie anupayogI hovAthI. ahIM ApyaM nathI. (TippaNa, mULa zabda-pUrva)cauda zAkhAnA jANanAra hatA, anavATaka. ane vicakSaNa AcArya hatA. ahI nAma sUcavAtA graMtho* DaoN. sTIvansananu prArutabhASA saMbaMdhI jJAna keTaluM badhuM dazAzrutaskandha, aSTamAdhyayana, ane pratyAkhyAnapravAda ke jemA maryAdita hatuM, te ApaNe temane karelI mAgadhIbhASA uparanI temaNe nava zAkhAo joI-tene, mArgadarzaka tarIke rAkhIne TIkA uparathI sahelAIthI samajI zakIe chIe. pR. 141 upara temaNe A kalpasUtra banAvyuM hatuM. Aho! Shrutgyanam Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. phUTa bhAgo batAvelA nathI. temAM ApalaM svapnavarNana prasiddha varNanathI bhinna jaNAya he. ane spaSTarIteja te asalI hoya tema lAgatuM nathI, kAraNa ke A svapna-varNananA prAraMbhamAM sAdhAraNarIte mUkavAmAM AvatuM graM. 200 nuM cinha ahIM mUkelaM nathI. ? [A saMjJAvALI pratinu varNana karyA bAda, DaoN. je kobI, anya alpa mahasvanI pratio--ke jemAMnI keTalIkane temaNe paraspara meLavI hatI ane keTalIkane mAtra tapAsa tIna nAmo ane varNano Ape che, paraMtu, te A patranI dRSTie anupayogI hovA thI, ahIM ApyAM nathI. anuvAdaka. ] anupUrti. A saMpUrNa upodghAtamAM sarvatra meM zvetAMbara saMpradAyanoja AdhAra lIdho che. digaMbaronI paNa potAnI sAMpradAyika mAnyatA che, ane te zvetAMbara saMpradAyathI keTalIka paraMtu agatyanI bAbatomAM bhinnatA rAkhe che. A saMpradAya nI mAnyatAnI mAhItI meM, DaoN. bulhare vAMcavA ApelI eka Adhunika gurvAvalI uparathI meLavI che. te jayamAM teja zaharI bhASAmA lakhAelI che. e gurvA valImA ghaNI prAkRta gAthAo samajAvavAmAM AvI che. ane te gAthAonI prAkRtabhASA zaurasenI sAthe Azcaryajanaka maLatApaNuM dharAve che. A gurvAvalImAM be bhadrabAhuno ullekha che. pahelA bhadrabAhu, je aMtima zrutakebalI hatA, te vIra nirvANanA 162 mA varSa - mAM gujarI gayA hatA. ane bIjA bhadrabAhu je sthavira kavAtAhatA, temanI miti vI. saM. 492 - 519 ApelI che. teo yazobhadranA aMtevAsI hatA. A yazobhadranA gurunuM nAma subhadra hatuM ane teo (vI, saM. 468-474 mAM ) vidyamAna hatA. subhadranA astitvanA bIjA varSamAM arthAt vI, saM. 470 mAM vikramano janma thayo hato. A hakikatane e gurvA - bhAga 1 balImAM uddhRta karelI ardhI gAthA dvArA puSTi maLe che: sattari cadusadajutto far kAlA vikamo havai jammo / A ThekA e dhyAnamA rAkhavu joIe ke vikramanA saMvatnI zaruAta tenA janmathI thatI nathI paraMtu tenA rAjyArohaNanA samayathI arthAt tenA AyuSyanA 18 mA varSathI thAya che.' AhisAba pramANe e gurvAvalImAM, vIra nirvANanaM 492 muM varSa, ke jemAM bhadrabAhunI kArakIrdInI zaruAta thAya che, tane vikrama saMvat nI sAthai sarakhAvavAmAM AveluM che. "vaLI tenI aMdara bIjA bhadrabAhuthI mAMDIne saMvat 1840 sudhInA sthavironI anavarata noMdha ApavAmAM AvI che. ane te kharI paraMparAnA AdhAre goThavelI hoya tema dekhAya che. A gurvAvalInI anusAra puSpadaMta ( samaya - vI . saM. 633 thI 683 ) pachI saghaLA aMgo naSTa thaI gayAM hatAM. temaNe samagra pavitra pravacana pustakomAM lakhAnyaM hatuM. temanA avasAnanuM varSa je bI. saM. 683 che, tane paNa vikramanA janma varSa tarIke batAvavAmAM manyuM che. Lewis Rice bhadrabAhu ane zravaNa belgola; iMnDi. bhadrabAhunA saMbaMdhAM digaMbara paraMparA mATe juo enTi 3. pR0 153. karNATakanI digambara paraMparAmAM bhadrabAhune uttara hiMdusthAnamAMthI svadeza choDI paradeza jatA saMghanA netA tarIke jaNAnyA che; ane pATalIputranA rAjA candraguptane, temAM, temanA eka dIkSita ziSya tarIke jaNAnyo che. bacce 448 varSanuM aMtara paDe che. ane tethI mahAvIra nirvANa1 uparokta kathanAnusAra mahAvIra ane vikramanA saMvatnI no samaya i. sa. pUrve 545 mAM Ave che. A hisAbe A sAla ane salonanI kAlagaNanAnusAra nirNIta karelI buddhanirvANanI sAlanI bacce mAtra be ja varSano pharaka rahe che. Aho! Shrutgyanam Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baiMka 1] jainadharmanu adhyayana. jainadharmanuM adhyayana, 69 [ lekhaka - zrIyukta sI. pI. rAjavADe, em. e. bI. esa. sI. prophesara oNpha pAlI, baroDA kaoNleja. ] laghu graMtho, sAra graMtho, sthUlavarNanAtmaka graMtho, rahasyo - dUghATakagraMtho ( Keys = kuMcIo ) zabdakozo, ityAdi bhAratavarSanA vidvAno dvArA saMpAdita thaI, prakAzita thatA jAya che| ane A sarva uparAMta, dezI bhASAmAM paNa prativarSa moTA pramANamAM jainasA hisya bahAra paDatuM jAya che. pro. vebara, bulhara, jekobI, haoNrnala, bhANDArakara, lyumana rAIsa, gerinaoNTa vigere vidvAnoe jainadharmanA saMbaMdhamAM aMtaHkaraNapUrvaka athAga parizrama laI aneka mahattvanI zodho prakaTa karelI hovA chatAM, bhAratavarSIya vidvAna hI sudhI e dharmanA abhyAsa tarapha puratuM dhyAna ApyuM nathI. prAcyavidyA-kaLA-sAhityanA saMzodhananA prAraMbha kALamAM, kadAcit jainasAdhuonI udAsInatAne lI, tathA, hastalikhita pustakomAM chupAelaM potAnA dharmanuM pavitra jJAna jainetarone Apa - vAmAM teonI nAkhuzI hovAne lIdhe, tadviSayaka adhyayanamA vidvAnAne preraNA thaI nahIM hoya. pachI to, vidvAnono anurAga bauddhadharmanA abhyAsamAM va to elo hovAthI keTale aMze, teonI dharmaviSayaka abhyAsamAM A eka mahattvanI zAkhA tarapha upekSA thaI gaI hatI. vastutaH, prAraMbhamAM vidvAnonA magaja upara bauddhadharmanI eTalI to prabaLa sattA jAmI gaI hatI ke teo jaimadharma bauddhadharmanI eka zAkhA tarI keja jaNAvatrA lAgyA hatA. paraMtu, have teonI dRSTimaryAdAne AcchAdita karanArA paDaLo naSTa thavA mAMDyAM che ane tethI jainadharma pUrvanA dharmomAM potAnuM svataMtra sthAna prApta karato jAya che, jainasamAja paNa sustImAthI jAgrata thato jAyache, aneka niyatakAlika ane sAmayika patrAdi prakaTa thatA dRSTigocara thAya che. sAdhuone paNa potAnI javAbadArInuM bhAna hoya te jagAya che. komanA dhanikavarga tarapha thI maLatI udAratAnA Azrita banelAM paropakArI maMDaLI divase divase vizeSa rUpamA jaina graMtho prakaTa karatAM jAya che. jainadharma ane sAhityaviSayanA aneka Ama hovA chatAM hajI ghaNuM karavAnuM bAkI che. jainadharma te mAtra jainoneja nahIM, paraMtu temanA sivAya prAcya saMzodhananA pratyeka vidyArthI ane khAsa karIne jeo paurvAtya dezonA dharmonA tulanAtmaka abhyAsamAM rasa letA hoya temane tallIna karI nAMkhe evo rasika viSaya che. jaina- sAhityanI arvAcIna saMzodhana paddhati anusAra ane guNadoSanI vivecaka dRSTie abhyAsa thavAnI bahu AvazyakatA che. A viSayanA niSNAta vidvAno spaSTa jaNAve che ke AvI rIte tulanAtmaka paddhatie teno abhyAsa thavAthI hiMdusthAnanA prAcIna itihAsanA saMbaMdhamA atyAra sudhImAM aMjJAta rahelI ghaNIka hakikato prakaTa thaze ane aitihAsika kAhanI mAhitI vagaranI ghaNIka khAlI jagyAo pUrNa thaze. AvI rIte, itihAsa - premI, temaja AryAvartanA prAcIna dharmonA ane tattvajJAnanA abhyAsIne jainasAhitya eka taddana navaM ane aNakheDAelaM vistRta kSetra che, paraMtu vartamAnamAM jainadharmanA abhyAsIne ke je niSpakSapAtI ane samadarzI manathI e viSayano abhyAsa karavA mAMgato hoya, tene potAnA kAryama keTalIka muskelio naDe che. prathama ane pradhAna muskelI e che ke yogya rIte saMpAdana karelA mULa Aho! Shrutgyanam Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [bhaag| jana sAhitya saMzodhaka ane prAmANika graMthono atyAre abhAva che. e bAbata taiyAra karavAnuM kAma upADavU joIe. mArUM mAnavaM to suvijJAta che ke jainonA pavitra graMthonI bhASA cha ke ArAnA - seMTrala jaina pabliziMga hAusa' jeyA ardhamAgadhInA nAme oLakhAtI prAkRta che. A maMDaLane A prakAranuM sahakArI kArya upADavaM kaThaNa bhASA atyAre ghaNA jainasAdhuo paNa barAbara samajatA paDe tema nathI. A uparAMta, hAlamAM chapAtA saghaLA nathI. kAraNa ke jyAre teone te graMthonA arthane graMtho pothI sAIjhamAM-(patrAkAre chapAya che ane samajAvavAno prasaMga Ave che tyAre teo paNa mULa tethI tenAM pAnAM chuTAM rahetA hovAthI teno upayogasAthe ApelI saMskRta chAyA athavA TIkA uparathIja karatI vakhate vidyArthione ghaNIja aDacaNa par3e potAna kAma calAve che. AvI paddhatinuM vizeSa che. vaLI keTalAka saMpAdako to potArnu kartavya anusaraNa thavAne lIdhe mULa bhASA-prAkRtabhASAnA eTale sudhI bhUlI jatA (bhUlI nathI jatA paNa jANatA adhyayananI upekSA thaI che, ane pariNAme ghaNIka ja nathI ema kaha vadhAre ucita che.-muni jinavijaya) bhalo ane asaMgatio svAbhAvikarIte te bhASAmAM hoya tema jaNAya cha ke graMthamAM AvatAM avataraNona dAkhala thaI gaI che. ghaNI hastalikhita pratio zuddha judA pADavA mATe nizAnI sarakhI paNa karatA nathI. pAThAntaronI dRSTie to nirAzAjanaka sthitivALIja upara nirdezelaM kArya jyAre arvAcIna paddhati anujovAmAM Ave che. tethI jainasAhityanA vyAsaMgioe sAra yogyarIte pUrNa thaze-eTale ke jyAre mULagraMthoprathama to vividha pustakAlayomAM saMgRhIta saghaLI mAM, prakaraNo ane sUtronA AkAramA judA judA pratio ekatra karI, sUkSmanirIkSaNapUrvaka tene paraspara spaSTa vibhAgo pADavAmAM Avaze, temAM AvatAM avameLavavAnuM kArya hAtha dharavU joIe. tyAra pachI pAlI- taraNone oLakhAvavAmAM Avaze, anusandhAnonuM TeksTa sosAeTIe chapAvelI bauddha graMthonI AvR. anveSaNa karavAmAM Avaze, anukramaNikAo ttionI paddhati upara jainonA pavitra graMthonI vizvAsa- ane sUcipatro taiyAra karavAmAM Avaze, tyArabAda pAtra AvRttio taiyAra karavI joIe. alabata, A arvAcIna vivecanazAstranI paddhatinA niyamonI kArya ghajja trAsadAyaka ane zramasAdhya che. paraMtu sahAyatA pUrvaka A sAhityanI tapAsa mATe yogya jyAM sudhI A kArya thAya nahIM tyAM sudhI eka pagalaM samaya Avyo ganAze. navA sAhityamAMthI jUnuM paNa AgaLa vadhavAnI AzA rAkhI zakIe nahIM. sAhitya saMbhALapUrvaka tAravayu paDaze. vividha graMthono A kArya ekAda vyaktithI thAya tevaM nathI. paNa banI zake tyAM sudhI samayanirNaya karavo paDaze. ane, temAM vividha maMDaLo ane saMsthAonI sahakAritAnI tenA zuddhatA yA nidoSatA tapAsI tapAsIne jovI jarUra che. vartamAnamAM A dizAmAM je keTalAka paDaze. Ama karatI vakhate svAbhAvikarIte carcApAtra prayatno thaI rahyA che temAM to mAtra nirAzAjanaka gudA muddAonA saMbaMdhamA UhApoha karavA mATe chUTa rahevI bevaDApaNuMja jovAmAM Ave che. lagabhaga saghaLI jAie, . / joIe, ane te upara prAmANika matabheda prakaTa saMsthAo uttarAdhyayanasUtra ane kalpasUtra jevA ati. " karavAnI svataMtratA hovI joIe. atyAre prAcyazaya lokapriya thaelA mULagraMtho chapAve che. paraMtu / " vidyAviSayaka vivecanazAstranA be bhinna saMpradAyo temanA jeTalAja mahattvanA anya graMtho taddana upekSA.pAtra najara najare par3e che. eka pakSa mULagraMthone jeTalA bane banyA che. A kArya mATe uttama mArga to eche ke teTalA purAtanakAlanA batAvavA prayatna kare che, ane A dizAmA prayatna karanArI saghaLI saMsthAoe bIjo pakSa tene yena kena prakAreNa krAIsTanA pachInA saMpathI ekatra thaI prAmANika paddhatie mULa graMtho koI eka kAlabhAgamAM--arthAt arvAcIna samayamA Aho! Shrutgyanam Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 jaina Agama sAhityamI mULa bhASA kaI ? khecI lAvavA prayatnazIla dekhAya che. keTalAka vaLI to jaina vidyArthionI e pharaja che ke temaNe evA paNa loko che, jemanAM magaja purANapriyatAnA aMtaHkaraNapUrvaka A bhASAno abhyAsa svIkArI vicArothI atizaya saMkucita thaelAM jovAya che. levo joIe, ane jainakomanA dhanikavarge A kAryaane tethI prAcIna graMthomA eka paNa bhUla yA doSa mAM vizeSa uttejana ApavA, dareka prakAranI, temane batAvavAmAM Ave che to teo khUba cIDhAI jAya che. madada karavI joIe. me sAMbhaLyuM che ke eka jaina temana ema mAnavaM hoya che ke mULa graMthanA koI paNa saMsthA jaina-dharmanA vidyArthione je madada joIe te likhita artha yA vicAranA saMbaMdhamAM svataMtra carcA bi- saghaLI ApavA taiyAra che; tethI A viSayanA utsAhI lakula karI zakAyaja nahIM. paraMtu A mata atyAre vidyArthio AgaLa AvI mA mahAn kAryanA prathama TakI zake tema nathI. chatAM paNa eTalaM to jarUra phaLo TraeNka samayamAM batAvaze ema ApaNe AzA yAda rAkhavaM joIe ke purANapriyatAnA paNa ghaNAka rAkhIra chIe.. upayogo che. te dvArA ApaNane purAtana paraMparAono paricaya maLe che ane ghaNIka vakhate anya sAdhanonA jaina Agama sAhityanI mULa abhAve teja mAtra ApaNane mArgadarzaka hoya che. jo ke paraMparAonI paNa gaMbhIrapaNe parIkSA to karavIja __ bhASA kaI ? joIe; paraMtu teno sarvathA tyAga karavo paNa koI athavA athavA rIte nyAyya nathIja. ane A bAbatamAM sAdhuvargeja khAsa madada karavAnI che. teNe potAnI hamezanI ardhamAgadhI eTale zuM ? cupakIno tyAga karI, potAnI pAse je paraMparAgata moTo mAhItiono bhaMDoLa hoya te upAsako samakSa [lekhaka-zrIyuta paM. becaradAsa jIvarAja, raju karavo joIe. have teone evo bhaya rAkhavAnI nyAya-vyAkaraNatIrtha.] jarUra nI ke Ama karavAthI kadAcit teo potAnA jaina dharmana prAcIna sAhitya, je aMga, upAMga, dharmane jokhamamAM nAkhI deze. kAraNa ke saMtADI rAkha- niyukti, bhASya ane carNi vigerenA rUpamA atyAre vAthI kadApi satyanI vRddhi thaI zakatI nathI. upalabdha thAya che, te badhAmA vizeSataH prAcIna ga paNa A badhI vyavasthA karavA ane jainadharmanA NAtuM aMgasAhitya kaI bhASAmAM lakhAyuM che ! e abhyAsane saMgIna pAyA Upara lAvI mUkavA mATe prazna adyAvadhi vivAdAspada rahyo che. jo dhAre to eka utsAhI ane zaktizALI vidvanmaMDaLe AgaLa bhAratavarSanA bhASAzAstrio e praznane eka paLamAM paNa Ava joIe; ane potAnA dRDhatAbharelA kAma dvArA samAhita karI zake, paraMtu te mahAzayo pAse evA jagatane batAvaq joIe ke Aja sadhImAM zodhAelI aneka prazno upasthita rahelA hovAthI atyAra sudhI anya jJAnazAkhAo jepI A paNa eka zAkhA che, A praznane vagara satkAre ja ubhA raheQ paDayu che. ane te bIjI badhI zAkhAothI leza mAtra paNa maha- OM The study of Jainism nA zirolekha nIce tvamA utare tevI nathI. subhAgye pavitra AgamonI A lekha, lekhake muLa aMgrejImAM, barADA kaoNlejanA gayA bhASAmAM nipuNa thavAnI eka muskalI to have maMba- phebruArI mAsanA megejInamA, pragaTa karAvyo hato. paraMtu makhya karIne jaina samAjamAM vaMcAvavA mATe ja A lekha InA vizvavidyAlaye potAnA abhyAsakramamA lekhAelo hovAthI lekhakanI khAsa icchAnusAra, ahIM eno ardhamAgadhIne sthAna ApI dUra karI che, have gujarAtI anuvAda prakaTa karavAmAM Ave che.-saMpAdaka Aho ! Shrutgyanam Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A yuge pratyeka prAcIna sAhityanI bhASAno itihAsa nirNIta bhaI te te sAhityanA AraMbha-samayo paNa lagabhaga avadhAravAmAM AvyA che, tevA prasaMge jaina dharmanA prAcIna sAhityanI zaruAtane lagato vA mAM yojAela mULa bhASA saMbaMdhI itihAsa paNa nirNIta thavo atyaMta Avazyaka che. jaina sAhitya saMzodhaka. saMsAranI pratyeka prajAne vArasAmAM maLela tattvajJAna vA AcArapaddhatinI satyatAno mULa pAyo te te prajAnA mULa sAhityanA itihAsa upara ja baMdhAelache; tema jaina prajAnA vArasA utAra tattvajJAna vA AcArazailInI tathyatA, te prajAnA mULa sAhityanA itihAsa upara avalaMbe, e kAryakAraNanA askhalita niyamane anusaratuM ja che. ATalI prastAvanA karI huM mArA praznanI carcAnI zuruAta karIza. kahevAya che ke, addhamAgahAe bhAsAe bhAsati arihA' ' eTale ' arhan ( vartamAna zAsanAdhIza zrIjJAta putra - mahAvIra paNa ) ardhamAgadhI bhASA dvArA bole che' e ukti uparAMta, A paNa eka bIjI che ke, 6 ukti ' atthaM bhAi arihA sutaM gaMdhati gaNaharA niuNaM" arthAt ' arhan arthone- bhAvAne - tattvajJAnanA mULa muddAo - bhASe che ane gaNadharo te muddAone ( lokagrA karavA mATe ) nipuNatA pUrvaka gaMThe che ke guMthe che.' A banne uktiothI ema jANI zakAya che ke, zAsanAdhIza dIrghatapasvI mahAvIranI sArvajanika bhASA ardhamAgadhI hovI joIe, ane euparathI ja evI paraMparA cAlI Ave che ke, jaina dharmanA aMgasAhityanI (je atyAre vidyamAna che tenI paNa mULa bhASA mAgadhI vA ardhamAgadhI che. paNa A paraM parAne, atyAre upalabdha thatA aMga- sAhitya tarapha dRSTi - ) 1 juo aupapAtika sUtra ( pR0 77 ) 2 juo Avazyaka sUtra (pRSTa0 68 ) [bhAga 1 pAta karatAM to, huM itivRttanI koTimAM mUkatAM nIcenAM kAraNothI acakAuM chu. prastuta carcAnaM laMbA karatA pahelA mAre jaNAvabuM jarUranaM che ke, jaima saMskRta, prAkRta ane pAlI vigerenAM vyAkaraNo che tema jo ardhamAgadhInuM paNa ekAda sAMgopAMga vyAkaraNa hota to, mAre A prazna sAthe ardhamAgadhInA svarUpane lagato bIjo prazna na ja karavo paData. vyAkaraNakAra AcAryo jevA ke - vararuci, caMDa, hemacaMdra, kAtyAyana, trivikrama, siMharAja, vAlmiki, lakSmIdhara ane mArkaDeya vigere paMDitoe pota potAnA prAkRta vyAkaraNamAM prAkRta, zaurasenI, mAgadhI, paizAcI ane apabhraMza bhASAonAM svarUpa darzAvatI veLA jo kyAMya ardhamAgadhI bhASAnuM paNa pUrepUrUM svarUpa batAvavA kRpA karI hota to ApaNe teonA atyaMta RNI thAta. paNa te mahAzayo taraphathI tevo prayatna na thaela hovAthI atyAre huM 'jaina sAhityanI mULa bhASA kaI ? ' e praznane carcavAnA prasaMga pahelA te saMbaMdhe cAlyo Avato ' ardhamAgadhImayatA ke ' mAgadhImayatA ' no pravAda tyAre ja carcI zakuM, jyAre prathama ahIM ardhamAgadhI ane mAgadhI bhASAnuM pUrepUruM svarUpa upasthita karI zakuM. e hetuthI ja prAraMbhamA prakRta carcAnA mULarUpa te banne bhASAonA svarUpanI carcA karato kramazaH mArA aMtima dhyeya sudhI pahoMcavA yathAmati prayatna karIza. A sthaLe mAre vAcakonuM lakSya ' ardhamAgadhI ' zabdanI vyutpatti tarapha vizeSa kheMcavAnuM che. kAraNa ke te vyutpattimAM ja tenuM kharUM rahasya chupAe che. ' ardhamAgadhI ' zabda 'ardha ' ane mAgadhI ' zabdanA ekIkaraNathI banelo che, te vAta sau koI samajI zake tema che. tadgata ' ardha' zabda eka viziSTa arthane sUcavato hoya ema tenA pUrva nipAta uparathI avabodhI zakAya che. sAdhAraNa rIte ' artha ' zabda ' lagabhaga bhaDadhuM ' ane ' barAbara aDadhuM 'e Aho ! Shrutgyanam Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina mAgama sAhityanI mULa bhASA kaI ? canne arthano sUcaka che. je samAsamAM te 'artha' tIrthakara bhASita arthane gaNadharo je sUtra rUpamA zabda avayavithI pUrvanA sthAnane zobhAvato hoya, tyAM gaMthe che te sUtro kaI bhASAe nibaddha hoya che, tenA te, 'barAbara aDadhA' arthane sUcavavA sAthe mATe jaina sAhityamAM nIce pramANeno jUno ullekha nAnyatara jAtimAM rahe che, ane je samAsamAM te maLI Ave chaH ('artha' zabda) avayavidhI pUrvanA ke pachInA sthA- "porANamaddhamAgahanane alaMkRta karato hoya tyA, te sAdhAraNa arthane bhAsAniyayaM havai suttaM / " jaNAve che, ane te sAye tene narajAtimA rahevu paDe che. arthAt " gaNadhara grathita purAtana sUtra, ardhamAgadhI A hakikata Adima vaiyAkaraNa pANinijIe potAnI bhASAmAM hoya che." AmAM Avela ardhamAgadha zabdanA aSTAdhyAyImA "ardha napuMsakam / 2 / 2 / 2 / " e arthane sphuTa karatAM nizItha-cUrNikAra zrIjinadAsa sUtramA ane hemacaMdrajIe "sameM'ze'rSa navA / mahattarajI jaNAve cha ke311154 / " e sUtramA spaSTapaNe jaNAvelI "magahaddhavisayamAsAnibaddhaM addhamAgahaM; ahavA che.. arthAt 'mAgadhyA ardham-ardhamAgadhI' aTArasadesIbhAsANiyataM addhamAgadhaM" e vyutpattithI banato ardhamAgadhI zabda ema spaSTapaNe -nizIthacUrNi, li. pR. 352. sUcave che ke, je bhASAmAM barAbara aDadhI mAgadhI bhASA arthAt " magadhadezanI aDadhI bhASAmAM nibaMdhAane barAbara aDadhI bIjIbIjI bhASAo mizrita thaelI ela te ardhamAgadha; athavA aDhAra prakAranI dezI hoya, te ja bhASA adhemAgadhI zabdathI saMbodhI zakA- bhASAmAM niyata thaela te ardhamAgadha." ya. jo ApaNe zabdono hisAba lagAvIe to ema mArA vicAra pramANe Arya zrIjinadAsa mahattarajI kalpI zakAya ke, je bhASAmAM so zabdomAM pacAsa zabdo ejaNAvela uparano artha, meM sthira karela arthathI jado to mAgadhI bhASAMnA, ane pacAsa zabdo bIjI bIjI hoya ema jaNAtuM nathI. bhASAnA-prAkRta, pAlI, zaurasenI ane paizAcI vi cAvi teo je aDhAra prakAranI dezI bhASAmAM niyata gerenA-mizrita thaelA hoya te ja bhASA satrane ardhamAgadhanuM nAma Ape che, te saMbaMdhe kAMi sa* ardhamAgadhI ' zabdano artha dhAraNa karI zake che. cha. vizeSa jaNAvatA nathI, eTale mArAthI e jANI zakAtuM paraMta ema to na ja hoI zake ke, je (sAhityanI) nathI ke. ahIM teoe aDhAra prakAramA kaI kaI dezI bhASAmA ekAda rUpa mAgadhI bhASAnuM hoya ane bIjA badhAM rUpo prAkRta' ke itara bhASAnAM hoya tene ardha kalpI zakuM chaM ke, aMga sAhityano mukhya saMbaMdha mAgadhIna nAma ghaTI zake. zrI mahAvIranI janmabhUmi (magadhadeza) nI bhASA sAthe __ A rIte hu~ prasiddha vaiyAkaraNAnI sAkha ApavA hovAthI te aDhAra prakAranI dezI bhASAmAM paNa mAuparAMta vyutpatti uparathI paNa ardhamAgadhI zabdanA gadhI bhASAnI pradhAnatA hovI ja joIe. vaLI ethI upara jaNAvelA arthane ja sthira karUM chu. ane e ja e paNa saMbhave cha ke. magadhanA nikaTavartI bIjA bIjA arthane lakSyamA rAkhI mAre ahIM saghaLI carcA karavA- prAtonI bhASAono paNa mAgadhIne saMpake thaela honI che. vAne lIdhe bIjI bIjI prAMtika (dezI) bhASAothI ! ahIM huM prAruta' tathA AgaLa AvatA 'saurASTrI' mizrita evI mAgadhIne paNa te mahattarajIe ardhamAgadha zabdathI zrIhemacaMdra saMkalita aSTama adhyAyagata te bhASAne vivardhA chaM ke je bhASAnuM vyAkaraNa zaurasenAnA prakaraNa pahelo AveluM che. A rIte mahattarajIe karela ardhamAgadhanI banne Aho! Shrutgyanam Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [bhAga vyAkhyAthI paNa ahIM jaNAvela ' ardhamAgadhI ' no manA zramaNonA AcAra eTalA badhA nivRttiparAyaNa artha saMvAdita thato jaNAya che. hatA ke jethI Atma-niSTha evA temanAmAMnA koIne, eja prakAre maharSi mArkaDeya paNa potAnA 'prAkR- guru taraphathI prApta thaela AtmajJAnanA saMkSipta paraMtu tasarvasva' nAmanA vyAkaraNamA jaNAve cha ke- gaMbhIra upadezAtmaka vAkya-samUhone lipibaddha kara"zaurasenyA adUratvAd iyamevArdhamAgadhI / " vAnI jarA paNa jarUra hatI nahIM. eTale teo te -prAkRta sarvasva, pR. 103 upadezAtmaka vAkya-samUhone potAnI AtmajAgRti arthAt " magadha deza ane zUrasena deza pAse pAse mATe jevAne tevA kaMThastha rAkhatA hatA. ane e upahovAne lIdhe magadhanI (mAgadhI) bhASAne zUrasena dezanI dezo bahuja TuMkA vAkyomA samAelA hovAthI te bhASAno (zaurasenIno) saMparka thaela hovAthI mAgadhI sUtra evA nAme prasiddha thayA hatA. ane eja kAraNathI bhASAne ja armamAgadhI samajavAnI che." zaurasenI atyAre upalabdha thatA te sUtronA vizAla vistAranuM bhASAmAM prAkRtanuM ane pAlIna keTaluka mizraNa rahetuM paNa sUtra evaM ja nAma prasiddha thaI raghu che. arthAt je hovAthI tenA saMparkavALI mAgadhI bhASAmAM paNa te sUtra zabda, te gaNadhara mahAzayonA samaye potAnI mizraNa saMbhave che. eTale mArkaMDeyajInA A lakSaNathI ( 'sUcanAt satram' vALI ) kharI vyutpattine caritArtha paNa 'mAgadhyA ardham / vALI vyutpattine jarA paNa karato hato, te ja sUtra zabda, atyAre potAnI te AMca AvatI hoya tema jaNAtuM nathI. vyutpattine kore mUkI, jaina saMpradAyanI rUDhine vaza ATalA uparathI eTalaM ja samajI zakAya cha ke. thaI, pramANamA lAkho zloko jeTalA gaNAtA (1) gaNadharo dvArA guMthAela aMga-sAhitya to mULa ardha- graMthone paNa potAnA bhAvamA samAvavA lAgyo che / mAgadhI bhASAmAM ja hatuM ane te ardhamAgadhI bhASA, kahevAnI jarUra nathI ke, jyAM sudhI gaNagharonA barAbara aDadhI mAgadhI ane ardha aMzamAM bIjI bIjI anantara ziSya evA sthavira mahAzAyoe te saMkSipta pAlI vigare bhASAothI mizrita thaelI hatI. A ha. sUtrone kaNThastha rAkhyAM hatAM tyAM sudhI to tenI ardhakikata uparanAM pramANothI mArA vicAra pramANe ni- mAgadhI jarA paNa parivartana nahIM pAmI hoya. paNa vivAda jevI che. jyAre te sUtro ziSya paraMparAmAM pracAra pAmyA haze ___ have huM hAlamA je jaina Agama-sAhitya vidyamAna ane te ziSyaparaMparA bhinna bhinna dezomAM vihAra kache tenI mukhya bhASA kaI che, te saMbaMdhamAM UhApoha ratI haze, tyAre saMbhava che ke jarUra te sUtronI mULa karavA icchu chu. bhASA-ardhamAgadhI bhASA-bhinna bhinna dezanA saMsargane ___ A praznane mAre be dRSTie, vicAravAno cha-eka lIdhe,smRtibhraMzane lIdhe ane uccArabhedane lIdhe parivartana to vidyamAna aMgasAhityanI uttarottara thaela sthitinI pAmavA lAgI hoya. dRSTie, ane bIjuM temAM jaNAtI bhASAnI dRSTie. vadhAre AgaLa na jatAM parama zramaNa mahAvIranA je aMga sAhitya atyAre vidyamAna che te aneka bIjA saikAnI ja vAta tarapha lakSya karatAM jaNAya che parivartano pAmatuM pAmatuM kaI kaI sthitiomAthI ke-" jyAre Arya zrIsthUlabhadra vidyamAna hatA tyAre pasArathaI ApaNI pAse AvaluM che, te bAbata nIcenI dezamAM (magadhamAM ?) eka sAthe uparAupara hakikata uparathI jANI zakAze. juo rUpakaparibhASA. parama zramaNa zrImahAvIranuM vartana ja eka mahopadeza- 2. juo- pariziSTaparva- ( aSTama sarga, zlo. 193 tathA kanI garaja sAre tevU hovAthI ane temanA tathA te- navama sarga, zlo. 55-50) Aho ! Shrutgyanam Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka ] jaina Agama sAhityanI mULa bhASA kaI ? mahAbhISaNa bAra dukALI paDI hatI. te samaye sAdhu- mAMDa mAMr3a bacI rahela te zrutanI ghaNI vizeSa hAnI ono saMgha potAnA nirvAha mATe samudra kAMThAnA prade- karI. A uddhAra zUrasena dezanA pATanagara mathurAmAM zamA rahevA gayo hato. tyAM sAdhuo nirvAhanI pIr3Ane thaela hovAthI te zrutamAM zaurasenI bhASAnuM ghaNu mizraNa lIdhe kaMThastha rahela zrutane gaNI sakatA na hatA. ane thavA sAtha temAM judAM judAM aneka pAThAMtaro paNa tethI te zruta visarAvA lAgyu. ArIte annanAdukALanI vadhavAM lAgyAM. asara pavitra zruta upara paNa eka sarakhI paDavAthI eka du. have to kheda sAthe jaNAvaq paDe cha ke, te viSama kALyAnI jevA jate zrutanA paNa hAla havAla thayA. jyAre duHkhano prasaMga vItyA pachI paNa prakRti devInI akRte bhISaNa dukALa maTI sukALa thayo tyAre pAthI pAchI tevI ja bAra dukALIe zrIvIrAt 10 mA pATalIputramA ( paTaNAmAM) zrIsaMgha bhego maLyo ane saikAmAM deza upara potAno paMjo calAnyo bhane te je jene yAda hatuM te badhuM ekaLaM karAyu. A rIte mAMDa vakhate to ghaNA bahuzrutonuM avasAna thavA sAthe je mAMDa agiAra aMgo saMdhAyAM. paNa dRSTivAda nAmarnu jIrNa zIrNa zruta rahelu hatuM te paNa bahu ja chinna bhinna bAramuM aMga to samULaguMnAza pAmyA jevu ja thaI gaye thaI gayu. A thI te samayanA aMga sAhityanI sthiti hatuM. kAraNa ke, te samaye Arya bhadrabAhu ekalA ja sAthe zrIvIranA samayanA aMga sAhityanI tulanA karadRSTivAdanA abhyAsI hatA." A uparathI jANI nArane, be oramAna bhAI vacce jeTalaM aMtara hoya zakAya che ke, zrIvIranA bIjA saikAthI ja zrutanI chinna teTalaM aMtara, te be vacce lAge e sarvathA saMghaTitakalpa bhinnatA-zrutanI bhASAmAM ane bhAvomA parivartana,- che. e viSama samayanI sthiti darzAvatAM jaNAkvAmAM nyUnAdhikatA-nI zaruAta thavA lAgI. ApaNA kama- Ave cha kebhAgye A zaruAta eTalethIja aTakI nahIM, paNa uttaro- "zrIdevardhigaNikSamAzramaNena zrIvIrAd azItara vizeSa vizeSa vadhatI gaI. eTala ke te dukALI tyadhikanavazata (980) varSe jAtena dvAdazavarSIyaduutaryA pachI AgaLa AvatAM lagabhaga traNaseM cAraseM bhikSavazAda bahutarasAdhuvyApattau bahuzrutavicchittau ca varSe-vIra nirvANathI pAcamAM chaThA saikAmAM-Arya jAtAyAM + + + bhaviSyadbhavyalokopakArAya, zrutazrIskaMdila ane vanasvAminI nikaTanA samayamAM bhaktaye ca zrIsaMghAgrahAd mRtAvaziSTatadAkAlInasarvatevI ja eka bIjI bhISaNa bAra dukALI A deze sAdhUna valabhyAmAkArya tanmukhAd vicchinnAvaziSTAn pAra karI hatI. te hakikatanuM varNana ApatAM jaNAva- nyUnAdhikAn truTitA-'truTitAn AgamAlApakAn vAmAM Ave che ke-" bAra varSano bhayaMkara dukALa anukrameNa svamatyA saMkalayya pustakArUDhAH kRtAH / paDye sAdhuo annane mATe jude jude sthale hiMDatA tato mUlato gaNadharabhASitAnAmapi tatsakalanAnantaraM hovAthI zrutanuM grahaNa, guNana ane ciMtana na karI sarveSamapi AgamAnAM kartA zrIdevardhigaNikSamAzramaNa zakyA. ethI te zruna vipranaSTa thayu, ane jyAre pharI eva jAtaH," samayasundaragaNIracitasAmAcArIzatake. vAra sukALa thayo tyAre mathurAmAM zrIskaMdilAcArya pramukha . 1. juo-prajJApanA, AryadezavicAra. saMghe moTo sAdhusamudAya bhego karI je jene sAMbharya te 2.bahu pAThabhedothI muMjhAtAzrIabhayadevasUrijI jaNAve che ke. " azA vayaM zAstramida gabhIraM . badhuM kAlikazruta saMghaTita karyu." A dukALe to prAyo'sya kUTAni ca pustkaani|" praznavyAkaraNavRttiprArambhe. 1-2. juo, zrImerutuMgasUrinI vicArazreNI. "kimapi sphuTIkRtamiha sTe'pyarthataH 3. juo, naMdicarNi, li. pR. 4. sakaSTamatidezato vividhavAcanAto'pi yat" 4. kAlikazruta moTa juo naMdisUtra, jJAtAdharmakathAvRttiprAnte. Aho! Shrutgyanam Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [bhAga 1 arthAta "zrIdevardhigANa kSamazramaNe, bAra dukALIne A aMgomAM paNa mAgadhI vA ardhamAgadhI bhASA lIdhe ghaNA sAdhuono nAza thaye ane aneka bahuzrutAno prayojAyAnuM sUcave che, paraMtu ApaNe bhASAdRSTie aMviccheda thaye, zruta bhaktithI prerAI bhAvI prajAnA gomAM yojAela bhASAnuM parIkSaNa karI te pravAdanI ( ApaNA ) upakAra mATe zrIvIrAt 980 varSe zrI. samUlatA vA nirmUlatA jANI levI jarUranI che. saMghanA AgrahathI te kALe bacela sAdhuone valabhI- A viSayane carcatA pahelAM mAre jJAna saukaryane khApuramA bolAvI teonA mukhathI avazeSa rahela ochA- tara mAgadhI bhASAnuM purepUruM zabdazarIra prathama ahIM vadhatA, truTita ane atruTita AgamanA pAThone anu- dekhADavU joIe, je dvArA mAgadhI bhASAnA zabda zarIra krame potAnI buddhithI sAMkaLI pustakArUDha karyA. sAtha aMgasAhityanA zabdapiMDane sarakhAvavAthI uranA AvI rIte mULamAM sUtro gaNadharonAM guMthelA hovA pravAdanI tathyatA ApoApa jaNAI Ave. chatAM devardhigaNie tenu punaH saMkalana karelu mAgadhI bhASAnI prakriyAno ghaNo bhAga prAkRta hovAthI te badhA AgamonA. kato zrIdevAdhagaNi bhASAnI prakriyAna maLato che, eTale huM te maLatA kSamAzramaNa ja kahevAya che." bhAgano ullekha nahIM karatAM ahIM tenA keTalAka ___ uparanI hakikatathI samajI zakAze ke gaNa : apavAdono ja eka koTho ApIza; ane sAthe te dharoe guMthela sUtro (aMgo) upara kevA kevA yugo pasaryA koThAmA prAkRta bhASAnAM ane aMga sAhityanAM rUpo che. je sAhitya upara kudarata taraphathI ja Avo. paNa ApIza ke jethI te aMga sAhityanAM rUpornu mAgabhISaNa prakopa thAya te sAhitya, paraMparAmAM eka sarakhaM dhInAM kayAM kayAM rUpo sAthe vizeSa sAmya cha te ja utarI Ava, e vAta mArI kalpanAmA to zIghra tAravI zakAze ane te tAravaNI uparathI ja baMdha besatI nathI AvatI. kiMtu je aMgasAhitya a- aMga sAhityanI bhASAno nirNaya thavA sAthe uparanA tyAre vidyamAna che te dukALonA bhISaNa prahArone la lIdhe kALa, rUDhi, spardhA ane svAcchaMdyanAM asahya pAraMparika pravAdanuM prAmANya paNa pratyakSa thaI jaze. jakhamothI jakhamAela sthitimA ApaNI pAse hayAtI tulanAnI dRSTie rUpornu koSTaka A pramANe che. dharAve che. 1 saMskRta. prAkRta. mAgadhI. aMgasahitya. ___ A rIte aMga sAhityanI uttarottara thaela sthi bhImaH bhImo bhIme bhIme, bhImo tinA nirIkSaNathI ApaNe samajI zakIe chIe ke bhImAt bhImAo ( bhImAdo bhImAo vidyamAna aMga sAhitya te gaNadharakRta aMgasAhityanI bhImAdu parivartita praticchAyA che. ane e anumAna kara bhImasya bhImassa (bhImassa bhImassa vAne uparanAM pramANo pUratAM jaNAya che. jyAre aMga bhImAha sAhityanA mULa bhAvomAM paNa nyUnAdhikatA thavA bhImAnAm bhImANaM ( bhImANaM bhImANaM lAgI, tyAre temAM yojAela vicArI bhASA zI rIte bhImAhaM sthira rahI zake ? eTale A vidyamAna aMga sAhi- aham ahaM hage ahaM tyamA "mAgadhyA ardha " nI dRSTie ardhamAgadhI bhASA vayam amhe hage amhe paNa TakI zakI nathI, to pachI temA mAgadhI bhASAno kaJcukin ! kaMcui! (kaMcuiA ! 0 prayoga to zI rIte rahI zake ? kaMcui ! jo ke vRddhapravAda ane sAMpradAyika paraMparA to rAjan / rAyA! lAyaM ! 0 Aho! Shrutgyanam Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iha / bhayavaM aka jaina Agama sAhityanI mULa bhASA kii| - bhagavan ! ( bhagavanto ! bhayavaM! . nAtha nAha nAdha nAha / bhagavanta ! nAha bhavAn bhavaMto bhavaM bhagavAn bhagavaMto bhagavaM (bhagavaM gacchata gacchaha dhadha gacchaha gazvaha ti, te i, e di, de ti, te. bhavaha bhavai (bhodi bhavai-ti hodi 2 puruSa purisa puliza purisa puvva pUrava puva samazarIra samasarIra zamazalIla samasarIra kRtvA kAUNa [kariya karitA kASTa phaTTa kasTa karikaNa karidUNa hasta (karia kaDu paTTana paTTaNa pasTaNa paTTaNa gatvA (gamiUNa [gamiya (gamittA suSTu suTTa zusTu gamia gamidaNa / gacchittA upasthita uvaTria uvastida uvaTria-ta (gaDuma artha * attha asta attha- gamiSyati gacchihii gacchissidi gacchihii janapada jaNavaya yaNavada jaNavaya idAnIm eNhiM dANi (iANi adya ajja ayya ajja etAhe saiyANiM yathA jahA yadhA jahA | imANiM anya alp alm anna-0Na (dArNi puNya puNNa puja puNNa-nna tasmAt tamhA tA tamhA prajJA paNNA pamJA paNNA savejJa savaNNu savvaJja savvaNNu uparanA koSTakamAM jyAM meM 1 no aMka mUkyo che aJjali ( aMjali anjali aMjali te koSTaka vibhaktinA vikArane lagatuMche, ane jyAM meM / aJjali 2 no aMka mukyo cha te koSTaka vyaMjananA vikArane brajati vacai vajhadi sUcave che. uparanA koSTakamAM batAnyA sivAyanI gacchAmi gacchAmi gazcAmi gacchAmi mAgadhInI bIjI badhI prakriyA prAkRtanI jevI ja che mokSa mokkha moka mokkha jo ke, uparanA koSTakathI aMga sAhityanAM rUpo. yakSa jakkha yaka jakkha mAgadhI bhASAnAM rUpo sAthe keTalaM sAmya cha, te saMprekSate saMpecchai zaMpaskadi saMpehaha saMpehai spaSTa jANI zakAya tema che to paNa mAre jaNAvaq tiSThati ciTTai ciSThadi joIe ke, ATalAM badhAM mAgadhI bhASAnAM rUpo zruta sua suda sAthe aMga sAhityanAM mAtra ekAda beja rUpo antaHpura anteura undeura antaura sAmya dharAve che-vibhaktinA vikAramA Avela tAvat tAva dAva - 'bhIme' ane ' bhagavaM' (banne, prathamAnAM eka vacana paryava pajjava payyava pajjava , A koSThakanI vadhu samajutI mATe juo hemacaM, aSTama bhalyA. vacca sa tAva Aho! Shrutgyanam Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jaina sAhitya saMzodhaka. [ bhAga 1 che ) e be rUparnu ja mAgadhI rUpo sAthe sAmya ja- antarhita thaI ane tene sthAne saurASTranA prabhAve zrIhe. NAya che. paraMtu vyaMjana vikAramAM to eka paNa rUpa mAcAryajInA AThamA adhyAyamA prayojAela prAkRta evaM nathI jaNAtuM ke jenaM mAgadhInAM te rUpo sAthe bhASAno prayoga thayo. Ama chatAM tenI prAkRta bhASAnI sAmya hoya. prAcInatA kAMI samULagI viNasI nathI, eTale vidyaAvI vasta sthitinA lIdhe sahaja prazna thAya che mAna aMgomAM paNa keTalAMka prAcIna rUpo ( ArSa ke, je aMga sAhityanAM rUpomA mAtra beja rUpo rUpo ) rahelAM che, paNa te mAgadhInAM to nahIM ja. ethI mAgadhI jevAM hoya ane bIjAM badhAM rUpo prAkRta vidyamAna aMga sAhityane ardhamAgadhImaya aMga sAhijevAM hoya to, zaM te sAhityanI bhASA mAgadhI ga- tyathI judUM mAnavA sAthe tenI bhASAne paNa ASa NAze ke prAkRta ? A praznano je uttara Ave che prAkRta mizrita saurASTrI prAkRta kahetAM jarA paNa te ja uttara 'atyAranA aMgasAhityanI bhASA kaI ?' aprAmANyano bhaya rahe to hoya, evaM uparanA hetue praznane lAgu paDe che. othI jaNAtuM nathI. samasta aMgasAhityanI bhASAmAM maLI AvatA chavaTe A saMbaMdhe vizeSa vicAra karI vidvAno mAtra mAgadhI bhASAnA rUpa dvitayane ja AzrIne te pati potAno viziSTa abhiprAya prakaTa karaze to hu~ bhASAne mAgadhI ke ardha-mAgadhI kahevAnaM sAhasa mArA vicAronI punaH satyAsatyatAnI kasoTI karI koI paNa sAkSara kare e saMbhavatuM nathI. Ama hovA zakoza.* chatAM prAcIna pravAdane mAna ApavA khAtara AcArya hemacaMdrajIe ane vRttikAra abhayadevasarijIe mAtra hArabhadrasAranA samayAnaNaya." doDha paMkti dvArA puliMgI prathamAnA ekArAnta pratyayavALA rUpane AzrIne vidyamAna aMgasAhityanI (le0--zrIyuta hIrAlAla amRtalAla zAha, bI. e.] bhASAnI ardhamAgadhImayatA hovArnu je jaNAvyuM che 1) munizrI jinavijayajI mahArAje haribhadrasUrite itihAsamUlaka che, ke zraddhAmUlaka che ? te vAcako nA samayanirNayanA saMbaMdhamAM bahuparizramapUrvaka ghaNA pote ja vicArI zakaze. pramANo ekatra karI je UhApoha karyo che ane tenA uparanA hetuothI hu~ to A anumAna upara pariNAma rUpe je samaya temaNe nakkI karyo che te saMbaMAvyA chu ke, gaNadhara mahAzayonA samayanuM aMga dhamAM sphurI AvatA mArA keTalAka vicAro huM ahIM sAhitya, jyAM sudhI koI jAtanA parivartanane pAmyu raju karUM chu. na hatuM tyAM sudhI tenU ardhamAgadhItra svIkArI A viSayamA vizeSa AdhArabhUta sabaLa pramANa zakAya, paNa jyAre tane pUrvokta aneka viSama kAra- mahArAjazrIne dAkSiNyacinha urphe udyotanasUrinI pothI parivartananI sthitimA vAraMvAra Avaq paDayu kuvalayamALA kathAmAMthI maLI AvyuM che. e kathAmAM, tyAre tenAM bhAva ane bhASA e bannene lokAnusArI prastAvanAmAM samarAditya caritranI prazaMsA karatAM thavAnI jANe pharaja na paDI hoya tema badalavA " bhavaviraha " zabdanA prayogathI haribhadrasarino nilAgyAM, ane Aste Aste tenI samULagI ardhamAgadhI deza karavAmAM Avyo che. temaja prazAstamA haribhadrabhASA khasI jaI tenu sthAna keTalAka samaya sudhI mAgadhI sUrine potAnA adhyApakaguru tarIke jaNAvyA che. mizrita zaurasenIe lIdhuM. ane pachI chevaTe valabhIpu- OM A nibaMdha meM pUnAmAM maLela prathama prAcyavidyAsaMzodhaka ramAM thaela uddhArane vakhate to te zaurasenI paNa pariSad mATe taiyAra karyo hato. lekhaka. Aho! Shrutgyanam Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaka 1 haribhadrasUrino samayanirNaya. kuvalayamALAnI racanA zaka saMvat 700 mAM thaI. kavi ane sAthesAthe siddharSi paNa I. sa. 800 5. eTale te uparathI zaka saMvat 700-vikrama saMvat helAM vidyamAna hovA joIe. [ atre jaNAvavAnI 835 I. sa. 778 no samaya haribhadrasUrino jarUra che ke mAgha kavino samaya tapAsavAmAM pro. nirNIta thAya che. mekDonale e moTI bhUla karelI che ke temaNe vAma2) e kathAkartA dAkSiNyacinha saMbaMdhI hakikata nAcArya tathA Anandavardhana saMbaMdhI hakikata bilkula prabhAvakacaritramA ( juo, nirNayasAgara presanI A- dhyAnamAM lIdhIja nathI.] vRtti, pR0 201-2, zloko 88-97 ) maLI upamiti0nI prastAvanAmAM DaoN. jekobIe bIjI Ave che. tyA temano ane siddharSino paraspara saMvAda hakikato sAthe prabhAvakacaritramA jaNAvyA majaba makelo cha ane sAthe siddharSinA gurubhAI tarIke mAgha ane siddharSinA kauTumbika saMbaMdhana Tebala A. temane jaNAnyA che. A vAta jo satya hoya to pelu cha je nIca mujaba che:siddharSino samaya paNa zaka saMvat 700-I0 sa0 suprabhadeva ( varmalATa rAjAno amAtya ) 778 vikrama saMvat 835 lagabhaga Ave. eka . bIjI hakikata (temAM keTalaM vajuda che te to kahe. . zubhaMkara vAya nahIM) paNa dhyAna devA jevI che. jaina zvetAmbara konpharansa heralDa nAmanA mAsikanA sane 1915 mAgha siddha nA julAI-akTobaranA aMkamAM, pR0, 351 upara mAgha kavi dattakanA putra ane suprabhadevanA pautra eka tapAgacchanI paTTAvalI ApalI che. e paTTAvalI- hatA, ema temaNe jAte zizupAlavadhamAM lakhaluM che. mAM siddharSine haribhadrasUrinA bhANeja tarIke lakhelA rAjA varmalATa vasantagar3hanA lekhamAMjaNAvyA mujaba se0 che. A hakikata anyatra jovAmAM AvatI nathI. 682 mAM rAjya karato hato. ATalI hakikata AnA uparathI haribhadrasUri, udyotanasUri ane siddharSi jANyA pachI eTaluM to cokkasa mAnavaM joIe ke supratraNe samakAlIna Thare tevI sUcanA maLI Ave che. bhadeva ane mAgha vacce ochAmAM ochu pacAsa varSanuM 3) siddharSie haribhadrasUrino aneka prakAre nirdeza antara hovU joIe. arthAt mAgha kavi- bAlapaNa saMvat karyo che. eTale temano samaya haribhadrasUrinA samayanI 732 lagabhaga Ave che, ane teja samaya siddharSinI sAthe ja tapAsavo paDe che. upara jaNAvela heralDa mA- paNa gaNI zakAya. A saMvat 732 te I sa0675 sikanA aMkamAM DaoN. jekobI tathA zrIyuta motIcaMda nI barAbara thAya che. [ vasantagaDha vALo lekha je saMvat giradhara kApaDiA bacce, siddharSinA samayanA saMbaMdhamAM Ape che te vikrama saMvat che ke anya koI saMvata cAlelo patravyavahAra chapAelo che. temAM siddharSinI che, te cokkasa thavAnI jarUra che. ] tArIkha bAbata ghaNIka carcA carcANI che. suprasiddha 4) uparanA bIjA ana trIjA phakarAmAM ApelI saMskRta kavi mAghane prabhAcandrasari (prabhAvakacaritramAM) hakikata caritra uparathI lIdhI che. temAM daMtakathA hoya siddhArSanA kAkAnA dIkarA tarIke lakhe che. DaoN. te nA kabula karI zakAya nahIM. paraMtu tenI tAravaNI ka. jekobInA jaNAvyA pramANe (heralDa, patravyavahAra, ratAMjo temAM satyAMza maLI Ave to, te nirmUla to nahIM pR0244 ) mAghakavinA zlokono upayoga lagabhaga ja gaNI zakAya. haribhadrasUrinu svargagamana sUcavanArI I. sa. 800 mAM thaelA vAmanAcArye, tathA I. sa. prasiddha gAthAmAM je 585 suM varSa Apyu che te vikrama 850 mAM zraelA AnaMdavardhane karelo che, mATe mAgha- saMvatnuM to laI zakAya ja nahIM. kAraNa ke haribhadra Aho! Shrutgyanam Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [bhAga, sUri udyotanasUri (zaka varSa 700) nA samakA- ma saMvatnuM to na ja hoI zake, te bAbAta vAcaka lIna hatA, temaja siddharSi paNa prabhAvakacaritramA varga sahaja samajI zakaze. jaNAvyA pramANe mAgha kavi ( I. sa. 800 pahelA) A sthAne paTTAvalionI vadhu madada ApaNe laI ane udyotanasUri (zaka. saM. 700) nA sama- zakIe tema nathI. kAraNa ke teno paraspara krama ghaNo kAlIna hatA, tethI temaNe ApalaM 962 nu varSa paNa ja gucavaNIbharelo hoI, saMvatsaranI gaNatarI niyamavikrama saMvatnu varSa na mAnI zakAya. bhartRhari ane vinAnI ane bhUla upara bhUlothI mizrita thaelI che. kumArila bhaTTanAM avataraNo haribhadrasUrinA graMthomAM ane tethI te nirupayogI Thare che. haribhadrasUrinA svamaLe che, tethI paNa mahArAjazrI jinavijayajI kahe che rgavAsanA 585 mA varSane vikrama saMvat tarIke tema, I. sa. 700 pUrve to temano samaya mukAya ja mAnI laI temA 470 varSa umerI'ne tene vIra saMvat nahIM; arthAt A rIte paNa 585 muM varSa te vikramanuM 1055 muM nakkI karyu e prathama bhUla thaI ! bIje to na ja saMbhavI zake. ThekANe-paTTAvalimA mULa bhUla eka bhUla tarIke na 5) haribhadrasUrinA saMbaMdhanA anya ullekho tapA rahetA banne-585 vikrama saMvat ane 1055 ne sIe. heralDamAnAM ukta patravyavahAranA pRSTa 250 mAM vAra saMvat-mULa vastu tarIke mUkAyAM !! bhUlanuM maLa manisandarasarie mAnatune bANabhaTTanA samakAlIna musAI gayu. tarIke jaNAvyAnI hakikata che. tyAM ja mAnadevasarine 6) ApramANe eka agara bIjA graMthakAranI haribhadranA mitratarIke lakhyAno paNa ullekha che.mAnatA. sAkSI joI, je hakikata maLI te bhegI tapAsIne sari, mahAvIranI paTTaparaMparAmAM vIsamA naMbare che ane anumAno kayo. have saMvatsaranI gaNatarI zI sAkSI mAnadevasUri aThThAvIsamA naMbare che. (jao, teja pUre che te tapAsIe. mULa gAthAmAM 585 muM varSa heralDamAMnI paTTAvalI, pa. 317-350) bANabhaTTa kayA saMvatanu che te jaNAvelaM nathI. jinavijayajI rAjA harSano samakAlIna hovAthI teno samaya I. sa. mahArAje bAdhaka pramANo raz2a karI spaSTa jaNAcyu 629-645 lekhAya che. have vIsathI avAvIsamAM cha ke 585 ne vikrama saMvat tarIke to na ja laI sari sudhInA varSono jo patto lAge to haribhadrasari- zakAya. gupta saMvat letAM temane udyotanasUrInAM nA samayano nirNaya, ArIte paNa, karI zakAya, A varSe ( 700 zaka) no meLa nathI maLyA . kArauparathI eTalaM to spaSTa thAya che ke haribhadrasari I.sa. Na ke temaNe gupta saMvatnI zaruAta, atyAre bhUlathI 629-645 pahelAM eTale vikrama saMvat 681- je rIte gaNAya cha tema, zaka varSa 241 mAM gaNI 702 pahelAM na ja hoI zake. kAraNake e samaya to che. ane tene lIdhe 585 gupta varSa; temane zaka 826 mAnatuGga sarinI vidyamAnatAno che, je haribhadanA (585+241%826 ) nI barAbara lAmyuM, tethI mitra mAnadevathI ATha peDhI pahelAM thaI gayA hatA. temaNe gAthAne nibhULa TharAvI che.. [ DaoN. jekobIthI AsthAne bhUla thaI gaI che ( heralDa, vastutaH tema karI zakAya nahIM. 585 varSa vatravyavahAra, pAne, 250.). bANabhaTTano samaya gaNa- koI paNa saMvatsaranAM to kharAM ja. ane mArA namra mata vAmAM I. sa. 629-645 nA gALAmAM 57 varSa mujaba te gupta varSa ja che. paraMtu guptavarSanI je gaNanA umerIne vikrama saMvat tAravA jAIe tene badale sAmAnyataH atyAre gaNAya cha, bhane mahArAjazrIe paNa bhUlathI temaNe ulaTA 57 varSa bAda karyA che ! ] A teja prakAre gaNI che, te gaNanA yathArtha nathI. gupta hakikatathI paNa haribhadrasUrina 585 muM varSa te vikra- saMvat , jinasena AcArye potAnA harivaMzapurANamA, Aho! Shrutgyanam Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka "haribhadrasUrino samayanirNaya." gAthAo uparathI ApelA saravALA mujaba vIrAt 7) gupta saMvatU ne badale bhUlathI 585 ne valabhI 727 mAM zaru thaelo samajAya che. vIrAt 605 saMvat gaNIe to tenI barAbara (585 mAM 376. varSe ane i. sa.78 varSe zaka varSanI zarUAta thAya varSa umeratAM) vikrama saMvat 961 Ave. A sAla cha. A hisAbe vIranirvANano samaya I. sa. pUrva siddharSi mahArAje potAnI kathAnI prazastimA je 527 mAM nakI thAya che. ane te mujaba gupta saMvat 962 nI sAla ApelI che tene maLatI Ave che. vIrAt 727 = I. sa. 200 = zaka 122= paraMtu prazna e thAya che ke AvI bhUla temanA samayamAM vikrama saMvat 257 mAM zaru thavo joIe. A thavAno saMbhava kharo? ane siddharSi mahArAje pote tevI bhUla gaNatarI anusAra haribhadranA svargavAsanA gAthokta karI hoya tema manAya kharUM? A bAbatamAM kAMI kahIM za585 mA saMvatsarane gupta saMvat tarIke letAM, 585 kAya tema nathI. paraMtu atre upamiti0 para DaoN. jekobIe mAM 122varSa umerIe to zaka varSa 707 (585+ lakhelI prastAvanA tathA tenA pariziSTAnA aMte DaoN. ena. 122-707 ) thAya che. eTale A rIte udyotana- mIronaue ApelA zlokana smaraNa asthAne nahIM gasUrie jaNAvelI hakikata ane gAthA UparathI NAya. zrIcaMdrakavalicaritramA, saM. 598 mAM siddhamaLatI hakikatano virodha nirmULa thaI jAya rSie A graMtha racyo hato, ema lakhelaM che. A 598 che. zaka varSa 241 mAM ( alberunInA lekhA- ne vartamAna gaNatarIe gaNAtA gupta saMvat tarIke letAM nusAra ) je saMvatsaranI zaruAta manAya che te gapta e pUrvokta 585 gupta saMvatnI najIka AvI jAya saMvat nathI paraMtu gupta-valabhI saMvat , arthAt valabhI che. jo AthI siddharSinI tArIkha niNAMta thatI hoya saMvat che. A bAbatanuM vizeSa spaSTIkaraNa meM mArA to kALakrama A rIte Ave chegupta saMvat paranA lekhamAM kareluM che. gupta saMvat mATe vAcakavarga AgaLa eka udAharaNa raja ko gupta saMvat 578 dAkSiNyacinhe 'kuvalayamAlA 'racI. jakAbAe (heralDa, patravyavahAra pR. 21 )" , 585 haribhadrasUrinu svargagamana. munisuMdarasUrinI gurvAvalI parathI ullekha . " 586 (bhUlathI valabhI saMvat gaNAIne mahAvIranI paTTaparaMparAmA ekatrIzamA te parathI lakhAela vikrama saMvat AcArya raviprabhasUri vikrama saMvat 700 mAM thayA. heralDanA 962 mA) siddharSie upamiti teja aMkamAM je paTTAvalI mudrita che temAM (pR. 354 bhavaprapaMcA kathA racI. upara) teja sUrine trIzamA gaNyA che. ( ATalI " ,, 598siddharSie zrIcandrakevalicaritra racyu. " bhUla to mApha karI zakAya.) ane kahAya ke ke atre pharI yAda devAnI jarUra che ke ahIM Apelo temaNe nAkhula nagaramAM saM0 952 mAM zrI nemibi. gupta saMvat 585 te I. sa. 785=vikrama saMvat mbanI pratiSThA karI hatI. " vikrama saMvata " 700 961=zaka saMvat 707 barAbara samajavo. huM A ane "saM." 952 mA paraspara virodha che te sahaja pramANe kAlagaNanA noM, chaM. te uparathI je nirNaya jaNAI Ave che. paraMtu te ja saMvatane A navI gaNa- pariNAme sarvamAnya thAya te kharo. bAkI jyotiSanI tarI pramANeno gupta saMvat mAnIe ane temAM 257 gaNatarIe gupta saMvat 585-587 mAM, eTale I. varSa umerIe to vikrama saMvat 957 maLI Ave che. sa, 785787 mAM nakSatra vigerenI hakikata ane A rIte A banne lekhono paraspara virodha TaLI je siddharSi mahArAje mUkI che te jo barAbara maLI jAya che. rahe, to bhUla thaelI che tema nizcita mAnI zakAya. Aho! Shrutgyanam Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. 42 jyotiSanI gaNatarI karI DaoN. jekobI te bAbatano nirNaya ghaNI sahelAIthI karI zake tema che, sAthe sAthai enI paNa tapAsa thavI joIe ke nakSatrano je yoga siddharSijIe lakhyo che te pharI pharIne kyAre Ave che, 8) have siddharSinA haribhadrasUri paratvenA ullekho tapAsIe.' anAgataM parijJAya ' padano artha DaoN. jekobIe sAkSAt guru tarIke lIdho che. anya sarva te padano artha parokSa guru tarIke le che. parokSa guru tarIke tAM evI kalpanA thAya che ke haribhadrasUrie viziTajJAnathI bhAvI janmanArA siddharSine jANIne " lalitAvastarA " lakhI. A artha DaoN. jekobIne atyaMta asaMgata lAge che mArA namra mata mujaba " anagataM parijJAya " pada siddharSitA astitva paratve tai nA mAnasika parivartano paratve ( Knowing his psychological development) samajIe to kliSTatA dUra thAya che. siddharSi mahArAjanuM valaNa zuM che, te samajI rahela gurune temanuM bhAvI valaNa ane dezakAla samajavAM muzkela nathI; ane tethI jANe AgamatIpUrvaka teNe te "lalita vistarA " nI racanA karI je siddharSIne parama upakAraka thaI paDI. upamiti0 nA Adya prastAvamAM dharmabodhakara gurunuM varNana ApeluM che. tyAM sadupadeza ApavAvALA pUrvasUrio ne viziSTa jJAnavALA tathA bhaviSya pArakhanArA kA che. kAraNa ke temanA upadezo ( agara upadezaka graMtho ) bhaviSyamAM sarva prANIne upakAraka rahe che, eTale sAkSAt guru na hovA chatA sAkSAt guru ane parokSa guru vacce rahetuM kAlavyavadhAna nikaLI jAya che. haribhadrasUri vidyamAna na hoya tyAre AbA parokSa gurunI kakSAmAM te Ave temAM navAI nathI. praza. [bhAga 1 stimAM " dharmabodhakara guru"no sAkSAtpaNAno artha. levAmAM paNa tethI hAnI nathI AvRtI. prazastino hetu graMthakArano yatkiMcit paricaya devAno hoIne temAM varNavela dharmabodhakara guru sAkSAt guru tarIke. jalebA joIe. potAnA gurunI viziSTatA mATe agara vizeSa oLakhANa mATe guruparaMparAno nirdeza bhale Ave paNa tenuM mULa to sAkSAtprasaMgamAM ja rahe. sAkSAtprasaMga vinAno nirdeza prazastimAM to, mArA namra mata mujaba, asthAne jagaNAya. dAkSiNya cindra-nI prazasti joIzuM to A hakikata sArI rIte spaSTa thathe upamiti0 nI racanA vakhate haribhadrasUri vidyamAna na hoya tethI " bhAvataH zabdanA prayoga pUrvaka ( " prastAve bhAvato hanta " ) anyatra : videza paNa sAkSAtU prasaMgane bAdhaka na rahe. vaLI pUrvasUrio ane temanI kRtio sAmAnyarIte sarvane sadupadezakAraka thaI par3e, to pachI sAmAnyavarmano vyavaccheda karI potAne mATe ja " lalita vistarA "no badho prayAsa kalpavAnuM lAMbe kALe to prayojana ja nathI rahetuM, kAraNa ke lekhaka pote sarvanI sAthe upakRtavargamA to bhAvI ja jAya che. dz 9 ) saMvatsara tathA judI judI kathAoparathI haribhadrasUri ane siddharSi mATenI hakikato vAca - kavarga AgaLa vizeSa carcA mATe rajU karI che, kuba layamAlA tathA upamiti 0 nI anya pratiomAM te mujaba ja ullekha che ke pheraphAra che te tapAsavAnI jarUra che. tema chatAM ane jyotiSanI gaNatarI meLavatAM sarva hakikatano nirNaya thaze te niHsaMdeha he. jaina sAhityathI ajJAtajana mahArAjazrInA lekha para dRSTipAta karato lekha lakhe, temA jo doSa dRSTigocara thAya to te kSantavya gaNavA yAcanA kare che. Aho ! Shrutgyanam Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aka1 saMpAdakIya vicAra. saMpAdakIya vicAra. bhAMDArakara prAcyavidyAsaMzodhana mandira sthApita thaelI che. e saMsthAomAM aneka moTA moTA bhane abhyAsIo ane adhyApako satata kArya karyA kare jaina sAhitya saMzodhana kArya. cha,---prativarSa navI navI zodho karI jagata AgaLa raju karatA rahe che. paraMtu je prajAnI saMskRtinI zoDaoN. sara rAmakRSNa gopAla bhAMDArakaraceM nAma dhakhoLa mATe e videzI loko eTalA umaMgathI saMskRta vAmayanA pAradarzI vidvAn tarIke ane kArya karyA kare che te prajAnA khuda potAnA dezamA purAtattvanA parama-paNDita tarIke jagatprasiddha che.. to evI eka paNa saMsthA Aja sudhImAM astitvamA temaNe potAna samagra jIvana ane sarvasva sAhityase AvI na hatI, e kharekhara dezanA ane deza upara vAnA caraNe samarpaNa karI, bhAratabhaminA bhatakAlIna rAjakI sattAnA mATe pUrNa lajjAjanaka bAbata che. gauravano, andhakAranA akhAtamAMthI uddhAra karavAmAM ' * astu sara rAmakRSNapaMtanA puNya nimitte bhAratane have uttama bhAga bhajavyo che. ane taruNa bhAratIone " AvI jAtanI eka vyApaka saMsthAnI prApti thaI che, bhaviSyamAM kaI dizAmA prayatna karavAnI jarUrata che, ' ane tethI e viSayanA rasikone AnaMda thAya te te viSayamAM Adarzano mArga AMkI Apyo che. svAbhAvika cha. girvANagirAnA e parama upAsaka ane bharatabhUminA e saMsthAnI sthApanAno mukhya uddezya e che kemahAna bhaktanaM ujjvala nAma ane Adarza kArya bhavi- prAcyavidyAnI zodhakhoLamAM rasa lenArA vidvAno pyanI prajAnI dRSTi AgaLa hamezAM jhaLakataM rahe ane ane vidyArthione apekSita evaM saghaLaM sAhitya tenA yoge e prajA potAnA kartavyanI pratimA prayatnazIla pUrUM pADI zake tevaM eka adyatana (up to date) banI rahe tevA zabha uddezyathI, sara rAmakRSNanA samA- pustakAlaya sthApana karavU. e pustakAlayamA saghaLI nazIla dezabandhuo, temanA khAsa prazaMsako ane jAtanA hastalikhita ane mudrita pustako, judA judA mitro, temaja utsAhI ziSyoe maLIne, temanA dezo ane judI judI bhASAomAM prakaTa thatA A janmanI 80mI varSagAMThanA divase. eTale tA. viSayanA saghaLAM sAmayika ane niyatakAlika patro julAI, 1917 nA roja, panA zaharamAM, bhAMDAra- ane ripoToM, tathA AvI ja jAtanuM prakaTa thatuM bIjaM kara prAcyavidyAsaMzodhana mandira (Bhandarkar Or- vividha prakAranu samagra sAhitya, ekatra saMgRhIta karaiental Research Institute )" nAmanI eka vAmAM Avaze. atyAvazyaka saMsthAnI sthApanA karI che. bIjo mukhya uddezya A saMsthAno e paNa che prAcyavidyAsaMzodhanano artha-pRthvInA pUrvIya ke-AvI zodhakhoLanI pravRttimAM rasa levAnI golArddhamAM AvelA dezomAM ( jemAM hindusthAna pradhA- icchA rAkhanArA grejyueTo ane paNDito-zAstrinapaNa bhogave che ) vasatI prajAonA vidyA, kalA, one, saMzodhana vidyArnu arvAcIna paddhatie uttama sAhitya, itihAsa, AdinI zodha-khoLa karavI, zikSaNa ApI navA saMzodhako taiyAra karavA. evo thAya che. yUropa ana amerikA jevA videzomAM A saMsthAnA evA ucca uddezyo tathA emAM kArya A viSayanI zodhakhoLa karanArI aneka saMsthAo karavA mATe joDAelA niHsvArtha skaoNlaronA satata Aho! Shrutgyanam Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. prayatnathI saMtuSTa thaI, muMbaInI sarakAre potAnA kaba - jAmAMje, Dekkana kaoNlejamA saMrakSita junAM hastalikhita pustakono suprasiddha amUlya saMgraha hato, te A saMsthAne svAdhIna karI, A kAryamA prazaMsanIya udAratA ane mAyAlu sahAnubhUti dekhADI che. tevI ja rIte DaoN. sara rAmakRSNapaMte paNa potAnA lAMbA ane mAnabharelA jIvanamA saMgRhIta karelA vividha bhASA bhane vividha jAtanAM pustakono moTo bhaMDAra, e saMsthAne arpaNa karI, e bAbatanI saMsthAnI pradhAna Avazya katAne keTaleka aMze pUrNa karI che. dAnavIra pArasI gRhastha tAtAbandhuoe, A saM. sthAne sauthI prathama eka sArA pramANamAM Arthika madata karI A kAryane prAraMbhika gatI ApI, dhImI cAle, paNa makkama paNe cAlatuM kartuM che. tAtAbandhuonAdAnathI saMsthAnuM prathama makAna bAMdhavAmAM AvyuM che, ane tenu nAma 'tAtA rIsarca haoNla' evaM rAkhavAmAM AvyuM che. upara jaNAvelA badhAM pustako hAla turatamAM e haoNlamAM ja sthApana karelA che. tA. 6, julAI, 1917 nA divase muMbaInA mAjI gavarnara laoNrDa viliMgDananA hAtha e saMsthAno udghATana samAraMbha karavAmAM Avyo hato. [bhAga 1 ATalI moTI saMkhyAmAM jaina graMtho duniyAnI bIjI koI lAIbrerImAM nathI. A kAraNathI, e pustakonA uttama nimitte jaina samAja taraphathI hArdika sahAnubhUti ane Arthika sahAyatA maLe evI icchA thI, A saMsthAnA niHsvArtha kAryavAhaka muMbaInA keTalAka ApaNA jaina bhAIone maLyA ane temanI sAthe A saMbandhamA keTalIka vAtacIta karI, jaina samAjanA vizeSa paricayamAM AvavA temaNe prayatna karyo. e prayatnano pariNAma kema ane kevo Avyo teno TUka ahevAla, yA saMsthA taraphathI chelA julAI mahinAmA bahAra paDelA ' enAlsa oNpha dhI bhANDArakara o. rI. insTITyUTa' nA prathama aMkamAM ApalA varkiMga kamITInA riporTanA 53 mAM pAna upara nIce pramANe Apelo che. * Dekkana kaoNlejamAMthI A saMsthAnI svAdhInatAmAM AvelA hastalikhita pustakonA mahAn ane amUlya saMgrahamAM jaina pustakonI saMkhyA ghaNI moTI ane ghaNI kiMmatI che. emAM 600 jeTalA graMtho tADapatra upara lakhelA che ane lagabhaga 6000 jeDhalA kAgaLa upara lakhelA che. e graMthomAM keTalAka to evA apUrva che ke jenI bIjI nakala anyatra kyAMe jovAmAM AvatI nathI. pATaNa, khaMbhAta, jesalamera, bIkAnera, Adi sthaLAmAM je jainonA junA pustaka bhaMDAro hatA temAMthI AdhAM pustako sarakAre mhoMmAMgyA paisA ApIne kharIda karyo che; ane AvI te lAkho rupiAnA pustako e saMgrahamAM saMgRhIta thaelAM che. Institute's name well-known in Bom - The opening of the Institute by His Excellency had already made the bay and elsewhere, and the Secretaries lost no time in availing themselves of this opportunity. They approached and especially the leaders of the Jain some of the big merchants of Bombay community. After repeated visits to Bombay and interviews with various persons, it was possible to arrange for a meeting of the Jain community_in February 1918 under the presidentship Godiji Maharaja's Upas'raya on 17th of Pravartaka Kantivijayaji Maharaja. Dr. Belvalkar and Dr. Sirdesai spoke there on behalf of the Institute, explaJain community to do their own share ining its objects and calling upon the for the cause, which by reason of the fact that the Deccan College MSS. works, had a special claim upon them. Library was specially rich in Jain Shet Gulabchand Devchand and others also made appropriate speeches. And a committee was appointed to subscriptions from the leaders of the collect Aho! Shrutgyanam Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1 saMpAdakIya vicAra. Jain community. Pravartaka Shri rupayekA dAna karanekA saMkalpa kara thoDe hI samayameM Kantivijayaji in conclusion urged upon vaha dravya samarpaNa kiyA cAhate haiN| yaha bAta isa the audience to do their utmost to help the noble cause, which was of more He insTITyuTake liye AraMbha hI meM maMgala samAna hai| spiritual significance than the mere accumulation of commercial gains. bhAvimahattAkA sacana hotA hai| ataeva AzAha It is unnecessary to recount here the various ups and downs which our nege ki yaha khabara yahAM para upasthita saba sajjanoMko otiations with the Jain community had khuzI dilAnevAlI hogii| to pass through, raising at times high hopes of our being immediately able to The following are the terms of the secure Rs. 25 or even 50 thousand that agreement that passed between the the community thought they would con- Working Committee, and the Secretaty tribute, and at another time making us Jain Conference: dispair of being able to collect for all 1. Should the Jain Committee agree this ado even Rs. 5,000. Suffice it to to contribute a sum of Rs. 25,000 (twen. say, that, thanks to the energy and un- ty-five thousand ) as free donatioti to tiring efforts of Muniraj Jinavijayji, the the Institute, the Institute would in Jain community empowered him on the return occasion of our first Anniversary (6th (a) give the individual donors the July 1918) to make the following anno- usual privileges of Life-members, uncement: Benefactors, Vice-Patrons or Patrons mAnyavara pramukha mahodaya, aura anya sabhyavRnda, . according to the amount of their contribution; (b) inscribe on a tablet the names of individual donors of Rs. 10,000 (ten karanekA mukhya uddezya, bhAratIya sAhityakA saM. thousand) or more, should the donors zodhana aura prakAzana karanekA hai / bhAratIya sAhi- so wish it ; (c) agree to devote a due proportke sAhityakA samAveza hotA hai| isa saMsthAkA ion (about sti ion (about th) of such sums as might be available for publication to the pubAdarza jAtIya aura dhArmika bhedabhAvakI dRSTise lication of Jain works; and (d) set apart ths of the net Ale sammAnya saMcAlaka mahAzayone kucha samaya pahale jaina proceeds of the Jain works so published for Jain purposes exclusively. samAjake katipaya gRhasthoMke sAtha isa saMsthAke 2. Should the Jain Community agree bAremeM kucha jJAtavya bAteM kahI thIM aura jainasamAjako to further contribute an additional sum of Rs. 25,000 (twenty-five thousand) the Institute undertakes to dikhalAneke liye nivedana kiyA thaa| mujhe kahaneke " (a) erect, with the money thus made lie harSa hotA hai ki jaina samAja isa saMsthAmeM available, one of the side-halls (estiapanI hArdika sahAnubhUti prakaTa karatI hai aura mated to cost about Rs. 30,000 ) and name it suitably in consultation with the donor (should there be only one sajjana isa insTITyuTa ko sahAyatArtha 25 hajAra such) or the Jain Association ; or Aho! Shrutgyanam Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga. (6) set. apart this amount as a per- tmika dRSTie che, vyAvahArika ke Arthika dRSTie manent fund the interest of which : A babita jovAnI nathI. ityAdi. (less five per cent, deducted as contribution for the general funds of the jainakomanI sAthenA amArA kolakarAra karavAnA Institute ) would be exclusively devo- aMge kevA kevA prakAranI muskelio. ubhI thavA ted to such Jain purposes as the Asso- pAmI che tenaM A sthaLe savistara varNana karavU anAvaciation might mention. zyaka cha. A kolakarAranI bhAMjagaDa thavA daramyAna tAtparya-nAmadAra gavarnaratA hAtha A saMsthAnI 4 // jainagahasthonA sUcavavA uparathI keTalIka vakhate udghATana kriyA thaI gayA pachI muMbaI vigere sthaLo chA- amane AzA thatI ke, e koma pAseMthI 25-50 mA A saMsthA prAsAddha pAmA cukA hatI. ana tethI hajAra rupiA prApta karavA ame zaktimAn thezaM, sekreTarIo A avasarano lAbha levAmAM bilakula tyAre keTalIka vakhate evI nirAzA thatI ke ATalI DIsa na karatAM turataja muMbaInA keTalAka moTA vyA- badhI bhAMjagaDa ke vATAghATanA pariNAmamA mAtra pArimA pAsa gayA hatA. tyA khAsa karIne temaNe na mapiAno ja lAbha thavAno ke. chevaTamA jainakomanA keTalAka AgavAnonI mulAkAta lIdhI. ame mAtra muni jinavijayajIne dhanyavAda ApIe zrA pramANe anekavAra muMbaI jaI AvyA pachI ane choe ke amanA utsAha ane azrAnta prayatnane laine aneka gRhasthonI sAthe A viSayamA vAtacIta theyA saMsthAnI pahelI saMvatsarI (tA. 6, julAI, 1918) pachI jaina samAjanI eka mITiMga bharavAnI goThavaNa nA prasaMge jaina samAja taraphathI nimna likhita udthaI zakI hatI. A mITiMga tA. 17 phebrubhArI, gAra prakaTa karavA teo adhikArI thayA hatA. 1918 nA divase goDIjInA jaina upAzrayamA pravataka zrIkAntivijayajI mahArAjanA pramukhapaNA nIce x x x x maLI hatI. saMsthA taraphathI DaoN. besvalakara ame DaoN. saradezAInAM bhASaNo thayAM hatAM ane temAM saMsthAnA jaina kaoNnpharansanA sekreTarI ane bhI saMsthAnA uddezyo samajAvavA sAthe jainakomane A kAryamA kAryakArI maMDaLaM vaccanA karAranI zarato nIce pramApotAno bhAga bhajavavA mATe nivedana karavAmAM AvyaM Ne yaelI cha:hatuM A zuma kAryamA jainakomane khAsa sahAnubhati 1-jaina koma taraphathI A saMsthAne ru.25000 batAvavAnuM kAraNa e hAM ke Dekkana kaoNlejanA hasta nau rakama, khAsa koI paNa prakAranA viziSTa likhita pustakomA moTI saMkhyA jainadharmanA granthonI prativandha sivAya jo dAna karavAmAM AvaMze cha bhane teslA mATe temanI sahAnubhUti upara e to saMsthA tenA badalAmAM nIce ApalI zerasaMsthAno hakka che. zeTha gulAbacaMda devacaMda Adi gRha- to kabUla karaze.. sthoe paNa e mITiMgamAM prasaMgocita bhASaNo karyA (na) vyaktigata dAtAone, temanI bakSIsanA prahatA. te pachI, pAMDa bhego karavA mATe jainakomamA mANamAM, saMsthA temane peTrana, vAIsa peTrana, keTalAka AgevAnonI eka kamiTI nImavAmAM AvI benIphekTara ane lAIpha membaranA sAdhAraNa hatI. ThevaTe, pravartaka zrIkAMtivijayajI mahArAje hakko bakSaze. protAMjanone A umadA kAryamA madata karavA mATe (ba) 10 hajAra athavA tethI adhika rakama AposAthI banatu karavA preraNA karI hatI. temaNe ja- panAra dAnI gRhasthaY, temanI icchA haze NAvyu hatu ke mA kAryanI upayogitA cha, te AdhyA to, takatI upara nAma kotaravAmAM mAvaze. Aho! Shrutgyanam Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) pustaka prakAzana kAryamA je rakama saM- lIka sthUla rUparekhAnuM paNa varNana karavAmAM Ajyu. sthAne maLaze teno yogya hisso-lagabhaga hatuM. e. varNana sAMbhaLI mArA: manamA te badhuM sAhitya hai jainagrantha prakAzananA kAryamA kharca kara- jovAnI prabala utkaMThA dhaI vI, ane tethI, huM muMbavA kabulAta Apaze. ane IthI vihAra karI ahIM (pUnAmAM) Avyo. ahIM (8) chapAelA jainagrantha nA vecANanA kharaca AvyA pachI, e. saMsthAnA kAryavAhako sAthe vizeSa khuTaNa bAda karatA rahelA naphAnI hai rakama paricaya thayo. muMbaImAM je mITiMga bharANI hatI ane sarvathA jaina sAhityanA arthe jUdI rAkhI temAM je A kAryamA madata karavA mATeM keTalAeka mUkavAmAM Avaze. bhAIonI kamITI nImavAmAM AvI hatI, tenuM pari2-A uparAMta, jaina samAja - vadhArAnI ru0 NAma aMte. zUnya jevU japAtuM lAgatuM hovAzrI, e. 25000 nI rakama ApavA kabulAta lokovA manamA bahu z2a nirAzA thaI AvI havI. Apaze to saMsthA taraphathI tenA badalAmA mAro samAgama thayA pachI, e kAryamA prayatna karavA (a) saMsthAno je vidyamAna haoNla che tenI bAjUmAM mane ja. e bhAIo khAsa preraNA karavA lAgyA. tyAre eka haoNla (jenA kharcano aDasaTToM ru. mane bahu muMjhavaNa thavA lAgI. mArI paristhitimro 30000 no karalo che) bAMdhavAmAM A- vicAra jaNAvatAM meM, prathama to e bhAIone emaja vaze, ane te dAtA (jo teM eka vyakti haze cokho jabAta Apyo ke, A kAryamAM, mArA jevA to ) nI athavA jaina samAjanI sammatiM eka ajJAtamArgI, ekAMtavAsI ane ekAkI ramatA anusAra tenu yogya nAma ApavAmAM Avaze. ( athavA rakhaDatA) bhikSue bhAga levAthI koI saphaLatA maLe tema nathI. kAraNa ke paisA ApanArA (ba) A rakama eka sthAyI phaMDanA rUpamA alaga hamezAM kAryanI upayogitA-anupayogitAno vicAra rAkhavAmAM Avaze ane tenA vyAjanI raka- karavA ke samajavA jeTalI phurasadavAlA hotA nadhI mano, ( saMsthAnA sAdhAraNa phaMDa mATe temAMthI. ane tethI sIdhA-sAdA mANasanA kahevA uparathI tezro pAMca TakA kAdI laI) je je kAryamA upayoga khIsAmAthI ceka kADhI Ape, evI AzA rAkhavIH karavAnuM jaina samAja sUcavaze te te kAryamAM murkhatA gaNAya.loko hamezAM mhoMRs joI cAMdalo kara teno upayoga karavAmAM Avaze.. vAnI devathI TevAI rahelA che, tethI tevA mosa mhoMDhAvALA mANasanA kapALe ja teo caMdana-cokhA mA rIporTamAM, upara mArUM nAma levAmAM Avyu che coMTADavA taiyAra thAya chemATe,A kAryamA to, koI / tethI e sambandhamAM mAre ahIM keTaloka khulAsA kara- vahazcatapadavibhUSita, bahujanasammata ane bahuziSyaparivAnI AvazyakatA che. A rIporTamA prAraMmamA rApATamA prAramamA vRta gaNAtA nAmavara AcAryanI sevA-stavanA karavAthI jaNAvyA pramANe jyAre muMbaInA goDIjInA jaina mubaInA gAr3IjAnA' jana tamArI AzA saphala thAya tema che. paraMtu, mane e upAzrayamA pravartaka zrIkAMtivijayajI ma.nA pramukha- saMsthAhastaka rahelA samagra jainapustakone dhyAnapUrvaka paNA nIce, A saMsthAne jainasamAja taraphathI sahA. : jovAno ane temAM chupAelA vividha aitihAsika yatA karavA mATe je mITiMga maLI hatI te vakhate hu~ paNa tyAM hAjara hato. saMsthA taraphathI DaoN. belavalakara sAdhano-pramANonuM vistRta TAcaNa karI lebAno prarvavigeree je bhASaNo ApyAM hatAM temAM, saMsthAnI la lobha hato, tethI vicAra thayo ke mohu~ A svAdhImatAmAM AvelA vizAla jaina sAhityanI keTa. lokone upara pramANeno' sako javApa ApIbheja athavA Aho! Shrutgyanam Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. - [bhAga 1 besI rahIza to, je kArya mATe huM ahIM Avyo chu te saMsthAne bheTa ApavAnI kabUlAta ApavAnuM sAhasa yatheSTa rIte pUrNa thAya tema nathI. kAraNa ke e bhAI- karyu hatuM. ane tenA badalAmAM, saMsthA pAsethI, bhonI prasannatA bharelI sahAnubhUti sivAya mArAthI keTalIka vATAghATa karyA pachI, upara kalama 1 mA e vizAla jaina sAhityanu svecchApUrvaka nirIkSaNa jaNAvyA pramANe zarato kabUla karAvavAmAM AvI hatI. karI zakAya tema saMbhavatuM nathI. bIjaM, saMsthAna kArya jaina samAjanA sadabhAgye, meM ApalI uparokta paNa mane bahu ja upayogI ane atyuttama jaNAyu. e kabalAtanA samAcAra vartamAnapatromAMthI kalakattA saMsthAne jo prAraMbhamAM jaina samAna taraphathI sArI nivAsI janajAtizirobhUSaNa dhamapriya bAbu zrIbadrIdAsahAyatA maLe to, te, samAja ane deza-bannenI dRSTie sajI mukImanA suputra bAbU zrIrAjakumAra siMghajInI eka mAnaprada kArya gaNAze. jaina samAja potAnA jANamAM AvyA ane tethI temaNe mane eka patra dvArA nirjIva khAtAomAM jyAre dara varSe hajAro-lAkho- e saMbandhamA vizeSa hakIkata jaNAvavAnI sUcanA karI. rUpimA (phaLanI AkAMkSA vagara ja?) kharce che te ja prasaMge vaDodarA nivAsI ane gAyakavADa saratyAre bhAvA eka sajIvana bhane sArvajanika khAtAmAM kAranA mAnavaMtA jhaverI seTha lAlabhAI kalyANabhAI 25-10hajAra rUpimA ApavA tene kAMI hisAbamAM kArya prasaMge ahIM (pUnAmAM) AvatAM mane maLavA nabhI. tema ja Aja sudhImAM, AvI jAtanA koI paNa AvyA. temane pratyakSamA e saMbaMdhI badhI hakIkata jainetara sajjano jainasamAja pAse viziSTa rIte samajAvatAM, tema ja ukta bAbUjIne savistara patra lakhI sahAyatA mAMgavA AvyA nathI ane jo bhA prasaMga mokalatAM, e banne utsAhI, udAra ane umaMgI sadAvyA che to temane nirAza mane pAchA vALavAmAM gRhasthoe A kAryamA yatheSTa madata ApavA-apAvajaina komane eka prakAraceM kalaMka jevU che. tathA tAtA vAno bhAra AnaMdapUrvaka potAnA mAthe upADI levAno bandhuo jevA pArasI sajjanoe, ke jemanA sAhitya ke svIkAra ko. thoDA ja divasa pachI mane bAbU zrIrAdharmano e saMsthA sAthe koI paNa prakArano sambandha jakumArasiMghajIno eka bIjo patra bhAvyo. temAM nathI, temaNe sauthI prathama eka udAra rakama ApI temaNe 25 hajAra ja nahIM paraMtu 50 hajAranI moTI pArasIkomanI kirti badhArI che, tyAre jainasamAjano rakama bhegI karI ApavAnI icchA pradarzita karI, ane to, e saMsthAmAM eka dRSTie svArtha paNa che; tethI jo e bIjI 25 hajAranI vadhArAnI rakamanA badalAmAM kAIka sahAyatA ApavAmAM Ave to paramArtha sAthe jainakomanA athavA koI jaina gRhasthanA nAme eka svArtha sAdhana paNa thAya tema che. A badhA vicAronA haoNla bAMdhavA saMbaMdhI vyavasthA karavA jaNAvyu. bAbU DIdhe, mane emAM yathAzakti prayatna karI jovAnuM sAheba potAnI pUrI lAgaNI ane vajanadAra prayatnanA sAhasa thaI Avyu. ane tadanusAra, meM keTalAeka lIdhe thoDA ja divasomAM judA judA sadgRhastho paricita ane sAhityapriya gRhasthone, A kAryamAM pAsethI ApavA kabUlelI rakamanAM moTA bhAganAM vacano kAIka sahAyatA ApavA-apAvavA mATe, pratyakSamA meLavI lIdhAM hatA. tathA 25 hajAranI sAmaThI eka tema ja patrodvArA sUcanAo karavA mAMDI. tenA pari- nAdara rakama, dAnavIra seTha hIrajI khetasI pAsethI NAme, keTalAka bhAIonI AzA ApanArI ane temanA nAme lAIbrerI haoNla baMdhAvavAnI zarate, la. vizvAsa bharelI sammatithI, meM, e saMsthAnA prathama khAvI lIdhI hatI. vArSikotsavanA moTA meLAvaDA prasaMge, upara jaNAvyA AvI rIte A kAryane pAra utAravArnu ane te dvArA pramANe, 25 hajAra rUpimA; jainasamAja taraphathI e jaina samAjanuM gaurava vadhAravA sAthe jainasAhityanA Aho! Shrutgyanam Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 aMka saMpAdakIya vicAra saMzodhana mATe eka navU dvAra ughADI ApavAnuM kharekhaheM badhI rakama saMsthAne pahoMcatI karavA mATe ukta mAna bAbU zrIrAjakumArasiMghajI ane seTha zrIlAlamAI banne bhAIone sAgraha nivedana che. temanA kahevA e banne sajjanone ghaTe che. teo ja vAstavika dhanya- pramANe phakta be kalAkana je kAma che, ane e be vAdane pAtra 'che. temamA ja suprayatna ane prAraMbhika kalAka kADhavAthI eka to ApaNA mAthethI pratijJAudAratAne sIdhe bhA kArya mUrtimaMta svarUpa prApta karI pAlanano moTo bhAra ocho thaI jaze ane bIjaM e lokone dabANa pUrvaka. ApaNe ApaNA sAhityanA saMbaparaMtu, ApaNe jaino AraMbhe zUrA gaNAIe chIe. ndhamA hIlacAla karavA mATe kahI zakIzu. nahIM koI paNa kAryano prAraMbha karatAM jeTalo utsAha A- to ATalI moTI rakama aina aDacaNanA prasaMge mApaNe paNe dharAvIe ane batAvAe chIe teTalo utsAha aMta ApavA chatAM paNa e saMsthAnA kAryavyavahAramA ApaNo sudhI ApaNAmAM raheto nathI. ane tethI ApaNuM koI avAja yogya rIte sAMbhaLavAmAM Ave, tevI AzA paNa kArya-vIsevizvA saphaLa thaI zakatuM nathI. A- rAkhavI phokaTa cha; ane ApaNA sAhityanA saMzodhapaNA samAjanuM e janmasiddha lakSaNa A kAryamAM paNa nanI je tIvra icchAthI ApaNe ATalo parizrama AvIne mamuMja rahayaM che. zaruAta karatI vakhate beja uThAnyo che, te icchA ThIka ThIka saphaLa thAya tema divasamA jeTalI rakama A kArya mATe ukta banne mAnavaM bhUla bharelaM che. manuSyane jyAre amuka prakAranI bhAIo anya gRhastho pAsethA bharAvI zakyA hatAte- khAsa garaja hoya che tyAre tene je kaho te karavA TalI rakama te gRhasyo pAsethI ugharAvIne hajI sudhI kabUla thAya che, paraMtu garajasare temAna keTaluM paLAya mahIM pahocAr3I paNa zakyA nathI. tema ja 8-10 che, te sau koIne anubhavasiddha che. e ja manuSyasvabhAva hajAranA kcano je sevAnAM bAkI hatAM te hajI sudhI A bAbatamAM paNa lAgU paDe to te banavA joga che, sevAyAM nathI. saMsthAnI mULa zarata evI hatI ke, ane temAM vaLI ApaNI DhIla ApaNane ja khulle mhoMDhe 1918 nA DIseMbaranA aMta sudhImAM jo kabUlelI spaSTa bolatAM aTakAvI zake che. badhI rakama saMsthAne svAdhIna karavAmAM Avaze to ja muMbaI sarakAranA pablIkavarsa DIpArTameMTa taraphathI saMsthA, upara ApelI potAnI zarato kabUla rAkhaze. Aja ghaNAM varSoM thayAM saMskRtasIrIjha nAma eka graMthatenA badaleM, Aja 1920 no eprila mahino pUrNa mAlA prakaTa thAya che. e kAmamAM sarakAra daravarSe 12 thAya che, to paNa hajI sudhI badhI rakama pahoMcatI hajAra rupiAno kharca kare che. e sIrIjhamAM ApaNA karavAmA AvI nathI. ane tethI saMsthAe adyApi jaina grantho paNa prakaTa thayA kare che. dezInAmamAlA, koI paNa prakAraceM jaina sAhitya saMbaMdhI kArya hAthamAM kumArapAlacarita, ane prAkRtavyAkaraNa tathA vyAzralIdhuM nathI. kabUlelI rakama vhelImoDI ApavAnI yakAvya, vigere ApaNA graMtho e ja sIrIjhamA chapAyA to cha ja, ane te AphdhA mATe ukta banne sajjanonI che, challA be varSothI sarakAre A sIrIjhana saghaLU kALajI paNa che ja; paraMtu phakta najIvA ALasane kAma bhAMDArakara insTITyuTane svAdhIna karyu cha ane laIne e bAbata hajI adhavacce rakhaDyA kare che, ane te kAryanI vyavasthA, e saMsthA potAnI icchA pramANe tenA lIdhe ATalI mudata daramyAna, 3-4 hajAra kare che. jaina samAja taraphathA apAtI 25ha0 nI rakajeTelA rupiA jainasAhityamATe kharcAtA aTakyA manA badalAmAM, A saMsthAe kalama 1 nI peTA che. ane pariNAme ApaNA lAbhamAM nukasAna thatuM - kalama 'DI' mA jaNAvalI zarata je kabUla karelI che, jAya che. tethI have jema bane tema turatamAM ja kabUlelI te zarata pramANe, sarakAra taraphathI maLatI uparokta Aho ! Shrutgyanam Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [bhAga 1 12 hajAranI grAMTamAthI 3 eTale 3 hajAra rupiA TarInA nAme rakhAvyo che. paraMtu kheda to e che ke, sIdhA jainasAhityanA saMzodhana-prakAzana arthe ja ahIMthI je patro vigere te sekreTarInA nAme mokalavAmAM kharcAvA joIe. paraMtu hajI sudhI kAI paNa rakama te Ave che teno savistara javAba maLavo to bAjue kAmamATe e saMsthAe kharcavA kADhI hoya tema jaNAtuM rahyo paraMtu patranI poMca sudhA paNa maLatI nathI. pANinathI. e saMbaMdhamAM koI pUchaparacha karavAmAM Ave che AbhAInA hAthamAM aneka vakhate sAmrAjya sthApato sIdho eTalo ja javAba maLe cha ke, tame tamArI vAnA sAdhano AvelAM chatAM eka gAmaDaM paNa kabUlAta hajI pUrI pALI zakyA nathI, tethI ame e temanA kabajAmAM rahI zakyuH nathI tenu kAraNa saMbaMdhamAM kAI spaSTa jabApa ApI zakatA nathI ( jo AvI avyavasthA ja che. mATe, have daraka kArya ke ApaNe atyArasudhImAM lagabhaga 30000 cokasa lakhANa ane niyamapurassara karatAM sIkhavAnI rupiA to emane pahoMcADI paNa cukyA chI e) mArI AvazyakatA che. tema thaze to ja ApaNe ApelI mahI pratyakSa hayAtI hovA chatA, ane e badhA kArya- udAratAno ApaNane koI paNa prakArano javAba maLI vAhako sAthe mArI aMgata maitrI hovA chatAM, ApaNA zakaze. nahIM to savAla karavAno adhikAra maNa ALasane lIdhe, AvI paristhiti najare paDe the, to nahIM maLe. bAkI, ahIMnA e sajjano kArya karavImAM pachI pAchaLathI, lAMbA samaye ApaNI AzA keTale bahu ja utsAhI ane niHsvArtha vRttivALA che. ApaNI aMze saphaLa thaI zakaze, te sahaja samajI zakAya janmabhUminuM gaurava kema vadhe. evI bhAvanAne Adarza tevI bAbata che, rAkhI pravRtti karanArA che. sarvasvano bhoga ApIne . . huM A kAryamA pheTaleka aMze nimittabhUta thayelo paNa aMgIkRta karelA kAryane pAra utAranAsa che. hovAthI ane aMtaraMga badhI vyavasthA karavAno vizvAsa vidvattA sAthe jijJAsu bhAva dharAvanArA che ane jAti mArA upara ja badhA bhAIoe rAkhelo hovAthI, A abhimAna jALavI rAkhavAnI icchA rAkhatAM chatA sambandhI mArA spaSTa vicAro samAja AgaLa raju badhAnI sAthe bandhubhAva dekhADavAnI vRtti batAvanArA karavAnI mArI khAsa pharaja che, ane tethI ATalo che. tethI, vyavasthApUrvaka ane nirIkSaNapurassara jo bhaMgata khulAso karavo meM ahIM ucita dhAryoM che. ApaNe ApaNu vacana zIghra pALIzuM to ApaNA chevaTe, have huM eTalaM ja nivedana karUMcha ke je je sAhitya mATe, A saMsthA dvArA keTaluMkaH upayogI sadgRhasthoe A kAryamAM rakama bharI hoya, te turata kArya, kAlAMtare paNa thaI zakaze evI AzA che. tathAstu. ApI daI ane bAkI je thoDI ghaNI rakama khUTatI hoya te maMDAvI laIne, jema cane tema jaldIthI A saMsthAne pahoMcatI karavI jAIe, ke jethI ApaNA lAbhamAM jaina sAhitya prakAzana kArya. vinA kAraNe nukasAna na thAya. bIjUM e paNa eka nivedana che ke saMsthA sAthe je kAI vyavahAra rAkhavAmAM e bahu khuzI thavA jevU che ke, chelA keTalAMka Ave te badho vyavasthApUrvaka ane niyamasara rahevo varSothI ApaNA samAjamA prAcIna pustakonA prakAjAIe. e kArya, koI eka vyakti sAthe sambaddha nathI zanana kArya ThIka jhaDapathI cAlI rayuM che. Aja paraMtu samAja sAthe sambaddha che, ane tethI ja meM zaru- sudhImAM seMkaDoM graMtho chapAI bahAra paDI gayA che - AtathI laIne Aja sudhIno badho vyavahAra mArA nAma ane paDatA ja jAya che. je graMthonA darzana paNa durlabha na rAkhatAM, jaina zvetAmbara konpharansanA janarala sekre. manAtA hatAM tevA grantho Aje dareka - sAdhu-zrAvaka Aho! Shrutgyanam Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] saMpAdakIya vicAra. nA hAthamA pharatA jovAmAM Ave che. je graMthanI eka chapAtA pustako paNa jovA-vAMcavA mATe maLI nakala utarAvatAM seMkaDoM rUpiA kharca karavA paDatA zakatAM nathI. Aja sudhImAM seMkaDoM graMtho chapAI hatA te graMtha Aje maphata sudhAM maLI zake che. e prakaTa thaI cukyA che, chatAM, sAdhuonI peTIo sivAya badho pratApa utsAhI pustaka-prakAzako ane temane bIje ThekANe tenAM darzana thavAM durlabha che. A kAraNasahAyatA mApatA-apAvatA munijanono che. thI jainetara seMkaDoM vidvAnone to pUrI e paNa khabara * paraMtu, hAlamAM je paddhatie ApaNAmAM A nathI ke koI jaina saMsthA paNa hindusthAnamA jaina sAhitya prakAzana kArya cAla che te paddhati-jo ke pustako chapAvavAceM kAma kare cha ke kema ! je sAdhue. paddhati paNa mULa graMthone sarvathA naSTa thavAmAMthI one pustakanuM nAma sudhAM paNa barAbara vAMcatAM na bacAvI rAkhavA jeTalI upakAraka to cha ja, paraMta- AvaDatu hoya temanI pAse paNa, sIsamanA kabATomAM samayanI AvazyakatAnI apekSAe baha ja alpa phala- ane rezamanA rumAlAmA bAdhI mukelI daraka pustakapradAyaka che. vartamAnamAM eka to granthanirIkSaNanI nI eka-be nakalo avazya maLI Avaze, paraMtu jai. aneka paddhatio bahAra AvatI jAya cha; bIja nonI rAjadhAnI jevA gaNatA zahara amadAbAdamAM valokonuM sAdhAraNa jJAna vistata thataM jAya che. ane satA pro. zrI bhAnaMdazaMkara ke sAkSara zrI kezavalAla tethI temanAmAM AgaLa karatAM vadhAre vicArapUrvaka graMtha dhruva jevAne, tema ja, jaina pustakaprakAzananA kArya mATe jovAnI jijJAsA vadhatI jAya cha; ane trI jana- pATanagara manAtA bhAvanagara zaharamA rahetA pro.bhIr3e jevA samAjano moTo bhAga, jijJAsA dharAvadhA chatAM, janA vidvAnone jovA puratuM paNa pustaka maLavU durlabha thaI rahe anyone parizramapUrvaka sAdyaMta vAMcI-samajI, avyava- che. AvI sthitimA jaina sAhityano zI rIte lohAye bhASAmA lakhAelA aspaSTa vicArone potAnA komA prasAra thAya ane zI rIte vidvAno temAM rasa magajamA ThasAvavA jeTalaM kaSTa uThAvavA rAjI nathI, letA thaI zake ? te sahaja samajI zakAya tema che. tethI hAlanI paddhatie prakaTa tha] ApaNuM sAhitya yUropanI lipimAM chapAelA ane sonAnA mulye lokadRSTie to aprakaTa jevU ja che. AjanI paddhati- vecAtA bauddha dharmanA piTaka graMtho hiMdustAnanI lagano upayoga 50 varSa pahelA hato. te samaye ja bhaga dareka kAlejanI lAIbrerImA vidyamAna che, tyAre AvI paddhatie chapAelA graMtho lokonA manamAM phakta kAgaLanI kiMmate vecAtA ke maphata vheMcatA AnaMda utpanna karI zakatA hatA. have tema karI zake jaina Agamo muMbaInI yunivarsiTInI lAIbrerI sudhAmAM tevI paristhiti nathI. Aje haM, ahIM graMtha prakA- paNa upalabdha nathI! zananI paddhati upara vizeSa vivecana na karatAM, je maMbaI yanivarsiTIe cAla varSathI, jainasAhityanI paddhatie graMtho vartamAnamA chapAya che teno paNa loko. maLa ane pUjyabhASA ardhamAgadhIne potAnA paThanane pUro lAbha maLato nathI, te saMbandhamAM be zabdo kramamA dAkhala karI che. e paThana-kramamA je pustako jaNAvavA icchu chu. niyata karavAmAM AvyAM che ( e graMtho khAsa karIne je vyaktionA prayatne A pustaka-prakAzana mArI sUcanAnusAra ja noMdhavAmAM AvyAM che ane tenAM. kAye cAlI raDuM che, temanA utsAha, parizrama ane nAmo nIcenI noTamA ApyA che ) tenI nakalo paNa Azaya uttama hovA chatAM vicArasaMkucitatAno eka vidyArthIone maLI zakatI nathI. DaoN. guNe ke, jemaNe moTo doSa temanAmA pradhAna paNuM bhogavI raj cha ja ardhamAgadhInA sAhityane potAnA paThanakramamA ane tethI kharA jijJAsuone, e nirjIva paddhAta edAkhala karavA mATe, yunivarsiTInI saneTamA mULa Aho! Shrutgyanam Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 jaina sAhitya saMzodhaka. [mAga TharAva mukyo hato, mane thoDA divasa upara, eka brAhmaNa vidyArthie, bI. emAM : Anarsa sabanekTa saMdezo kahevaDAvatAM jaNAve che ke tarIke jaina sAhitya lI, hataM.paraMtu tene challA akTo ..Please say to Muniji that students of bara mAsa sudhI pAThya pustaka na maLanAthI te nirAza Ardha-magadbi are complaining that the Jain Publishers do not sell them the books. although in stock. People , tyAre mAtra paMdara divasamAM teNe mArI pAse te vadhu who were keen upon introducing Ardhamagadhi into the University hatI. AkhI yunivarsiTImAM jaina sAhityano eka should, I think, behave better. . P. D. Gune. ja vidyArthI hato. tenuM parIkSApatra taiyAra karavAnI arthAta_maherabAnI karI manijIne kaIzo ke jyAra jarUrata par3I tyAra parIkSakane paNa te pustaka ardha-mAgadhInA vidyArthAo pharyAda kare cha ke jaina kyAthI meLavabuM tenI ciMtA thaI par3a mArI pAse pustaka prakAzako pustako zilIkamAM hovA chatAM tenI mAMgaNI karavAmAM AvI hatI. AvI rIte adhyAetemane vecAtAM ApatAM nathI. huM dhArUM chu ke je ka - kone peparo kADhavA mATe paNa jyAre pustako :maLata loko ardhamAgadhI bhASAne yunivarsiTImA dAkhala nathI to pachI vAMcavA ke sIkhavavA mATe to kyA karAvavA mATe utsuka hatA temaNe adhika suMdara thI ja maLe ? vartana rAkhavU joIe. ____A to udAharaNarUpe eka be dAkhalA noMdhyA-che. pI. DI. gaNe. AvI jAtanA to aneka udAharaNo mAsa, anubhavaAvIja rIte keTalAe vidyArthionI paNa sUcanA vAmA AtyA .vAmAM AvyA che ane Ave che. je loko bicAsa AvyA kare che. ane keTalAka to yunivarsiTInA rajISTrA- dha " dharmapremathI bhoLAbhAve . hajAro-lAkho rUpiyA rane pharyAda paNa karI cakyA cheke.je pAtako vidyA- pustakoddhAranA nAme ApatA rahe che, temano AtmA thione abhyAsa arthe maLI zakata nathI tevAM jo A satya hakIkata samajavA. jeTalo jJAnavAn pustako yunivarsiTI zuM samajIne korsamAM dAkhala hoya to temanA manane kevu lAgI Ave / AvAM ja kare cha ? ityAdi. kAraNothI mArUM e kahevu thAya che :ke. vartamAnamA je - mArA eka vidvAn mitra, mo. rAjavADe ( baroDA paddhatie pustaka prakAzana pravRtti cAle che te samakaoNlejanA pAlI bhASAnA adhyApaka ) jaina Aga- yanI AvazyakatAnI dRSTie anupayogI z2ache mono abhyAsa karavA prabala utkaMThA dharAve che. jaina sAhitya mATe kaI dizAmA ane kaI paddhateo Aja be varSathI mane vAraMvAra te pastako meLa. tie kArya karavAnI have AvazyakatA cha, tenu digachavI ApavAnI sUcanA karyA kare cha, paraMta sAdhaonA rzana A aMkamA anyatra prakaTa-thaelA pro rAjabAta kabATomAM bandha thaelA e pustako zI rIte bahAra DenA gujarAtI lekhamAM, ane lAhoranI orienTala AvI zake ? e pustako levA mATe teo jAte, kAlejanA pro. zrIbanArasI.. dAsa jainanA iMgrejI Agamodaya samitinI oNphisamAM-muMbaI ane surata lekhamAM, uttama rIte karAvavAmAM Avyu che. pro. rAjaphero khAI AvyA hatA, paraMtu jainetara hovAthI sami- vADe pAlIbhASAnA ane bauddha dharmanA UDA. abhyAsI tinA nokare temane te pustako ApavAnI nA che. teo jaina Agamono mArmika abhyAsa karI pADI hatI! bauddha ane jaina sAhitya, (pAlI ane prAkRta bAlacAlU varSamAM, ahIM (pUnA) nA eka buddhizAlI maya ) nI tulanAtmaka dRSTie vividhatA bhane vizi. Aho! Shrutgyanam Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka) saMpAdakIya vicAra. ... TatAo tAravI kAdavAnI utkaTa icchA rAkhe che thaI prakAzita thavaM joIe. hAlamA je. antho chapAya jaina sAhitya upara tematuM ghaNuM prema che. jyAre amArA che te zuddhatAnI dRSTie bahu ja asaMtoSa Ape tevA A vaimAsikanI chapAkvAnI: zuruAtanA temane che. mULa granthane banatI rIte zuddha karavA tarapha bahu samAcAra maLyA tyAre eka patra dvArA teo potAnI ja ochI kALajI rakhAya che. zodhanArA ke prakaTa sahAnubhUti batAvatAM mane lakhe che ke- karanArAone kharI. vastusthitinuM bhAna hotu nathI . I am glad your quarterly is starting ane, tethI keTalIka vakhate to temanA hAthe evI its life.so early. I shall certainly do all, I can to help it by contribution for I love the Jainagama and am anxi. ous that its Knowledge should spread in our country... Aje to eTalaM ja jaNAvIne virAmIe chIe ke __ arthAt-ApanA traimAsikane bATalaM vahelaM ApaNA utsAhI pustaka saMzodhaka-prakAzakoe potArnu jIvana prAraMbha karatuM jANI mane ghaNo AnaMda have e viSaya jarA sAraM jJAna meLavI cAla paddhazrAya che. huM tene lekho dvArA jeTalI madata thaI timA parivartana karI samayAnusAra saphaLa prayatna zakaze teTalI avazya karIza. kAraNa ke hu~ jaina karavAnI AvazyakatA che. tema karavAthI. ja dravya bhAgamone cAhuM chu, ane tenA jJAnano ApaNA ApanAra ane parizrama karanAra bannenAM prayatno dezamA prasAra thAya tema jovA utsuka cha.' A upa. saphaLa thaze. rathI jaNAze ke jaina sAhitya mATe temanI bhAvanA keTalI saMdara che. AvA rasika ane jijJAsu vidvAno muMbaI yunivarsiTImAM mAgadhI (mAkRta) bhASA. mATe to ApaNane mAna hovU joIe ane pustakA- Aje keTalAe varSo thayAM jaina kaoNnpharansa aneM dinI je je sahAyatAo temane joItI hoya te zrI manasakhalAla ravIbhAI mehatA jevA jainasAhitya udAramane ApavI joIe. AvI jAtanA yogya rasika gRhasthoe muMbaI yunivarsiTIne, potAnA paThanavidvAnonA hAthamAM jo pustako jAya to ja pustaka kramamAM jaina sAhityanI maLa ane pavitra bhASA je prakAzako ane saMzAdhakono parizrama saphaLa cha. sAdhAraNa rIte mAgadhI athavA ardhamAgadhI kahevAya bAkI to sAdhuo - bhale rezamIrumAlomA bAMdhI che, tene sthAna ApavA mATe aneka vAra vijJaptimI mukI temane dhUpa ApyA kare.: ugheI ane kaMsArIo karI hatI. paraMtu, eka to te bhASAna.sAhitya yogya. zivAya temano rasAsvAda bIjA laI zake tevI rIte taiyAra thaelaM na hovAthI, bhane bIja senA sthiti Aje to jaNAtI.nathI..... abhyAsIo nikaLaze ke nahIM tenI khAtrI na hovA _ kahelAnu tAtparyaH eTalaM jache. ke, eka to thI, yunivarsiTIe te bAbatamAM koI khAsa dhyAna pustakaprakAzakoe jarA potAnI vicAra saMkucita- Apyu na hA~. paraMtu jyAre 6-7 varSe upara bauddha tA dUra karI, yogya vidvAnonA hAthamAM ApaNu sAhityanI pavitra bhASA pAlIne yunivarsiTIe protAnA sAhitya javA pAme tevo khAsa prayatna karavo joIe. abhyAsakramamA dAkhala karI.. ane- cheka hAiskUlo bIju, have e junI (nirmAlya) paddhatine choDI, sudhAMmA teno abhyAsa cAlavA mAMDavyo, tyAre, prAkRta navIna paddhatie navaM sAhitya taiyAra karAvaQ joIe. bhASAnA premioe potAnI priya bhASAne: puNa-tevI mane e sAhitya yogya vidvAnonA hAye saMzodhita rIte abhyAsakramamA dAkhala karavA mATe yanivarsiTIne Aho! Shrutgyanam Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina sAhitya saMzodhaka. [ bhAga 1 vizeSa Agraha karavA mAMjyo. tenA pariNAme mA varSe, NenA graMtho abhyAsakramamATe niyata karyA-cha:-... yunivarsiTIe mAgadhI (prAkRta) bhASAne bIjI bhASA prathamavarSa (zrIviyasaklAsa ). tarIke potAnA korsamA dAkhala karI che, e. vAta jANI . 1921 te bhASAnA upAsakone AnaMda thayA vinA nahIM rahe. 1 haribhadrakRta-samarAiJcakahA, prathama be bhava....." pAlI bhASA jo ke hAiskUlamAthI ja sIkhavAya , 2 paumacariya, vimalasUrikRta, uddeza 1-18.. paraMtu mAgadhI (prAkRta) bhASAnuM zikSaNa kaoNle. 3 prAkRtamArgopadozikA, paM. becasdAsakRta, jamA ja ApavAmA Avaze ane te paNa meTrIkamAM 1922 bIjI bhASA tarIke jeNe saMskRta lIdhI haze tene ja. 1 haribhadrakRta-samarAiccakahA,bhava 3-4. . (-pAlI bhASAne paNa havethI hAiskUlamAMthI kADhI 2 paumacariyaM, vimalasUrikRta, uddeza 19-37. nAkhavAno TharAva thayo che.) amArA vicAra pramANe 3 prAkRtamArgopadezikA, paM. becaradAsakRta. A. niyama Avazyaka cha, kAraNa ke prAkRtanI mULa dvitIyavarSa (inTara mIjieTa klAsa). prakRti saMskRta che, tethI jo saMskRta bhASA avagata 1921 na hoya to prAkRta bhASAno eka to abhyAsa paNa bahu 1 karpUramaMjarI, rAjazekharakRta. kaThina thaI paDe tema cha; ane bIjuM, tenA abhyAsIne 2 hemacaMdrakRta prAkRtavyAkaraNa ( aSTamAdhyAya) potAnuM jJAna vadhAravArnu anya sAdhana na maLavAthI pAda 1 thI 3... te bhASA tene anupayogI ane kaMTALo bharelI thaI paDe tema che. sIlona vigere dezomA saMskRta sivAya ja pAlI sIkhavavAmAM Ave che kharI; paraMtu, te bhASA 1 vAkpatirAjakRta, gauDavaho, gAthA 512.. nAM sAdhano prAkatanI apekSAe baha jaM. vistata che. 2 rAyapasanAya sutta... saMskRta bhASAnAM pANini bhane hemacandranA vyAkaraNo 3 hemacaMdrakRta prAkRta vyAkaraNa ( upara pramANe ) jevAM pAlIbhASAnAM svataMtra ane sarvAMgapUrNa keTalAe ... bI. e. klAsa. vyAkaraNo banelAM che. koSo paNa aneka che. sivAya, : 1922.. navIna paddhatie aneka pAThamAlAo ane vAcanamA- 1 AcArAMga.sUtra.... lAo paNa thaelI che. tethI te bhASA sIkhanArane 2 hemacaMdrakRta saMpUrNa prAkRta vyAkaraNa, koI paNa prakAranI aDacaNa par3e tema nathI. tema 3 kumArapAlacarita ( prAkRtavyAzraya). ja pAlI bhASAnaM sAhitya paNa bahu ja vizAta ane suMdare hovAthI tenA abhyAsIne potAnA jJAna mATe, 1 sUtrakRtAGga sUtra. . joIe tevA vicAro temAMthI maLI Ave tema che... 2 hemacandrakRta saMpUrNa prAkRta vyAkaraNa. ... mAgadhI (prAkRta) bhASAnA abhyAsIne mATe tevI __3 kumArapAlacarita (prAkRtavyAzraya). koI paNa jAtanI sagavaDa nathI. tema ja. tenu sAhitya paNa bahu ja alpa ane sAdhAraNa pratinuM che. tethI, saMskRta sivAya, kevala prAkRta bhaNanArane te bhArarUpa rUpa sthaLAbhAvane lIdhe em. e. klAsanAM pAThya pustajathaI paDe tema che. astu. : konAM nAmo ahIM ApI zakatA nathI. AvatA ve varSa mATe, yunivarsiTIe nIce pramA ' 1922 Aho Shrutgyanam Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAINA SAHITYA SANSHODHAKA OR JAIN LITERARY RESEARCH ANA VOL. 1. ] April 1920. [ PART 1 vvvvvvvvvvvvvvvvvvwvww wwwwwwwwwwww yh brh sy bh swr@ mr@ fyh wh bh by ny mr t bh mrwz yh mrd jwn bh mdh y bh dr nyw my brh y bh th wh h khh my byny hy Hmydh my@ mjmw`@ fy@ by@ brh khh bh brh bym@ nbyh yh w tyrh yy r kh THE UNDERCURRENTS OF JAINISM A REPLY TO CRITICISMS By Dr. S. K. BELVALKAR, M. A. PH, D., Professor of Sanskrit, Deccan College, Poona. My paper on the Undercurrents of Lord Mahavira is regarded as the Jainism contributed to the July 1917 last of the Tirthankaras, which means issue of the Indian Philosophical that the Jain religion was not founded Review has given rise to a good deal by him in the sense in which Lord of stir and opposition which has expres- Gautama founded Buddhism. And yet sed itself in critical notices published Mahavira must have played an importin several Magazines as also in private ant part in the history of Jainism: else and friendly letters. It has therefore we could not account for the great become necessary for me to re-state my reverence in which his name is univerposition, which seems to have been sally beld. A religion like Jainism with somewhat misunderstood. Another a history spreading over centuries canpaper on the Post-Upanishadic Thought- not be supposed to have remained ferment which I read some time ago absolutely impervious to its changing before the Poona Literary Club forms and chequered environment. No relithe needed preliminary to the paper on gion-neither Christianity nor BrahmanJainism; and a critic of mine who was ism-has remained ever the same, inclined to condemn my paper on Jain whatever the strictly orthodox view ism had the goodness to confess that might choose to maintain. The first ques the other paper has been to him an tion then is to determine the precise"eye-opener.." In what follows I am service and contribution of Mahavira to attempting to re-state my position in Jainism. This contribution of course regard to Jainism, which aspires to be must be important and sufficiently disstrictly impartial and consistent with tinctive." ** the requirments of a genetic or histori- Lord Mahavira was an elder contemcal study of philosophy. porary of the Buddha and their tial and consistures to be must be.im This contribution of avira to Aho I Shrutgyanam Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAINA SAHITYA SANSHODHAKA. i Vol. 1 as very suggestive to us the view of iya has thus preserved sphere of activity was also largely Buddha who had no metaphysical creed identical. Both probably spoke the same to plead could afford to maintain a language, had to deal with the same judicious silence when pressed men and same problems, and though to answer questions' that it were vain their conclusions might be conceivably and bootless to inquire after.' But how different their starting point was also about a system like Jainism which the same. The statements and references had to accept the Jiva-Ajiva doctrine in their extant Scriptures tell the same as a part of the inherited tradition ! story. While a passage from the Digha And it is just here that we must imagine Nikaya speaks of 62 current philosophi- Mahavira to have played his great role. cal systems another Jain Sutta speaks of Jacobi has said in one place:-" The 363- such systems, and persons like similarity between some of these hereMakkbali Gogala, or Sanjaya Belatthi-tical doctrines on the one hand and putta cut a somewhat similar figure in Jain and Buddhistic ideas on the other the estimation of both these religious is very suggestive and favours the teachers. The Nikaya has thus preserved assumption that the Buddha as well as Mahavira owed some of his concep " If you ask me whether there is ano- tions to these very heretics and formuther world--well, if I thought there "lated others under the influence of the were. I would say so. But I don't say Bo. controversies which were continually And I don't think it is thus or thus. -going on with them. Thus, I think, And I don't deny it. And I don't say that in opposition to the agnosticism of that there neither is, nor is not, ano- Sanjaya, Mahavira has established the ther world. And if you ask me Syadvada; and we can also trace the about the beings produced by chance; influence of agnosticim in the Buddhisor whether there is any fruit, anytic doctrine about Nirvana." result, of good or bad actions, or What Lord Mahavira probably whether a man who bas won the actually accomplished was a judicious truth continues or not after death-to tempering of the pronounced agnostieach or any of these questions do I cismof Sanjaya by lending to it an appagive the same reply". rent positive aspect. While Sanjaya, says i.The Jain Satta regarde this view as "I cannot say if it is and I cannot say a variety of the as many as 67 kinds of if it is not." Mahavira says "I can say Agnosticism current at the time, and it that the thing in a sense is and in a is formulated aga far afg' sense is not" The difference between Paal, w zaffa ga 19 #1, aire these positions is rather formal, but it was perhaps deemed enough to satisfy ataya No. the subtle and high-strung logical acu** When an extremely subtle and al- men of the day: in any case Mabayira most unimpeachable dialectic of which was able to harmonise with this temthe above may serve as a specimen pered agnosticism his traditional Jivaseemed to throw all established theo- Ajiva metaphysics and so present a ries and traditions into the melting bold front to the attack which gave a pot, it became imperative upon all who death-blow to many an established claimed to teach an old and positive dogma. Mahavira had in his own doctrine to defend their position. The days to contend against many heretioal Aho I Shrutgyanam Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PART 1] THE UNDERCURRENTS OF JAINISM. philosophers, and it is perhaps open to accurate and can only have sprung question whether in addition to the from an actual first-hand acquaintance combative part he was able also to with that Canon. In any case that is the carry out a large constructive program- oldest account of Jainism in non-Jain me especially in the realm of meta- texts that is to us available; and physics. It was already enough achie. (the theory of a wilful and malicious vement for the Syadvada to have misrepresentation apart ) there is no turned the tables against the free-think- reason why we should not regard it as ers and to have restored to pious men not untruly representing a tendency the peace of mind that was so violently in Jainism which was its weakest and disturbed by the thought-ferment of the most vulnerable spot. In its later the period: the bringing out of the presentation of course Syadvada be: implicit positive assumptions of the comes all that my critics claim for it; Syadvada by the Utpada-Vyaya- nay more: it becomes almost a platitude Dhrauvya doctrine ( which so closely which no body would care to seriously resembles the Samkhya view of reality) call into question; although just exactly is perhaps the work of the disciples why it should have been wedded to and commentators. [ It was under this the rather simple Jiva-Ajiva doctrine assumption that my original paper was and not with one subtler and more written; and although possibly the worthy of it needs explanation, paper may be admitted to contain some If all this is acceptable, there is no over-statements, the general position reason why the historical development can be overthrown only if traces of the of Jainism which I have presented and Utpada-Vyaya-Dhrauvya doctrine can which sets forth the great reforming be found in the teachings of Mahavira and reconstructing activily of the last himself, or if the Syadvada can be Jain Tirthankara in its truest light, not proved to be earlier than Mahavira. ] dissociating it from its surroundings, Sankaracharya was a Bhashyakara should not also be regarded as an earnest and the account he has to give of effort to understand and not a purely Jainism represents merely an expanded ignorant and top-lofty essay to vilify form of the view of Jainism which is this great religion of India. as old as Badarayana the author of the Vedanta-sutras. The sutra- H a ata *** In this reply I have not thought (II. ii. 33 ) has been interpreted by all it necessary to notice all the points the Bhashyakaras in the same manner, dealt with in the several criticisms. I and its very wording suggests that the am at present trying to study Jainism view here taken of Jainism is an an- in the original in nore systematic cient view which cannot havo been fashion, and if I discover that I have entirely a deliberate misrepresentation. been instrumental in spreading incorBadarayana may have perhaps failed rect notions about a religion which I to distinguish between the position of respect, I shall certainly take the first Sanjaya Bellatthiputta and that assum. opportunity to admit iny mistakes. ed by Mahavira, though it must be There is nothing wrong in being wrong. admitted that as far as Buddhism is In return I wish my critics would give concerned his acoount is surprisingly me credit for honest intentions, ot formats Aho ! Shrutgyanam Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAINA SAHITYA SANSHODHAKA. [ Vol. 1 THE IMMEDIATE TASK BEFORE US. BY BENARSI DASS JAIN, M. A. PROFESSOR ORIENTAL COLLEGE, LAHORE. od Oriental Resear they give evidence to that is to say, It is a matter of great joy to learn understanding of the ancient History that we, the Jains, who had practically of India. ignored the morden method of Histori- Prof. H. Jacobi writes, " The records cal Research, have after all realised its of the Buddhists and Jains about the value and are now prepared to apply it philosophical ideas current at the time of to the probleins connected with the his- the Buddha and Mahavira,meagre though tory of our religion. Fortunately, the they be, are of the greatest importance European Scholars have already made to the historian of that epoch." a start in this direction, the results of Prof. Rhys Davids remarks, " But which are scattered in various books they (i. e. Jain records ) are none the and articles devoted to Oriental Resear less historically important, because ch, not an inconsiderable number of they give evidence of a stage less which are written. in languages other cultured, more animistic, that is to say, than English, viz, German, Italian and earlier. And incidentally they undoubt. French, Still there is much left for usedly will be found as the portions to do. accessible already show, to contain a I think it will not be out of place large number of inportant references here to point out what work the world to the ancient geography, the political urgently demands of us. This work divisions, the social and economic condivides itself into two classes--archaeo- ditions of India at a period hitherto logical and Scriptural.. The nature very imperfectly understood." and scope of the former class of work Prof. V. A. Smith says, "The sacred have been very ably and clearly set books of the Jain sect, which are still forth by the Late Prof. V. A. Smith in very imperfectly known, also contain his appeal read at the Literary Con numerous historical statements and serence of the Jains " held at Ajmer in allusions of considerable value," 3 1914. In support of the late professor's The authenticity of our scripture has appeal I may state that, according to been established by Prof. G. Buhler. our Doctrine, the restoration of an old Some thirty years ago, a large number, temple, image or manuscript brings a of inscriptions on the pedestals of greater reward than the production of Jain statues were discovered at Maa new one. This belief inculcates Arch: thura. Most of them are dated from the aeological Research as a religious duty upon us. 1 Sacred Bools of the East, Vol. XLV The second class of work which P. XXVII. mainly deals with Literature has 2. Buddhist India 1903 p. 163. many lines. Before proceeding to 3. Early History of India 1914 p. 10. them, I shall show how impor. 4. Vienna Oriental Journal Vols I-IV tant our literature is for a proper Epigraphia Indica Vols 1-11. uny Aho I Shrutgyanam Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PART 1] year 5 to 98 of the era of the Indo-Scy thian kings Kaniska, Huviska and Vasudeva, and are hence generally assigned to the first and second centuries A. D. In a number of them, the dedicators of the statues give not only their own names, but also those of the religious teachers to whose communities they belonged Further they give these teachers their official titles, still used, among the Jains: Vacaka teacher and Ganin head of a school. Lastly they specify the names of the schools( Gana), the subdivisions ( Kula ) and branches Sakha) to which the teachers belonged. Exactly the same division into Gana, Kula and Sakha is found in the Kalpa Sutra. It is of the highest importance, that in spite of the mutila tion and faulty reproduction of the inscriptions, nine of the names which appear in the Kalpasutra are recogni sable in them. THE IMMEDIATE TASK BEFORE US. This agreement of the inscriptions with the Kalpasutra proves "that the tradition of the Svetambaras really contains ancient historic elements, and by no means deserves to be looked upon with distrust. " & Now that we are convinced of the importance and authenticity of our lite rature we should get some idea of its extent. An idea of the bulk of the extant literature can well be formed from the various catalogues of Sanskrit and Prakrit Mss. published by the Government. The most important ones Peterson's Bhandarkar's are Buhler's reports in the search of Sans krit Mss 27 35 ance, in About our literary culture, Prof. Buhler remarks, "They (the Jains) did not rest content with explaining their own teaching: they turned also to secular sciences of the Brahmans. They have accomplished so much of importgrammer, in astronomy, as well as in some branches of letters, that they have won respect even from their enemies, and some of their works are still of importance to European Science. In Southern India, where they worked among the Dravidian tribes, they also advanced the development of these languages. The Kanarese literary rest on the foundations laid by the language and the Tamil and Telugu Jaina monks. This activity led them, indeed, far from their proper goal, but it created for them an important position in the history of literature and cul ture. "7 39 >> 5. Buhler's Indian Sect of the Jainas pp. 42, 43. 6.Buhler's Indian Sect of the Jainas p.44. 5 especially the one for the years 1883-84 Weber's Catalogue of Sanskrit and Prakrit Mss in the Royal Library at Berlin (three parts, 1886, 1888, 1892). From a perusal of these catalogues it will be clear that our extant Literature fully represents all branches of learning. Now I come to the subject under libraries of the Panjab have not as yet consideration, The Bhandars or Jain been catalogued or examined by any one. I think I am not wrong in estimating the number of Mss. in these Bhandars to be about ten thousand. The following is a list of the chief Bhandars: Delhi, Ambala city, Rohtak, Hissar, Patiala, Samana, Malerkotla, Ludhiana, Zira, Jallandhar, Hushiarpur, Jandiala, 7.Buhler's Indian Sect of the Jainas p.22. Aho! Shrutgyanam Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAINA SAHITYA SANSHODHAKA [ VAL. 1 works will to point to a syet possible for Patti, Amritsar, Vairowal, Gujranwala & But it is not yet possible for any scholar and Narowal. to point to a shelf or shelves in his librI am sure that several rare works will ary and sav. "There is the Jaina Canon" come to light if these Bhandars are care and so many books and essays have a fully examined. Hence, the earliest tentative character through the impossiopportunity should be availed to prepare bility of examining the whole collecta catalogue of their contents. Most of the ion. Would it not be possible and a great Bhandars are the property of the Sam- help to future studies, if the whole (I do not gha or tbe Jain community at large, and mean, of course, with all the commentathe Jain Conference, therefore, can lay a ries) could be made available in such a claim to examine them. Moreover, in- preliminery but complete condition." 13 dividual Sadhus and Pujas have Prof. A. C. Woolner remarks, " Jain their own Mss. which also should be literature is neither so famous, nor so catalogued as far as practicable. widely studied as the Pali Buddhist The want for critically edited Jain literature. Much of it is still in manutexts has been repeatedly brought to script or in uncritical editions. Much of notice. Prof. Rhys Davids wrote, "The it again is difficult without ( and even Jain records are unfortunately as yet with ) a commentary. "13 known only in fragments. It is the No doubt considerable progress has greatest desideratum for the history of been made in India in the publication of this period that they should be made the sacred texts, but a good deal yet reaccessible iu full, " 10 mains. A complete set of the SvetamLater on he wrote, " The Jains them- bara Canon was published about forty selves have now printed in Bombay a years ago by Rai Dhanpat Singh Bahadur complete edition of their sacred books. of Baluchar ( Murshidabad ). This set But the critical value of this edition, provided, as it is, with the usual Sansand of other editions of separate texts krit commentary and the Gujrati paraprinted elsewhere in India, leaves much phrase ( Tabba ) " is worthless as an to be desired." edition, being inade with no regard whatDr. F. W. Thomas writes, " Most if soever to textual or grammatical correctnot all, of the Angas have, indeed, been ness both in its Sanskrit and Prakrit published in India, and some in Europe. portions. Still it has its uses for the pur8. The Panjab University Library has poses of collation." 1. Most of the volua Ms. copy of a catalogue of Mss. in the 17 mes of this set are out of stock and canBhandar attached to the Jain temple e not be had at any price. at Gujranwala. I have not been able to Another attempt to bring out an edifind out who prepared it. Presumably it the it tion of the Svetambara Canon is being was prepared by PT. Kashi Nath made by the trustees of the Devchand Kunte who examined some of the Sans am Lalbhai Pustakoddhar Fund, Bombay. krit libraries of the Panjab in the n the This edition, though decidedly superior eighties. 12. Proceeding of a literary Confere9. Several centuries preceeding the nce of the Jains held at Ajmer 1914, Christian era. last page. 10. Buddhist India p. 163. 13. Introduction to Prakrit p. 72. 11. Encyclopaedia Britannica, Ele 1 4. Hoernle's Uvasagadasao, Introdla venth Edition, Sub voce. Jain.' ction p. XI. Aho! Shrutgyanam Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Part 1] THE IMMEDIATE TASK BEFORE US. to the Baluchar edition, yet falls short justified the undertaking of such a of many conveniences which a good edi- work. 15 So far as I can say on the tion should provide to its readers e.g. authority of price-lists of criental books Introduction, Index, Notes, Variae printed in Europe, Dr. Suali's diction Lectiones etc. Copies of this edition ary never appeared. also are very difficult to have as only a Various attempts have been and are limited number of copies is printed. being made in India for a Prakrit Similar activities have been at work Dictionary. I have seen the first four in the publication of Digambar texts. volumes of the blvdhana Rajendra Stray texts have appeared in Europe prepared at Ratlam. It does not seem to most of which are printed in Roman have proved useful in proportion to the characters and not therefore, suitable for amount of money and labour spent on it. Indians. Under the management of Mr. Kesari Under these circumstances, it is evi- Chand Bhandari of Indore, the S. S. dent that we should lose no time in Jain Conference is contemplating to removing this long-felt want that has bring out a Jain Prakrit Dictionary. only partially been fulfilled. The work of indexing words from Sutras In the course of a speech delivered at has fairly advanced. How far this dictiothe S. S. Jain Conference in 1917, Princi- nary proves useful will be seen when it pal A. C. Woolner of the Oriental College is out. Sometime ago I read an advertiseLahor remarked that the fact why ment from Pt. Hargovind Das of CalEuropean Scholars had done compara- cutta about his proposed Prakrit Dictitively less work in Jainism was due to onary. But I do not know how far his sence of graded readers, grammars work has progressed. These individual and dictionaries of Jain Prakrits. The attempts on the part of the various sects want of such bocks has also been felt in show that the present circumstances are India. One or two readers were published quite favourable for undertaking a Prain Germany and Italy, but they were of krit Dictionary. no use to us. Now the compilation of a dictionary So far as I know, there is not a single is a huge task that cannot be successgrammar that deals exclusively with our fully done by a single man. It requires sacred languages. Hema Candra's Pra a large staff of workers with a sufficient krit grammar was not written with any financia financial support. It is, therefore, extreexpress object to help in the study of Jain mely desirable that all those who have literature. Dr. R. Pischel's Gramma an inclination to undertake a Prakrit tik der Prakrit-Sprachen in German Dictionary should unite to make a com Dictio is an encyclopaedia of Prakrits and is kind bined effort. not meant for beginners. A good and up-to-date Bibliography It is, therefore, the proper time that a 20 fr forms an indispensable book in a wellgraded series of Jain Readers and Gram equipped library and a very valuable mars be brought out. companion to a scholar. In 1906 Dr. In 1912 Dr. Suali of Italy announced Guerinot of France published his "Essai that he had collected materials for the compilation of a Prakrit Dictionary, and 15 Journal of the German Oriental proved that the circumstances then fully Society ( Z. D. M. G.) 1912 tively less of graded readers; irits. The attemihat the presented is not with out a large Aho! Shrutgyanam Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAINA SAHITYA SANSHODHAKA [ VAL. 1. de Bibliographie Jaina" in Freuch to tions on their pedestals which show which a supplement entitled "Notes de that Jainism was prevalent in the Bibliographie Jaina " appeared in the Kangra valley a thousand years ago. 6 Journal Asiatique for July-August 1909. The latter statement is fully corroborated Now that full eleven years have passed by mention of Kangra Jain temples in since the supplement was added, Dr. Vijnapti edited by Muni Jina Vijaya Guerinot's work can hardly be called in his fasi-i Taru. up-to-date. This short-coming together It goes without saying that a book on with the fact that the work is written in the history of Jainism in the Panjab Frenob makes it quite necessary that a will be extremely valuable and interestcomplete Bibliography should be under-ing as well. For the writing of such a taken in India. book local tradition will be of great The last work tliat seems to me im- value. Hence it is advisable that an portant and urgent is the collection of early step should be taken to collect materials for a history of Jainism in the local tradition which, if now neglected Panjab. That Jainism existed in this will soon die out for ever. province as early as the seventh century The above is only a brief resume of A. D. is proved by Hiuen Tsiang's des- what should receive an early attention cription of a Jain temple near Simha of our Research Society. There are how pura ( in the Salt Range between the ever numerous minor lines which indi. rivers Indus and Jehlum ). The ruins of vidual workers will find for themselves. this temple were discovered by Sir A. - 18 Epigraphia Indica Vol. I p. 119. Stein in 1890.97 19 I think much matter will be forthSir Alexander Cunningham found at coming if the Research Society, or still Kangra two Jain statues with inscrip. " better, if the Sectarian Conferences issue 16 Cunningham's Archaeological Sur- a circular letter to their various Sabhas vey Report, Vol, V p. 192. in the Panjab mentioning in details the 17 Vienna Oriental Journal, Vol. IV points about which information is p. 80. sought. Aho! Shrutgyanam Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jain-hitaissii| yaha jabalapurake hindasAhityasammelanameM paDhe jAne ke lie likhA gayA thA / baDI gaharI khoja aura hindIkA suprasiddha mAsika patra ! isamai diga- pArazramase isakI racanA huI hai| hindIkA prAraMbha mbara aura zvetAmbara donoM saMpradAyoMke vidvAnoMke kaba huA, usakI prAraMbhika avasthA kaisI thI, lekha rahA karate haiM / aitihAsika lekhoMke lie yaha aura phira aba taka usameM kisa kramase parivartana khAsa taurase prasiddha hai| aba taka isa meM aneka hote rahe haiM, ina bAtoMko jAnane ke lie ise avazya mahattvake lekha nikala cuke haiN| jainadharmapara tulanA- par3hanA caahie| isameM bahutaso bAteM aisI likhI tmaka dRSTise likhe hue lekha bhI isameM rahate haiM aura gaI haiM; jo bilakula hI azrutapUrva haiM / mUlya chaha dhe baDI hI niSpakSatA aura udAratAse likhe jAte Ane / digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMke hai| yaha saba saMpradAyoko samaSTise dekhatA hai| jainavidvAnoM aura unake granthoM kA paricaya saikaDo jainagranyoMkI samAlocanAyeM bhI isameM rahatI haiN| , pratyeka jainIko isakA grahaka honA cAhie / vArSika ' - granthoMko paDhakara diyA gayA hai| mUlya do rupayA / grAhaka varSake prAraMbha aura madhyase noTa-digamvara sampradAyaka nA chape hue . saMskRta, banAye jAte hai / varSa divAlIse zurU hotA hai| prAruta aura hindIka grantha hamAre yahoM milate haiN| sUcIpatra maMgAkara dekhiye| mANikacanda-digambara jaingrnthmaalaa| isameM digambara sampradAyaka saMskRta aura prAkRta bhAratake prAcIna raajvNsh| : bhASAke grantha prakAzita hote haiM aura saba grantha sirpha hindI meM itihAsakA apUrva grantha / isameM prAcIna lAgatake mUlyapara bece jAte haiM / svargIya dAnavIra seTha bhAratake kSatrapuvaMza, haihayavaMza, paramAravaMza, pAlavaMza, mANikacanda hIrAcanda je. pI. ke smArakameM yaha cauhAnavaMza aura senavaMzake tathA unake zAkhAvaM. nikalatI hai| aba taka isameM nIce likha 15 grantha zoke rAjAoMkA zrRMkhalAbaddha itihAsa likhA gayA nikala cake haiN| pratyeka lAyabrerImeM inakA eka eka hai| sikko, zilAlekho, tAmrapatroM, dAnapatroM, seTa ma~gAkara rakhanA caahie| granthaprazastiyoM, purANoM, videzI yAtriyoMke lakho 1 laghIyastrayAdisaMgraha, bhaTTAkalaMkakRta muu0|- aura dUsare aneka sAdhanAle baDe parizramake sAtha 2 sAgAradharmAmRta saTIka, paM0 AzAdharakRta meM isakA saMgraha kiyA gayA hai| pratyeka bAta pramANasa hita likhI gaI hai| aisI pustakoM ke likhane meM ki3 vikrAntakauravIya nATaka, hastimallakRta / tanA parizrama paDatA hai aura kitanA samaya laga: 4 pArzvanAthacarita, vAdirAjakRta tA hai, isa bAtakA anubhava ve hI loga kara sakate 6 maithilI kalyANa nATaka, hastimallakRta / hai jo prAcIna bAtokI khoja kiyA karate haiN| jodhapura-myUjiyamake adhyakSa zrIyuta paM0 vizvezvara6 ArAdhanAsAra saTIka, devasenakRta nAtha reU sAhityAcArya isake lekhaka haiN| pahalA 7 jinadattacaritra, guNabhadrakRta khaNDa lagabhaga tayAra hai| mUlya 3 ru.| Ageke 8 pradyumnacaritra, mahAsenakRta khaNDoma guptavaMza, rASTrakUTa [rAThaura vaMza, AndhravaMza Adike itihAsa raheMge aura ve kramazaH chapate rheNge| 9 cAritrasAra, cAmuNDarAyakRta isameM aneka jaina vidvAnoM AcAryoM aura jai10 pramANa-nirNaya, vidyAnandakRta na zilAlakhAkA varNana AyA hai, jo jaina itihAsa 11 AcArasAra, vIranandikRta premiyoke lie bahuta upayogI hai| pratyeka lAyabrerI 12 trilokasAra saTIka, nemicandrakRta / aura pustakAlayamai inako eka eka prati rahanI caahie| isa dezakI kisI bhI bhASAmeM prAcIna 13 tattvAnuzAsanAdisaMgraha, ........... rAjavaMzoMkA itihAsa nahIM hai| 14 anagAradharmAmRta saTIka, AzAdhArakRta 3 / noTa-hindI ke uccazreNI ke pacAsoM anya hamAre dvArA 15 yuktyanuzAsana saTIka mUla samantabhadra prakAzita hue haiM aura dUsaroMke cha rAye hue anya bhI hamAre TIkA vidyAnandakRta 1 yaha vikrI ke lie taiyAra rahate haiM / sUrcAmatra maMgAkara dekhie hindI-jaina sAhityakA itihaas| hamArA pattAise jainahita aura hindIgranyaratnAkara-saurI- menejara, jaina prantha ratnAkara kAryAlaya jake sampAdaka zrIyuta nAthUrAma premIne likhA hai| hIrAbAga, po. giragAMva, bambaI Aho I Shrutgyanam Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B - - -W-sie- ske - - - Bibliotbefriditx. THE BOOKS OF JAINA PHILOSOPHY, Rs. ill. Dravya-Sarrgraba, edited by Sarat Chandia Ghorbal, v. A., B. L. 5 'The Key of Knowledge, by C. R. Jain, Parat-law (Second Ed.) 10 0 The Practical Fath, by C. R. Jain, Bar-at-law ... 2 0 0 The Science of Thought, ly C. R. Jain, Par-at-law ... 080 The Parmnina Prakasa, cdited by R. D. Jain, B. A. ... 2 00 The Jaina Law, by Justice J. L. Jaini, M. A., Bar-at-law ... 1 4 0 Outlines of Jainisin, by Justice J.L. Jaini, M.A., Bar-at-law (Cambridge) . . .. ... ... .. ... 3 4 0 Nayakarnila, by M. D. Desui, B. A. LL. B. ... ... 080 Nyayavatara, by Dr. S. C. Vidyathusada, M. A., PH.D. ... 0.80 Husn-i-Ayral, by Jincshwar Daes, Jair (In Urdu) ... ... 1 8.0 The Jaina Gem Dictionary, by Justice J.L. Jaini, M.A.. ... 1 0.0 Dictionary of Jaina Biography, Part I-A, by U.S. Tank,1,A.LL.3.1 0 0 Ratna-Karanda Sravakachara, cditedly C. R. Jain, Bar-at-law 012 0 An insight into Jainisin, by R.D. Jain, F. A. (Second Edition) 0 40. Jainism, lay H. Warren ( Second Editicn Revised) ... .... 1 00 Jainism not Atheism and the Six Dravyas of Jaina Philosophy, by H. Warren ... Pure Thoughts, by Ajita Prasad, m. A., LL. B. (Second Edition)... 09 0 What is Jainism, hy C, R. Jain, Bar-at-law A Feep behind the veil of Kaina, by C. R. Jain, Bar-at-law ... 020 I WILL BE READY SHORTLY Panchasiikaya Samayaser of Sri Kundakund Tattvarthadhigama Sutra of Sri Umasvami Purushartha Siddhyupaya of Sri Amrit Chandra Publisher: KUMAR DEVENDRA PRASAD Proprietor- THE CENTRAL JAINA PUBLISHING HOUSE, ARRAH, (INDIA). *-** -*-*-* - -X Publisher-Ambalal Chaturbhai Shah, B. A.,-Jain Sahitya Sanshodhaka Samaja, Fergusson College Road, Poona City Printer-Lasman Bhaurao Kokate " Hanuman Press "Sadashiv, 925 Foona City, Aho! Shrutgyanam Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA saMrakSaka-zrIyuta haragoviMdadAsa rAmajI zAha-muMbaI SP %DmalA // aham // // Namo tthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa / / .. bhAga 1] jaina [aMka 2 sAhitya saMzodhaka . jaina itihAsa, sAhitya, tattvajJAna Adi viSayaka vividha nibandha-saMgraha / - saMpAdaka munirAja zrIjinavijayajI / prakAzaka jaina sAhitya saMzodhaka smaaj| Thi0 bhArata jaina vidyAlaya, phargusana kAleja roDa, pUnA siTI / vArSika mUlya 5 ru0] OM [pratiaMka mUlya 2 / / ru0 Aho! Shrutgyanam Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissy-suuci| avazya paDhie - jaina sAhitya saMzodhaka samAjakI taraphase zIghra ( hindI lekha vibhAga) hI eka jaina prAkRta saMskRta granthamAlA nikalane. 6 jainendra vyAkaraNa aura AcArya devnndii| vAlI hai jisameM jaina sAhityake uttamottama, prAcI lekhaka-zrIyata paM. nAtharAmajI premI. saMpA- na aura alabhya dulabhya grantha prakaTa kiye jAyaMge / daka-jainahitaiSI ... .... .... 6-87. 29 ina granthoM meM jaina Agama, satra, niyukti, carNi, bhASya, vRtti, nyAya, vyAkaraNa, kAvya, koSa, sAhitya, a. 2 gandhahasti mahAbhASyako khoja-le0 zrIyata , yata laMkAra, caritra. purANa, prabandha ityAdi saba prakArabAbU jugala kizorajI mukhtAra ... 88-95 ke graMtha rhge| ye saba grantha naI paddhatise, jaina aura 3 tIrthayAtrAke liye nikalanevAle saMghokA varNana ajaina vidvAnoM dvArA saMpAdita ho kara lge| __(sampAdakIya) ... ... ... 96-107 jaina sAhityake dekhane kI abhiruci lokoMmeM dina 4 jesalamerake paTavoMke saMghakA varNana para dina baDhatI jA rahI hai paraMtu eka to abhI taka (sampAdakIya) ... .... .... 107-212 uttama prakArase jaina grantha chape hI nahIM hai aura jo 5 zokasamAcAra. jaise vese chape haiM unakI prApti bhI saba sAdhAraNake (1) DaoN0 satIzacandra vidyAbhUSaNa .... 113 liye duHsAdhya hI nahIM paraMta asAdhya ho rahI hai| (2) pro. sI. vI. rAjavADe ... ... 114 isa liye aneka vidvAnoM ke Agrahase isa saMsthAne (3) lo* bAla gaMgAdhara tilaka .... 115 yaha kAma karanekA vicAra kiyA hai| 6 citra paricaya ... ... ... ... 118 jo sajana isa granthamAleke sthAyI grAhaka bana ' nA cAheMge unheM saba grantha paunIkiMmatase yAne mU( gujarAtI lekha vibhAga) lyameM diye jAyaMge / sthAyo grAhaka bananeke liye 1 1 somaprabhAcArya viracita kamArapAla pratibodha. rUpayA prathama praveza phAMke liye bhejanA caahie| ( sampAdakIya) ... .... ... 55-68 - graMtha jyoM jyoM chapate jAyaMge tyo tyoM vI. pI. karake " bheje jaayNge| 2 DaoN0 harmana jekobInI jainasUtronI prastAvanA anuvAdaka-zAha ambAlAla caturabhAI, kAgaja, sAIja, chapAI, saphAI ityAdi saba bI. e. (jaina sA. saM. kAryAlaya taraphathI) 69 kAma uttama prakArakA hogA / vizeSa hAla jAnaneka liye jabApI patradvArA pUchie / 3 sAhitya-samAlocana . (1) dhanapAlakRta bhaviSyadattakathA ... 97 patravyavahAra karanekA patA(2) sUrIzvara ane samrAT ... ... 98 (3) tattvArthapariziSTana bhASAntara ... 100 --muMbaI yunivarsiTImA em. e klAsano - jaina sAhitya saMzodhaka kAryAlaya, ardhamAgadhI korsa ... ... 103 -paMjAva yunivarsiTImAM jainasAhitya 104 ___C/o bhArata-jaina vidyAlaya, pUnA-sITI. bRhaTTippanikA nAma prAcIna jaingrnthsuucii| vyavasthApaka, Aho ! Shrutgyanam Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhAra-pradarzana, A nibandhasaMgrahAtmaka patrano prathama aMka gayA jyeSTha mAsamAM prakaTa thayo hato 4mahinA pachI Aje A bIjo aMka vAcakonA hAthamA samapecAmAM Ave cha. A prayAsa phakta A saMsthAnA sthApaka ane patranA sapAdaka munizrInA eka mAtra sAhityapreya satata adhyavasAyanA phaLa svarUpe ja cha. jaina samAjamAM AvA prakAranA ucca koTinA sAhityane samajanAra ke temA rasa lenAra gaNyA gAMThayA puruSoja hovAthI, A kAryamA samAja taraphathI sahaje ghaNu moTuM uttejana maLI jaze evI AzA thI to, A (kAryanI) prAraMbha karavAmAM Avyo jana hato. paraMta, je becAra tehI lajjanopa, AkAryamATe prAraMbhika madata ApavAnuM vizvasta vacana pUjya munirAja zrIjinavijayajIne Apyu hA manAja vizvAsa upara AdhAra rAkhAna AnI zaruvAta karavAmA AvI hatI. paraMtu prthm| mudraNakAla daramyAna ja te snehI sajjano taraphathI savizeSa udAsIna vRttino anubhava ane tethii| manizrIe Adima teja aMtima pavA rUpamA gata aMkane prakaTa karAvAnI vyavara Na, jaina sAhityanA sadbhAgye, teja arasAmA, muMbaI nivAsI udAracitta sAhityA zrIharagoviMdadAsa rAmajIpa, amuka varSo paryaMta, nirapekSabhAve A kAryamA soha ka sahAyatA ApavAnI asAdhAraNa icchA prakaTa karI, A kAryane vyavathita va cAlU rAkhavA mATe ukta munizrIne sAdara Agraha ko. e bhAIzrInI AvI acintya sahAyatA-nirapekSa udAratAnA yogye ja Aje A bIjo aMka ame vAcakone arpaNa karIe chIe ane bhaviSyamA paNa have yathAsamaya karatA rahIza. zrIyuta bhAI zrIharagoviMdadAsajI potAnI AvI moTI prazaMsanIya udAratAnA kAraNe A samAja ane patranA eka moTA "saMrakSaka" banyA cha, eTaluMja nahIM, paraMtu temanI A udAratAe jaina sAhityanA abhyAsI ane rasika jano upara anupama upakAra ko che. ame amArI A saMsthA taraphathI temaja jaina sAhitya saMzodhakanA sakala sujJa vAcako taraphathI bhAI zrI haragoviMdadAsa rAmajIne e bAbatamATe aMtaHkaraNa pUrvaka anekAneka dhanyavAda ApIe chIe ane temanA hAthe AvAM anekAneka sukRtyo thAo ema sadA icchIe chIe. tathAstu. vaLI, je je sadgRhasthoe A saMsthAnA peTrana, vAIsa peTrana, sahAyaka ke lAIpha meMbara vigere thaI prastuta kAryamA je udAra Arthika sahAyatA ApI che athavA ApyA kare cha, temne| paNa hArdika dhanyavAda ApavAmAM Ave che ane A nIce temanA zubha nAmo AdarapUrvaka prakaTa karavAmAM Ave che. peTrana. zrIyuta hIrAlAla amRtalAla zAha. bI. e. muMbaI. vAIsa peTrana. zrIyuta kezavalAla premacaMda modI. bI. e. el. el. bI. vakIla-amadAbAda. Aho! Shrutgyanam Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka. zrIyuta manasukhalAla ravajIbhAI mehatA. muMbaI. zeTha kAMtilAla gagalabhAI-hAthIbhAI, pUnA. zeTha kezavalAla maNIlAla zAha, pUnA zeTha bAbalAla nAnacaMda bhagavAnadAsa jhaverI, pUnA. lAIpharmavara zrIyuta bAbU rAjakumAra siMhajI badrIdAsajI, kalakattA. zrIyata bAba pUraNa caMdajI nAhAra, ema.e. ela ela bA. kalakattA zeTha lAlabhAI kalyANabhAI jhaverI, vaDodarA (muMbaI). zeTha narottamadAsa bhANajI, zeTha dAmodaradAsa, tribhuvanadAsa bhANajI, muMbaI. zeTha tribhuvanadAsa bhANajI jaina kanyAzAlA, bhAvanagara, zeTha kejIbhAI mANekacaMda, muMbaI. zera raNabhAI mULa jIbhAI, muMbaI. bacaMda devacaMda, muMbaI. tIcaMda giradharalAla kApaDiyA bI. e. ela ela. bI. solIsITara, muMbaI. zarI caMdajI bhaMDArI, iMdaura talAla paNDa bhagavAnadAsa kaM. maMbaI. zAha cIlAla vIracaMda kRSNAjI, pUnA. zAha dhanajIbhAI vakhatacaMda sANaMdavALA, hAla ghUnA. zAha bALabhAI zAmacaMda, taLagAma (DhamaDhara). zAha cunilAla jhaveracaMda, muMbaI zAha bhogIlAla cunilAla, solApUrabajAra, pUnA kaipa. tathA dAnavIra udArAtmA koTa paramAnaMdadAsa ratanajI nivAsasthAna ghATakopara saMbaI.) taraphathI manirAja zrIjinavijayajI ma. nI sAhityasevAsvarUpa satpravRttimA prAraMbhathIja je udAra sahAyatA maLyA kare che, te mATe, teo zeThazrItuM paNa A sthaLe antaHkaraNapUvaka abhinandana karavAmAM Ave che. AzA che ke ArvAja rIta bIjA paNa sadgRhastho yathAzakti potAnI udAratA batAvI jaina dharmanA A gaurava prakAzaka puNya kAryamA sahAyaka thaze. eja vinaMtI. nivedakajaina sA. saM. samAjanA kAryavAhako. vyavasthApakanaM nivedana:--presa vigerenI hADamArIone lIdhe vAcakone jo niyamitA samaya upara jaina sAhitya saMzodhaka na maLe to te viSayamA dhairya rakhavAnI jarUra che. AjakAlA chapAmaNInuM kAma keTalaM badhaM trAsadAyaka thaI paDayu cha, te, jene ebAbatano thoDo ghaNo anubhava thayo hoya teja samajI zake tema che. niyata samaya upara prakaTa karavAnI banatI kozIsa amArA taraphathI karavAmAM Ave cheja. kiMbahunA? Aho! Shrutgyanam Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka Aho! Shrutgyanam pArzvanAtha jaina maMdira, karaheDA, mevaadd| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // arham / / namo'stu zramaNAya bhagavate mahAvIrAya / jaina sA hi tya saM zo dhaka 'purisA! saccameva samabhijANAhi / saJcassANAe uvahie mehAvI mAraM tarai / ' 'je ega jANai se savvaM jANai; je savvaM jANaha se ega jANai / ' 'dilaM, suyaM, mayaM, viNNAyaM jaM ettha parikahijai / ' -nirgranthapravacana-AcArAMgaghutra / bhAga 1] hindI lekha vibhAga [ aMka 2 . jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandI / [ lekhaka-zrIyuta paM. nAthUrAmajI premI, sampAdaka jainahitaiSI / ] jainendra / thI aura isake subUtameM unhoMne kalpasUtrakI samaya sundarakRta TIkA, aura lakSmIvallabhakRta upadezamA. indrazcandraH kAzarutsnApizalIzAkaTAyanAH / lAkaraNikAkA yaha ullekha peza kiyA thA ki pANinyamarajainendrA jayantyaSTau ca zAbdikAH // jinadeva mahAvIra jisa samaya 8 varSa ke the usa __ -dhAtupATha / samaya indrane unase zabdalakSaNasaMbaMdhI kucha prazna mugdhabodhakartA paM0 bopadevane ukta zlokoM , kiye aura unake uttararUpa yaha vyAkaraNa batalAyA jina ATha vaiyAkaraNoM ke nAmoMkA ullekha kiyA hai. i, gayA, isaliye isakA nAma jainendra pdd'aa|unmeN eka 'jainendra' bhI haiM / ye jainendra athavA jaineMdra yadindrAya jinendreNa kaumAropa nirUpitam / vyAkaraNake karttA kauna the isa viSayameM itihAsajJoMmeM aindra jainendramiti tatpAhuH zabdAnuzAsanam / / kucha samaya taka bar3A vivAda calA thA / DaoN0 kila zvatAmbarasampradAyake aura bhI kaI granthoM meM isa hArnane ise jinadeva athavA bhagavAn mahAvIradvArA indra ke lie kahA gayA siddha karanekA prayatna kiyA iMDiyana eNTikverI jilda 10, pR0 25 / Aho! Shrutgyanam Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 prakArake ullakha milate haiM / kalpasUtrakI vinayavijaya 'aindra' nAmase prakaTa kiyA / arthAt indrake liye kRta subodhikATIkAmeM likhA hai:- jo vyAkaraNa kahA gayA, usakA nAma 'aindr'huaa| __" [ zakraH ] yatra bhagavAn tiSThati tatra paNDitagehe samA- prAcIna kAlameM indranAmaka AcAryakA banAyA / / agatya ca paNDitayogya Asane bhagavantaM upavezya huA eka saMskRta vyAkaraNa thA / isakA ullekha paNDitamanogatAn sandeha na papraccha, zrIvIro'pi bAlo'yaM aneka granthomeM milatA hai| Upara diyahue bopadeva kiM vakSyatItyutkarNeSu sakalalodhu sarvANi uttarANi dado, ke zlokameM bhI usakA nAma darja hai / harivaMza purANake tato jainendravyAkaraNa' jajJe ! yataH kartIne devanandiko 'indracaMdrArkajaineMdravyApiNyAsakko ya tassamakkhaM bhagavaMtaM AsaNe nivesittA / karaNekSiNaH' vizeSaNa diyA hai| zabdArNavacaMdrikAkI saddassa lavakhaNaM puche vAgaNaM avayavA idaM // " tADapatravAlI pratimeM, jo 13 vIM zatAbdike lagabhaarthAt bhagavAnako mAtApitAne pAThazAlAmeM gakI likhI huI mAlUma hotI hai, "indrazcandraH guruke pAsa paDhane ke lie bhejA hai, yaha jAnakara zakaTatanayaH " Adi zlokameM indra ke vyAkaraNakA indra svargase AyA aura paNDitake ghara, jahAM bhaga- ullekha hai| bahuta samaya huA yaha naSTa hogayA hai| vAna the vahI, gayA / usane bhagavAnako paNDitake jaba yaha upalabdha hI nahIM hai taba Asanapara biThA diyA aura paNDitake manameM jo isake viSayameM kucha kahanekI AvazyakatA jo sandeha the, una sabako pUchA / jaba saba loka yaha pratIta nahIM hotI / yadyapi Ajakalake samayameM isa sunaneke lie utkarNa ho rahe the ki dekheM yaha bAlaka bAtapara koI bhI vidvAna vizvAsa nahIM kara sakatA kyA uttara detA hai; bhagavAna vIrane saba praznoMke hai ki bhagavAna mahAvIrane bhI koI dhyAkaraNa banAyA uttara de diye, taba 'jaineMdra vyAkaraNa bnaa| hogA aura vaha bhI mAgadhI yA prAkRtakA nahIM, kintu paraMtu isa prasaMgaka ve saba ullekha apekSAkRta brAhmaNoM kI khAsa bhASA saMskRtakA-to bhI yaha nissa arvAcIna hI haiM jinameM bhagavAnake uttararUpa isa ndeha hai ki vaha vyAkaraNa ' jainendra ' to nahIM thaa| vyAkaraNakA nAma jainendra' batalAyA hai| prAcIna yadi banAyA bhI hogA to vaha 'aindra hI hogaa| ullekhoMmeM isakA nAma jainendrakI jagaha 'aindra' kyoM ki haribhadrasAra aura hemacaMdrasUri usIkA prakaTa kiyA gayA hai| jaisA ki AvazyakasUtrakI ullekha karate haiM jainendrakA nhiiN| jAna par3atA hai, hAribhadrIyavRttike pRSTa 182 meM- . . vinayavijaya aura lakSmIvallabhane pIchese 'aindra' " zakazca tatsamakSaM lekhAcAryasamakSaM bhagavantaM tIrthakaraM ko hI jainendra' banA DAlA hai| unake samayameM bhI Asane nivezya zabdamya lakSaNaM pRcchati / bhagavataH ca 'aindra' aprApya thA, isalie unhoMne prAya 'janeMdra' vyAkaraNaM abhyadhAyi / vyAkriyante laukika sAmayikAH ko hI bhagavAna mahAvIrakI kRti batalAnA vizeSa yA anena iti vyAkaraNaM zabdazAstram / tadavayavA: kecana sukhakara aura lAbhaprada socA hogaa| upAdhyAyena gRhItAH, tatazca aindraM vyAkaraNaM saMjAtam / " ___ yaha kahane kI AvazyakatA nahIM ki haribhadrasUri isI prakAra suprasiddha AcArya hemacandra apane vikramakI AThavIM zatAbdike aura hemacandrasUri yogazAstrake prathama prakAzameM likhate haiM: teravIM zatAbdike vidvAna haiM jinhoMne 'aindra' ko " mAtApitRbhyAmanyeyuH prArabdhe'dhyApanotsave / / bhagavAnakA vyAkaraNa batalAyA hai; paraMtu 'jainendra' AH sarvajJasya ziSyatvamitIndrastamupAsthita // 56 // upAdhyAyAsane tsminvaasvenopveshitH|| DaoN. e. sI. barnelane indravyAkaraNake viSayameM cInI praNamya prArthitaH svAmI zanadapArAyaNa jagau / / 5. titIya aura bhAratIya sAhityameM jo jo ullekha milane idaM bhagavatandrAya prona zabdAnuzAsanam / haiM unako saMgraha kara ke 'ona di aindraskala oNpha saMskata upAdhyAyena tacchRtvA lopcandrami-ritam // 58 // grAmeriyansa' nAmakI epha baDI pustaka likhI hai| isake anusAra bhagavAnane indra ke liye jo 2 " tena praNaTamaindraM tadasmavyAkaraNaM mudhi" zabdAnuzAsana kahA,upAdhyAyane ase sunakara lokameM ---kathAsaritsAgara, taraMga 4 / Aho ! Shrutgyanam Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandI ko bhagavatpraNAta batalAnevAle vinayavijaya aura hamArA anumAna hai ki DaoN0 kIlahAnake hAyameM lakSmIvallabha vikramako aThArahavIM zatAbdimeM yaha 'bhagavadvAgvAdinI' kI prati avazya par3I hogI chue haiN| aura isIkI kRpAse prerita hokara unhoMne apanA vinayavijayajIke isa ullakhane bar3A kAma kiyA pUrvokta lekha likhA hogaa| unake lekha meM joyokAdi ki bhagavatpraNAta vyAkaraNakA nAma -- jainendra ' hai| pramANasvarUpa diye gaye haiM ve saba isIparase liye yaha nizcaya hai ki bhagavatpraNIta vyAkaraNako gaye jAna par3ate haiM / astu| 'jainendra' likhate samaya unakA lakSya isa DaoN0 kIlahAnake isa bhramako sabase pahale pro. devanandi yA pUjyapAdakRta jainendra ' para hI rahA pADhakane dUra kiyA thA aura aba to jaineMdra vyAkarahogA; parantu jAna par3atA hai ki ve isa viSayameM ukta NakI bahuta prasiddhi ho cukI h| usakI yA usake ullakhake sivAya aura kacha prayatna nahIM kara ske| pArazAdhita-pAra parizodhita-parivartita saMskaraNakI kaI TIkAyeM bhI yaha kAma bAkI hI par3A rahA ki vaha jainendra vyAka- chapa cukI hai| isa lie aba sabhI vidvAn isa viSaraNa logoMke samakSa upasthita kara diyA jAya aura yame sahamata ho gaye haiM ki jainendra vyAkaraNa kisI bhaktajana apane bhagavAnakI vyAkaraNazatA dekhakara tIrthakara yA bhagavAnakA nahIM kintu anya vaiyAkagadgada ho jaayeN| khuzIkI bAta hai ki unake kucha raNoMke samAna hI eka vidvAnakA banAyA huA hai hI samaya bAda vi0 saM01797 meM eka zvetAmbara aura unakA nAma devanandi yA pUjyapAda thaa| vidvAnne isa kAryako pUrA kara DAlA-sAkSAt devanandi athavA pUjyapAda / mahAvIra deva kA banAyA huA vyAkaraNa taiyAra kara zrIgRddhapiccha munipasya balAkAMpacchaH diyA aura usakA dUsarA nAma 'bhagavadvAgyA ziSyo'janiSTa bhavanatrayavartikIrtiH / dinI' rakhkhA! cAritracaJcurakhilAvanipAlamauliisa bhagavadvAgvAdinI kI sabase pahalI pratike mAlAzilImukhavirAjitapAdapadmaH // 1 // darzana karanekA saubhAgya hameM pUneke bhANDAra evaM mahAcArya paramparAyAM kara risarca insTiTyUTa meM prApta huA / yaha takSaka syAtkAra mudraattiktttvdiipH| nagarameM ratnarSi nAmaka lekhakadvArA vi0 saM0 1797 bhadraH samantAdguNato gaNIzaH meM likhI gaI thii| isakI patrasaMkhyA 30, aura samantabhadro'jani vAdisiMhaH / / 2 // zlokasaMkhyA 800 hai / pratyeka patrame 11 paMktiyAM, tataHaura pratyeka paMktimeM 40 akSara haiM / prati bahuta zuddha yo devanandiprathamAbhidhAno hai / jainendrakA sUtrapATha mAtra hai-aura vaha sUtra pATha buddhathA mahatyA sa jineNdbuddhiH| hai jisapara zabdArNavacandrikA TIkA likhI gaI hai| zrIpUjyapAdo'jani devatAbhiisa vAgvAdinIke AviSkAraka acche vaiyyAkaraNa yatpUjitaM pAdayuga yadIyam // 3 // dikhate haiM unhoMne zaktibhara isa bAtako siddha kara- jainendra nijazabdabhAgamatulaM sarvArthasiddhiH pr| nekA prayatna kiyA hai ki isake karttA sAkSAt mhaa| siddhAnte nipuNatvamaddhakavitA jainAbhiSekaH svakaH / vIra bhagavAna haiN| digambarI devanandIkA banAyA chandaH sUkSmAdhiyaM samAdhizatakaM svAsthya yadIya vidAhuA yaha kabhI nahIM ho sktaa| unakI saba yukti mAkhyAtIha sa pUjyapAdamunipaH pUjyo munInAM gnnaiH||4||* yA~ hamane isa grantha ke paricayameM-jo pariziSTame diyA isa avataraNake tIsara zlokakA abhiprAya yaha gayA hai-uddhRta karadI haiM / una saba para vicAra hai ki unakA pahalA nAma devanandi thA, buddhikI karanekI yahA~ AvazyakatA pratIta nahIM hotii| isa * ye zloka zrAyukta paM0 kalapA bharamApA niTavene sarvArthalekhako pUrA paDhalene para pAThakoM ko ve saba yukti- siddhikI bhUmikAmeM udhdRta kiye haiN| para yaha nahIM sUcita yA~ svayaM hI sArahIna pratIta hone lgegii| kiyA hai ki ye kahA~ke haiN| Aho! Shrutgyanam Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga. mahattAke kAraNa ve jinendrabaddhi kahalAye aura aneka lekhakoMne unheM kevala devanAnda nAmase devoMne unake caraNoM kI pUjA kI isa karANa unakA aura kevala pUjyapAda nAmase smaraNa kiyA hai aura nAma pUjyapAda huaa| donoM nAmose unheM vaiyAkaraNa mAnA hai| AvArya zravaNabelgola ke naM0 108 ke maMgarAja kavikRta zubhacandra pANDavapurANa meM likhate haiMzilAlekhameM jo zakasaMvat 1365 [vi0 saM0 pUjyapAdaH sadApUjyapAdaH pUjyaiH punAtu mAm / 1500] kA likhA huA hai, nIce likhe zloka upa- vyAkaraNArNavo yena tA! vistIrNasadguNaH / / labdha hote haiM: mahAkavi dhanaMjaya apanI nAmamAlAmeM pUjyazrIpUjyapAdoddhRtadharmarAjya pAdako lakSaNagrantha (vyAkaraNa) kA kartA stataH surAdhIthara puujypaadH| mAnate haiM:--- yadIyavaiduSyaguNAnidAnI pramANamakalaMkasya pUjpAdasya lakSaNam / vadanti zAstrANi tadudhdatAni // 15 // dhanaMjayakaveH kAvyaM ratnatrayamapazcimam // 20 // ghRtavizvabuddhirayamatrayogibhiH zravaNabelagola ke 47 naMbarake zilAlekhameM kRtakRtyabhAvamanubinaduccakaiH / zrImeghacandra vidyadevakI stutimeM nIce likhA hujinavadvabhUva yadanagacApahRtsa A zloka diyA hai:---- jinendrabuddhirita sAdhuvarNitaH / / 16 / / siddhAnte jinavIrasena sadazaH zAstrAAjanIbhAskaraH, zrIpUjyapAdamunirapratimauSadhAI. SaTtakeMzvakalaMkadevavibudhaH sAkSAdayaM bhuutle| rjIyAdvidehajinadarzanaptagAtraH / savavyAkaraNe vipazcidadhipaH zrIpUjyapAdaH svayaM, yatpAdadhItajalasaMsparzanaprabhAvAt traividyottamameghacandramunipo vAdImapaJcAnamaH // kAlAyasaM kila tadA kana kIcakAra // 17 // isameM meghacandrako pUjyapAdake samAna vyAkaraNaina zlokose bhI unake pUjyapAda aura jineMdra. jindra kA jJAtA batalAyA hai / isase pUjyapAdakA vaiyA. buddhi nAma prakaTa hote haiN| __karaNa honA siddha hai| ye meghacandra AcArasArake nandisaMghakI paTTAvalIke nIce likhe hue zloka- kartA vIranandi siddhAntacakravartike guru the aura se bhI devanandikA dUsarA nAma pUjyapAda thA, yaha inakA svargavAsa zaka saMvat 1037 ( vi0 saM0 spaSTa hotA hai| 1172 ) meM huA thaa| yazaHkIrtiryazonandI devanandI mhaamtiH| ___ anagAradharmAmRtaTIkAkI prazantima--jo vi. zrIpUjyapAdAparAkhyo guNanandI guNAkaraH // saM0 1300 meM likhI gaI hai-paNDita AzAdharainakA saMkSipta nAma 'deva' bhI thaa| AcArya jIne likhA hai ki maiMne jaina nyAya aura jainendra vyAjinasena, vAdirAjasUri, aura punnATasaMghIya jina- karaNa zAstra paNDita mahAvIrase dhArA nagarI meM senane inheM isI saMkSipta nAmase smaraNa kiyA hai- paDhe-"dhArAyAmapaThanjinaprAmati-vAkzAstre mahA kavInAM tIrtharudevaH kiMtarAM tatra varNyate / vIrataH / " aura jinapramitivAkzAstre' kI TIkA viduSAM vAGmaladhyasi tArtha yasya vacomayam // 52 // meM likhA hai-" jainendra pramANazAstraM jainendravyAka -AdipurANa prathama parva / raNaM c|" isase yaha nizcaya hotA hai ki AzAacintyamahimA devaH so'bhivaMdyo hitaissinnaa| dharake samayameM jainendra vyAkaraNakA paThana-pAThana 3.bdAzca yena siddhayanti sAdhutvaM pratilaMbhitAH // 18 hotA thA / sAgAra aura anagAra dharmAmRtaTIkAme --pArzvanAthacarita prathama srg| kaI jagaha pramANarUpameM vyAkaraNake sUtra diye haiM indra-candrArphajainendravyApi(Di)vyAkaraNakSiNaH / aura ve isI devanandikRta jainendravyAkaraNadevasya devavandyasya na vaMdate giraH katham // 3. ke haiN| -hrivNshpuraann| karnATaka dezameM vRttavilAsa nAmake eka jaina Aho I Shrutgyanam Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandI kavi ho gaye haiM / unhoMne amitagatikRta dharma- inake sivAya vikramakI AThavIM zatAbdike bAda parIkSAke AdhArase vi0 saM0 1217 ke lagabhaga kanaDI bhASAmeM jitane kAvya grantha likhe gaye haiM, 'dharmaparIkSA' nAmakA grantha kanaDI bhASAmeM likhA prAyaH una sabhIke prAraMbhika zlokoMmeM pUjyapAdakI hai / isa granthakI prazastimeM pUjyapAda AcAryakI prazaMsA kI gaI hai| baDI prazaMsA likhI hai aura ve jainendravyAkaraNa ina saba ullekhose yaha bAta acchI taraha spaSTa ke racayitA the, isa bAtakA spaSTa ullekha kiyA hai| ho jAtI hai ki pUjyapAda eka bahuta hI prasiddha graMthasAtha hI unakI anyAnya racanAoMkA bhI paricaya kAra ho gaye haiM aura devanandi unakA hI dasarA diyA hai:-- nAma thA / sAtha hI ve suprasiddha jainendra vyAkaraNake __ bharAI janandraM bhAsuraM-enala oreda pANinIyakke TIkuM ba. kartA the| isa bAtako itanA vistArase likhanekI redaM tatvArthamaM TippaNadina aripidaM yatra-maMtrAdizAstroktakaramaM / AvazyakatA isI kAraNa huI ki bahuta loga pUjya bhUrakSaNArtha viracisi jasamuM tALidadaM vizvavidyAbharaNaM pAda aura devanAnda ko judA judA mAnate the aura bhavyAliyArAdhita padakamalaM pUjyapAdaM vratIndrama // koI koI pUjyapAdako devanandikA vizeSaNa hI - isakA abhiprAya yaha hai ki vatIndra pUjyapAdane- samajha baiThe the| jinake caraNakamaloMkI aneka bhavya ArAdhanA jainendrakI pratyeka hastalikhita pratike prAraMbha karate the aura jo vizvabharakI vidyAoMke zrRMgAra nIce likhA zloka milatA hai:the--- prakAzamAna jainendra vyAkaraNakI racanA kI, lakSmIrAtyantikI yasya niravadyA'vabhAsate / pANini vyAkaraNakI TIkA likhI, TippaNadvArA devananditapUjezaM namastasmai svayaMzuve // ( sarvArthasiddhi nAmaka tattvArthasUtraTIkA) tattvA- isameM pranthakartAne 'devananditapajezaM' padameM jo rthakA arthAvabodhana kiyA aura pRthvIkI rakSAke ki bhagavAnakA vizeSaNa hai, apanA nAma bhI pragaTa lie yaMtramaMtrAdi zAstrakI racanA kii| kara diyA hai / saMskRta prAkRta granthoMke maMgalAcara___ AcArya zubhacandrane apane suprasiddha grantha jJAnA- NoMmeM yaha paddhati aneka vidvAnoMne svIkAra kI hai / rNavake prAraMbhame devanandikI prazaMsA karate hue isase svayaM granthakartAke vacanoMse bhI jainendrake likhA hai| kartA devanandi ' Thaharate haiN| apAkurvanti yadvAcaH kAyavAkcittasaMbhavam / gaNaratna mahodadhike kartA vardhamAna (zvetAmbakalaDakamaginAM so'ya devanandI nasasyate / / arthAta jinakI vANI deha dhAriyoMke zarIra, 1 dekho hisTrI Apha di kanaDI liTarecara / vacana aura mana sambandhI mailako miTA detI hai, una . *1 dekhie nativAkyAmRtake maMgalAcaraNameM somadeva devanandIko meM namaskAra karatA huuN| isa zlokameM kahata 6. devanandikI vANIkI jo vizeSatA batalAI hai, vaha ___ " somaM somasamAkAraM somAbhaM somasaMbhavam / vicAra yogya hai / hamArI samajhameM devanandike tIna somadevaM muni natvA nItavAkyAmRtaM bruve // " granthoMko lakSya karake yaha prazaMsA kI gaI hai| zarI- 2 AcArya anantarya laghIyastrayakI vRtti ke prAraMbhameM rake mailako nAza karaneke lie unakA vaidyakazAstra. pahate ha "jinAdhaziM muni candramakalaMkaM punaH punH| vacanakA bhaila ( doSa ) miTAne ke lie jainendra vyA anantavIryabhAnaumi syAdvAdanyAyanAyakam / / " karaNa aura manakA maila dUra karaneke lie samAdhi. 3 bhAvasaMgrahameM devasenathari maMgalAcaraNa karate haiM:taMtra hai| ataeva isase bhI mAlUma hotA hai ki paNamiya surasaNaNuyaM muNigaNaharavaMdiyaM mahAvIraM / vacanadoSako dUra karanevAlI unakI koI racanA vocchAmi bhAvasaMgahamiNamo bhavvapavoha / / avazya hai aura vaha jainendra vyAkaraNa hI ho saka- - *zAlAturIyazakaTAGgajacandragAmitI hai| digvanabhartRharivAmanabhojamukhyAH / Aho! Shrutgyanam Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 ra) aura haima zabdAnuzAsanake laghunyAsa banAne Dhake DhaMga kA hai, vartamAnaSTise vaha kucha apUrNalA bAla kanakaprabha bhI jainendra vyAkaraNake kartAkA jAna par3atA hai aura isI lie mahAvRttimeM bahutase nAma devanandi hI batalAte haiM / ataH hama samajhate haiM vArtika tathA upasaMkhyAna Adi banA kara usakI ki aba isa viSayame kisI prakArakA koI sandeha pUrNatA kI gaI dikhalAI detI hai, jaba ki dusarA bAkI nahIM raha jAtA hai ki yaha vyAkaraNa devanandi pATha prAyaH parNasA jAna par3atA hai aura isI kAraNa yA pUjyapAdakA banAyA huA hai| usakI TIkAoMmeM vArtika Adi nahIM dikhalAI prathama jaina vyAkaraNa / dete / donoM pAThoM meM bahutasI saMjJAyeM bhI bhinna prakAra jahA~ taka hama jAnate haiM, jainaukA sabase pahalA saMskRta vyAkaraNa yahI hai| abhI taka isake pahale kA . . ina bhinnatAoMke hote hue bhI donoM pAThoMmeM koI bhI vyAkaraNa grantha upalabdha nahIM huA hai| samAnatA bhI kama nahIM hai| donoMke adhikAMza stra zAkaTAyana, siddhahemazabdAnuzAsana Adi saba samAna hai, donAke prAraMbhakA maMgalAcaraNa bilakala vyAkaraNa isase pIcheke bane hue haiN| isa granthakI eka hI hai aura donAke kartAoMkA nAma bhI devanasabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isake sUtra bahuta ndi yA pUjyapAda likhA huA milatA hai| hI saMkSipta haiN| 'ardhamAtrAlAghavaM putrotsavaM manyante ___ asalI muutrpaatth| vaiyyaakrnnaa|' isa pravAdakI sacAI isaka sUtropara aba prazna yaha hai ki ina donoM se svayaM devanakRSi DAlanese bahuta acchI taraha spaSTa hAtA hai| ndi yA pUjyapAdakA banAyA huA asalI sUtrapATha saMzAkata lAghavako bhI isame svIkAra kiyA hai| kaunasA hai| saprasiddha itihAsajJa pro0 ke0 bI0 jabaki pANinIyameM saMjJAkRta lAghava grahaNa nahA ki pAThakakA kathana hai ki dasarA pATha jisapara soma. yA hai| isakI prazaMsAme jainedraprakriyAme likhA hai-- devakI zabdArNavacandrikA likhI gaI hai-vAstavika namaH zrIpUjyapAdAya lakSaNaM yadupakam / / pATha hai| hamAre digambara sampradAyake vidvAnoMmeM yadevAtra tadanyatra yannAtrAsti na tat kvacit / / zrIyukta paM0 pannAlAlajI bAkalIvAla aura unake saMskaraNa bheda / anuyAyI paM0 zrIlAlajI vyAkaraNazAstrI bhI isI jaineMdra vyAkaraNakA mUla sUtrapATha do prakArakA matako mAnanevAle haiN| isake viruddha nyAyatIrtha upalabdha hai-eka to vaha jisapara AcArya abhaya. aura nyAzAstrI paM0 vaMzIdharajI dUsare pAThako vAnandikI 'mahAvRtti' tathA zrutakIrtikRta 'paMcavastu' stavika mAnate haiM, jisapara ki abhayanandikI vRtti nAma kI prakriyA hai; aura dUsarA vaha jisapara sAma likhI gaI hai / yadyapi ina donoMhI pakSake vidvAnoMdeva sUrikRti 'zabdArNavacandrikA' aura guNanandi- kA kI orase abhItaka koI aise puSTa pramANa upasthita kRta jainendraprakriyA' hai| pahale prakArake pAThameM / nahIM kiye gaye haiM jinase isa praznakA acchI taraha lagabhaga 3000 aura dUsaremeM lagabhaga 3700 sUtra nirNaya ho jAya; parantu hamako paM. baMzIdharajIkA hai, arthAta ekase dUsare meM koI 700 sUtra adhika mata ThIka mAlUma hotA hai aura pAThaka yaha jAnakara haiM ! aura jo 30.0 sUtra haiM ghe bhI donoM meM ekase prasanna hoMge ki hame isa matako karIba karIba ninahIM haiM / arthAt dUsare sUtrapAThameM pahale satrapAThake bhrAnta mAna leneka aneka puSTa pramANa mila gaye haiN| sekaDo sUtra parivartita aura parivardhita bhI kise ina pramANoke AdhArase hama isa siddhAntapara gaye haiN| pahale prakArakA sUtrapATha pANinIya satrapA- pahuca hai ki AcArya devanandi yA pUjyapAdakA ba. - nAyA huA sUtrapATha vahI hai jisapara abhayanAndine 1 yaha jainendraprakriyA guNanAndaruta hai yA nahIM, isameM apanI mahAvRtti likhI hai| yaha sUtrapATha usa samahameM bahuta kucha sandeha hai| Age calakara isa viSayakA yataka to ThIka samajhA jAtA rahA jaba taka pAlyakhulAsA kiyA gayA hai| kIrtikA zAkaTAyana vyAkaraNa nahIM banA thaa| zAya Aho! Shrutgyanam Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandI da zAkaTAyanako bhI jainendra ke hote hue eka judA isakA Azaya yaha hai ki guNanandine jisake vyAkaraNa banAne kI AvazyakatA isI lie mAlUma zarIrako vistRta kiyA hai, usa zabdArNavako jApar3I hogI ki jainendra apUrNa thA, aura binA vArti- nanekI icchA rakhanevAloMke lie tathA Azraya lenekoM aura upasaMkhyAnoM Adike kAma nahIM cala saka- vAloMke lie yaha prakiyA sAkSAt nAvake samAna tA thA / parantu jaba zAkaTAyana jaisA sarvAMgapUrNa kAma degii| isameM 'zabdArNava' ko 'guNanandi vyAkaraNa bana cakA, taba jainendravyAkaraNake bhaktoMko tAnitavapuH / vizeSaNa diyA hai, vaha vizeSa dhyAna usakI truTiyAM vizeSa khaTakane lagIM aura unameMse dene yogya hai| isase sApha samajhameM AtA hai ki AcArya guNanandine use sarvAMgapUrNa banAnekA praya- guNanandike jisa vyAkaraNapara ye donoM TIkAyetna kiyaa| isa prayatnakA phala hI yaha dUsarA sUtra- zabdArNava candrikA aura jainendraprakiyA-likhI gaI pATha hai jisapara somadevakI zabdArNavacandrikA haiM usakA nAma 'zabdArNava / hai hai aura vaha mUla racI gayI hai / isa sUtrapAThako bArIkIke sAtha (asalI) jainendra vyAkaraNa ke saMkSipta zarIrako dekhanese mAlUma par3atA hai ki guNanandike samaya taka tAnita yA vistRta karake banAyA gayA hai| vyAkaraNasiddha jitane prayoga hone lage the una zabdArNavacandrikAke prAraMbhakA maMgalAcaraNa bhI sabake sUtra usameM maujUda hai aura isalie usake isa viSayameM dhyAna dene yogya hai:-- TIkAkAroMko vArtika Adi banAneke jhaMjhaToMmeM nahIM zrIpUjyapAdamamalaM guNanandidevaM paTanA par3A hai| abhayanandikI mahAvRttike aise somAmaravratipapUjitapAdayugmam / bIsoM vArtika haiM jinake isa pAThameM sUtrahI banA siddhaM samunnatapadaM vRSabhaM jinendra diye gaye haiN| nIce likhe pramANoMse hamAre ina saba tacchandalakSaNamahaM vinamAmi vIram / / vicAroMkI puSTi hotI hai: isameM pranthakartAne bhagavAn mahAvIrake vizeSaNa1-zabdArNavacandrikAke anta meM nIce likhA rUpamai kramase pUjyapAdakA, guNanandikA aura ApanA huA zloka dekhie (somAmara yA somadevakA ) ullekha kiyA hai zrIsomadevayatinimitimAdadhAti aura isameM ve nissandeha yahI dhvanita karate haiM yA nAH pratItaguNananditazabdavAdhauM / ki mukhya vyAkaraNake kartA pUjyapAda haiM. usako so'yaM satAmamalacetasi visphurantI vistRta karanevAle guNanandi haiM aura phira usakI vRttiH sadAnatapadA parivatiSIya // TIkA karanevAle somadeva (svayaM ) haiN| yadi yaha isameM suprasiddha guNanandi AcAryake zabdavAdhi candrikA TIkA pUjyapAdakRta granthakI hI hotI, to yA zabdArNavameM praveza karaneke lie somadevakRta maMgalAcaraNameM guNanandikA nAma lAnekI koI vRttiko naukA ke samAna batalAyA hai / isase yaha AvazyakatA nahIM thii| guNanandi unakI guruparajAna paDatA hai ki AcArya guNanandike banAye hue ramparAmeM bhI nahIM haiM, jo unakA ullekha karanA vyAkaraNa granthakI yaha TIkA hai aura usakA nAma Avazyaka hI hotA / ataH yaha siddha hai ki candrizabdArNava hai / isa TIkAkA 'zabdArNavacandrikA' kA aura prakriyA donoMke hI kartA yaha samajhate the ki nAma bhI tabhI anvarthaka hotA hai, jaba mUla sUtra hamArI TIkAya asalI jainendrapara nahIM kintu usake granthakA nAma zabdArNava ho / hamAre isa anumAnakI gaNananditAnitavapu' zabdArNavapara banI haiN| puSTi jainendraprakriyAke nIce likhe antima zlokase 2-zabdArNava candrikA aura jainendraprakriyA ina aura bhI acchI tarahase hotI hai:-- donoM hI TIkAomeM 'ekazeSa ' prakaraNa hai| parantu satsAdhaM dadhate samAsamabhitaH syAtAyanAmAtra, abhayanAndikata mahAvatti vAle satrapAThameM eka niItaM bahutaddhitaM kama [kRta] mahAkhyA yazaHzAlinA(nam / - saiSA zrIguNananditAnitavapa: zabdArNavaM nirNayaM, hamArA anumAna hai ki isa prakriyAkA bhI nAma zabdAnAvatyAzrayatAM vivikSumanasA sAkSAtsvayaM prakiyA / / va prakriyA' hogA, jainendra prakriyA nahIM / Aho I Shrutgyanam Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jaina sAhitya saMzodhaka ' [ bhAga 1 zeSako anAvazyaka batalAyA hai-" svAbhAvika hogA; kucha bhI ho, para yaha pUrA sUtra 'dRzyate'nyaH svAdabhidhAnasyaikazeSAnArambhaH / " ( 1-1.99) topi' hI hai aura yaha abhayanandivAle sUtrapAThake aura isI lie devanandi yA pUjyapAdakA vyAkaraNa a04 pA07 kA 75 vA~ sUtra hai / parantu zabdArNa'anekazeSa' kahalAtA hai| candrikA TIkAke vavAle pAThameM na to yaha sUtra hI hai aura na isake kartA svayaM hI" AdAvapajJApakramama" (1-4.114) pratipAdyakA vidhAnakartA koI aura hI sUtra hai| sUtrakI TIkAme udAharaNa dete haiM ki " devo. ataH yaha siddha hai ki pUjyapAdakA asalI sUtrapApajJamanekazeSavyAkaraNam" yaha udAharaNa abhayana- Dha vahI hai jisameM ukta satra maujUda hai| ndikRta mahAvRttime bhI diyA gayA hai| isase siddha , 4-bhadrAkalaMkadevane tattvArtharAjavArtika meM 'Adye hai ki zabdArNavacandrikAke kartA bhI usa vyAka- parokSa (a01 sU0 11)' kI vyAkhyA "sAdi raNako devopajJa yA devanandikRta mA sarvanAma / " (1--1--35 ) sUtrakA ullekha kiyA nekazeSa hai, arthAt jisameM 'ekazeSa' prakaraNa hai, isI taraha paNDita AzAdharane anagAradharmAmRnahIM hai / aura aisA vyAkaraNa vahI hai jisakI TIkA taTIkA ( a07 zlo. 24 ) meM "stoke pratinA" abhayanAndine kI hai| (1-3.37) aura "bhArthe" (1-4-14) ina AcArya vidyAnandi apane tattvArthazlokavArtika do sUtroko uddhata kiyA hai aura ye tInoM hI sUtra (pRSTha 265) meM ' naigamasaMgraha-' Adi sUtrakI jainendra ke abhayanandivRttivAle sUtrapAThameM hI milavyAkhyA karate hue likhate haiM-"nayazca nayau ca na- te haiM / zabdArNavavAle pADhameM inakA astiyAzca nayA ityekazeSasya svAbhAvikasyAbhidhAne darza- tva hI nahIM hai / ataH akalaMkadeva aura paM0 AzA pA vcnoplmbhaadhnviruddhyte|" ghara isI abhayanandivAle pAThakohI mAnanevAle the| isameM svAbhAvikatAke kAraNa ekazeSa kI anA- akalaMkadeva vi0 kI nauvIM zatAbdike aura AzAvazyakatA pratipAdita hai aura yaha anAvazyakatA dhara 13 vIM zatAbdike vidvAn haiN| jainendra ke vAstavika sUtrapAThameM hI upalabdha hotI 5-paM0 zrIlAlajI zAstrIne zabdArNavacandrikAkI hai / " svAbhAvikatvAdabhidhAnasyaikazeSAnArambhaH" bhUmikAmeM likhA hai ki AcArya pUjyapAdane svani(1-1-99) yaha sUtra zabdArNavavAle pAThameM nahIM hai, mita 'sarvArthasiddhi' meM 'pramANanayairadhigamaH' ataH vidyAnanda bhI isI sUtravAle jainendrapAThako (a.1 sU06) kI TIkAmai yaha vAkya diyA haimAnanevAle the / pAThakoMko yaha smaraNa rakhanA "nayazabdasyAlpAcataratvAtpUrvanipAtaH prApnoti naiSacAhie ki upalabdha vyAkaraNome anekazeSa vyAka- doSaH / abhyarhitatvAtpramAgasya ttpuurvnipaatH| " raNa kevala devanandikRta hI hai, dUsarA nhiiN| aura abhayanandivAle pAThame isa viSayakA pratipA_3-'sarvArthasiddhi ' tattvArtha sUtrakI suprasiddha dana karanevAlA koI sUtra nahIM hai / kevala abhayaTIkA hai / isake kartA svayaM pUjyapAda yA devanandi nandikA 'abhyahitaM pUrva nipatati' vArtika hai / haiM jinakA ki banAyA huA prastuta jainendra vyAkara- yadi abhayanandivAlA sUtrapATha ThIka hotA to Na hai| isa TIkAmeM adhyAya5 sutra 24 kI vyAkhyA usameM isa viSayakA pratipAdaka sUtra avara karate hue ve likhate haiM -- " 'anyato'pi' iti tasi jo ki nahIM hai| para zabdArNavavAle pAThameM "acya" kRte sarvataH / " isI sUtrakI vyAkhyA karate hue (1-3--115) aisA sUtra hai jo isI viSayako rAjavArtikakAra likhate hai--- dRzyate'nyato- pratipAdita karatA hai| isalie yahI sUtrapATa devapIti' tAsi kRte sarveSu bhaveSu sarvata iti bhavati / " nAndakRta hai / basa, paM0 zrIlAlajIkI sabase jAna paDatA hai yA to sarvArthasiddhikArane isa baDI dalIla yahI hai jisase ve zabdArNavavAle sUtrako saMkSepa karake likhA hogA, yA lekhakoM tathA pAThako asalI siddha karanA cAhate haiN| isake chapAnevAlaune prAraMbhakA 'dRzyate' zabda choDa diyA sivAya ve aura koI ullekha yogya pramANa apane Aho Shrutgyanam Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandI pakSameM nahIM de sake haiM / aba isapara hamArA nivedana pranthoke bhI pramANa dete haiN| aura bhI eka pramANa suna lIjie--- lIjie--- " alpAtaram" [2-1-34] yaha sUtra pANi- sarvArthasiddhi a07 sUtra 16 kI vyAkhyAmeM nikA hai aura isake Upara kAtyAyanakA " abhya- likhA hai-"zAstre'pi * azvavRSayomathunecchAyAhitaM ca vArtika tathA pataMjalikA "abhyahita pUrva mityevamAdiSu tadeva gRhyate / " yaha pANinike mipatati" bhAgya hai| isase mAlUma hotA hai ki 7-1-52 satrapara kAtyAyanakA pahalA vArtika hai| pUjyapAdane apanI sarvArthasiddhiTIkAke isa vahAM " azvavRSayomaithunecchAyAm " itane zabda haiM sthalameM pANini aura pataMjalike hI sUtra tathA aura inhIMko sarvArthasiddhikArane liyA hai| yahAM bhASyako lakSyakara ukta vidhAna kiyA kAtyAyanake vArtikako unhoMne 'zAstra' zabdase hai| aba isa para yaha prazna hogA ki vyakta kiyA hai| jaba sarvArthasiddhikAra svayaM eka vyAkaraNake sarvArthasiddhi a05 sUtra kI vyAkhyA 'nitya' katA hai, taba unhoMne pANinikA aura usake bhASya- zabdako siddha karaneke lie pUjyapAda svAmI kA Azraya kyoM liyA? hamArI samajhameM isakA likhate haiM:-- " neH dhruve tyaH iti niSpAuttara yaha hai ki pUjyapAda svAmI yadyapi sarvArthaH ditatvAt / " parantu jainendra meM 'nitya ' zabdasiddhikI racanAke samaya apanA vyAkaraNa to banA ko siddha karanevAlA koI mula sUtra nahIM hai, isa cuke hoMge parantu usa samaya unake vyAkaraNane vizeSa lie abhayamandine apanI vRttimeM " yestuT" prasiddhi lAbha nahIM kI hogI aura isa kAraNa svayaM (3.281 sUtrakI vyAkhyAmeM " nedhuvaH iti vaktaunakehI hRdayameM usakI itanI pramANatA nahIM hogI vyam / yaha vArtika banAyA hai aura 'niyataM sarvaki ve anya prasiddha vyAkaraNoM tathA unake vArtikoM kAla bhavaM nityaM ' isa taraha spaSTa kiyA hai / jaineaura bhASyoko sarvathA bhulA deve-yA unakA Azraya dro ' tya' pratyaya hI nahIM hai, isake badale 'ya, mahIM leveM / kucha bhI ho paraMtu yaha to nizcaya hai ki pratyaya hai / isase mAlUma hotA hai ki sarvArthasiddhiinhoMne apanI sarvArthasiddhimai anya vaiyAkaraNoMke bhI kArane svanirmita vyAkaraNako lakSyameM rakhakara pUrvomata diye haiN| isa viSayameM hama eka aura pramANa ta bAta nahIM kahI hai| anya vyAkaraNoMka pramANa upAsthata karate haiM jo bahuta hI puSTa aura spaSTa hai---. bhI ve dete the aura yaha pramANa bhI usI taraha sarvArthasiddhi a0 4 sUtra 22 kI vyAkhyAne kA hai| likhA hai-" yathADuH drutAyAM taparakaraNe madhyama- parantu isase pAThakoMko yaha na samajha lenA vilmbityorupsNkhyaanaamiit|" isakI anya puru- cAhie ki sarvArthasiddhi meM pranthakartAne apane jaineSakI 'AhuH' kriyA hI kaha rahI hai ki pranthakartA yahAM ndrasUtroMkA kahIM upayoga hI nahIM kiyA hai / nahIM, kisI anya puruSakA vacana de rahe haiN| aba pataM. kucha sthAnoM meM unhoMne apane nijake sUtra bhI diye jalikA mahAbhASya dekhie / usameM 2-2-1 ke 5 ve haiN| jaise pAMcave adhyAyake pahale sUtrake vyAkhyAnameM vArtikake bhASyameM bilakula yahI vAkya diyA likhA hai "vizeSaNaM vizeSyeNa ' iti vRttiH|" huA hai-eka akSarakA bhI heraphera nahIM hai / isase yaha jainendrakA 1-3-52 vAM sUtra hai / yaha sUtra zabdAspaSTa hai ki sarvArthasiddhike kartA anya vyAkaraNa rNavacandrikA (1.3.48) vAle pADhameM bhI hai| 1tatvArtharAjavAtikameM isI / pramANanayaradhigamaH ... ina saba pramANoMse yaha bAta acchI taraha siddha sUtrakI vyAkhyA meM pataMjali kA yaha bhASya jyoM nA ho jAtI hai ki janendrakA asalI sUtrapATa vahI hai akSarazaH diyA hai / abhayanandikA bhI yahI vArtika hai| jisapara abhayanandikRta vRtti hai; zabdArNavacandri2 rAjavArtika aura lokavArtakameM bhI yaha vAkya udhdata tatvArdharAjavAtikameM bhI hai. " zAstre'pi azvaSayo maithunecchAyAmitgenamAdau tadeva kakSyAgane / " Aho Shrutgyanam Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga 1 kAvAlA pATha asalI sUtrapAThako saMzodhita aura isameM jainendra zabdAgama yA jainendra vyAkaraNako parivardhita karake banAyA gayA hai aura usakA yaha mahalakI upamA dI gaI hai / vaha mUlasUtrarUpa stambhoMsaMskaraNa saMbhavataH guNanandi AcAryakRta hai| para khar3A kiyA gayA hai, nyAsarUpa usakI ratnamaya __ aba eka prazna yaha raha jAtA hai ki jaba guNanAnda bhUmi hai, vRttirUpa usake kivAr3a haiM, bhASyarUpa me mUla graMthame itanA parivartana aura saMzodhana zayyAlala hai, aura TIkArUpa usake mAla yA maM. kiyA thA, taba usa parivartita granthakA nAma jainendra jila hai / yaha paMcavastu TIkA usakI sopAna zreNI hI kyoM rakhkhA? isake uttarame nivedana hai ki eka hai| isake dvArA ukta mahala para ArohaNa kiyA to zabdArNavacandrikA aura jainendraprakriyAke pUrvo- jAsakatA hai / isase mAlUma hotA hai ki paMcavastuke likhita zlokoMse guNanandike vyAkaraNakA nAma kartAke samayameM isa vyAkaraNapara 1 nyAsa, 2 vRtti, 'jainendra 'nahIM kintu 'zabdArNava' mAlUma hotA 3bhASya aura 4 TIkA, itane vyAkhyA anya maujUda the| hai| saMbhava hai ki lekhakoMke bhramase ina TIkAgraMthoMmeM inameMse zrImadvatti yA vRtti to yaha abhayanandikI mahA 'jainendra ' nAma zAmila ho gayA ho| dUsarA yadi vRtti hI hogI, aisA jAna paDatA hai| zeSa tIna TIkAyeM 'jainendra' nAma bhI ho, to aisA kucha anucita abhI taka upalabdha nahIM huI haiN| hamArA anumAna bhI nahIM hai / kyoM ki guNanandine jo prayatna kiyA hai ki inameMse eka TIkAgrantha cAhe vaha nyAsa ho hai, vaha apanA eka svataMtra graMtha banAnekI icchAse yA bhASya ho, svayaM pUjyapAdasvAmIkA banAyA huA nahIM kintu pUrvanirmita -- jainandra ' ko sAgapUrNa hogaa| kyoM ki ve kevala sUtragrantha hI banAkara raha banAnekI sadicchAse kiyA hai aura isI lie gaye hoMge, yaha bAta samajhameM nahIM aatii| apanI unhoMne jainendra ke Adhese Adhika sUtra jyoM ke tyo mAnI haI atizaya sakSma saMjJAoM aura paribhASArahane diye haiM tathA maMgalAcaraNa Adi bhI usakA oMkA spaSTIkaraNa karane ke lie unheM koI TIkA, jyo kA tyoM rakhanA hai| hamArA vizvAsa hai ki vRtti yA nyAsa avazya banAnA par3A hogA, jisa guNanandi isa saMzodhita aura parivartita sUtra- taraha zAkaTAyanane apane vyAkaraNapara amoghavRtti pAThako hI taiyAra karake na rahe gaye hoMge, unhoMne nAmakI svopajJa TIkA banAI hai| isapara koI vRtti yA TIkA graMtha bhI avazya lisvA AcArya vidyAnandane asahasrI (pRSTha 132 ) meM hogA, jo abhI taka upalabdha nahIM huA hai / sanA- 'pyaskhe karmaNyupasaMkhyAnAt kA ' yaha vacana udhvRta mata jaina graMthamAlAmeM jo jainendra-prakriyA chapI hai, kiyA hai| yaha kisI vyAkaraNa granthakA vArtika vaha jaisA ki hama Age siddha kareMge guNanandiko hai; parantu pANinike kisI bhI vArtikameM yaha nahIM banAI huI nahIM hai| miltaa| abhayanandikI mahAvRttimeM avazya hI jainendrakI ttiikaayeN| "pyakhe karmaNi kA vaktavyA" [4-1-38] isa pUjyapAdasvAmIkRta asalI jainendrakI isa samaya prakArakA vArtika hai; parantu hamArA khayAla hai ki taka kevala tIna hI TIkAyeM upalabdha hai--1 abhayana- abhayanandikI vRtti vidyAnandase pIchekI banI huI dikRta 'mahAvRtti , 2 AryazrutakIrtikI 'paMca- hai, isa lie vidyAnandane yaha vArtika abhaya nandikI yastu-prakriyA,' aura 3 budhamahAcandrakRta 'laghu vRttise nahIM kintu anya hI kisI pranyase liyA jainendra' / parantu inake sivAya isakI aura bhI kaI hogA aura Azcarya nahIM jo vaha svayaM pUjyapAdakRta kAyeM honI cAhie / paMcavastuke antameM nIce TIkAsandha ho / sunate haiM, jainendrakA nyAsa karnAlikhA huA eka zloka hai:-- Taka prAntake jaina pustaka bhaNDAroMmeM hai / usake prApta sUtrastambhasamudhdRtaM pravilasannyAsoruratmakSiti, karanekI bahuta AvazyakatA hai| usase isa byAkazrImadvRttikapATasaMpuTayutaM bhASyoghazayyAtalam / raNasambandhI aneka saMzayokA nirAkaraNa ho TIkAmAlamihArurukSara citaM jainendra zabdAgarma, prAsAdaM pRthugaMtravastukamidaM sopAnamArohatAt // kaaygaa| Aho Shrutgyanam Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandI Age hama upalabdha TIkA granthoMkA paricaya de haiM / hamArA anumAna hai ki candraprabhakAvyake kartA mahAkaSi vIranandine jina abhayanandiko apamA 1-mahAvRtti / isakI eka prati pUneke bhA- guru batalAyA hai, ye ve hI abhayanandi hoMge / AcApaDArakara risarca insTiTyUTa meM maujUda hai / isakI ye nomicandrana bhI gommaTasAra-karmakANDakI 436 vIM zlokasaMkhyA 16000 ke lagabhaga hai / isake prAraM- gAthAma inakA ullaNya kiyA hai / ataeva inakA bhake 394 patra eka lekhakaka line hue aura samaya vikramakI gyArahavIM zatAbdike pUrvArdhake zeSa : patra, caitra sudI 2 saM0 1933 ko kisI lagabhaga nizcita hotA hai / jainendrakI upalabdha TIkA. TasoniyA tijorI oma yahI TIkA sabase prAcIna mAlUma hotI hai| bhAga jayapurake likhe hue mAlama hote haiN| kaI prA0 ema0 ke0 balavalakarane abhayanandikA samaya sthAnoM meM kucha paMktiyA~ eTI huI haiN| isakA prAraMbha 30 san 1300-1350 ke lagabhaga mAlama nahIM isataraha huA hai: kina pramANoMse nizcita kiyA hai oM namaH / zrImatsarvajJavItarAgatadvacanatadanusArigurubhyo nmH| 2-paMcavastu / bhAMDArakara risarca insTiTayUTameM dedevaM jinaM natvA sarvasattvAbhayapradam / isakI do pratiyA~ maujUda haiM, jinameM eke 300-400 zabdazAstrasya sUtrANAM mhaavRttivirsyte||1|| varSa pahalekI likhI huI hai aura bahuta dukha hai| yacchamalakSaNamasutrajapAramanyai patrasaMkhyA 91 hai / isa para lekhakakA nAma aura vyaktamuktamabhidhAnavidhI daaidaiH| prati likhanekA samaya Adi nahIM hai / isake antameM tatsarvalokayapriyacAravAkyai kevala itanA likhA huA hai.-- yaktIkarotyabhayanandamuniH samastam // 2 // rutiriyaM devanaMdyAcAryasya paravAdimathanasya ||chaa // miSTAcAraparipAlanArthamAdAviSTadevatAnamaskAralakSaNaM maMga.. zubhaM bhavatu lekhakapAukayoH // zrIsaMghasya / / " lmidmaahaacaaryH| dUsarI prati ratnakaraNDazrAvakAcAravacanikA aura anta meM koI prazasti Adi na dekara sirpha Adi aneka bhASAgranthoke racayitA suprasiddha pa. itanA hI likhA hai NDita sadAsukhajIke hAthakI likhI huI hai aura " ityabhayanandiviracitAyAM jainendravyAkaraNamahAvRttI saMvat 1910 kI likhI huI haiM / isake antama pratipaMcamAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH / samAptazcAyaM paMca- lekhakane ApanA paricaya isataraha diyA hai:mo'dhyAyaH / " abde nabhazcandranidhisthirake zuddhe sahaya'ma(?) yukcatuAm / isase mAlUma hotA hai ki isa mahAvRttike kartA satprakriyAbandhanibandhaneyaM sadvastuvRttIradanAtsamAptA (?) / / abhayanandi muni haiN| unhoMna na to apanI gurupara* zrImannarANAmadhipezarAjJa zrIrAmasiMhe vilstylekhi| mparAkA hI paricaya diyA hai aura na anyaracanA- zrImadbudheneha sadAsukhena zrIyuktelAlanijAtmabuddharthe / kA samaya hI diyA hai, isase nizcayapUrvaka yaha nahIM zAbdIyazAstraM paThitaM na yaistaiH svadehasaMpAlanabhAravadbhiH / kahA jA sakatA ki ye kaba hue hai| parantu unhoMne kiM darzanIyaM kathanIyametad vRdhogsNdhaavplaapvdbhiH|| sUtra 3-2-55 kI TIkA eka jagaha udAharaNa diyA yaha prati bhI prAyaH zuddha hai| hai.---" tattvArthavArtikamadhIyate / " isase mAlUma yaha TIkA prakriyAbaddha TIkA hai aura bar3e acche hotA hai ki bhaTTAkalaMkadevase yAda arthAt vi0 * vIranandi aura abhayanandikA samaya jAnaneke lie kI nauvIM zatAbdike bAda-aura paMcavastuke pUrvo dekho trilokasAra pranthakI merI likhI bhuumikaa| likhita zlokame isI vRttikA ullakha jAna par3atA ,naM0 1.59 sana 1887-91 kI riporTa / 2 naM. hai, isa lie Arya zrutakIrtike arthAt vikramakI , 59. sana 1875-76 kI riportt| 3 isa pranthakI eka vArahavIM zatAbdike pahale-kisI samayame ve hue prati paratAbagaDha (mAkavA ) ke purAne di. jainamandirake bhaM naM. 59. A aura B sana 1875-76 kI riportt| DArameM bhI hai| dekho jainamitra tA.26 agasta 1915 / Aho! Shrutgyanam Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga , DhaMgase likhI gaI hai| isakI zlokasaMkhyA 3300 adhUrI prati paratAbagar3ha (mAlavA ) ke purAne di0 ke lagabhaga hai| prAraMbhake vidyArthiyoMke lie bar3I jainamandirameM hai / usameM isa taraha prAraMbha kiyA upayogI hai / isakA prAraMbha isaprakAra kiyA hai- gayA hai--- oNnamaH zrIzAntinAthAya / mahAvRtti zubhatsakalabudhajyoM sukhakarI, jagatAtratayanAthAya namo janmapramAthine / vilokyoudjnyaanmbhuvibhynndiiprvhitaam| nayapramANavAnIzmadhvastadhvAntAya zAntaye // 1 // anekaiH sacchandai rdhamIvagatakaiH saMdRDhabhUtA (!) pratyAhArasyAdAviSTadevAstutivacanaM maMgalArthamupAsam / prakurve'haM tanumatimahAcandravibudhaH (?) // Age calakara pAMcaveM patrameM isa prakAra likhA hai- isase mAlUma hotA hai ki yaha abhayanandI vRttike pAma-vaira-varNa-kara-caraNAdInAM saMghInA bahanA saMbhavasvAt AdhArase likhI gaI hai| paNDita mahAcandrajI visaMzayAnaH ziSyaH saMpRcchati sma-kassandhiArati / kramakI isI bIsavIM zatAbdike pradhakartA haiN| saMjJAsvaraprakRtihaljavisargajanmA / inhoMne saMskRta, prAkRta aura bhASAmeM kaI prastha saMdhistu paMcaka itAtyamihAhuranye / likhe haiN| tatra svarapratihaljavikalpato'smi 4-jainendraprakriyA / ise nyAyArtha nyAyazAstrI saMdhi tridhA kadhati shrutkaartiraayH|| paM0 baMzIdharajIne abhI hAla hI likhI hai| isakA isa granthake Adi-antama kahIM bhI isake kartAkA abhI kevala pUrvArdha hI chapakara prakAzita huA hai| nAma nahIM hai| kevala isI jagaha yaha nAma AyA hai aura isase mAlUma hotA hai ki paMcavastuke racayi zabdArNavakI ttiikaayeN| tA Arya zrutakIrti haiN| jainendra sUtrapAThake saMzodhita parivardhita saMskarakanaDI bhASAke candraprabhacarita nAmaka granthake NakA nAma-jaisA ki pahale likhA jA cukA hai-- kartA aggala kavine zrutakIrtiko apanA guru bata- zabdArNava hai / isake kartA AcArya guNanandi haiN| lAyA hai-" iti paramapurunAthakulabhUbhRtsamutaprava- yaha bahuta saMbhava hai ki sUtrapAThake sivAya unhoMne canasaritsarinAtha-zrutakIrtividyacakravartipadepa- usakI koI TIkA yA vRtti bhI banAI hogI jo ki pranidhAnadIpavartizrImadaggaladevaviracite candraprabha-- abhItaka upalabdha nahIM huI hai| carita-" ityAdi / aura yaha carita zaka saMvat guNanandi nAmake kaI AcArya ho gaye haiM / una1011 (vi0 saM0 1946 ) meM banakara samApta huA meMse eka zaka saMvat 388 (vi. saM0 523 ) meM hai / ataeva paMcavastuko bhI abhayanandi mahAvRtti- pUjyapAdase bhI pahaleke haiN| dUsare guNanandi kA ke kucha hI pIche kI-vikramakI bArahavIM zatAbdi ullekha zravaNabelagolake 42, 43 aurai 57 ve nambake prAraMbha kI-racanA samajhanA cAhiye / nandisaMgha- rake zilAlekhoM meM milatA hai| ye balAkapicchake kI gurvAvalIma zrutakIrtiko vaiyAkaraNa bhAskara ziSya aura gRdhrapicchake praziSya the| tarka, vyAkaralinA hai:-- Na aura sAhitya zAstrake bahuta bar3e vidvAna the| " traividyaH zrutakIAkhyo vaiyaakrnnbhaaskrH|" inake 300 zAstrapAraMgata ziSya the aura unameM ye nandisaMgha, dezIyagaNa aura pustakagacchake A- 72 ziSya siddhAntazAstrI the| Adi paMpake guru cArya the| zrutakIrti nAmake aura bhI kaI AcArya devendra bhI inhIM ke ziSya the / aneka prasthakArone ho gaye haiN| inheM kaI kAryokA kartA batalAyA hai; parantu abhI. 3---laghujainendra / isakI eka prati akalavara dekho jainamitra tA. 26 agasta 1915 / (bharoca) ke digambara jainamandirameM hai aura dUsarI markarAkA tAmrapatra, iMDiyana eNTakverI, jilda 1, pRSTha dekho pre piTasanakI dUsarI riporTa sana 1884, 363-65 / tathA epigrAphikA koTikA---jilda 1, kA pahalA lekh| Aho ! Shrutgyanam Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2 ] taka isakA koI kAvya nahIM milA hai| karnATaka kavicaritake kartAne inakA samaya vi0 saMvat 957 nizcaya kiyA hai / kyoM ki inake ziSya deve ke ziSya Adi paMpakA janma vi0 saM0 959 meM huA thA aura usane 39 varSakI avasthAmai apane suprasiddha kanaDI kAvya bhAratacampU aura AdipurANa nirmANa kiye haiM / hamArA anumAna hai ki yehI guNanandi zabdArNava kartA hoMge / zravaNa belgolake 47 ghe zilAlekha meM inake sambandharme nIce likhe loka milate haiM: zrI jainendra vyAkaraNa aura AcArya devamandI piccha munipasya baLAkapicchaH ziSyo'janiSTa ratnatrayavartikIrtiH / cAritracaJcurakhilAvanipAlamaulimAlAzilImukhavirAjitapAdapadmaH // 6 // tacchiSyo guNanandi paNDitayatiH cAritracakrezvaraH / tarkavyAraNAdizAstranipuNaH sAhitya vidyA ratiH // 7 mithyAtvAdimadAnvasindhuraghaTAsaMghAtakaNThariyo / bhanyAmbhojadivAkaro vijayatAM kandarpadarpApahaH // 8 tacchiSyatrizataM vivekaniSayaH zAstrAnthipAraMgatAH teSU kRSTasamA dvisaptatimitAH siddhAntazAstrArthakAH // 9 vyAkhyAne paTavo vicitracaritAH teSu prasiddho muniH / nAnAnanayapramANanipuNo devendra saiddhAntikaH || 10 candraprabhacarita mahAkAvya ke karttA vIranandikA samaya zaka saMvata 900 ke lagabhaga nizcita hotA hai / kyoMki vAdirAjasUrine apane pArzvanAtha kAvyameM unakA smaraNa kiyA hai / aura vIranamdIkI guruparamparA isa prakAra hai -1 zrIguNanandi, 2 vibudhaguNanadi, 3 abhayanandi aura vIranandi / yadi pahale guNamandi aura vIranandike bIcameM hama 78 varSakA antara mAna leM, to pahale guNanandikA samaya vahI zaka saMvat 822 yA vi0 saM0 957 ke lagabhaga A jAyagA / isase yaha nizcaya hotA hai ki vIranandikI guruparamparAke prathama guNanandi aura AdipaMpa guru devedra guru guNananda eka hI hoMge aura jaisA ki hama pahale likha cuke haiM yehI zabdArNava ke karttA hoMge / guNanandi nAmake eka aura AcArya zaka saMvat 1037 [ vi0 saM0 1172 ] meM hue haiM jo meghacandra 75 traiSidya ke guru the / saMbhava hai ki zabdArNavake ka ye hI hoM / zabdArNavakI isa samaya do TIkAyeM upalabdha haiM aura donoM hI sanAtana jaina granthamAlAmeM chapa cukI haiM--1 zabdArNavacandrikA, aura 2 zabdArNavaprakriyA / 1 " 1 - zabdArNavacandrikA | isakI eka bahuta hI prAcIna aura atizaya jIrNa prati bhANDArakara ra sarva insTiTyUTameM maujUda hai| yaha tADapatrapara nAgarI lipi hai| isake Adi - antake patra prAyaH naSTa ho gaye haiM / isameM chapI huI pratimeM jo gadya prazasti hai, vaha nahIM hai| aura antameM eka zloka hai jo bhAdhA par3hA jAtA hai- " maMgalamastu / indrazcaMdrazakaTatanayaH pANiniH pUjyapAdo yatprovAcApizaliramaraH kAzakAstra zabdapArAyaNasyeti / isake karttA zrI somadeva muni haiN| ye zilAhAra zake rAjA bhojadeva [ dvitIya ] ke samayameM hue haiM aura arjurikA nAmaka grAmake tribhuvanatilaka nAmaka jainamandira me - jo ki mahAmaNDalezvara gaMDarAdityadevakA banavAyA huA thA - unhoMne ise zaka saMvat 1127 [vi0 saM0 1262 ] meM banAyA hai | yaha grAma isa samaya AjareM nAmase prasiddha hai. aura kolhApura rAjyameM hai / vAdIbhavanAMkuza zrIvizAlakIrti paNDitadevake vaiyAvRtyale hala granthako racanA huI hai: "zrI somadevayatinirmitimAdadhAti yA nauH pratItaguNanaMditazabdavAca / 1 0 25 sana 1880-88 kI riporTa | 2 ye vizAlakIrti ve hI mAlUma hote haiM jinakA ullekha 10 AzAgharane apane anagAradharma mRtakI prazastikI TIkAne 'yAdIndra vizAlakIrti ' ke nAmase kiyA hai aura jinako unhoMne nyAyazAstra meM pAraMgata kiyA thaa| paM0 AzApara vi0 saM0 1249 ke lagabhaga dhArAmai Aye the aura vi0 saM0 1300 taka unake astitvakA patA lagatA hai| (dekho manirmita vidvadvatnamAlA meM ' paNDita pravara AzAdhara zIrSa phalakha ) ataH somadevakA vaiyAvRtya karanevAle vizAlakIrti dUsare nahIM ho sakate | paM0 AzAdhara ke pAsase paDhakara dI ve dakSiNake aura cale Aye hoNge| 1 Aho! Shrutgyanam Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka seya satAnamalacetasi visphuratI ko zabdArNava vyAkaraNakA kartA hI prakaTa kiyA vRttiH sadA nutapadA parivartiSISTa / gayA hai| svasti zrIkolhApUradezAMtarvArjurikAmahAsthAnayudhiSThi- aba dekhanA cAhie ki ye meghacandra aura mAgarAvatAramahAmaNDalezvaragaMDarAdityadevanirmApitatribhuvanatilaka-- candra Adi kauna the aura kaba hue haiM:jinAlaye zrImatparamaparamechizrIgomanAthazrIpAdapadmArAdhanabalena ye meghacandra AcArasArake kartA vIranandi si. vAdImapatrAMku.zrIvizAlakItipaDitadevavaiyAvRtyata:zrImacchi ... ddhAnta cakravartIke guru hI mAlUma hote haiN| ye baDe lAhArakulakamalamAtaDatejaHpuMjarAjAdhirAjaparamezvaraparamabhaTA -- bhArI vidvAn the / inheM siddhAntatAmeM jinasena pazcimacakravartizrIvIrabhojadeva vijayarAjye zavakasaha-. aura vIrasenake sadRza, nyAyameM akalaMkake mazatasamAviMzati 1127 tamakrodhana saMvatsare svasti samAna aura vyAkaraNa meM sAkSAt pUjyapAda sadRza sanastAna vayavidyAcakracakravartizrIpUjyapAdAnuraktacetasA zrI-- batalAyA hai| zravaNabelagolake naM047, 50 aura matsomadevamunIzvareNa viraciteyaM zabdArNavacandrikA nAma 52 nambarake zilAlekhole mAlUma hotA hai ki inavRttiriti / iti zrIpUjyapAdakatajainendramahAvyAkaraNa kA svargavAsa zaka saMvat 1037 (vi0 saM01972) sampUrNam / " meM aura unake zubhacandradeva nAmaka ziSyakA svargayazastilakacAeke kartA saprasiddha sAmadeva- vAsa zaka saMvata 2068 (vi0 saM0 12.3)meM huA sUri inase pahale hue hai| kyoMki unakA ukta campU thaa| tathA unake dUsare ziSya prabhAcandradevane zaka zaka saMvat 881 [vi. 1016] meM samApta huA saM0 104 (vi0 saM0 1976) meM eka mhaapuujaaprthaa| ataeva unase aura inase koI sambandha nahIM tiSThA karAI thI / jaya somadevane zabdArNavacandrihai, yaha spaSTa hai| kA meghacandrake praziSya haricandra ke lie zaka saM0 isa pranthake maMgalAcaraNameM nIce likhe do zloka 1927 (vi0 saM0 1262 ) meM banAI thI, taba megha candrakA samaya vi0 saM01172 ke lagabhaga mAmA zrIpUjyapAdamamalaM guNanandidevaM jA sakatA hai| somAmarapratipapUjitapAdayugmam / nAgacandra nAmake do vidvAn ho gaye haiM, eka siddha samunnatapadaM vRSabhaM jinendra paparAmAyaNake kartA nAgacandra jinakA dUsarA nAma sacchabdalakSaNamahaM vinamAmi vIram // 1 // abhinava paMpa thA, aura dUsare labdhisAraTIkAke kartA, zrImUlasaMghajalajapratibodhabhAno nAgacandra / pahale gRhastha the aura dUsare muni / madhendudIkSitabhujaMgasudhAkarasya / abhinava paMpake gurukA nAma bAlacandra thA jo meghacarAddhAntatoya nidhivRddhikarasya vRtti ndrake sahAdhyAyI the, aura dUsare svayaM bAlacandrake raMbhe harIduyataye varadIkSitAya // 2 // ziSya the / ina dUsare nAgacandra ke ziSya haricandrainameM se pahale zlokameM pUjyapAda, guNanandi aura .. ke lie yaha vRtti banAI gaI hai / inheM jo 'rAddhAnta somadeva ye vizeSaNa vIra bhagavAnako diye haiN| ma toyAnidhivRddhikara 'vizeSaNa diyA hai usase mA. dUsare zlokameM kahA hai ki yaha TIkA mUlasaMghIya : lUma hotA hai, ki ye siddhAntacakravartI yA siddhA-" ke ziSya nAgacandra (bhujaMgasudhAkara aura nta zAstrAMka zAtA yA TIkAkAra hoNge| unake ziSya haricandra yatike lie banAI jAtI hai| 2-zabdArNavaprakriyA / yaha jainendra prakriyAke guNamandikI prazaMsA purAdi dhAtupAThake anta meM nAmase chapI hai; parantu hamArA anumAna hai ki isa.. bhI eka padyameM kI gaI hai jisakA antima dharaNa 1 mepacandra ke viSaya meM vizeSa jAnane ke lie dekho mANi kacandra granthamAlAke 'AcArasAra' kI bhUmikA zabdabrahmA sa jIyAd gunnnidhigunnnNdivrtiishssusaukhyH| 2 dekho, 'inskripzansa eTa zravaNabelagola ' kA 47 vA~ arthAt isameM zabdabrahmA vizeSaNa dekara guNanandi- zilAlekha / Aho! Shrutgyanam Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandI kA nAma zabdArNava-prakriyA hI hogaa| hameM isakI tIsare padyameM bhaTTArakaziromaNi zrutakIrti de. koI hastalikhita prati nahIM mila sakI / jisa vakI prazaMsA karatA huA kavi kahatA hai ki ve taraha abhayanandikI vRttike bAda usIke AdhArase mere manarUpa mAnasasarovarameM rAjahaMsake samAna ciraprakriyArUpa paMcavastu TIkA banI hai, usI prakAra kAla taka virAjamAna rahe / isameM bhI prasthakartA somadevakI zabdArNava-candrikAke bAda usIke ApanA nAma prakaTa nahIM karate haiM; parantu anumAnase AdhArase yaha prakriyA banI hai| prakAzakoMne isake aisA jAna paDatA hai ki ye zrutakIrtidevake koI kartAkA nAma guNanandi prakaTa kiyA hai| parantu jAna zipya hoMge aura saMbhavataH una zrutakIrtike nahIM par3atA hai isake antima zlokoMmeM guNanandikA nAma jo paMcavastuke kartA haiN| ye zrutakIrti paMcavastake dekhakara hI bhramavaza isake kartAkA nAma guNanandi kartAse pRthak jAna par3ate haiN| kyoMki inheM prakrisamajha liyA gayA hai / ve zloka nIce diye yAke kartAne 'kavipati ' batalAyA hai, vyAkaraNa jAte haiM: nahIM / ye ve hI zrutakIrti. mAlUma hote haiM jinakA satsaMdhi dadhate samAsamabhivaH syAtAyanAmonnataM samaya pro0 pAThakane zaka saMvat 1045 yA vi0 saM0 nitiM bahutaddhitaM kRtamihAkhyAtaM yazaHzAlinam / 1980 batalAyo hai / zravaNabelagolake jainaguruoMne saiSA zrIguNananditAnitavapuH zabdArNavaM nirNaya cArukIrti paMDitAcArya ' kA pada zaka saMvat nAvatyAzrayatAM vivikSumanasA sAkSAtsvayaM prakriyA / / 1 // 1039 ke bAda dhAraNa kiyA hai aura pahale 'cAraduritamadebhanizuMbhakumbhasthalabhedanakSamomanakhaiH / kIrti inhIM zrutakItike putra the| zravaNabelagolake guNanandI bhuvi cira jiiyaat|| 2 108 ve zilAlekhameM inakA jikara hai aura inakI sanmArge sakalasukhapriyakare saMjJApite sadane bahuta hI prazaMsA kI gaI hai| likhA haiprA( divAsassucaritravAnamalaka: kAMto vivekI priyH| tatra sarvazarIrirakSAkRtamatirvijitendriyaH / soyaM yaH zrutakIrtidevayatipo bhaTTArakottasako siddhazAsanavarddhanapratilabdhakIrtikalApakaH // 22 // raMramyAnmama mAnase kavipatiH sadrAjahaMsazciram // 3 vizrutazrutakIrtibhaTTArakayatissamajAyata / inameMse pahale padyakA Azaya pahale likhA jA prasphuradvacanAmRtAMzuvinAzitAkhila hRttmaaH||23|| cukA hai| usase yaha spaSTa hotA hai ki guNanandike prakriyAke kartAne inheM bhaTTArakosaMsa aura zrutazabdArNayake lie yaha prakriyA nAvake samAna hai| kIrtidevayatipa likhA hai aura isa lekha meM bhI bhaTTA. aura dUsare padyameM kahA hai ki siMhake samAna guNana- rakayati likhA hai| ataH ye donoM eka mAlUma hote ndi pRthvIpara sadA jayavanta rahe / mAlUma nahIM, haiM / Azcarya nahIM jo inake putra aura ziSya cAraina pose isa prakriyAkA kartRtva guNanandiko kIrti paNDitAcArya hI isa prakriyAke kA ho| kaise prApta hotA hai / yadi isake kartA svayaM guNana samaya-nirNaya / ndI hote to ve svayaM hI apane lie yaha kaise kahate te . 1)zAkaTAyana vyAkaraNa aura usakI amoza zAkAyata vyAkaraNa ki ve guNanandi sadA jayavanta rahe / inase to tinAmakI TIkA donoM hI ke kartA zAkaTAyana nAmasApha prakaTa hotA hai ki guNanandi granthakartAse ke AcArya hai, isa bAtako pro. ke. vI. pAThakane koI pRthaka hI vyakti hai jise vaha zraddhAspada sama- aneka pramANa dekara siddha kiyA hai aura unhoMne jhatA hai| arthAt yaha nissaMdeha hai ki isake kA yaha bhI batalAyA hai ki amoghavRtti rASTrakUTa rAjA guNanandike atirikta koI dUsare hI haiN| 1dekho 'sisTabhsa Apha saMskRta prAmara' pRSTha 67 // 1 chapI huI pratike antameM " iti prakriyAvatAre 2 dekho, merA likhA 'karnATaka jaina kavi' pRSTha 20 / 3 dekho, kRdvidhiH SaSThaH smaaptH| samApteya prakriyA / " isa taraha jainasiddhAntabhAskara, kiraNa 2.3, pRSTha 18 / chapA hai| isase bhI isakA nAma jainendra prakriyA nahIM 4 dekho, iMDiyana eNTikverI, jilda 43, pRSTha 205-12 jAna pdd'taa| meM pro. pAThakakA lekha: Aho Shrutgyanam Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga, amogha varSake samayameM usIke nAmase banAI gaI liDgasya lakSma hI samasya vishessyukthai| isase yaha siddha hotA hai ki zAkaTAyana vyA- muktaM mayA parimitaM tridazA ihAryAH // 31 // karaNa ( sUtra ) amoghavarSake samayameM athavA usase isase bhI siddha hotA hai ki vi0 saM0 850 ke kucha pahale banAyA gayA hogaa| amoghavarSane zaka lagabhaga jainendra prakhyAta vyAkaraNoM meM ginA jAtA saMvat 737 se 800 taka (vi0 saM0872 se 135 thaa| ataeva yaha isa samayase bhI pahalekA banA taka) rAjya kiyA hai / ataH yadi hama zAkaTAyana huA honA caahie| sUtroMke bananekA samaya vi0 saM0 850 ke lagabhaga 3) harivaMzapurANa zaka saMvat 705 (vi0 saM0 mAna leM, to vaha vAstavikatA ke nikaTa hI rhegaa| 84.)-kA banA huA hai| isa samaya yaha samApta ___ zAkaTAyana vyAkaraNako bArIkIke sAtha dekhane huA hai / usa samaya dakSiNameM rASTrakUTa rAjA kRSNa se mAlUma hotA hai ki vaha jainendrase pIche banA (zubhatuMga yA sAhasatuMga) kA putra zrIvallama (govi. huA hai / kyoM ki usake aneka sUtra jainendrakA mdarAja dvitIya ) rAjya karatA thaa| isa rAjAne zaka anukaraNa karake race gaye haiM / udAharaNake lie 697 te 705 taka [vi0 832 se 840 ] taka rAjya jainendra ke " vasteDha " (4-1-154 ), " zilAyA- kiyA hai / isa harivaMzapurANameM pUjyapAda yA devana. DhaH, (4-1-155) "Dhaca" (41-209) Adi vikI prazaMsA isa prakAra kI gaI haiH .. satroMko zAkaTAyanane thoDA bahuta pheraphAra karake haiMdracandrArkajainendravyApi (Di vyaakrnnkssinnH| adhaSA jyoM kA tyoM le liyA hai| jainendrakA eka sUtra devasya devavanyasya na vadate giraH katham // 31 // hai.." TidAdiH " (1-1.51) zAkaTAyamane ise yaha bAta nissandeha hokara kahI jA sakatI hai ki jyoM kA tyoM rakha kara apanA pahale adhyAya, pahale jainendravyAkaraNake kartA devamandi vi. saM 800 se pAdakA 52 vAM sUtra banA liyA hai / isa sUtrako bhI pahaleke haiN| lakSya karake bhaTTAkalaMkadeva apane rAjavArtika (1- 4) upara batalAyA cukA hai ki tatvArtharAja5.1, pRSTha 37 ) meM likhate haiM- "kacidavayave Ti- vArtikameM jainendra vyAkaraNake eka sUtrakA hamAlA dAdiriti / " aura bhaTTAkalaMkadeva zAkaTAyana tathA diyA gayA hai / isI taraha "sarvAdiH sarvanAma" amoghavarSase pahale rASTrakUTa rAjA sAhasatuMgake [1.1.35 ] satra bhI jainendrakA hai, aura usakA samayameM hue haiM, ata eva yaha nizcaya hai ki aka- ullekha rAjavArtika adhyAya 1 sUtra 11 kI vyAkhyAne laMkadevane jo 'TidAdi ' sUtrakA pramANa diyA hai, phiyA gayA hai| isase siddha hai ki jainendra vyAkaraNa baha jainendra ke sUtrako hI lakSya karake diyA hai, zAka. rAjavArtikase pahalekA banA huA hai| rAjavArtikaTAyanake sUtrako lakSya karake nahIM / isase yaha ke kartA akalaMkadeva rASTakaTa rAjA sAhasatuMgasiddha huA ki zAkaTAyana jainendrase pIchekA banA jisakA dUsarA nAma zubhatuMga aura kRSNa bhI haihuA hai| arthAt jainendra vi0 saM0850 se bhI pahale kI sabhAma gaye the, isakA ullekha zravaNabelagolakI bana cukA thaa| malliSaNaprazastimeM kiyA gayA hai: aura sAhasatuMga2) vAmanapraNIta liGgAnuzAsana nAmakA eka ne zaka saMvat 675 se 697 [vi. saM. 820 se prastha abhI hAla hI gAyakavADa oriyaMTala sArI 832] taka rAjya kiyA hai| yadi rAjavArtikako jame prakAzita huA hai| isakA kartA paM0 vAmana hama isa rAjAke hI samayakA banA huA mAne, rAekUTa rAjA jagattuMga yA govinda tRtIyake samaya- to bhI jainendra vi. sa. 80. se pahalekA banA huA meM huA hai aura isa rAjAne zaka 76 te 736 siddha hotA hai| (vi0851-871) taka rAjya kiyA hai| yaha grantha - kartA nIce likhe padyameM janendrakA ullekha karatA hai. 1 deva devandikA hI saMkSipta nAma hai / zabdArNavacandritryADipratimatha vAraruca sacAndra kAmeM 1-4-114 sUtrakI vyAkhyAmeM likhA hai-.-"devopajailendralakSaNagata vividhaM tathAnyat / imalekazeSavyAkaraNam / " Aho ! Shrutgyanam Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] jainendra smAkaraNa aura AcArya devanandI ukta pramANAse yaha to nizcaya ho gayA ki tabataka hameM devanandiko kundakundAmnAya aura jainendra ke kartA vikrama saM0 8.. se pahale hae dezIyagaNake AcArya vadananandikA ziSya haiM / paraMtu yaha nizcaya nahIM huA ki kitane ziSya mAnane meM koI doSa nahIM dikhatA / unakA pahale hue haiN| isake lie Ageke pramANa dekhie| samaya vikramakI chaThI zatAbdikA prAraMbha bhI prAyaH 5-markarA ( kurga ) meM eka bahuta hI prAcIna tAmrA nizcita samajhanA caahie| patra milA hai / yaha zaka saMvata:88 (vi0saM0523) 6-isa samayakI puSTimeM eka aura bhI acchA kA likhA huA hai| usa samaya gaMgavaMzIya rAjA pramANa milatA hai| vi0 saM0990 meM bane hue 'da. AvinIta rAjya karatA thaa| avinIta rAjAkA nA- rzanasAra nAmaka prAkRta granthameM likhA hai ki pUjya. ma bhI isa lekha meM hai| isameM kundakundAnvaya aura pAdake ziSya vajranandine vi0 saM0526 meM dakSiNa dezIyagaNake muniyoM kI paramparA isa prakAra dI huI mathurA yA madurAmeM drAviDasaMghakI sthApanA kI:-- hai:-guNacandra-- abhayanandi-zIlabhadra-zAnanandi siripujjapAdasAmA dAviDasaMbassa kA (go dulo / guNanandi aura vadananandi / pUrvokta avinIta rAjA NAmaNa vajjaNaMdI pAhaDavedI mahAsatyo / ke bAda usakA putra durdhinIta rAjA huA hai / hisTrI paMcasae chavvIse vikkamarAyassa maraNapattassa / Apha kanaDI liTarecara nAmaka aMgarejI grandha aura davikhaNamaharAjAdo dAviDasaMbo mahAmoho / 'karnATakakAvacaritra' nAmaka kanaDI granthake anu isase bhI pUjyapAdakA samaya vahI chaThI zatA. sAra isa rAjAkA rAjyakAla I0 sana 182 se 512 (vi0539-69) taka hai| yaha kanaDI bhASAkA bdikA prAraMbha nizcita hotA hai| kavi thaa| bhAravike kirAtArjunIya kAvyake 15 vai pro. pAThakake prmaann| sargakI kanaDITIkA isane likhI hai| karnATakakavicaritrake kartA likhate haiM ki yaha rAjA pUjya suprAsaddha itihAsa paM.kAzInAtha bApUjI pAThaka ne apane zAkaTAyana vyAkaraNasambandhI lekhame kucha pAda yatIndrakA ziSya thA / ataH pUjyapAdako hame vikramakI chaThI zatAbdike prAraMbhakA grandhakartA mA pramANa aise diye haiM jinase aisA bhAsa hotA hai ki jainendra ke samayakA mAno antima nirNaya ho gyaa| nanA caahie| markarAke ukta tAmrapatrase bhI yaha ina pramANoMko bhI hama apane pAThakoMke sammukha yAta puSTa hotI hai| vi. saMvat 553 meM avinIta rAjA thaa| isake 16 varSa bAta vi0 saM0 539 meM upasthita karadenA cAhate haiM; parantu sAtha hI yaha bhI kaha denA cAhate haiM ki ye pramANa jisa navipara usakA putra durvinIta rAjA huA hogA, ataeva u.. khar3e kiye gaye hai, usameM kucha bhI dama nahIM hai |jaisaa sakA jo rAjyakAla batalAyA gayA hai, vaha avazya ki hama pahale siddha kara cuke hai jainendrakA asalI DIka hogaa| aura jina vadananandike samaya ukta tAmrapatra likhA gayA hai, saMbhavataH unhIMkI ziSya sUtragATha vahI haiM jisapara abhayanandikI mahAvRtti racI gaI hai: parantu pAThaka mahodayane jitane pramANa paramparAmai balki unhIM ke ziSya yA prazivya jainndrke| diye haiM, ve saba zabdArgavacandrikAke sUtrapAThako kartA devanandi yA pUjyapAda hoMge / kyoM ki tAmrapatra kI muniparamparA nanyanta nAma hI adhika haiM, aura - asalI jainendrasUtra mAnakara diye hai| isa kAraNa ve tabataka grAhya nahIM ho sakate jabataka ki puSTa inakA bhI nAma nanyanta hai| itanA hI nahIM balki * pramANAMse yaha siddha nahIM kara diyA jAya ki zabdA. inake ziSya vannanandikA nAma bhI nanyanta hai / ataH NavacandrikAkA pATha hI ThIka hai aura isake viruddhameM jabataka koI pramANa isakA virodhI na mile, diye hue hamAre pramANoMkA pUrA pUrA khaNDana na kara 1 iMDiyana eNTakverI, jilda 1, pRSTa 363-65 aura diyA jAya / epigrAphikA karnATikA, jinda 1 kA pahalA lekha / 2 Ara. . narasiMhAcArya, ema0 e0 ruta / 1 dekho iMDiyana eNTikverI jilda 43, pAra 205-12 / Aho! Shrutgyanam Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga. -jainendrakA eka sUtra hai-"hastAdeyenudyaste- "zadvacchunakaraNAgnizarmakRSNadarbhAd bhRguvatsavasiSThavRSa gaNaye ceH '' [ :-3-36 ] / isa sUtrake anusAra ci' brAhmaNAmAyaNe " 2-4-36 / kA 'cAya' ho jAtA hai, usa avasthAmeM jaba ki isa sUtrakI amoghvRttiimeN| hAthase grahaNa karane yogya ho, ut upasargake bAda na "AnizarmAyaNo vaarssgnnyH| agnishmirnyH|' ho aura corI karake na liyA gayA ho / jaise 'puSpa isa taraha vyAkhyA kI hai| prcaayH'| hastAdeya na hone se pApapracaya,uta upasarga ina sUtroMse yaha bAta mAlama hotI hai ki pANihonese 'pugyoccaya' aura corI honese 'puSpapracaya' nimeM vArSagaNya ' zabda siddha nahIM kiyA gayA hai hotA hai| isa sUtra meM ut upasargake bAta jo 'cAya' jaba ki jainendra meM kiyA gayA hai| vArSagaNya 'sAMkhya honekA niSedha kiyA gayA hai, vaha pANinimeM, + kArikAke kattA IzvarakRSNakA dUsarA nAma hai aura usake vArtikamai aura bhASyameM bhI nahIM hai| parantu suprAsaddha cInI vidvAn DA0 Takkusuke matAnusAra kI kAzikAvRttime 3-3-40 sUtrake vyA- IzvarakRSNa vi0 saM0 507 ke lagabhaga vidyamAna the| khyAnameM haiM-" uccayasya pratiSedho vaktavyaH / " isa- isase nizcaya huA ki jainendravyAkaraNa IzvarakRSNase siddha hotA hai ki kAzikAke kartA vAmana aura ke bAda --vi0 saM0507 ke bAda aura kAzikAse jayAdityane ise jainendraparase hI liyA hai aura pahale-vi0 saM0 717 se pahale--kisI samaya jayAdityakI mRtyu vi. saM0717ma ho cukI thI banA hai| aisA cinI yAtrI isigane apane yAtrAvivaraNama 3-jainendrakA aura eka sUtra hai--"gurudayAda likhA hai| ataH jainendravyAkaraNa vi0 saM0 717 bhAdyukte'dve" (3-2-25 ) / zAkaTAyanane bhI ise se bhI pahalekA banA huA honA caahie| apanA 2-4-224 vAM sUtra banA liyA hai / hemaca2-pANini vyAkaraNameM nIce likhA huA eka ndrane thoDAsA parivartana karake "uditagurorbhA dyukte'bde" (6-2-25) banAyA hai| isa sUtrama dvAdaza"zaradanachunakadIda bhRguvatsAgrAyaNeSu / " varSAtmaka bArhaspatya saMvatsarapaddhatikA ullekha kiyA 4-1-1.2 / 1 isa saMvatsarakI utpatti baispatikI gati parase huI hai, isake sthAnameM jainendrakA sUtra isa prakAra hai isa kAraNa ise bAIspatya saMvatsara kahate haiM / jisa samaya " zaradUcchanakadAgnizama kRSNaraNAt bhRguvatsAgrAyaNavRSa yaha mAlUma huA ki nakSatramaNDalamase bRhaspatikI eka gaNabrahmaNavAsaSThe / " 3-1-134 / pradakSiNA lagabhaga 12 varSameM hotI hai, usI samaya isa saMvaisIkA anukaraNakArI sUtra zAkaTAyanameM isa sarakI utpatti huI hogI, aisA jAna paDatA hai / jisa tarahataraha kA hai: sUryakI eka pradakSiNAke kAlako eka saura varSa aura usake 12 veM bhAgako mAsa kahate haiM, usI taraha isa paddhatimeM guruke 1 ina pramANoMmeM jahA~ jahA~ jainendrakA ullekha ho, vahA~ vahA~ pradakSiNA kAlako eka guruvarSa aura usake lagabhaga 12 veM zabdArNava-candrikAkA sUtrapATha samajhanA caahie| sUtroM ke bhAgako garumAsa kahate the / sUryasAnnidhyake kAraNa guru varSameM nambara bhI usake anusAra diye gaye haiN|| kucha dina asta rahakara jisa nakSatrameM udaya hotA hai, usI . * 'hastAdaye' hastenAdAne'nudi vAci citro ghatra bhavatya. nakSatra ke nAma guruvarSake mAsoMke nAma rakhkhe jAte the / ye pataye / puSpapracAyaH / hastAdeya iti ? puppapracyaM garuke mAsa vastutaH saura varSA ke nAma hai, isa kAraNa inheM kati tahazikhare / anudIti kiM ? phaloccayaH / asteya caitra saMvatsara, vaizAkha saMvatsara Adi kahate the| isa paddhatihati ki? phalapacayaM karoti cauryeNa (zabdArNava-candrikA ko acchI taraha samajhane ke lie svargIya paM0 zaMkara bAlakRSNa dIkSitakA " bhAratIya jyotiHzAstrAcA itihAsa" aura +-pANinikA sUtra isa prakAra hai- "hastAdAne cerstye| DaoN. phlITake ' gupta inskripzansa meM inhIM dIkSita mahAza( 3-3-40) yakA a~garejI nibandha paDhanA caahie| kucha dina asta 29 Aho! Shrutgyanam Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandI gayA hai / yaha paddhati prAcIna gupta aura kadambavaMzI jainendrokta anya AcArya / / rAjAoMke samaya taka pracalita thI, isake pANini Adi vaiyAkaraNoMne jisa taraha apanese kaI pramANa pAye gaye haiN| prAcIna guptoMke zaka saM. pahaleke vaiyAkaraNoM ke nAmoMkA ullekha kiyA hai usI vat 397 se 150 [vi0 saM0 450 se 585] taka taraha jainendrasUtroMmeM bhI nIce likhe AcAyA~kA taka ke pA~ca tAmrapatra pAye gaye haiN| uname catrAdi ulekha milatA hai:-- saMvatsaroMkA upayoga kiyA gayA hai aura inhIM guptoMke -rAd bhuutbleH| 3-4-83 / samakAlIna kadambavaMzI rAjAmRgezavarmAke tAmrapatra meM 2-guNe shriidttsyaastriyaam|1-4-34 / bhI pauSa saMvatsarakA ullekha hai / isase mAlUma hotA 3-ruvRSimRjAM yazobhadrasya / 2-1-99 / hai ki isa bRhaspati saMvatsarakA sabase pahale ulle 4-rAtreH rutiprabhAcandrasya / 4-3-18. / kha karanevAle jainendravyAkaraNake karttA hai aura isa 5-vetteH siddhasenasya / 5-1-7 // lie jainendrakI racanA kA samaya IsvI sankI 6-catuSTaya samantabhadrasya / 7-4-140 / pA~cavI zatAbdike uttarArdha (vikramakI chaThI zatA jahAM taka hama jAnate haiM, ukta chahoM AcArya bdIkA pUrvArdha ) ke lagabhaga honA caahie| yaha to granthakA to ho gaye haiM, parantu unhoMne koI vyApahale hI batAyA jA cukA hai ki jainendrakI racanA karaNa grantha bhI banAye hoMge, aisA vizvAsa nahIM IzvarakRSNake pahale arthAt vi0 saM0 507 ke hotA / jAna paDatA hai, pUrvokta AcAryAka granthoM meM pahale nahIM ho sakatI, kyoM ki usameM vArSagaNyakA jo jadA jadA prakArake zabdaprayoga pAye jAte hoMge ullekha hai| unhIM ko vyAkaraNasiddha karaneke lie ye saba pAThaka mahAzayane ina pramANoMmeM 'hastAdeyenu- sUtra race gaye haiM / ina AcAryoM se jina jinake dyastaye ceH', 'zaradacchunakadAgnizamakRSNaraNAt grantha upalabdha haiM, unake zabdaprayogoMkI bArIkI bhRguvatsAgrAyaNavRSagaNabrAhmaNavasiSThe' aura 'gurU- ke sAtha jAMca karanese isa bAtakA nirNaya ho dayAd bhAyuktabde ' sUtra diye haiM, parantu ye tInoM hI sakatA hai / AzA hai ki jaina samAjake paNDita jainendra ke asalI sUtrapAThameM ina rUpomeM nahIM haiM, gaNa isa viSayameM parizrama karanekI kRpA kareMge / ataeva inase jainendrakA samaya kisI taraha bhI ni- 1 bhUtabali / inakA paricaya indranandikRta zcita nahIM ho sakatA hai / zrutAvatAra kathAmeM diyA gayA hai / bhagavAn mahAhA~, yadi jainendrakI koI svayaM devanandikRta vRtti vIrake nirvANake 683 varSa bAda taka aMgajJAnakI upalabdha ho jAya, jisake ki honekA hamane anu- pravRtti rhii| isake bAda vinayadhara, zrIdatta, zivamAna kiyA hai. aura usameM ina sUtroMke viSayako datta, aura ahahatta nAmake cAra ArAtIya muni hue pratipAdana karanevAle vArtika Adi mila jAyaM-mi- jinheM aMga aura pUrvake aMzoMkA zAna thA / inake la jAnekI saMbhAvanA bhI bahuta hai to avazya bAda arhadvali aura mAghanandi AcArya hue / inheM hI pAThaka mahAzayake ye pramANa bahuta hI upayogI una aMzoMke bhI kucha aMza jJAna rhaa| inake bAda siddha hoNge| dharasena AcArya hue / inhoMne bhUtabali aura puSpadapAThaka mahAzayake ina pramANoMke ThIka na hone nta nAmaka do muniyoMko vidhipUrvaka adhyayana karAyA para bhI darzanasArake aura markarAke tAmrapatrake pramA- aura ina donone mahAkarmaprakRtiprAbhRta yA SaTalaNDa nn| yaha bAta lagabhaga nizcita hI hai ki nAmaka zAstrakI racanA kI / yaha granthe 36 hajAra jainendra vikramakI chaThI zatAbdIke prAraMbha kI zloka pramANa hai| isake prAraMbhakA kucha bhAga puSpa racanA hai 1 saMbhavataH yaha grantha mUDabidrI ( maMgalora) ke jainabhaNDArama maujada hai| Aho! Shrutgyanam Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 jaina sAhitya saMzodha... [bhAga 1 danta AcAryakA aura zeSa bhUtabalikA banAyA huA viduSviNISu saMsansa yasya nAmApi kIrtitam / hai| vIranirvANasaMvat 683 ke bAda pUrvokta saba AcArya nikharvayati tadarva yazAbhadraH sa pAtu naH // 46 kramase hue, yA akramase; aura unake bIca meM kitanA inake viSayameM aura koI ullekha nahIM milA aura kitanA samaya lagA, yaha jAnane kA koI bhI sAdhana na yahI mAlama haA ki inake kauna nahIM hai / yadi hama inake bIcakA samaya 250 varSa kauna grantha haiM / AdipurANake ukta zlokase to ve mAna le to bhUtabalikA samaya vIranirvANa saMvat 933 tArkika hI jAna paDate haiM / (zaka saMvat 328 vi0 saM0 463 ) ke lagabhaga prabhAbandra | AdipurANameM nyAya kumudacandro. nizcita hotA hai / aura isa hisAbase ve pUjyapAda dayake kartA jina prabhAcandrakA smaraNa kiyA hai, svAmasi kucha hI pahale hue hai, aisA anumAna unase ye pRthaka aura pahaleke mAlama hote hai| hotA hai| kyoM ki candrodayake kartA akalaGkabhaTTake samaya meM 2 zrIdatta / vikramakI 9 vI zatAdhdike suprasiddha hue haiM, isalie unakA jikra jainendra meM nahIM ho lekhaka vidyAnandana apane tatvArthazlokavArtikameM sktaa| mAlUma nahIM, ye prabhAcandra kisa granthake zrIdattake 'jalpanirNaya' nAmaka pranthakA ulezva katA hai aura kala hae hai| kiyA hai: 5 siddhasena / ye siddhasena divAkarake nAmase dviprakAraM jagau jalpaM tattva-prAtibhagocaram / prasiddha hai / ye baDe bhArI tArkika hue haiN| svargIya niSaSTavAdinA jatA zrIdatto jlpnirnnye|| DA0 satIzacandra vidyAbhUSaNakA khayAla thA ki viisase mAlUma hotA hai ki ye 13 vAdiyA kramakI sabhAke 'kSapaNaka ' nAmaka ratna yahI the| jItanevAle baDe bhArI tArkika the / AdipurANaka AdipurANameM inakA kavi, aura pravAdigajakesarI kartA jinasenasarine bhI inakA smaraNa kiyA hai kahakara aura harivaMzapurANameM sUktiyoMkA ko ka aura inheM yAdigajAkA prabhedana karaneke lie siMha hakara smaraNa kiyA hai| nyAyAvatAra, sammatitarka, batalAyA hai:-- kalyANamandirastotra aura 20 dvAtriMzikAyeM (stu zrIdattAya namastasmai tapaH zrIdIptamUrtaye / tiyAM ) inakI upalabdha haiM / yadi vikramakA samaya kaNThIravAyitaM yena pravAdIbhaprabhedane / / 45 IsAkI chaThI zatAbdI mAnA jAya-jaisA ki promo kSamUlara AdikA mata haiM-to siddhasena isI samaya vIranirvANa saMvata 683 ke bAda jo ArAtIya savata 683 ka bAda jA 4 ArAtAya meM hue haiM aura lagabhaga yahI samaya jainendra ke banamuni hue haiM, unameM bhI eka kA nAma zrIdatta hai| nakA hai| unakA samaya vIranirvANa saM0 710 ( zaka saM0 1 6 samantabhadra / digambara sampradAyake ye bahuta95-vi0 saM0 230 ) ke lagabhaga hotA hai / yaha bhI saMbhava hai ki ArAtIya zrIdatta dUsare ho aura jalpa hI prasiddha AcArya hae haiM / bIsoM digambara granthanirNayake kartA dUsare / tathA inhIM dUsarekA ullekha kAroMne inakA ullekha kiyA hai / ye bar3e bhArI tA rkika aura kavi the| inakA gRhasthAvasthAkA nAma jainendrameM kiyA gayA ho| varma thaa| ye phaNimaNDala (?) ke uragapura-narezake 3 yazobhadra / AdipurANameM saMbhavataH inhIM yazobhadrakA smaraNa karate hue kahA hai _*siddhasaga IzvakI 6 Tho zatAbdIse bahuta pahale ho gaye hai| kyA ki vikramakI 5 vIM zatAbdAMmeM ho jAne vAle 1 trailokyasArake kartA nemicandra'ne aura harivaMza AcArya lavAdIne siddhasenake sammAtitarka Upara TIkA purANake kartIne vAra nirvANasa 605 varSa bAda zakakAla likhI thii| hamAre vicArase siddhasena vikramakA prathama zatA. mAnA hai| unhIkI gaNanAke anusAra hamane yahA~ zaka saMvat bdimeM hue haiN| diyA hai| saMpAdaka-jai. sA. saM. Aho I Shrutgyanam Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1 jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandI 83 putra the| inake banAye hue devAgama (AptamImAMsA), sA grantha hai aura sundara upadezapUrNa hai| paM0 AzAyuktyanuzAsana, bRhatsvayaMbhUstotra, jina zataka dharane isapara eka saMskRta nibandha likhA hai| aura ratnakaraNDa zrAvakAcAra, ye grantha chapa cuke haiN| inake sivAya kahA jAtA hai ki inake banAye harivaMzapurANameM inake eka 'jIvasiddhi' nAmaka hue aura bhI kaI grantha hai| sarvArthasiddhikI bhUmikAmeM granthakA ullekha milatA hai| pakhaNDasUtroMke pahale zrIyuta paM0 kalApA niTavene likhA hai ki cikitsApAMca khaNDoMpara bhI inakI banAI huI 48 hajAra zAstrapara bhI pUjyapAdasvAmIke do grantha upalabdha hote zloka pramANa saMskRta TIkAkA ullekha milA hai| haiM, jinamese ekame cikitsAkA aura dUsareme auSadho AvazyakasUtrakI malayagirikRta TIkAme ' Adya- tathA dhAnyokA guNanirUpaNa hai / parantu paNDitazrI stuitikAro'pyAha ' kahakara inake svayaMbhU stotrakA mahAzayane na to ukta andhokA nAma hI likhA hai eka padya uddhRta kiyA hai| isase mAlama hotA hai ki aura na yahI likhane kI kRpA kI hai ki ve kahA~ upa ye siddhasenase bhI pahale ke granthakartA hai| kyoMki labdha haiM / zubhacandrAcAryakRta jJAnArNavake nIce siddhasena bhI stutikArake nAmase prasiddha hai| likhe zlokake 'kAya' zabdase bhI yaha bAta abhI taka ina donoM hI AcAryokA samaya nirNIta dhvanita hotI hai ki pUjyapAdasvAmIkA koI ci. nahIM huA hai| kitsA grantha hai : apAkurvanti yadvAcaH ka.yavAkacittasaMbhavam / pUjyapAdake anya grantha / kalaGkamaginAM soya devanandI samasyate / / anendra ke sivAya pUjyapAdasvAmIke banAye hapa pUneke bhANDArakara risarca inTiTyUTameM 'pUjyaabataka kevala tIna hI grantha upalabdha hue haiM aura pAdakRta vaidyaka' nAmakA eka grantha hai'| yaha Adhaniye tInoM hI chapa cuke haiM: ka kanaDImeM likhA huA kanaDI bhASAkA grantha hai| 1-sarvArthasiddhi / digambara sampradAyameM AcArya para isameM na to kahIM pUjyapAdakA ullekha hai ' aura na yahI mAlUma hotA hai ki yaha unakA banA. umAsvAtikRta tatvArthasUtrakI yaha sabase pahalI yA huA hogaa| TIkA hai / anya saba TIkAyeM isake bAdakI haiM vijayanagarake harihararAjAke samayameM eka maMgaaura ve saba isako Age rakha kara likhI rAja nAmakA kanaDI kavi huA hai / vi0 saM0 1416 ke lagabhaga usakA astitva kAla hai| 2-samAdhitaMtra / isameM lagabhaga 100 zloka haiM, sthAvara viSoMkI prakriyA aura cikitsApara usaisa lie ise samAdhizataka bhI kahate haiM / adhyA. ne khagendramaNidarpaNa nAmakA eka grantha likhA hai| smakA bahuta hI gaMbhIra aura tAttvika grantha hai| isa isameM vaha Apako pUjyapAdakA ziSya batalAtA hai para kaI saMskRta TIkAyeM likhI gaI haiN| aura yaha bhI likhatA hai ki yaha grantha pUjyapAdake 3-issttopdesh| yaha kevala 59zlokapramANa choTA. ma. vaidyaka granthase saMgRhIta hai / isase mAlUma hotA hai ki pUjyapAda nAmake eka vidvAn vikramakI terahavIM 1lekhaka mahAzayake isa kathana meM ki.samantabhadra siddhasenase zatAbdime bhI ho gaye he aura loga bhramavaza unhIMbhI pahale hue haiM, koI pramANa nahIM hai| hamAre vicArase ke vaidyaka granthako janendra ke kartAkA hI banAyA haA siddhasena samanmabhadra ke purogAmI hai| isa viSaya ke vizeSa samajhakara ullekha kara diyA karate haiN| vicAra jAnane ke liye, isa patra ke prathama aMkameM prakAzita vRttavilAsa kavikI kanaDI dharmaparIkSAkA jo 'siddhasena divAkara aura svAmaH samantabhadra' zIrSaka hamA- padya pahale uddhRta kiyA jA cukA hai usameM do gra. rA lekha dekhanA caahie| ndhoMkA aura bhI ullekha hai, eka pANinivyAkasaMpAdaka-jai. sA. saM. 1 naM. 1066, sana 1887.91 kI riporTa / Aho! Shrutgyanam Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga raNakI TIkAkA aura dUsarA yaMtramaMtraviSayaka satyatAkI jarA bhI paravA na karanevAle aura zAstrakA / pUjyapAdvArA pANinikI TIkAkA likhA sAmpradAyikatAke mohameM bahanevAle lekhaka kisajAnA saMbhava nahIM hai. paranta sAtha hI vRttavilAsa taraha tilakA tADa banAte haiN| ko pUjyapAdake jinendrabuddha' nAmase bhI yaha bhrama ho isa caritako candrayya nAmaka kavine duHSama gayA ho to Azcarya nhiiN| kyoM ki pANinikI kAlake paridhAvI saMvatsarakI Azvina zukla5, zukrakAzikA vRttipara jo nyAsa hai usake katAkA bhI vAra, tulAlanameM samApta kiyA hai| yaha kavi karnAnAma' jinendravuddhi hai| isa nAmasAmyase yaha samajha Taka dezake malayanagarakI brAhmaNagalI' kA rahane liyA jA sakatA hai ki pUjyapAdane bhI pANinikI vAlA thaa| vatsagotrI aura maryavaMzI brAhmaNa bammaNAke TIkA likhI hai / nyAsakAra 'jinendrabuddhi' vAsta- do putra hue sAtappA dubba brahmarasa aura vijayappA / vameM bauddhabhikSu the aura ye apane nAmake sAtha 'zrI vijayappAke brahmarasa aura brahmarasa ke devappA huA / bodhisattvadezIyAcArya ' isa bauddha padavIko lagAte isI devappAkI kusumammA nAmaka putrIse kavi cahaiM / pUjyapAdake kanaDI carita lekhakana likhA ndrayya kA janma huA thaa| ki pANini pUjyapAdake mAmA the aura pANinike caritakA sArAMza yaha hai:adhare pratyako unhoMne hI pUrNa kiyA thA; karnATaka dezake 'kole' nAmaka grAmake mAdhavaparantu isa samaya aisI bAtopara vizvAsa nahIM nahIM bhaTTa nAmaka brAhmaNa aura zrIdevI brAhmaNIse pUjya kiyA jA sktaa| pAdakA janma huaa| jyotiSiyone bAlakako trilojainAbhiSaka ' nAmaka eka aura pranthakA ji kapUjya batalAyA, isa kAraNa usakA nAma pUjyapAda kara "jainendra nijazabdabhAgamatulaM " Adi zlo- rakkhA gyaa| mAdhavabhaTTane apanI strIke kahanese ko kiyA gayA hai / yaha zloka upara pRSTa 65 meM diyA jainadharma svIkAra karaliyA / bhaTTajIke sAlekA nAma jA cukA hai| jahAM taka hamArA khayAla hai jainAbhi- pANini thA, use bhI unhoMne jainI bananeko kahA, Seka aura yaMtramaMtraviSayaka grantha bhI anya kisI parantu pratiSThAke khayAlase vaha jainI na hokara muDIpajyapAdake banAye hue hoge aura bhramase inake gaMDagrAmameM vaiSNava saMnyAsI ho gyaa| pUjyapAdakI samajha liye gaye hoNge| kamalinI nAmaka choTI bahina huI, vaha guNabhaTTako kanaDI pUjyapAdacaritameM pUjyapAdake banAye hue byAhI gaI / guNa bhaTTako usase nAgArjuna nAmaka atyatiSThAlakSaNa aura zAntyaSTaka nAma stotrakA putra huaa| bhI jikara hai| pUjyapAdane eka bagIceme eka sAMpake muMhameM phaMse puujypaad-crit| hue meMDakako dekhA ! isase unheM vairAgya ho gayA anya baDe baDe AcAryoMke samAna pUjyapAdake aura ve jaina sAdhu bana gaye / / jIvanasambandhI ghaTanAosa bhI hama aparicita pANini apanA vyAkaraNa raca rahe the / vaha pUrA haiN| unake jAnanekA koI sAdhana bhI nahIM hai| si. na hone pAyA thA ki unhoMne apanA maraNakAla vAya isake ki ve eka samartha AcArya the aura nikaTa AyA jAna liyA / isase unhoMne pUjyapAda hamAre upakArake lie aneka grantha banAkara rakha se jAkara kahA ki ise Apa pUrA kara diijie| gaye haiM, unakA koI itihAsa nahIM hai| Age hama unhoMne pUrA karanA svIkAra kara liyaa| eka kanaDI bhASAke pajyapAda-caritakA sArAMza pANini dAnavaza marakara sarpa hae / eka bAra dete haiM, jisase una logoMkA manoraMjana avazya usane pUjyapAdako dekhakara phUtkAra kiyA, isapara hogA, jo apane pratyeka mahApuruSakA jIvanacarita- pUjyapAdana kahA, vizvAsa rakkho, maiM tumhAre vyAcAhe vaha kaisA hI ho-paDhaneke lie utkaMThita rahate karaNako pUrA kara duuNgaa| isake bAda unhoMne pANi. haiM / vidvAn pAThaka isase yaha samajha sakeMge ki ni vyAkaraNako pUrA kara diyA / Aho! Shrutgyanam Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2 ] isake pahale ve jainendra vyAkaraNa, arhatpratiSThAla kSaNa, aura vaidyaka jyotiSa Adike kaI grantha raca cuke the / jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandI guNabhaTTa ke mara jAnese nAgArjuna atizaya daridrI ho gayA / pUjyapAdane use padmAvatIkA eka maMtra diyA aura siddha karanekI vidhi batalA dI / padmA vatIne nAgArjunake nikaTa prakaTa hokara use siddharasakI banaspati batalA dii| isa siddharasase nAgArjuna sonA banAne lagA / usake garvakA parihAra karaneke lie pUjyapAdane eka mAmUlI vanaspati se kaI ghar3e siddharasa banA diyA / nAgArjuna jaba parvatoMkoM suvarNamaya banAne lagA, taba dharaNendra - padmAvatIne use rokA aura jinAlaya banAne ko kahA / tadanusAra usane eka jinAlaya banavAyA aura pArzvanAthakI pratimA sthApita kI / pUjyapAda pairoMmeM gaganagAmI lepa lagAkara videhakSetrako jAyA karate the| usa samaya unake ziSya vananandine apane sAthiyoMse jhagaDA karake drAviDa saMghakI sthApanA kI / nAgArjuna aneka maMtra taMtra tathA rasAdi siddha karake bahuta hI prasiddha ho gayA / ekabAra do sundarI striyAM AI jo gAne nAcane meM kuzala thiiN| nAgArjuna unapara mohita ho gayA / ve vahIM rahane lagIM aura eka dina avasara pAkara use mArakara aura usakI rasaguTikA lekara calatI banI / pUjyapAda muni bahuta samayataka yogAbhyAsa karate rahe / phira eka devake vimAnameM baiThakara unhoMne aneka tIrthoM kI yAtrA kii| mArgameM eka jagaha una kI dRSTi naSTa ho gaI thI, so unhoMne eka zAntyaSTraka banAkara jyoM kI tyoM kara lii| isake bAda unhoMne apane grAma meM Akara samAdhipUrvaka maraNa kiyA / " isa lekha ke likhanemeM hameM zraddheya muni jinavijayajI aura paM0 behacaradAsa jIvarAjajI se bahuta adhika sahAyatA milI hai / isa lie hama uka donoM sajjanoMke prati kRtA prakaTa karate haiN| munimahodaya kI kRpAse hamako jo isa lekha samyandhI sAmagrI prApta huI hai. yaha yadi na milatI to 85 yaha lekha zAyada hI isa rUpameM pAThakoMke sammukha upasthita ho sakatA / panA - bhAdrakRSNa 6 saM0 1977 vikramIya pariziSTa | [ bhagavadvAgvAdinIkA vizeSa paricaya ] isake prAraMbha meM pahale 'lakSmIrAtyantikI yasya Adi prasiddha maMgalAcaraNakA zloka likhA gayA aura usakI jagaha yaha zloka aura utthAnikA thA / parantu pIchese usapara haratAla phera dI gaI hai| likha dI gaI hai oM namaH pArzvaya / tvaritamahima dUtAmaMtritanAdbhutAtmA, viSamamapi maghonA pRcchatA zabdazAstram / zrutamadaripurAsId vAdivRndAgraNInAM paramapadapaTuryaH sazriye vIradevaH // > aSTavArSikospi tathAvidhabhaktAbhyadhanApraNunnaH sa bhagavAnidaM prAha - siddhiranekAntAt / 1-1-1 / isake bAda sUtrapATha zurU ho gayA hai| pahale patrake Upara mArjinameM eka TippaNI isa prakAra dI hai| jisameM pANini Adi vyAkaraNoMko aprAmANika ThaharAyA hai / 8 pramANapadavyAmupekSaNIyAni pANinyAdipraNati sUtrANi syAtkAravAditra dUratvA sarivrAjakAdibhASitavat / apramANAni ca kapolakalpanAmalinAni hInamAtRkatvAttadvadeva | " isake bAda pratyeka pAdake anta meM aura Adi meM isa prakAra likhA hai jisase isa sUtrapADhake bhagaH vatpaNIta honemeM koI sandeha bAkI na raha jAya " iti bhagavadvAgvAdinyAM prathamAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH / anamaH pAvaya / sa bhagavAnidaM prAha / " sarvatra 'namaH pAzrvAya' likhanA bhI hetupUrvaka hai| jaba granthakartA svayaM mahAvIra bhagavAn haiM taba unake granyameM unase pahaleke tIrthakara pArzvanAthako hI namaH skAra kiyA jA sakatA hai / dekhie, kitanI dUratakakA vicAra kiyA gayA hai| Age adhyAya 2 pAda 2 ke ' sahvahcalyApateriH (64) sUtrapara nimna prakAra TippaNI dI hai aura isase Aho! Shrutgyanam Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka 86 siddha kiyA hai ki yadi yaha vyAkaraNa bhagavatkRta na ho to phira siddha haima ke amuka sUtrakI upapatti nahIM baiTha sakatI ! - "1 idaM zabdAnuzAsanaM bhagavatkartRkameva bhavati / 'sahUbahU calyApatorirdhAJarusRjanameH kiliMda cavat Gau sAsahivAvAhacA - cAlapApati, sakhicakredadhijajJinamIti siddha haimasUtrasyA'nyathAnupapatteH / sarvavarmapANinyostu 'AhavaNopadhAlopinAM kidvaica 1, AgamahanajanaH kikinau liT ceti 2 / " isake bAda 3-2-22 sUtrapara isa prakAra Tippa NI dI hai " kathaM na vyacaH prAgbharateSyAdi / kSetrAdiniyApi zikSAvizeSAH / kumArazabdaH prAcyAnAmAzvinaM mAsamUcivAn / tu taMtre vAcakaM madhusarpiSaH // ityAdyanyathAnupapatteriti bauTikatimiropalakSaNam / isake bAda 3-4-42 sUtra ( steyArhasyaM ) para phira eka TippaNI haiN| dekhie - " idaM zabdAnuzAsanaM bhagavatkartRkameva bhavati / arhata stonta ca 1, sahAyAdvA 2, sAkhe vaNigdtaHdyaH 3, stenAnnalukU ce 4, ti siddha hemasUtrAnyadhAnupapatteH / zazinyAdI svAIreyazabdaM prati sUtrAbhAvAt / kathaM sarasvatIkaMThAbharaNe tadAptiH ? aindrAnusArAdarhatazabdataveti pa / 3+ phira 3-4-40 sUtra ( rAtreH prabhAcandrasya ) para eka TippaNI hai / isameM bauTikoM yA digambariyoMkA satkAra kiyA gayA hai / " idaM zabdAnuzAsanaM bhagavatkartRkameva bhavati / rAtreH prabhAcanvasya sUtrasya prakSepatA sphuTatvAt / ato bauTiketimirapa lakSaNe devananditA mohaH prakSeparajasori cet / cirAya bhavatA rAtreH prabhAcandrasya jIvyatAM // paMcottaraH kaH svAnAsI: prabhedo na yasya yaH (?) / vismayo ramayeH ziSTayA sa taM ceddevanandinamiti // vikramAdRtukhayugAbde 406 devanandI, tato guNanaMdi-kumAnaMdi lokacaMdrAnaMtara muniraiyugAbde prathamaH prabhAcaMdra iti bauTike / " 1 yaha ' bauTikamatatimiropalakSaNa nAmakA koI grantha hai aura saMbhavataH isI vAgvAdinI kartAkA banAyA huA hogA | isakA patA lagAnekI bar3I jarUrata hai / isase di gambara aura zvetAmbara sampradAyasambadhI aneka bAtoM prakAza paDegA / para [ bhAga 1 isI taraha 4-37 ( vetteH siddhasenasya ) sUtra para likhA hai "vetteH siddhasenasya, catuSTayaM samaMtabhadrasya prakSepa 'rvAcyatA sphuTatvAt, rAtraH prabhAcandrasya vaditi bauTikatimiropalakSaNe / anta meM 5-4-65 ( zachAmi ) sUtrapara eka TivpaNI dI hai jisameM pANini Adi vaiyAkaraNoMkI asarvajJatA siddha kI gaI haiM prayogAzAtanA mAbhUdanAdisiddhA hi prayogAH / jJAninA tu kevalaM te prakAzyate na tu kriyaMta itei / ataeva zarachoTIti pANinIyasUtraM vargaprathamebhyaH zakAraH kharayavaraparaH zakAH 3cha. kAraM naveti sarvavarmakartRkakAlApaka sUtrAnusAri / ataeva pANinyAdayo'sarvajJA iti siddhaM / ataeva teSAM tattvata AptatvAbhA va iti siddhiH / navabhyaH prabhRtinisale nirjara se mukhyA yadi yukirate maskariNaiva bhavatkatamAstena tu sArasvatavAgdevyA / zarachoTipramukhaiH sUtre svaccha pravRtti dAdarzI kAlApApajIvI pANinirajinatvaM prati nAvyaktaH / " jahAM sUtrapATha samApta hotA hai, vahAM likhA hai :ityAkhyadbhagavAnarhantvendra mudaM vahan / vAdivatrajacandraH svamaMdirAbhimukho'bhavat // " Age grantha prazasti dekhie " / namaH oM namaH sakalakalA kauzala pezalazIlazAline pA. vaya pArzvapAzvIya / svasti tatprayacanasudhA samudralahara sniAyiyo mahAmunibhyaH / parisamAptaM ca jainendra nAma mahAvyAkaraNaM / tadidaM yatsvayaM zrI vIraprabhumai ghone pRcchate prakAzayAMcakAra / sapAdalakSavyAkhyAnakaparamatamadAMdhakArApahAraparamamiti zramicaramparamezvara pAdaprasAda vizadasyAdvAdanaya samupAsanaguNakoTimatkauTika gaNAvirbhUtacidvibhUtiH vimalamada cAMdrakula vipula bRhattaponigama nirgata nAgapurIya svaccha gacchasamutthamutpavipArzva caMdrazAkhAsukhAkRta surutivara rAmeMdUpAdhyAyacArucaraNAraviMdara jorAjI - madhukarAnukaravAcakapadavIpavitritAkSayacaMdra varaNebhyaH sudhI raktacaMdram | zrIvArAta 2267 vikramanRpAttu saM. 1797 phAlgunasitrayodazI bhaume takSakAkhyapurasthene ratnarSiNA darzanapAvitryAya likhitaM ciraM naMdyAt / " granthake pahale patrakI khAlI pIThabhara bhI kucha TippaNiyAM haiM aura unameM adhikAMza hI haiM jo upara dI jA cukI haiN| zeSa isa prakAra haiM: Aho ! Shrutgyanam Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] . jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandI fyh oM namaH paashrvaay| jainendramaindrata: siddhahamato jayahemavat / prakRtyaMta dUratvAnnAnyatAmatumarhati / kathaM iMdrazcaMdraH kazirutnApizalI zAkaTAyanaH / pANinyamarajineMdrA jayaMtyaSTA hi shaabdikaaH|| iti ? caturthI taddhitAnu lakSaNAt / yadiMdrAya jineMdreNa kaumArapi niruupitN| aiMdra jaineMdra miti tatyAhuH zabdAnuzAsanaM / yadAvazyakaniyukta: aha taM ammApiaro jANittA ahiyaahavAsa tu / kayakoualaMkAraM lehAyariassa uvaNiti / / sakko a tassamakkhaM bhayavaMtaM AsaNe nivesittaa| saha salakkha punche vAgaraNaM avayavA iMdaM / / iti // tadavayavAH kecana upAdhyAyena gRhItAH / tatazcandra vyAkaraNa saMjAtAmAta hribhdrH| yattu devanaMdivoTikaM pUjyapAda icchiMtastadgurukAH - pUjyapAdasya lakSaNa / dvisaMthAnakaveH kAvyaM ratnatrayamapazcimam / iti dhanaMjayakaSAttadayuktaM / neti cetkathaM janadramiti / dvAdazasvaramadhyAmati cenna / itaropapadasyAbhAgat / jainakumArasaMbhava. var3hAteriti cenna / kumAravAdadai prati zleSAbhAvAt thArIti katataddhitabhAvAcca / tarhi lakSmIrAtyaMtikI yasya niravadyA vabhAsane / devanaMditapUjeze namastasmai svayaMbhuve / kA gatiriti cet / lakSapIrAtyaMtikIpadyamupajJezasya kiMtarI / aiMdratvayaki tatvArthe mokSamArgasya padyavat // 1 mibAdayazcatprathamaM yadi haimetvpekssyte| kAlA pakAdina tathA paTavaindra mahate kRtiH|| pUrvatra / mi vas mas 1 sip thas tha 2 tipa tas jhi 3 iDU vahi mahi1 thas AyAM dhvaM 2 ta AtAm jha 3 iti / AkhyAtarIti prati devarAje mibvasmaso yaH pitaH rAditAdAH / jIvaM prapannAhamamAttha vizva tattvAdima svAM matimAtmanAthaM // 2 tarhi siddhasenAdivizeSApi durnivAra iAte cenna / jAtAmAtrapi ciTThAya pratyAtmazaroM si yH| janatA kA varAkIyaM parAtman vIra tatpura / iti bauTikamatatimiropalakSaNasya turye'dhakAze / iMdrajinedro pratyuttariNau yadato - TAtaddhitatastvamAsa mabiDhAreyamadra jaineMdraM vyAkaraNAnAM / siddhimanekAMtAdicchoM aExaxpArha tyatathArIte haimAgIkRtavarmanprakSepAryavijeyaciraMjIyA iti prasanna caMdrotpale (1) / 1 isake Age 4-3-7 sUtrakA TippaNA jaisA hI likhA hai aura phira 1-4-40 sUtrakI TippaNIke 'devanandimatA' Adi do zloka diye haiN| 2 isake Age 5-4-65 sUtrakI TippaNI dI hai| Aho! Shrutgyanam Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jaina sAhitya saMzodhaka gaMdhahastimahAbhASya kI khoja aura AptamImAMsA ( devAgama ) kI svataMtratA / [ lekhaka - zrIyuta bAbU jUgalakizorajI, mukhtAra / ] kahA jAtA hai ki bhagavAn zrIsamantabhadrAcAryane tatvArtha sUtra para ' gaMdhahasti mahAbhASya nAmake eka mahAna graMtha kI racanA kI thI, jisakI loka saMkhyAkA parimANa 4 hajAra hai| yaha graMtha bhAratake kisI bhI prasiddha bhaMDAra meM nahIM pAyA jaataa| vi dvAnoMkI icchA isa graMtharAjako dekhaneke liye bar3I hI prabala hai / bambaI ke suprasiddha seTha zrImAn mA NikacaMda hIrAcaMdajI je0 pI0 ne isa graMtharatnakA darzana mAtra karAnevAleke vAste 500 rupayekA na kada pAritoSika bhI nikAlA thA / paraMtu kheda hai ki koI bhI unakI isa icchA ko pUrA nahIM kara sakA aura ve apanI isa mahatI icchAko hRdayameM rakhakhe hue hI isa saMsAra se kUca kara gaye / niHsandeha jainAcAryoM meM svAmI samantabhadrakA Asana bahuta hI U~cA hai / ve eka bar3e hI apUrva aura a dvitIya pratibhAzAlI AcArya ho gaye haiM / unakA zAsana mahAvIra bhagavAna ke zAsanake tulya samajhA jAtA hai aura unakI AptamImAMsAdika kRtiyoMko dekhakara baDe baDe vAdI vidvAn cakita hote haiN| aisI hAlata meM AcArya mahArAjakI isa mahatI kR tike liye jisakA maMgalAcaraNa hI AptamImAMsA ( devAgama ) kahA jAtA hai, yadi vidvAn loga utkaMThita aura lAlAyita ho tA isameM kucha bhI, Azcarya aura asvAbhAvikatA nahIM hai / aura yahI kAraNa haiM ki abhI taka ila graMtharatnakI khojakA prayatna jArI hai aura aba videzoM meM bhI usakI talAza kI jA rAha hai| hAla meM kacha samAcArapatroM dvArA yaha prakaTa [ bhAga 1 huA thA ki pUnA lAyabrerI kI kilI sUtrI parasa AsTriyA dezaka eka nagarakI lAyabrerImai ukta naMthake astitvakA patA calatA hai| sAtha hI, usakI kApI karaneke liye do eka vidvAnoMko vahA~ bhejane aura kharca ke liye kucha caMdA ekatra karanekA prastAva bhI upasthita kiyA gayA thA / hama nahIM kaha sakate ki graMtha ke astitvakA yaha samAcAra kahA~ taka satya hai aura isa bAtakA yathocita nirNaya karaneke liye abhI taka kyA kyA prayatna kiyA gayA hai| paraMtu itanA jarUra kaheMge ki bahutase bhaMDAroMkI sUciyA~ aneka sthAnoM para bhramapUrNa pAI jAtI haiM / panA lAyabrerIkI hI sUtrI meM siddhasena divAkarake nAmase ' vAdigajagaMdhahastin ' nAmake eka mahAn graMtha kA ullekha milatA hai jo yathArtha nahIM hai / vahA~ isa nAmakA koI graMtha nhiiN| yaha nAma kisI dUsare hI graMtha ke sthAna para galatIse darja ho gayA hai / aisI hAlata meM kevala sUcI ke AdhAra para AsTriyA jaise sudUradezakI yAtrA ke liye kucha vidvAnoMkA nikalanA aura bhArI kharca uThAnA yuktiyukta pratIta nahIM hotA / behattara tarIkA, isake liye, yaha ho sakatA hai ki vahA~ke kisI prasiddha phoTogrAphara ke dvArA ukta graMthake Adya ke 10-20 patroMkA phoTo pahale ma~gAyA jAya aura una parasa yadi yaha nirNaya ho jAya ki vAstava meM vaha graMtha vahI mahAbhASya graMtha hai to phira usake zeSa patroMkA bhI phoTo Adi ma~gA liyA jAya / astu / graMbake vahA~ astitva vi SayameM abhI taka hamArA koI vizvAsa nahIM hai| Aho! Shrutgyanam Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2 ] gandhahastimahAbhASyakI khoja AsTriyA ke eka prasiddha nagarakI prasiddha lAyabrerI meM ukta graMtha maujUda ho aura harmana jaikobI jaise khojI vidvAnoM ko usakA patA taka na lage, yaha bAta kucha samajha meM nahIM AtI / hameM isa graMtha viSaya meM yaha bAta bhI bahuta khaTakatI hai ki ' Apta mImAMsA' arthAt ' devAgama ' zAstrako, jo kula 114 zlokaparimANa hai, isakA maMgalAcaraNa batalA yA jAtA hai / devAgama bhAratake prAyaH sabhI prasiddha bhaMDAroMmeM pAyA jAtA hai / usa para aneka TIkA, TippaNa aura bhASya bhI upalabdha haiM / akalaMkadevakI ' aSTazatI' aura vidyAnaMda svAmIkI 'aSTasahasrI' usIke bhAgya aura mahAbhASya haiN| jisa graMthakA maMgalAcaraNa hI itane mahattvako liye hue ho vaha zeSa saMpUrNa graMtha kitanA mahattvazAlI hogA aura vidvAnoMne usakA kitanA adhika saMgraha kiyA hogA. isake batalAne kI jarUrata nahIM hai / vijJa pAThaka sahaja hI meM isakA anumAna kara sakate haiM / pa raMtu to bhI aise mahAna graMthakA bhAratake kisI bhaM DA meM astitva na honA, usake zeSa aMzoMpara TI kA-TippaNakA milanA to dUra rahA unake nAmoMkI kahIM cataka na honA, yaha saba kucha kama Azca maiM DAlanevAlI bAteM nahIM haiM / aura inaparaseM taraha tarahake vikalpa utpanna hote hai / yaha khayAla paidA hotA hai ki kyA samantabhadrane 'gaMdha hastimahAbhASya nAmakA koI graMtha banAyA hI nahIM aura unakI A tamImAMsA ( devAgama ) eka svataMtra graMtha hai ? yadi banAyA to kyA vaha pUrA na ho sakA aura AptamI mAMsA taka hI banakara raha gayA ? yadi pUrA ho gayA thA to kyA phira bana kara samApta hote hI kisI kAraNa vizeSase vaha naSTa ho gayA ? yadi naSTa nahIM huA to kyA phira pracalita siddhAMtoMke viruddha usameM kucha aisI bAta thI jinake kAraNa bAda ke A cAryoM khAsakara bhaTTArakoko use lupta karane kI ja rUrata par3I athavA bAdako usake naSTa ho jAnekA koI dUsarA hI kAraNa hai : ina saba vikalpoMko choDakara abhI taka hameM yaha bhI mAlUma nahIM huA ki. 1 samantabhadrane 'gaMdhahastimahAbhASya' nAmakA koI graMtha banAyA hai, 2 vaha umAsvAtike tattvArtha satrakA bhASya hai, 3 usakI zlokasaMkhyA 84 hajAra I 89 hai aura 'devAgama' stotra usakA a dima maThAcaraNa hai: ina saba bAtoMkI upalabdhi kahAMse hotI hai - kauna ne prAcIna AcArya ke kisa graMthase ina saba bAtoMkA patA calatA hai ? yaha dUsarI bAta hai ki Ajakalake acche acche vidvAn na sirpha jaina vidvAna balki satIzacaMdra vidyAbhUSa va bhAratI jaise ajaina vidvAna bhI apane apane graMthoM tathA lekhAmeM ina saba bAtoMkA ullekha karate hue dekhe jAte haiN| paraMtu ye saba ullekha eka dUsare kI dekhAdekhI haiM. pa rIkSAse unakA koI sambandha nahIM aura na ve jAMca tola kara likhe gaye haiM / isI prakAra ke kucha ullekha pichale bhASApaMDitoMke bhI pAye jAte haiM / Adhunika ullekhAse isa viSayakA koI Tokana ya nahIM ho sakatA / aura na hama unheM esI hAlatameM vinA kisI hetuke pramANakoTi meM rakha sakata haiM / hamArI rAyameM ina saba bAtAke nirNayArtha vikalpoMke samAdhAnArtha aMtaraMga khojakI bahuta bar3I jarUrata hai| hameM sabase pahale videzo meM jAnese bho pahale-apane gharake sAhityako gaharA TaTolanA hogA; taba kahIM hama yathArtha nirNaya para pahu~ca sakeMge / ina saba astu / isa viSaya meM hamane Ajataka jo kucha khoja kI hai aura usake dvArA hameM jo kucha mAlUma ho sakA hai use hama apane pAThakoMke vicArArtha aura yathArtha nirNayakI sahAyatArtha nIce prakaTa karate haiM: 1 - umAsvAtike tattvArthasUtrapara sarvArthasiddhi, rAjavArtika, zlokavArtika aura zrutasAgarI nAmakI jo TIkAe~ upalabdha haiM unameM, jahAM taka hamAre dekhanemeM AyA kahIM bhI 'gaMdhahasti mahAbhASya nAmollekha nahIM hai aura na isI bAta kA koI ullekha pAyA jAtA hai ki samantabhadrane ukta tattvArthasUtrapara bhASya likhA hai / samantabhadrakA astitvakAla ina saba kA oke banane se pahale mAnA jAtA hai| yadi ina TIkAoMke racayitA pUjyavAda, akalaMka deva, vidyAnanda aura zrutasAgara ke samaya meM samantabhadrakA usI sUtrapara aisA koI mahattvazAlI bhASya vidyamAna hotA to ukta TIkAkAra kisI na kisI rUpa meM isa bAtako sUcita jarUra karate, aisA hRdaya kahatA hai / paraMtu unake TIkAgranthoMse aisI koI sUcanA nahIM Aho! Shrutgyanam Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 pAI jAtI / pratyuta, zrutasAgarasUrine apane adhya- brahmanemidattane ArAdhanA kathAkozameM samayana viSayaka athavA TIkAke AdhAra viSayaka jina ntabhadrakI eka kathA dI hai paraMtu usameM unake kisI pradhAna granthoM kA ullekha apanI TIkAkI saMdhiyoMmeM bhI gandhahastimahAbhASyake nAmakI koI upalabdhi kiyA hai unameM sApha taurasa zlokavArtika aura nahIM hotii| sarvArthasiddhikA hI nAma pAyA jAtA hai, gandhahasti- 6- saMskRta prAkRtake aura bhI bahutase upalabdha mahAbhASyakA nahIM / yadi aisA mahAn grantha unheM grantha jo dekhanameM Aye aura jinameM kisI na kisI upalabdha hotA to koI vajaha nahIM thI ki ve usa. rUpase samantabhadrakA smaraNa kiyA gayA hai unama kA bhI sAthame nAma'llekha na karate / bhI hameM spaSTarUpase kahIM gandhahAsta mahAbhASyakA 2-AptamImAMsA ( devAgama ) para, jise gandha- nAma nahIM milA / aura dUsara aneka vidvAnoMse jo hastimahAbhASyakA maMgalAcaraNa kahA jAtA hai, isa isa viSayameM daryApta kiyA gayA to yahI uttara samaya tIna saMskRta TIkAe~ upalabdha hai| eka 'vasu. milA ki gandhahasti mahAbhAdhyakA nAma kisI prAnandivRtti,'dUsarI aSTazatI aura tIsarI aSTasahasrI' cIna grantha meM hamAre dekhane meM nahIM AyA, athavA hame inameMse kisI bhI TIkAmeM gandhahasti mahAbhASyakA kucha yAda nahIM hai| koI nAma nahIM hai, aura na yahI kahIM sUcita kiyA 7-granthake nAmameM 'mahAbhASya' zabdase yaha hai ki yaha AptamImAMsA grantha gandhAsti mahAbhA- macita hotA hai ki isa granthase pahale bhI tattvArthabhASyakA maMgalAcaraNa athavA usakA prAthamika satra para koI bhASya vidyamAna thA jisakI apekSA aMza hai| kisI dUsare granthakA eka aMza honekI ise mahAbhASya' saMjJA dI gaI hai / paraMtu digambara hAlatame aisI sUcanAkA kiyA jAnA bahuta kucha sAhityasa isa bAtakA kahIM koI patA nahIM calatA svAbhAvika thaa| 3-zrIindranandi AcAryake banAye hue zrutA ki samantabhadrase pahale bhI tattvArthasUtra para koI vatAra ' granthameM bhI samantabhadra ke sAtha, jahA~ karma bhASya vidyamAna thaa| rahI zvetAmbara sAhityakI prAbhUtapara unakI 48 hajAra zlokaparimANa eka bAta, so zvetAmbara bhaI isa bAtako mAnate hI haiM sundara saMskRta TIkAkA ullekha kiyA gayA hai vahA~ ki unakA maujUdA ' tattvArthAdhigama bhASya' svayaM gandhahasti mahAbhASyakA koI nAma nahIM hai| balki - umAsvAtikA banAyA huA hai| paraMtu unakI isa itanA prakaTa kiyA gayA hai ki ve dUsare siddhAnta mAnyatAko svIkAra karane ke liye abhI hama taiyyAra grantha ( kaSAya prAbhUta ) para TIkA likhanA cAhate nahIM haiM / unakA vaha anya abhI vivAdagrasta hai / the paraMtu unake eka sadharmI sAdhune dravyAdizuddhi. usake viSayameM hameM bahuta kucha kahane sunanekI jarU. kara prayatnoMke abhAvase unheM vaisA karanese roka / rata hai| isa para yadi yaha kahA jAya ki bAdako diyaa| bahuta saMbhava hai ki isake bAda unake dvArA bane hue bhASyoMkI apekSa bahuta baDA honeke kAraNa koI bar3A grantha na likhA gayA ho| ' use pacheise mahAbhASya saMjJA dI gaI hai to yaha mA4-zravaNabalgulake jitane zilAlekha nanA par3egA ki usakA asalI nAma 'gandhahasti bhadrakA nAma AyA hai unamese kisImeM bhI AcArya / bhASya ' athavA 'gandhahAsta' aisA kacha thA / mahAdayaka nAmake sAtha 'randhahasti mahAbhASya'kA 8-Upara jina pranyAdikokA ullekha kiyA gayA ullekha nahIM hai / aura.na yahI likhA milatA hai ki hai unameM kahIM yaha bhI jikara nahIM ha. ki samantaunhoMne tattvArthasatra para koI TIkA likhI hai| DaoN bhadrane 84 hajA zlokapAramANakA koI grantha racA unake ziSya zivakoTi AcAryake sambandha itanA hai aura isa liye gandhahasti mahAbhASyakA jo pari kathana jarUra pAyA jAtA hai ki unhoMne tatvArtha- mANa 84 hajAra kahA jAtA hai usakI isa saMkhyAkI sUtrako alaMkRta kiyA, arthAta usapara TIkA likhI bhI kisI prAcIna sAhityase upalabdhi nahIM hotii| (dekho zilAlekha naM0105) 9-jaba umAsvAtike tattvArthasUtrapara 84 hajAra Aho! Shrutgyanam Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baiMka 2] gandhahastimahAbhASya kI khoja lokaparimANa eka mahattvazAlI bhASya pahalese maujUda thA taba yaha bAta samajhameM nahIM AtI ki sarvArthasiddhi, rAjavArtika aura zlokavArtika ke banane kI jarUrata hI kyoM paidA huI / yadi yaha kahA jAya ki ye grantha gandhahasti mahAbhASyakA sAra lekara saMkSeparucivAle ziSyoMke vAste banAye gaye haiM to yaha bAta bhI kucha banatI huI mAlUma nahIM hotI; kyoMki aisI hAlata meM zrI pUjyapAda, akalaMkadeva aura vidyAnanda svAmI apane apane granthoMmeM isa prakArakA koI ullekha jarUra karate jaisA ki Ama taura para dUsare AcAryoM ne kiyA hai, jinhoMne apane granthoMko dUsare granthoMke AdhArapara athavA unakA sAra lekara banAyA hai / paraMtu cU~ki inameM aisA koI ullekha nahIM hai, isa liye ye sarvArthasiddhi Adi grantha gandhahastimahAbhASyake AdhAra para athavA usakA sAra lekara banAye gaye haiM aisA mAnaneko jI nahIM caahtaa| isake sivAya akalaMkadeva aura vidyAnandake bhASya vArtika ke DhaMgale likhe gaye haiM / ve 'vArtika' kahalAte bhI haiM / aura vArtikoM meM ukta, anukta, durukta, tInoM prakArake arthoko vicAraNA aura abhivyakti huA karatI hai, jisase unakA parimANa pahale bhASyoMse prAyaH kucha baDha jAtA hai / jaise ki sarvArthasiddhise rAjavArtikakA aura rAjavArtika zlokavArtikakA parimANa baDhA huA hai / aisI hAlata meM yadi samantabhadrakA 84 hajAra zloka saMkhyAvAlA bhAva pahale se maujUda thA to akalaMka deva aura vidyAnandake vArtikoMkA parimANa usase jarUra kucha bar3ha jAnA cAhiye thaa| parantu baDhanA to dUra rahA, vaha ulaTA usase kaI guNA ghaTa rahA hai| donoM vArtikI lokasaMkhyAkA parimANa kra. mazaH 16 aura 20 hajAra se adhika nahIM / aisI hAlatameM kamasekama akalaMka deva aura vidyAnandake samayameM gandhahasti mahAbhASyakA astittva svIkAra karaneke liye to aura bhI hRdaya tayyAra nahIM hotA / 10 - jisa AptamImAMsA ( devAgama stotra ) ko gandhahasti mahAbhASyakA maMgalAcaraNa batalAyA jAtA hai usakI antima kArikA isa prakAra hai itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAm / samyagmithyopadezArthavizeSapratipattaye // yaha kArikA jisa DhaMga aura jisa zailIse likhI gaI hai, aura isameM jo kucha kathana kiyA gayA hai usase AtamImAMsA ke eka bilakula sva tantra grantha honekI bahuta jyAdadda sambhAvanA pAI jAtI hai| isa kArikA ko dete hue vasunandI A cArya apanI TIkA meM ise 'zAstrArthopasaMhArakArikA ' likhate haiM, sAtha hI isa kArikAkI TIkAke anta meM graMthakartA bhI samaMtabhadrakA nAma 'kRtakRtyaH nirvyUDhatattvapratijJaH' ityAdi vizepaNake sAtha dete haiM, jisase mAlUma hotA hai ki isa kArikA ke sAtha granthakI samApti ho gaI, graMtha ke antargata kisI khAsa viSayakI nahIM / vidyAnaMdasvAmI aSTasahasrImeM, isa kArikA ke dvArA 'prArabdhanirvahaNa - ( prAraMbha kiye hue kAryako parisamApti ) Adiko sUcita karate hue TIkA meM likhate haiM " iti devAgamAkhye svoktapariccheda shaastre...| atra zastraparisamAptau " ina zabdoMse bhI prAyaH yahI dhvanita hotA hai ki devA mazAtra jo ki AptamImAMsAke zurU meM 'devAgama' zabda hone se usIkA dUsarA nAma hai, eka svataMtra graMtha hai aura usakI samApti isa kArikAke sAtha hI ho jAtI hai / ataH vaha kisI dUsare graMthakA Adima aMza athavA maMgalAcaraNa mAlUma nahIM hotA / 11 -- akalaMkadeva apanI aTazatIke AraM bha likhate haiM-"yenAcArya samantabhadrayatinA tasmai namaH saMtatam / kRtvA vitriyate stavo bhagavatA devAgamastatkRtiH " // 22 // C 91 vasunandI AcArya apanI devAgamavRttike antameM sUcita karate haiM " zrIsamaMtabhadrAcAryasya... devAgamAkhyAyAH kRte saMkSepabhUtaM vivaraNaM kRtam ... ..." karnATakadezastha humacA ji0 zimogA ke eka zilAlekha meM nimna AzayakA ullekha * mi. latA hai: * dekho jainahitaiSI bhAga 9, aMka 9, pRSTha 445 / Aho! Shrutgyanam Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 " akalaMkane samaMtabhadra ke devAgamapara bhASya likhA / atamImAMsA graMthako samajhAkara batalAne vAle vidyAnaM. diko namostu | "" ina saba avataraNoM se bhI prAyaH yahI pAyA jAtA hai ki samantabhadrakA' devAgama' unakI eka pRthak kRti athavA svataMtra graMtha hai| jaina sAhitya saMzodhaka 12- zrI zubhacaMdrAcAryaviracita pAMDavapurANakA eka padya isa prakAra hai: "samantabhadrA bhadrArtho bhAtu bhAratabhUSaNaH / devAgamena yenAtra vyakto devAgamaH kRtaH " // 15 // isa pathake dvArA graMthakartA mahAzaya, svAmI sama ntabhadrakA' bhAratabhUSaNa' Adi vizeSaNoMke sAtha smaraNa karate hue, prakaTa karate haiM ki unhoMne apane devAgama zAstra) ke dvArA- (gaMdhahastimahAbhASya athavA tatvArthasUtrakI TIkA dvArA nahIM ) jineMdra deva ke Agama ( jainAgama ) ko saMsArameM vyakta kara diyA hai / isase devAgamakI svataMtratA aura bhI spaSTa zabdoMmeM udghoSita hotI hai aura yaha pAyA jAtA hai ki saMsArameM samantabhadrakI vizeSa prasiddhakA kAraNa bhI unakA devAgama ' graMtha hI huA hai| yadi yaha devAgama koI pRthak graMtha na hokara gaMdhahasti mahAbhASyakA hI eka aMza usakA kevala maMgalAcaraNa hotA to koI vajaha nahIM thI ki usa mahAna graMthakA kahIM nAmollekha na karake usake kevala eka choTese aMzakA hI ullekha kiyA jAtA / usa saMpUrNa graMthake dvArA to aura bhI adhikatA ke sAtha jainAgama vyakta huA hogA phira usakA nAma kyoM nahIM ? aura kyoM Ama taurapara devAgama athavA AptamImAMsAkA hI nAmollekha pAyA jAtA hai ? jarUra isameM kucha rahasya hai aura vaha kamase kama devAgamakI svataMtratAkA samarthaka jAna paDatA hai / 6 13- zrIvidyAnaMdasvAmIne yuktyanuzAsana graMthakI TIkA likhate hue sabase pahale usakI utthA nikArUpase yaha vAkya diyA hai +6 zrIsamantabhadrasvAmibhira/ptamImAMsAyAmanyaye gavyava cchedAd vyavasthApitena bhagavatA zramitArhatAntyatIrthaMkara paramadevena mAM parIkSA kiM cikIrSavo bhavanta iti te pRSThA iva prAhu: / " 2 [ bhAga 1 isake bAda mUla graMthakA prathama padya uddhRta ki yA hai jo isa prakAra hai: 15 kI mahatyA bhuvi varddhamAnaM tvAM varddhamA stutigocaratvam / ninISavaH smo vayamadya vIraM vizIrNadoSAzyapaH zabandham // 1 // adya smin kAle pAvasa nasamaye / " vidyAnaMdAcArya ke isa saMpUrNakathanase mAlUma hotA hai ki svAmi samantabhadrane AptamImAMsA ( devAgama ) ke anantara ho- ukta graMthadvArA arhantadevakI parIkSA ke bAda hI- yuktyanuzAsana ' graMthakI racanA kI hai| yadi devAgama' ko gaMdhahastimahAbhAdhyakA eka aMga aura usakA Adima bhAga mAnA jAya to yuktyanuzAsanako bhI ukta mahAbhASyakA jAtA / yuktyanuzAsana samantabhadrakA, mahAvIra bhagatadanantara aMga kahanA hogA / paraMtu aisA nahIM kahA vAnakI stutiko liye hue hitAnveSaNakA upAya pratipAdaka eka svataMtra graMtha mAnA jAtA hai| nIce ke kucha padyoM aura unakI kathanazailI se bhI prAyaH aisA hI Azaya dhvanita hotA hai : " narAgAnnaH stotra bhavati bhavapAzacchidi suno, na cAnyeSu dveSa dapaguNakathAbhyAsakhalatA / kim nyAyAnyAyaprakRtaguNadoSajJamanasA, hitAntreSopAyastava guNakathAsaMgagaditaH" / / 64 / / - yaktyanuzAsana | zrImadvIjinezvarAma laguNastotraM parIkSekSaNaiH sAkSAtsvAmisamaMtabhadra gurubhistattvaM samIkSyAkhilam / proktaM yuktyanuzAsanaM vijayibhiH syAdvAdamAgI nugevidyAnaMdara tamidaM zrIsatyavAkyAdhipaiH || -- TI0 vidyAnandasvAmI / 66 4. jIvasiddhivivAha kRtayuktyanuzAsanam / vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRMbhate || 23 -- - harivaMze jinasenaH / aisI hAlatama 'devAgama ' ko bhI yuktyanuzAsanake sadRza gaMdhahastimahAbhASyakA koI aMga na mAna kara eka svataMtra graMtha kahanA cAhiye / 6 14 - zrI dharmabhUSaNayativiracita nyAyadIpakA' meM, sarvajJakI siddhi karate hue, AptamI - Aho ! Shrutgyanam Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] ndhahastimahAbhASyakI khoja mAMsAkA eka padya nimna prakArase uddhRta kiyA gayA hai / vahA~ Uparake sadRza mahAbhASyAdi zabdoM huA milatA hai: kA prayoga bhI nahIM hai, balki bahuta sIdhe sAde zabdomeM " taduktaM svAmibhirmahAbhASyasyAdAvAptamImAMsAprastAva sUkSmA- 'tadaktamAptamImAMsAyAM svAmisamaMtabhadrAcArtha:' aisA ntaritadUra ........... / " kahA gayA hai| dharmabhUSaNajIke samayase abataka aisA isase mAlUma hotA hai ki svAmI samantabhadra- koI mahAn viplava bhI upasthita nahIM huA ki praNIta 'mahAbhASya' kI AdimeM AptamImAMsA nA- jisase gaMdhahasti mahAbhASya jaise graMthakA ekadama makA eka prastAva hai / aura sirpha yahI eka ullekha lopa honA mAna liyA jAya / aura yadi aisA mAna hai jo abhI taka hameM isa viSayameM prApta ho sakA bhI liyA jAya to unase pahale prAcIna sAhityameM hai aura jisase pracalita pravAdako kucha AzvAsana usake ullekha na honekA kAraNa kyA hai, isakA milatA hai / yadyapi isa ullekhameM 'gaMdhahasti mahA- saMtoSajanaka uttara kucha bhI mAlUma nahIM hotaa| bhASya ' aisA spaSTa nAma nahIM hai, na isa 'mahA- aura isa liye hamArI rAyameM dharmabhUSaNajIkA upabhASya ' ko umAsvAtike tattvArthasUtrakA bhASya yukta ullekha pracalita pravAdapara hI avalambita hai / prakaTa kiyA hai, na yaha hI sUcita kiyA hai ki usa- pracalita pravAdapara aksara ullekha huA karate haiM kI saMkhyA 84 hajAra zloka parimANa hai aura aura ve bahutase graMthoM meM pAye jAte haiM / Ajakala isaliya saMbhava hai ki yaha mahAbhASya samantabhadrakA bhI, jaba ki gaMdhahastimahAbhASyakA kahIM patA nahIM uparyalikhita, 18 hajAra zloka saMkhyAkoliye hue, aura yaha bhI nizcaya nahIM ki kisI samaya usakA 'karmaprAbhRta' siddhAntavAlA bhASya ho athavA koI astitva thA bhI yA ki nahIM, bahutase acche acche dUsarA hI bhASya ho / aura usameM AcArya maho- vidvAn apane lekhoM tathA graMthoMmeM gaMdhahasti mahAdayane AvazyakatAnusAra, apane AptamImAMsA - bhASyakA ullekha paricita athavA nizcita graMthake taura thako bhI bataura eka prastAvake zAmila kara diyA para karate haiM, use tattvArthasUtrakI TIkA batalAte haiM ho, to bhI dharmabhUSaNake isa ullekhase prakRta gaMdha aura usake zlokoMkI saMkhyAkA parimANa taka dete hAsta mahAbhASyakA Azaya jarUra nikAlA jA sa haiM / yaha saba pracalita pravAdakA hI natIjA hai| katA hai / paraMtu jaba hama isa ullekhako Upara diye kabhI kabhI isa pracalita pravAdakI dhunameM arthakA hue saMpUrNa anusaMdhAnoMkI rozanI meM paDhate haiM aura anartha bhI ho jAtA hai, jisakA eka udAharaNa hama sAtha hI, isa bAtako dhyAnameM rakhate haiM ki apane pAThakoMke sAmane nIce rakhate haiMdharmabhUSaNajI vikramakI 15 vIM zatAbdIke ukta nyAyadIpikAmeM eka sthAnapara ye vAkya vidvAn haiM, to aisA mAlUma hotA hai ki diye haiM:yaha ulekha usa vaktake pracalita pravAda, tadviparItalakSaNoM hi saMzayaH / yadrAjavArtikam " akA-- lokokti athavA daMtakathAoMke Adhara para hI nizcitAparyudAsAtmakaH saMzayaH, tadviparito'nagrahaH " kiyA gayA hai / vAstavika tathyase isakA prAyaH iti / bhASyaM ca ] " saMzayo hi nirNayavirodhI natvagrahaH' koI sambandha nhiiN| aura na yaha mAnane athavA iti / kahanakA koI kAraNa hai ki dharmabhUSaNajIne paM0 khUbacandajIne nyAyadIpikApara likhI huI gaMdhahastimahAbhASyako svayaM dekhakara hI aisA apanI bhASATIkAme, ina vAkyoM kA anuvAda dete ullekha kiyA hai| yadi aisA hotA to khAsa gaMdhahaH hue, 'bhASya' zabdase 'gandhahastimahAmApya' kA stimahAbhASyakA bhI koI mahatvapUrNa ullekha rAjavA- artha mUcita kiyA hai arthAt, sarvasAdhAraNa para yaha rtikAdi graMthoMke sthAnoM meM athavA unake sAtha jarUra prakaTa kiyA hai ki saMzayo hi nirNayavirodhI natva pAyA jaataa| paraMtu aisA nahIM hai, nyAyadIpikAme vgrhH| yaha vAkya gandhahastimahAbhAgyakA eka vA dUsarI jagaha bhI AptamImAMsAkA hI ullekha kiyA kya hai / TIkAke 'saMzodhanakartA' paM0 vaMzIdharajI Aho! Shrutgyanam Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga 1 zAstrIne bhI unakI isa bAtako pAsa kara diyA hai- haiN| aura isaliye prAyaH una sabakI jA~ca aneka mArgoM arthAta, parakapara apane dvArA saMzodhana kiye jA- aura aneka pahalaoMse honI cAhiye / harapaka nekI muhara lagAkara isa bAtakI rajisTarI kara dI bAtakI asaliyatako khoja nikAlaneke liye gahare hai ki ukta vAkya gaMdhahastimahAbhASyakA hI vAkya anusaMdhAnakI jarUrata hai / tabhI kucha yathArtha nirNaya hai / parantu vAstavameM aisA nahIM hai| yaha vAkya ho sakatA hai| rAjavArtika bhASyakA vAkya hai| rAjavArtika 15-Upara zrutAvatArake AdhArapara yaha prakaTa *avagrahahAvAyadhAraNA' isa sUtrapara jo 10vA kiyA gayA hai ki samantabhadrana 'kameprAbhUta' si vArtika diyA hai usIke bhAvyakA yaha eka vAkya ddhAntapara 48 hajAra zloka parimANa eka sundara hai / isa vAkyase pahale jo vAkya, 'yadrAjavA- saMskRta TIkA likhI thI / yaha TIkA 'cUDAmaNi' rtikaM 'zabdoMke sAtha. nyAyadIpikAkI UparakI nAmakI eka kanaDI TIkAke bAda, prAyaH use dekhapaMktiyoM meM uddhRta pAyA jAtA hai vaha ukta sUtrakA kara likhI gaI hai| cUDAmaNi kI zlokasaMkhyAkA 9 vA~ vArtika hai / dUsare zabdoM meM yoM samajhanA cA- parimANa 81 hajAra diyA hai aura vaha usa karmahiye ki granthakartAne pahale rAjavArtika bhASyakA prAbhRta tathA sAtha hI,kaSAyaprAbhata nAmake donoM eka vArtika aura phira eka vArtikakA bhASyAMza siddhAntoM para likhI gaI thii| bhaTTAkalaMkadevane, uddhRta kiyA hai, jisako hamAre donoM paMDita apane karnATaka zabdAnuzAsanameM isa cUDAmANimahAzayoMne nahIM samajhA aura na samajhanekI koziza TIkAko 'tattvArtha mahAzAstrakI vyAkhyA ' (tattvAkI / unake sAmane mUla granthamai 'gandhahasti mahA- mahAzAstravyAkhyAnasya* ' cUDAmaNyabhidhAnasya bhASya ' aisA koI nAma nahIM thA aura yaha hama mahAzAstrasya... upalabhyamAnatvAt ' / ) likhA hai, bakhUbI jAnate hai ki unhoMne gandhahasti mahAbhASya. jisakA Azaya yaha hotA hai ki karmaprAbhUtAdi kA kabhI darzana taka nahIM kiyA, jo usa parase grantha bhI ' tattvArthazAstra' kahalAte haiM aura isa liye jA~ca karake hI aise arthakA kiyA jAnA kisI karmaprAbhRtapara likhI huI samantabhadrakI ukte TIkAprakArase saMbhava samajha liyA jAtA, to bhI unhoMne bhI tattvArthamahAzAstrakI TIkA kahalAtI hogii| 'bhASya' kA artha 'gandhahasti mahAbhASya' karake cU~ki umAsvAtikA tattvArthasUtra bhI 'tattvArthazAstra' eka vidvAnake vAkyako dUsare vidvAnakA batalA athavA tattvArthamahAzAstra' kahalAtA hai, isaliye diyA / yaha pracalita pravAdakI dhuna nahIM to aura sambhava hai ki isa nAmasAmyakI vajahase 'karmakyA hai ? isI taraha eka dUsarI jagaha bhI 'tadbhASyaM' prAbhRta' ke TIkAkAra zrIsamantabhadrasvAmI kisI padakA artha-"aisA hI gandhahAsta mahAbhASyameM samaya umAsvAtike tattvArthasUtrake TIkAkAra samajha bhI kahA hai-' kiyA gayA hai| isa udAharaNase liye gaye hoM aura isI galatIke kAraNa pIchese pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki pracalita prabAdakI aneka prakArakI kalpanAe~ utpanna hokara unakA dhunameM kitanA arthakA anartha ho jAyA karatA hai vartamAnarUpa banagayA ho / yaha bhI sambhava hai, ki aura usake dvArA uttarottara saMsArameM kitanA bhrama prabala aura prakhara tArkika vidvAna honeke kAraNa tathA mithyAbhAva phaila jAnA saMbhava hai| zAstroMmeM 'gandhahasti' yaha samantabhadrakA upanAma athavA pracalita pravAdoMse abhibhUta aise hI kucha mahAza- biruda rahA ho aura sake kAraNa hI unakI ukta yoMkI kRpAse athavA aneka dantakathAoMke kisI siddhAMtaTIkAkA nAma gandhahastimahAbhASya prasiddha na kisI rUpameM lipibaddha ho jAneke kAraNa hI bahu------- * yahA~ manthakA parimANa 96 hajAra loka diyA hai ji. tase aitihAsika tattva Ajakala cakkarame par3e hue sakI bAbata rAisa sAhabane, apanI 'iMskripansa eTa zravaNa ___ * dekho rAjavArtika, sanAtana granthamAlA kalakattakA belagola ' namaka pustakoM, likhA hai ki isameM 12 chaga huaa| hamAra zloka anyake saMkSikSasAra athavA sUcIke zAmila haiM Aho! Shrutgyanam Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2 gandhahastimahAbhAdhyakI khoja ho gayA ho athavA unake ziSya zivakoTine jo kisI sUcIke AdhAra para eka paMDita mahAzaya ne, tasvArthasUtrakI TIkA likhI hai usI parase isa samAjake patroMmeM, jo isa prakArakA samAcAra viSayameM unake nAmakI prasiddhi ho gaI ho| kucha prakAzita karAyA thA ki, gaM bhI ho, yathArtha vastusthitiko khoja nikAlanekI AsTiyA dezake amaka nagarakI lAyabrerIbahuta bar3I jarUrata hai. jisake liye vidvAnoMko pra. meM maujUda hai aura isaliye vahA~ jAkara usakI yatna karanA cAhiye / astu| ___ kApI lAneke liye kucha vidvAnoMkI yojanA honI ' gandhahastimahAbhASya aura AptamImAMsAke samba- cAhiye, vaha bilakula unakA bhrama aura besamajhIkA ndhameM hama apane ina anusaMdhAnoM aura vicA. pariNAma thaa| unheM sUcI dekhanA hI nahIM aayaa| roko vidvAnoMke sAmane rakhate hue unase atyanta sacImeM. jo kisI riporTake antargata hai. AsTinamratAke sAtha nivedana karate haiM ki ve ina para yAke vidvAn DAkTara bulharane kucha aise prasiddha bar3I zAMtike sAtha gaharA vicAra karanekI kRpA jainagraMthoM ke nAma, unake kartAoMke nAma sahita prakaTa kareM aura usake bAda hameM apane vicAroMse sUcita kiye the jo upalabdha haiM, tathA jo upalabdha nahIM karake kRtArtha banAe~ / yadi hamAga koI anusaMdhAna haiM kintu unake nAma sune jAte haiM / samaMtabhadrakA athavA vicAra unheM ThIka pratIta na ho to hameM gaMdhahastimahAbhASya' bhI anupalabdha graMthoMmeM thA yuktipUrvaka usase sUcita kiyA jAya / sAtha hI, jisakA nAma sunakara hI unhoMne use apanI jina vidvAnoMko kisI prAcIna sAhityase gandha- sUcI meM dAkhila kiyA thaa| usake sambandhamai yaha hastimahAbhASyake nAmAdika cAroM bAtoM se kisI kahIM prakaTa nahIM kiyA gayA ki vaha amuka lAyabhI bAtakI kucha upalabdhi huI ho, ve hama para usake prerImeM maujUda hai / paMDitajIne isa sUcI meM gaMdhahasti. prakaTa karanekI udAratA dikhalAe~, jisase hama a- mahAbhASyakA nAma dekha kara hI, binA kucha soce pane vicAroMmeM yathocita pheraphAra karaneke liye samajhe, AsTriyA dezake eka nagarakI lAyaberImeM samartha ho sakeM, athavA usakI sahAyatAse kisI usake astitvakA nizcaya kara diyA aura use dUsare navIna anusaMdhAnako prastuta kara ske| sarva sAdhAraNa para prakaTa kara diyA ! yaha kitanI AzA hai, viza pAThaka hamAre isa samucita bhUlakI bAta hai ! hameM apane paMDitajIkI isa kArranivedanapara dhyAna denekI avazya kRpA kareMge, vAI para bahuta kheda hotA hai jisake kAraNa samA. aura isa taraha eka aitihAsika tattvake nirNaya jako vyartha hI eka prakArake cakkarameM par3ane aura karane meM sahoyogitAkA paricaya deNge| caMdA ekatra karane-karAne AdikA kaSTa uThAnA pdd'aa| __ anta meM hama apane pAThakoM para itanA aura prakaTa AzA hai paMDitajI, jinakA nAma yahA~ denekI hama kiye dete haiM ki isa lekhakA kucha bhAga likhe jA- koI jarUrata nahIM samajhate, AgAmIse aisI moTI neke bAda hameM apane mitra zrIyuta muni jinavija bhala na karanekA dhyAna rkheNge| yajI Adike dvArA yaha mAlUma karake bahuta apha. sosa huA ki Dekkana kAlija pUnA lAyabrerIkI (jaina hitaiSI, bhAga 14, aMka 4 se uddhRta / ) Paaman Aho! Shrutgyanam Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ bhAga, jaina sAhitya saMzodhaka tIrthayAtrAke liye nikalanevAle saMghoMkA varNana | vapuH pavitra kuru tIrthayAtrayA cittaM pavitrIkuru dharmavAJchayA / vittaM pavitrIkuru pAtradA nataH kalaM pavitrIkuru saccaritraiH / / ---updeshtrNginnii| jaina dharmake aupadezika granthasamUhameM, jainagRhasthoM aura sparzana karanese bhAvuka manuSyake bhadra hRdayameM (zrAvakoM) ke liye jina jina dharmakRtyoMkA vi. bhavyatA prakaTa hotI hai aura manakI malinatA anta. dhAna kiyA gayA hai unameM tIrthayAtrA karane kA bhI rita hotI hai yaha mAnavasvabhAvasiddha bAta hai| kevala eka vidhAna hai| mukhya kara jina sthAnoMmeM tIrthaMkara prakRtikI sundaratAko, sthala kI vizuddhatAko aura Adi pUjya mAne jAne vAle jainadharmake mahApuruSoMkA vAtAvaraNako niHzabdatAko dekha kara hI saMskArI janma, dIkSA, kevala yA nirvANa Adi pavitra kArya- hRdayavAle manuSyake manameM sAttvikabhAva prakaTa hone jise jaina saMpradAyameM kalyANaka' kahate haiM - huA ho lAte haiN| to phira yadi usa sthAnakesAtha kisI svAunheM tIrthasthAna kahate hai / parantu kisI anya vi. mimata lokottara mahApuruSakI jIvanaghaTanAkA koI ziSTa ghaTanAke kAraNa yA sthalavizeSakI pavitra- smRtisaMbandha jur3A huA hotaba to kahanA hI kyaa| tAke kAraNa aura sthAna bhI aise tIrthasthAna mAne jo zAMti ora jo sAttvikatA manuSyoMko anya jAte haiM / sametazikhara, rAjagRha, pAvApurI, khaNDaH upAdhinasta sthAnoM meM seMkaDoM lekhoMke vAcanese giri Adi sthala pUrvameM: takSazilA, kAMgaDA, ahi. Ara saikaDoM hI vyAkhyAnoMke sunanese prApta nahIM cchatra, hastinApura Adi uttarameM; zatrujaya, gira- ho sakatI, vaha aise zuddha, pavitra aura pUjya sthA. nAra, AbU, tAraMgA Adi pazcimameM; aura zrIparvata, nameM eka dina jAkara rahanese prApta ho sakatI hai; zravaNabelagolA, muDabadrI, kulapAka Adi dakSiNameM aisA aneka mahApuruSoMkA anubhava hai / zramaNa bhagajainiyoMke prasiddha tIrthasthAna hai| tIrthasthAnoMke vAn zrImahAvIra aura gautama buddha jo varSAMtaka mAnane pUjanekI yaha prathA kevala jainadharma hI meM nirjana banoMmeM ghUmate rahe usakA kAraNa kevala yahI pracalita hai yaha bAta nahIM hai| saMsArake prAyaH sabhI zAMtilAbha karanA thA, aura isI pravRttidvArA unhoMprAcIna aura prasiddha dharmoMmeM aise tIrthasthAna mAne ne apanI mukti prApta kI thii| saMsArake mahApuruSoM aura pUje jAte haiM / brAhmaNoMmeM haridvAra, somanAtha, ke anubhUta isa siddhAntako lakSyameM lekara dharmaprava. rAmezvara, jagannAtha ityAdi ; bauddhoMmeM kapilavastu, tikone tIrthayAtrAkI prathA pracalita kI hai aura mRgadAva, bodhigayA, kuzInAra ityAdi krizciyanoM meM usake anusAra ati prAcIna kAlase saMsArake jerusalema ; aura musalamAnoMmeM makA madInA Adi uparyukta sabhI dharmoMke Astika anuyAyI apane sthAna sekaDoM hI varSAMse tIrthasthAnake rUpame jaga- apane tIrtha sthAnoM meM aneka prakArake kaSTa uThAkara dvikhyAta haiN| kyA mUrtipUjA mAnanevAle aura kyA bhI, adhika nahIM to kevala ekavAra, darzana mAtra nahIM mAnanevAle-kyA IzvaravAdI aura kyA anIzvaravAdI isa viSayameM sabhI ekamata rakhate hue karane ke liye hI jAte rahe haiM, athavA jAnekI dikhAI dete haiN| abhilApA rakhate rahe haiM / jainadharmopadezakoMne mahApuruSAMke caraNaspazase pavitrita bhUmikA darzana bhI apane tIrthoke darzana sparzana karanekA upadeza Aho! Shrutgyanam Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthayAtrA ke liye nikalanevAle saMghoMkA varNana aMka 2 ] kiyA hai aura tadanusAra jaina samAja meM pravRtti bhI calI A rahI hai / samaya purANe jamAne meM, Aja kala ke samAna, musApharI karane ke liye relve vagairaha jaise sAdhanoM kI suvi dhA na honese, tathA mArga meM aneka prakArake koMke Aneko bahuta kucha saMbhAvanA rahanese, usa ke bar3e bar3e zrImAna loka bhI akele- dukele ghara se bahAra nikala kara dUrake dezoM meM jAnekI himmata kama rakhate the| to phira sAdhAraNa aura garIba varga ke logoM ke liye to kahanA hI kyaa| isa liye usa samaya prAyaH loga bahutasI saMkhyA meM ekatra ho kara tIrthayAtrA ke liye nikalA karate the| yAtriyoMke isa samUhako saMgha kahA karate haiN| pichale jamAne meM, jaina samAja se judA judA tIrthoMkI yAtrAke liye judA judA dezoM meM se prativarSa prAyaH saikaDoM hI aise choTe baDe saMgha nikalA karate the, aura aba taka bhI sAlameM do cAra nikalate rahate haiM / bahuta karake ina saMghoke nikAlanemeM koI eka zrImAn bhAvuka agraNI hotA hai aura vaha apanI aura se hajAroM lAkhoM rupaye kharca kara saikaDoM hajAroM yAtriyoM ke tIrthadarzanakI abhilASAko pUrNa karameM sahAyaka banatA hai| aise saMgha nikAlanevAleko samAjakI aura se ' saMghapati' kI padavI mi latI hai aura vaha phira sadA samAjameM agraNI mAnA jAtA hai / saMghake nikAlane kI kyA vidhi hai vaha kisa tarahase nikAlA jAtA hai aura usake nikAlanevAleko kyA kyA karanA cAhie isake viSaya meM zrAddhavidhinAmaka grantha nimna prakArakA varNana diyA hai| saMgha nikAlanevAle puruSako sabase prathama, abhI pra tIrtha kI yAtrA pUrNa na ho taba taka, nimna prakA 1 jaina jAtiyoMmeM bahuta se kuTumboM ko jo saMghavI-saMghai- siMghI- siMgaI Adi aTaka hai vaha isI ' saMghapati ' padvI kA apabhraSTa rUpa hai / 2 yaha graMtha tapAgacchake AcArya ratnazekhara sUrikA banAyA huA hai / isakI racanA vikrama saMvat 1506 meM huI hai bhAvanagara kI AtmAnaMda jaina sabhAne ise chapa kara prakaTa kiyA hai / / 97 rake niyama karane cAhieM - dinameM eka hI daphaha bhojana karanA cAhie, rAste meM paidala calanA cAhie, khAlI jamIna para sonA cAhie, sacitta vastu khAnI na cAhie, brAcarya kA pAlana karanA cAhie, ityAdi / isa prakAra yAtrAke liye niyamAdi svIkAra kara phira rAjAke pAsa jAve aura use yathAyogya bheMTa de kara saMgha nikAlane kI ijA jata leve / phira yAtrAmeM sAtha le calaneke liye yuktipUrvaka maMdira banavAve / anantara, apane svaja nAkoM aura sAdharmibhAIyoM ko saMgha meM Aneke liye rI 1 jisa saMgha meM isa prakAra ke niyamoM kA pAlana karate hue SaTU saMghapati aura anyAnya yAtrI calate haiM usa saMghako ' pAlaka' (gujarAtI meM charI pAlato) saMgha kahate haiM / 'SaTrI' se matalaba una cha niyamoMkA haiM jinameM antameM 'rI' akSara AtA hai / yathA 'ekAhArI, darzanadhArI, yAtrAsu bhUzayanakArI, saccintaparihArI, pAdacArI, brahmacArI, ca / zrAddhavidhi pR. 164. ekAhArI bhUmisaMstArakArI padbhyAM cArI zuddhasamyaktvadhArI / yAtrAkAle sarvasaccittahArI puNyAtmA syAd brahmacArI vivekI // - upadezataraMgiNI, pR 243. 2 prAcIna samaya meM rAjAjJA ke sivA aise saMgha vagairaha nikala nahIM sakate the tathA unako eka rAjyameMse dUsare rAjya meM jAne Ane nahIM diye jAte the / isa liye saMgha nikAlanevAleko prathama rAjAke pAsa jAkara usake Age rUpayokI khUba bheMTa kara use khuza karanA paDatA thA aura usake pAsase saMgha nikAlanekA paravAnA ( musalamAnI zabda pharamAna ) lenA paDatA thA / pramANake liye dekho merA likhA huA zatruMjaya tIrthoddhAra prabandha, pR0 56-7; tathA somasaubhAgyakAvya, pu, 140-41 / 1 3 ye mandira sonA, cAMdi, Adi dhAtuoMkeM tathA hastidanta, candana athavA anya prakArake uttama kATake banAye jAte the / ye eka prakArake siMhAsana samAna athavA rathake jaise hote the / inako manuSya uThAte athavA rathakI taraha ghoDe yA baila khIMcate the / saMgha ke pramANameM aise eka yA aneka maMdira saMgha ke sAtha rahate the / Aho! Shrutgyanam Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga / AdarapUrvaka AmaMtraNa bheje / bhaktipUrvaka gurumahArA- AnevAloMmeMse yathAyogya kisIko mahAdhara, kisIjako bhI nimaMtraNa kare / gAMva meM jIvahiMsA bandha ko agresara, kisIko pRSTarakSaka aura kisIko saMghA. karAneke liye amAriparaha bajavAve / maMdiroMmeM dhyakSaka Adi pada dekara tadanukUla kAryavibhAga ni. mahApUjAdi mahotsava manAve / phira, jo jo yata kare / saMghake calane-Thaharane Adike saba saMketa manuSya saMghame sAtha AnekI icchA pradarzita kareM yAtriyoM ko jAhira kare--arthAt amuka prakArakI unameM se jinake pAsa bhattA na ho unheM. bhattA deve, sUcanA milane para yAtriyoMko Thahara jAnA cAhie, pAhana na ho unheM vAhana deve, tathA jo bilkula amuka prakArakI sUcanA milane para calanA caahie| nirAdhAra ho unheM mIThe bacanose AzvAsana de kara amuka prakAra kI sUcanA milane para ekatra honA jisa vastukI jarUrata ho usakI pUrti kare / aura cAhie; ityAdi saba bAte saMghajanauko spaSTa samaisa prakAra gAMvameM DhaMDhorA piTAkara sahAyatAdAna jhA denI cAhieM / rAste saMghapatiko sabakI pUrvaka nirutsAha manavAloMko bhI yAtrAke liye utsA saMbhAla rakhanI cAhie / kahIM kisIkI gADI vagai haranakAlaya, paDAvome raha tUTa jAya yA aura kisI prakArakI kaThinAI kAma Ane lAyaka choTe baDe aise aneka Dere, taMbU, A jAya to use hara prakArase sahAyatA denI caahie| rAvaTI, cAMdanI Adi taiyAra krvaaye| bhojanakI isa prakAra prayANa karate hue mArgameM jitane gAMva sAmagrI ke lie kaDAha, parAMta, haMDe Adi bhAjana hI : aura zahara Ave unake maMdiroMmeM snAtra-mahotsava aura pAnIke saMgrahake liye baDI baDI koThiyAM, ' karAve tathA una para mahAdhvaja caDhAve / saba maMdiTAMkiyAM Adi vartana banavAve / manuSyoMka baiThaneke para naka roke bAje-gAjeke sAtha jAkara darzana kre| jahAM liye tathA sAmAna bharaneke liye gADI, saheja- . kahIMpara koI maMdira vagairaha jIrNa-zIrNa hAlatame di. vAla, ratha, myAnA. pAlakhI, baila (poTha ) uMTa, ghoDA Adi saba prakArake vAhanoMkA saMgraha kare / saMghakI khAI de to usake uddhAra AdikA khayAla rakkhe / jaba dUrase abhISTa tIrtha-sthalake ( parvatAdike ) rakSAke liye acche acche bahAdura aura zUra subhaToko (sipAhiyoMko ) bulAve aura unheM akha - darzana ho taba suvarNa, ratna yA motiyoMse use badhA aura yAtriyoM ko laDa Adi bAMTakara tathA bhojana zastrAdi dekara unakA sanmAna kare / tathA gIta, karA kara sAdharmivAtsalya kare / yathocita dAna nRtya aura vAdyaviSayaka sAmagrIko bhI sAthameM , deve / phira jaba tIrthasthala para pahuMce to baDe ADaMrakkhe-arthAt gAna aura nRtya karanevAle bhojako barake sAtha svayaM pravezotsava kare aura dUsaroMse gaMdhavA~ko aura bAja bajAnevAle bajavaiyoko bhI saMghake sAtha rakkhe / isa prakAra saba tarahakI taiyArI maharSapajA. phira apopacAra pUjA, aura tadanaMtara kraave| isa taraha tIrthasthAnameM praveza karake, prathakara acche muhUrtame zubha zakunAke sAtha prasthAna vidhiparvaka snAtra kre| isake bAda, mAlA paharanA, maMgala kre| prasthAna karaneke avasara para, sakala ghRtadhArA denA, paharAmanI rakhanA, navAMga jinapUjA samudAyako-saMghake sAtha calanevAle tathA gAMvameM karanA, puSpagRha aura kadalIgRha banavA kara mahAbasanevAle sabhI sArmibhAiyoko-ekatra uttama pUjA racanA, bahumUlya vastrAdikI banAI huI mahAprakArake bhojana karAkara, tAmbUla Adi mukhavAsa / dhvajA caDhAnA, rAtrijAgaraNa karanA, nAnAprakArake dekara, tathA paMcAMga vastrAdi paharA kara satkRta kre| gIta aura nRtyAdise utsava manAnA, tIrthanimitta tadanantara, supratiSTha, dharmiSTha, pUjya aura bhAgyavAn upavAsAdika tapasyA karanA, lakSa yA koTi parimanuSyoMke hAthase 'saMghAdhipatya' kAtilaka kraave| mita cAvala Adi-Adi zabdase supArI, lAvaMga, svayaM saMghakI mahApajA kare aura isa prakAra dUsa- elAyacI, nAliyara ityAdi samajhane cAhieroke pAsase bhI 'saMghAdhipatya' kA tilaka kraave| caDhAnA, 21, 52, 72 yA 108 saMkhyAmeM phala Adi yaha saba kAma ho cukane para phira saMghake sAtha bheTa dharanA, bhakSya aise saba prakArake bhojya padArthoM Aho! Shrutgyanam Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 aMka 2] tIrthayAtrAke liye nikalanevAle saMghoMkA varNana se bhare hue thAlokA rakhanA, rezama Adi mUlyavAn jo kaidI the unheM bandhana mukta kiye aura sakala vastrake bane hue caMdue, aMgaluMchana, dIpa, taila, dhautI, saMghakI pUjAkA mahAmahotsava kiyA / saMghake prayAcandana, kesara, puSpacaMgerI, kalaza, dhUpadAna, Ara- NasamayameM sabase Age rAjAkA devAlaya calatA tI, AbharaNa, pradIpa, cAmara, zrRMgAra, thAla, kacola, thaa| yaha devAlaya suvarNa aura ratnoMse jar3A huA ghaMTA, jhalarI, paTaha Adi vividha vAya; ityAdi thA aura rAjyake paTTahastikI pITha para sthApita prakArakI maMdirameM kAma AnevAlI saba cIjokA kiyA huA thaa| isameM suvarNakI banI huI jinamU. dAna karanA; ityAdi prakArake jo tIrtha kRtya haiM unheM rti sthApita thii| rAjAke isa mukhya devAlayake vidhipUrvaka pUrNa kre| isake bAda tIrthasthAna para pIche pIche kramase 72 sAmaMtAke. 24 maMdira koI choTI baDI devakulikA karAve / sUtradhArAdi- banavAnevAle bAhaDa maMtrI aura usake sAtha anya ka kArIgaroMkA satkAra kare / tIrthakA koI histA matriyoMke, tathA 1800 baDe baDe vyApAriyoMke devAnaSTa-bhraSTa honekI avasthAmeM ho to use ThIka karavA laya calate the / ina saba devAlayoM para zvetAtapatra deve / tIrthakI rakSA karanevAlokA bahumAna kre| rakkhe hue the aura aMdara suvarNa aura motiyose jaDe tIrthake nirvAhake liye koI jamIna AdikA sthAyI hue chatra-cAmarAdi zobha rahe the|.......is saMghama dAna kare / sAdharmivAtsalya kare / guruoM aura kumArapAla rAjA mukhya saMghapati thA aura usake saMghajanoMko paharAmaNI de kara bhaktibhAva prakaTa kare sAtha 72 sAmaMta, bAhaDa ( vAgbhaTa ) Adi maMtrI, aura bhojaka, sevaka, gaMdharva, Adi jaina yAcaka jana rAjamAnya nAgaseThakA putra seTha AbhaDa, SaDbhASAkaho unheM ucita dAna vitaraNa kre| ityaadi| vicakravartI zrIpAla aura usakA putra dAnavIra isa prakAra saMgha le jAnevAleke liye mukhya kavizreSTha siddhapAla, kapardI bhaMDArI, prahalAdana. mukhya kRtya batalAye gaye haiN| pura (pAlanapura ) kA saMsthApaka rANA prahlAda, 99 prAcIna samayameM, jaina itihAsameM prasiddha aise . lAkha suvarNAdhipati seTha chADAka, rAjadauhitrika prAyaH sabhI jaina rAjA-mahArAjAoMne aura seThe pratApamalla, aThAraha sau vyavahArI, hemacaMdrasUri sAhukAroMne isa prakArake baDe baDe saMgha nikAle the Adi aneka AcArya, aneka gAMvoM aura nagarose aura unameM lAkhoM karoDo rUpaye kharca kiye the| / Ae hue karoMDoM manuSya, chahoM darzanoMke anuyAyI, udAharaNake liye aise do cAra prasiddha saMghoMkA / 13 lAkha ghoDe, 11 sau hAthI, 18 lAkha paidala siyahAM para ullekha karanA ucita mAlUma detA hai| " pAhI aura aneka yAcaka jana the| rAjA hamezA paidala calatA thA aura so bhI naMge pairoMse / hemacandra gujarAtake paramAhata rAjA kumArapAla caulukya- sarine use vAhana para baiThajAnekA athavA to pairoMmeM ne saurASTrake giranAra aura zatrujayAdi tIrthoMkI jate vagairaha pahara lene ke liye Agraha bhI kiyA to yAtrAke liye bar3A bhArI saMgha nikAlA thaa| usake bhI usane vaisA nahIM kiyaa| rAjAke isa vratako bAremeM jinamaNDana gaNIne ( saMvat 1492) apane dekha kara aura bhI seMkaDo saMghajana usI taraha calane 'kumArapAla prabandha' nAmaka graMthame jo ullekha kiyA |sNghke sAtha samudAya bahuta baDA honese kahIM hai, usakA sAra yahAM para diyA jAtA hai lokoMko rAste kaSTa na ho isaliye vaha hamezA pAMca __ hemacandrAcAryake mukhase tIrtha yAtrAse honevA T- kosakI maMjala karatA thaa|jgh jagaha laDDU, nAliyalA puNyalAbha suna kara kumArapAlane bhI tIrthayAtrA / karanekA manoratha kiyA aura tatkAla saba sAmagrI ra 4 AdikI prabhAvanA kiye jAtA thaa| jitane jitane ekatra kara zuddha muhUrtameM yAtrAke liye prasthAna jinamaMdira Ate the una saba para suvarNa aura motikiyaa| prasthAna karate samaya usane prathama, zaharake yosa jaDI hui dhvajAye caDhAtA jAtA thA aura maMdisabhI caityoM ( maMdiroM ) meM aSTAnhika utsava manA- ramekI pratyeka mUrtike liye sonekA chatra aura caamyaa| gAMvameM amAripaTaha bajavAyA / kaidakhAnoMseM rAdi dAna kiye jAtA thA / gAMvoM aura zaharoke Aho! Shrutgyanam Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga 1 sabhI manuSyoMko bhojana karavAtA thaa| sAmane Ane. bdhaayaa| isa prakAra usa dina prathama tIrthadarzanake vAle rAjAoM tathA seTha-sAhukAroMko yathAyogya saba kRtya karake dUsare dina saMghane upavAsakA paharAmaNI detA thA / pratidina saMgha, sAmaMta, maMtrI, pAraNA kiyA aura tadartha utsava manAyA gyaa| saDha Adi sabhI saMghajanAko ekatra kara snAtra maho- tIsare dina saMgha prayANa karake zatrujayakA talahatsava manAtA thaa| pratyeka gAMva aura nagarameM sAdha- TImeM pahuMcA / vahAM para pAdaliptapura (pAlItAnA) rmika bhAiyoMko anna, vastra aura pracchanna dhana dekara sA- meM rAjAne pahale hI pArzvanAthakA mandira banavA dharmikavAtsalya karatA thaa| pratidina bhojana karane- rakkhA thA, jisa para usa samaya suvarNanirmita kalaza ke samaya asamartha zrAvakoMko tathA dUsare bhUkhe daNDa aura dhvaja AdikA AropaNa kara vidhipU pyAse garIba guraboMko apane hAthase bhojana karA. rvaka mAtra mahotsava kraayaa| usake bAda apanI kara phira svayaMbhojana karatA thA / hamezA trikAla dAhinI bAjameM hemavandrasUriko sAtha lekara, sA. jinapUjA, ubhayakAla pratikramaNa tathA parvake (aSTa. maMta, maMtrI, seTha, sAhakAra ityAdi sabake sAtha mI aura caturdazI Adi ke ) dina pauSadha vratAdi zatraMjaya para caDhane lgaa| mArgameM jitane vRkSa Ate karatA thaa| jitane yAcakajana Ate the unako i- the una saba para vastrakhaNDa caDhavAtA huA aura cchita dAna dekara saMtuSTa karatA thA / isa prakAra pratyeka sthAna para savarNa, puSpa, caMdana ityAdisa prayANa karatA huA vaha dhaMdhUkA bhagarameM pahuMcA jo pUjana karatA huA, marudevA nAmaka zikhara upara hemacandrAcAryakA janmasthAna thaa| isa nagarameM phuNcaa| vahAMpara ganmAtA svarUpa marudevAkI, tathA usane pahale hI 7 hAtha UMcA jholikAvihAra zAntinAtha aura kapardi yakSAdikakI pUjA-arcA nAmaka maMdira banavAyA thA jisa para dhvajA caDhAI kara prathama pratolI ( pola) para phuNcaa| vahAM para tathA mAtra mahotsava karAyA / vahAMse vaha kramazaH aneka vAcaka jana khaDe the jinako yathAyogya dAna prayANa karatA huA, prAcIna valabhI zaharake maidA- dekara Age baDhA aura yugAdideva AdinAthake nameM phuNcaa| isa jagaha do suMdara pahADiyAM haiM ji- mukhya mandirakA dvAra dikhAI dete hI savAsera nakI coTI para do mandira banavAye aura unase pramANa motiyoMse use badhAyA / tadanantara mandiraekameM RSabhadevakI aura dUsare meM pArzvanAthakI ko tIna pradakSiNA kara garbhAgArameM gayA aura vahAM mUrti pratiSThita kii| vahAMse cala kara vaha saMgha usa para yagAdi devakI prazamarasaparipUrNa bhavya mUrtike jagaha pahuMcA jahAMse zatrujaya parvatakA spaSTa darzana darzana kara parama ullasita huA aura nau lAkha suva. ho sakatA thaa| usa dina saMghane vahIM paDAva kiyA ke mUlyavAle nau hAra caDhA kara usa mUrtikI aura rAjAne sakala saMghake sAtha zatrujayako navAMga pUjA kii| tadanantara saMghapatike liye jo daNDavat namaskAra karake paJcAGga praNAma kiyaa| jo tIrtha kRtya batalAye gaye haiM una sabakA usane usa dina tIrthadarzana nimitta upavAsa kiyA gayA yathAvidhi pAlana kiyA / ityaadi|| aura sone cAMdike phulose aura motiyoMse zatru pAThaka kumArapAlakI yAtrAke isa varNanakA Upara jayake badhAyA gayA / kuGkuma aura caMdanAdise aSTamaMgalakA Alekhana kiyA gayA aura unapara pahale diye gaye zrAddhavidhike saMghavarNanake sAtha milAna kareMge to mAlUma ho jAyagA ki saMghake aneka prakArake naivedyoMse bhare hue thAla rakkhe gye| nikAlanekA jo varNana granthakAroMne diyA hai vaha vahAM para phira pUjA paDhAI gaI, AcAryakA vyAkhyA- kevala varNanamAtra hI nahIM hai paraMtu usake anusAra na sunA gayA aura rAtrijAgaraNakA utsava manAyA yathArtha AcaraNa bhI hotA rahA hai / aura yaha aacgyaa| rAjarANI sUpala devI, rAjaputrI lIlU kumArI raNa usa purANe jamAne hI meM hotA thA so bhI aura anya saba sAmaMta vagairahakI strioMne bhI so- bAta nahIM hai| vartamAnameM bhI aise saMgha nikAlaneneke thAloMmeM motI aura akSata bharakara parvatako vAle yathAzakti aura yathAsAdhana ukta vidhikA Aho! Shrutgyanam Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] tIrthayAtrAke liye nikalanevAle saMghoMkA varNana 101 pAlana karate rahate haiN| isa prakArake choTe baDe do mahAmaMtrI vastupAlane 12 bAra saMgha nikAla kara cAra saMghoMke dekhanekA tathA unake sAtha jA kara zatrujayakI yAtrAye kI thiiN| jinameM saM. 1285 meM yAtrA karanakA isa lekhakako bhI saubhAgya prApta jo yAtrA kI usake sAtha 24 to hAthIdAMtake huA hai jinameM isa varNanakA bahuta kucha pratyakSa bane hue aura 120 caMdana Adi lakaDIke bane anubhava bhI milA hai / astu / hue maMdirathe / 45 sau gADiyAM, 18 sauvAhiniyAM. __ kahate haiM, isI taraha pahale gopagiri ( gavAli- 700 sukhAsana, 500 pAlakhiyAM, 70 AcArya, 2 yara ) ke Ama nAmaka rAjAne bappabhaTTisUrike' upa- hajAra zvetAmbara yati, 11 sau digambara bhaTTAradezase zatrujayakI yAtrAke liye eka saMgha nikAlA kAdi, 1900 zrIkarI, 4 hajAra ghoDe,2 hajAra UMTa, thA jisameM 1 lAkha pauSTika, 2 1 lAkha ghoDe, 700 aura sAta lAkha manuSya the| hAthI, 20 hajAra UMTa.3 lAkha pyAde aura 20hajAra vastapAlakI isa anupama tIrthayAtrAkA varNana. zrAvaka-kuTuMba the / ( dekho ratnamandira gaNiracita usake samakAlIna aura suhRd aise baDe baDe kaviupadezataraMgiNI, pR0 248) / yoMne bahuta vistRta aura bhavya rItise kiyA hai| vikramakI 14 vIM zatAbdImeM thArApadra nagarameM udAharaNa ke liye gurjarezvara purohita somezvara AbhU nAmaka eka zrImAlazAtIya bahata baDA zrAvaka mahAkavi racita kArtikImudI nAmaka kAvyake ho gayA hai| isako 'pazcimamaNDalika' kI padavI kucha paya yahAM para uddhRta kara diye jAnA hai:milI thii| isane zatrujayakI yAtrAke liye jo cikIrSitA zrIsacivena tIrthasaMgha nikAlA usameM 700 to maMdira aura 1050 yAtrA'tha so'yaM zaradA''sameta jina mUrtiyAM thI ! anya samudAya isa prakAra thAH mahAtmanAmIhitakAryasiddhau 4 hajAra gADiyAM, 5 hajAra ghoDe, 22 sau UMTa, vidhividhatte hi sadAnukUlyam // 90 sukhAsana' 99 zrIkarI, 7 prapA, pAnIse bharI pAtheyavantaH pathi yogyayugyAH huI mazake uThAkara calanevAle 42 baila aura 30bhase, sopAnahaH sodakabhAjanAzca / 100 bhojana banAneke baDe baDe kaDAha, 100 hala zrIvastupAlana samaM janaughAH vAI, 100 rasoye, 200 mAlI, 100 taMbolI, 136 prayANakAya pravagA bbhuuvuH||4 hATa, 14 luhAra, aura 16 sutAra the / 36 AcArya AkAritastena rutAdaraNa the| saba milakara 12 karoDaka' usake saMgha dUgadapi zrAddhajanaH smetH| sarca huA thrtho| yayustadIyAni puryazAMsi digantarebhyo'pi digannarANi // 5 1 bappabhaTTIsUrikA svargavAsa saMvat 895 meM huA thaa| samaM samapairapi bandhuvagaizrAmarAjake liye dekho merA zatraMjaya tIrthoddhAra prabandha, pR. nisargabandhurvibudhavrajasya / '12 kI ttippnnii| zubhe muhUrte'tha zubhainimittai. 6.2 purAne jamAnemeM banajAre loga jina bailoM para mAla lada mantrI svanAthAnumataH pratasthe / / 6 ra Ate jAtethe unako pauSThika kahate the / gujarAtImeM sthaisturaMgaiH karabhairmaho? ase poTha kahate haiM / manuSya bhI ina bailoM para svArI 1 upadezataraMgiNI, pR. 247, yaha prAcIna prasiddha nagara pAlanapura ejansImeM AyA 2dekho, somezvararacita kIrtikImadI, sarga 9: Thakkara yA hai| Ajakala ise tharAda kahane haiN| arisiMha racita sukRtasaMkIrtanakAvya, sarga 5; bAracaMdrasari 4 dekho, upadezataraMgiNI, pR0 245. tathA sukRtasAgara racita vasaMtavilAsa mahAkAvya, sarga 10-11-12-13; kAvya, pRna 46 / aura udayaprabhasari kRta dharmAbhyudayamahAkAvya, sarga 15, ityaadi| Aho ! Shrutgyanam Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga . jagmustadA ke'pi kathaMcanApi / mantrIzvare dharmadharAdhurINe tasmin vizazrAma bharastu teSAm // 1. na vAhanaM yasya sa tasya vAhanaM nAsIddhanaM yasya sa tasya vittam / na cIvaraM yasya sa tasya vastraM __ kalpadrukampaH pradadau pRthivyAm // 11 bhuGkte sma sarveSvapi bhuktavatsu zete sma supteSu sa yAtriSu / prabudhyate sma prathamaM taditthaM saMghaprabhutvavratamAcabAra // 12 prabhUtabhojyAni bahUdakAni sugorasAnyunmadamAnavAni / tasyAtidurge'pi patha prayANA nyudhAnalIlAsadRzAnyabhUvan / / 13 yAprasaMgeSu jagAma yeSu pureSu pai.rocchritatoraNeSu / teSAmadhIzaiH savizeSameSa saMmAnyamAnaH samamAnayattAn / / 14 abhyaryamAnaH pathikairanekai vastUnyanekAnyapi vastupAlaH / tebhyaH prabhUtAni pathi prayaccha nAhaM karoti sma na kupyati sma / / 15 puraca pRSThe'pi ca pArzvayozca parisphurantaH kharahetihastAH / yAtrAjanaM varmIna tasya zazva. dazvAdirUDhAH subhaTA rrkssuH||18 samudatIrNajinendraham navaiH sarobhizca srojrmyaiH| prasthAnamArgaH sacivasya so'bhU.. dajAnatAmapyupalakSaNIyaH / / 19 yAvanti bimbAni jinezvarANAM zvetAmbarANAM ca kadambakAni / mArgeSu teSAM muSitAzritAtiH pUjAM sa nirvartya tataH pratasthe // 2. sa paMcanirviSayaprapaJcaprayANakaiH prINitabhavyalokaH / dharAdharaM dharmadhuraMdharadhI zatrujayaM zatrujayI jagAma || 21 -kIrtikaumudI, sarga / ina zlokoMkA bhAvArtha yaha hai ki-zaratkAlake Ane para maMtrI vastupAlane tIrthayAtrAke liye taiyArI kii| usake sAtha gAMvake anyAnya loka bhI bhattA, vAhana, jalAdike vartana ityAdi mArgameM Avazyaka aisI saba cIje le le kara taiyAra hue| maMtrIne dUra dUra dezoMke dhAvakoMko bhI saMghameM Aneke liye Adara pUrvaka AmaMtraNa kiyA thA isase ve bhI saba loka A phuNce| isa prakAra saba logoMke taiyAra ho jAne para, apane kuTuMbI, sage, sanbandhI, snehI ityAdi saba janoMke sAtha, rAjAkI AzApUrvaka, maMtrIne zubha muhUrtameM prayANa kiyaa| yAtriyoMmeMse koI rathApara, koI ghoDopara, koI UMTopara, koI bailopara, isa taraha judA judA vAhanoM para sa. vAra hokara calate the, para una sabakA bhAra maMtrIke zirapara thaa| sAtha calanevAle yAtriyoMmeMse jisake pAsa vAhana nahIM thA usako vAhana dekara, jisake pAsa dhana nahIM thA usako dhana dekara aura jisake pAsa vastra nahIM thA use vastra dekara maMtrIne usa sa. maya sAkSAt kalpavRkSake samAna AcaraNa kiyA thA / saMghameM saba manuSyoMke bhojana kara lenepara maM. trI bhojana karatA thA, sabake sojAne bAda sotA thA aura sabake UThaneke pahale UThatA thA-isa prakAra saMghakI saMpUrNa pratipAlanA karatA thaa| yAtriyoko hamezA uttama prakArakA bhojana karAyA jAtA thA. mIThA pAnI pilAyA jAtA thA aura dUdha-dahIM Adi gorasa khilAyA jAtA thaa| isa kAraNa vaha vi. Sama mArgakI musApharI bhI logoMko udyAnalIlAke jaisI AnaMdadAyaka ho gaI thii| jina jina gAMvonagaroM meM vaha saMgha pahuMcatA thA ve saba gAMva-nagara vahAMke nivAsiyoMkI orase dhvajA-toraNAdise khUba sajAye jAte the aura vahAM ke adhikArI vagairaha saba jana AdarapUrvaka usa saMghakI pezavAI meM Ate the| sthAna sthAnameM aneka yAcaka jana Akara maMtrIke pAsa aneka prakArakI yAcanA karate the aura vaha sabako yathAyogya dAna dekara saMtuSTa karatA thAparaMtu isa viSayamai na kabhI vaha ahaMkAra hI prada pala Aho! Shrutgyanam Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthayAtrA ke liye nikalanevAle saMghoMkA varNana aMka 2] rzita karatA thA aura na tiraskAra hI / rAste meM calatA huA vaha saMgha Age pIche aura agala-bagala meM, arthAt cAroM ora, hAthoMmeM zastra liye hue ghoDe savAroMse saMrakSita rahatA thaa| mArga meM jitane bhI jIrNa-zIrNa mandira aura tAlAva Adi jalAzaya milate the una sabako ThIka-ThAka yA navIna banavAtA huA vaha saMgha calA jAtA thA / isa kAraNa usa rAste se nikalakara jAnevAle ajJAta janoM ko bhI cirakAla taka usa saMghake prayANakA paricaya milatA rahatA thaa| isI taraha rAste meM jitane mandira Ate aura unameM jitanI jinamUrtiyAM hotI thIM una sabakI pUjA-arcA karavAI jAtI thI / evaM rItyA prayANa karatA huA AMtara aura bAhya donoM prakArake zatruoM Upara jaya prApta kara nevAlA vaha mahAmaMtrI 5-6 hI dinameM zatruMjaya parvatapara pahuMca gayA thA / ityAdi / vikramakI 15 vIM zatAbdI ke antima bhAga meM, saM0 guNarAja nAmakA eka prasiddha dhanika zrAvaka ho gayA hai jo karNAvatIkA nivAsI thA / usane zatruMjaya, giranAra, AbU, rANakapUra, mAMDava, IDaragaDha Adi gujarAta, kAThiyAvADa, mevADa, mAravADa, mAlavA, bAgaDa ityAdi dezoM ke prasiddha prasiddha tI thakI yAtrA nimitta bahuta baDA saMgha nikAlA thA / isa saMgha meM mukhya AcArya tapAgaccha ke somasuMdara sUri the | unhIM ke upadeza se yaha saMgha nikalA thA / isa saMghakA bistRta varNana somasaubhAgya nAmaka kAvyake 8 veM sargameM kiyA huA hai / nAnevAlA kavi pratiSThAsoma svayaM somasuMdara sUrikA hastadIkSita ziSya thA / isa lie usakA yaha varNana prAyaH AMkhoM dekhA kahA jA sakatA hai / kAvyakA ba jijJAsu pAThakoMko to isa bAre meM khuda ukta kA vya hI ko paDhanA cAhie / paraMtu kucha namUnA dikhAneke liye usake thoDese paya yahAMpara bhI de diye jAte hai: dIlikAparva samAyayau mudAM sAmrAjyadAnapratibhUnibhaM bhuvi / zrItIrthayAtrAkRtaye kRtau tadA mahodyamaM nirmitavAn mahebhyarAT // sajjIkrithante sma manorathaiH samaM rathA mahebhyaiH svagRheSvayomayAH / sukhAsanaproddharasiMhaviSTarAdISTaM gariSTaM bhuvi tairvighApitam // paraH sahasrAzcaturAsturaMgamA AttA udAttA hRdayaMgamAH punaH / dravyante sma mayA mahomayA agresarA vegabhRtAM ca vesarAH // ahimmadazrayutapAtasAhirAhU satprAbhRtaprItamanA manISiNam / divyAMvarairyaM kila paryadhApayat bAhimukhyaiH saha bhUribhirjanaiH // samArpayad dvAragati nijAM ca taM vAyaM napherIpramukhaM nRpocitam / paraHsahasrAn subhaTAn mahodadbhaTAn pronmAdinastAnamitazra sAdinaH // zrI tIrthayAtrAraphuramANamIkitaM dadau sadaunnatyakaraM ca yasya tat / sa mArgaNaprANigaNasya kAmitaM saMpUrayan zrIguNarAja saMgharAT // bhavye muhUrta vRSabhAvabhAvitaH saMghAnvitaH sauvapurAccacAla saH / kuMbha: zubhAmbhobharito'sya samukhIbabhUva mArge sadhavAzirasthitaH // iti prakRSTeH zakunaiH pramAtigaiH saMsUcitastrojjvalamaMgalodayaH / zrI vIramagrAma iti prasiddhibhRt - pure yayau zrIguNarAja sAdhurAT // tasminmilanti sma pure narezvaro dUdhurA narAH puNyaparAzcaturdizAm / pravarddhate smAnagha saMgha uccakai dinedine vArddhirivendudarzane // devAlayAH zrIniLayA dazA'kRzAH sauvarNadaNDadhvajakumbhazobhitAH / camatkRtAzeSa jagattrayA sphuraccitraivicitrairvairazilpikalpitaiH // jainendravimbaiH sahitA mahocchritAstuDuMgezva zRMgeH subhagaMbhaviSNadaH / Aho ! Shrutgyanam 103 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 rathAdhirUDhA dRDhabandhabandhurAH pathi praceluH tridshaaclaaclaaH|| tatpRSThataH ziSTagariSThazekharaH kharAMzubhAsvad dyutisantatistataH / purAccacAlAcalakandarAvalI rvAdyaiH prakurvan pratizabdamaNDitAH // zrIzrIkazobhitapRSThayo lasatasukhAsana kSmApativAnasthitAH / sAmyaM dadhAnA nibiDaM biDaujaso mahebhyarAjastadanu pratasthire || taraMgaraMgatturagAnisatkharai: kharaizcalatsyandanacakramaNDalaiH / bhRzaM samutkhAtamilArajo'mitaH prAcchAdayattA ranabimbamambare // tadAbhujaprotkaTasadbhaTAvalIhakkAninAdairddayarAjihaSitaiH / bherI-napherI-svaranAthikAsthairaiH zRgAlavatkAla kalirnanAza saH // zrIsaMghasatkaiH zakaTairbharotkaTai jaina sAhitya saMzodhaka nipIDitoM mUrdhni sa zeSapannagaH / kaSTena pAtAlatale sthitastadA kulAcalAveluralaM ca bhAritAH // sukhAsana - sthandana- rAjavAhana zrIvAddinInAM varavAjinAM nRNAm / kazcidvipazcid guNarAja saMgharAT saMghena saMkhyAmakaronnarottamaH // zrImanmahIrAjagajau gajodhuraH kAla bAlAhvaya IzvaraH rutI / zrIvAcasnostanayA nayAnvitAH paMceSu rUpAdhikarUpasampadaH // paMcAdhyamI paMcamukhAbhavikramAH kramAbjanaprakSitipA bhaTAnvitAH / pazcAtpurastAcca sRjanti yatnataH zrIsaMrakSA pathi satpathasthitAH // pure pure zrImalikAzca rANakAH sopAyanAH sammukhamAgatAH same / kuH praNAmaM guNarAja nAmabhRt - saMveziturbhUtala pramaulayaH // kiM saMpratibhUpatiSa zAsanaM vibhAsayan jaina makhaNDazAsana: / kumArapAlaH kimu nirmitAmita [ bhAMga 1 prabhAvanaH pAvana puNyabhAvanaH // kiM vastupAlo'tra manorathAn pRthUn kRtArthayatrArthajanasya zasyadhIH / itthaM sRjannUhasamhamaMginAM dhUka ke saMghapatiH samAgamat // ina zlokoMkA tAtparya yaha hai ki-- jaba harSa ke sAmrAjyakA dAna karanevAlA aisA dIpAlikA parva AyA taba arthAt cAturmAsakI samAptike samaya para -- guNarAja seThane tIrthayAtrAke liye khUba jabaradasta taiyArI karanI zurU kI / usake sAtha aura bhI baDe baDe dhanika loka manorathoMke sAtha hI apane apane gharoMmeM rathoM vagairahako sajAne lage / tathA sukhAsana, siMhAsana Adi judA judA tarahake vAhana banAne lage / hajAroM UMcI jAtike ghoDe taiyAra kiye jAne lage tathA khaccara aura UMTa sAmAnase lade jAne lage / yo taiyArI kara vaha catura seTha aneka prakArakI bahumUlya bheMTeM lekara apanA rAjakartA jo ahammada bAdazAha thA usake pAsa gayA aura ve bheTe usake sAmane rakha kara usako khUba khuza kiyA / bAdazAhane bhI badale meM, apane kabAhi (?) Adi sahacAriyoMke sAtha, guNarAja seThako AdarapUrvaka kiMmatI sarapAva dekara usakA ucita sanmAna kiyA / isake uparAMta bAdazAhane seThako saMgha meM le jAneke liye apanA nijakA jo bAdazAhI khemA thA vaha samarpaNa kiyA aura napherI Adi zAhI bAje bhI --ki jo khAsa rAjAoMhIke Age bajAye jA sakate haiM- - bajAneke liye dekara seThakA bahumAna kiyA / saMgharka rakSA ke liye hajArA hI pyAde aura ghoDesavAra sipAhI bhI bAdazAhane usake bAtha bheje / isa prakAra yAtrA ke liye zAhI pharamAna lekara, sakala samudAyake sAtha, bhavya muhUrtameM, yAcakagaNa. ko icchita dAna dete hue, zubha zakanapUrvaka guNarAja seThane apane nagarase prasthAna kiyA / karNA ravAnA hokara saMgha vIramagAMva pa Aho ! Shrutgyanam Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2 ] huMcA jahAM cAroM dizAoMmeMse asaMkhya manuSya A Akara usa saMbameM zAmila hue| phira zuklapakSa ke caMdra kI taraha dina pratidina vaha samudAya isa prakAra anyAnya sthAnoMse AnevAle janasamUhase khUba tIrthayAtrA ke liye nikalanevAle saMghoMkA varNana bar3hatA gayA / ! saMghameM sabase Age rathArUDha devAlaya mandira ) calate the, jo khUba UMce hokara soneke kalaza aura dhvajA daMDAdise alaMkRta the kuzala kArIgaroMkI kI huI aneka prakArakI citra vicitra racanAoMke kAraNa dekhanevAleko camatkRta banAte the aura jinake aMdara bhavya AkRtivAlI jina pratimAyeM suzobhita thIM / devAlayoMke pIche pIche, sUryake samAna tejasvI aisA guNarAja seTha calatA thA jisake Age baja nevAle bAjoM ke pratidhvanise rAste meM AnevAle baDe baDe pahAr3a zadvAyamAna ho jAte the / saMghapati ke pIche pIche, saMghamaike anyAnya baDe baDe dhanADhya loka calate the jo rAjAoM ke ucita aise sukhA sanoMmeM baiThe hue the aura jinakI agala-bagala meM nokara loka abadAgirIyAM lekara calate the / anya bAkI saikaDoM hI loka ghoDe juDe hue rathoMmeM baiThe hue calate the ki, jina rathoMke ghor3oM kI khuriyoMse tathA pahiyoMse uDatI huI dhUlake kAraNa sArA AkAza DhaMkasA jAtA thA / bhaTake huMkAroMse, ghoDoMkI hinahinATose aura merI napherI Adi bAjoMke ghora zabdase, dekhanevAleko mAnoM yaha pratIta hotA thA ki kalikAla aba isa jagat meM se naSTa ho gayA hai aura phira satyugakA saMcAra ho rahA hai / usa saMghake sAtha itanI gADiyAM thIM ki jinake bhArale dabakara hI mAnoM zeSanAga pAtAlameM calA gayA hai aura kulAcala kampita ho rahe haiM / saMghake sAtha itane ratha, sukhAsana, pAlakhiyAM, ghoDe aura manuSya Adi the ki jinakI saMkhyA koI baDA vidvAn bhI nahIM kara sakatA thA / saMghapati guNarAja seThake mahIrAna, gajarAja, kAlU. bAlA aura Izvara nAmake pAMca putra the, jo siMhake samAna parAkramI aura kAmake samAna rUpa bAnU the| ye pAMcoM putra saMghakI rakSAsaMbaMdhI sArI 105 vyavasthA rakhate the aura subhaTAMke sAtha inameM se koI saMghake Age, koI pIche aura koI agalabagala meM calatA thaa| inakA parAkrama aura teja itanAthA ki rAjA aura rANA bhI Akara inake pairoM meM paDate the / jisa jisa gAMva aura nagara meM saM0 guNarAjakA vaha saMgha pahuMcatA thA vahAM ke malika aura rANaka Adi saba adhikArI loka bheMTeM le lekara saMgha ke sAmane Ate the aura jamInapara sira Tekakara usako praNAma karate the / guNarAja seThake isa mahAn saMghako dekhakara lo koMke manameM, purANe granthoMmeM varNana kiye hue saMpratirAjA, kumArapAlarAjA aura mahAmaMtrI vastupAla Adike saMghoMkA smaraNa ho AtA thA aura kSaNabhara unako yahI bhAsa ho jAtA thA ki kyA yaha rAjA saMprati, yA kumArapAla, athavA maMtrI vastupAla hI to saMgha lekara nahIM A rahA hai ? isa prakAra mahAn ThAThake sAtha calatA huA guNarAjakA vaha saMgha kramase dhuMdhukA zaharameM pahuMcA / ityAdi / kharatara gacchake mahopAdhyAya jayasomake upadezase siMdhake pharIdapura nagarase, vi. saM. 1484 meM, paMjAba ke prasiddha prAcIna sthAna kAMgaDeke jaina maMdi - kI yAtrAke liye jo saMgha nikalA thA usakA bahuta hI manoraMjaka varNana, hamArI saMpAdana kI huI vijJapti - triveNI nAmaka pustakameM kiyA huA hai, jisamekA kucha bhAga prakRtopayogI honese yahAM para diyA jAtA hai / "saMghako calate samaya bahuta acche aura anukUla zakuna hue| pharIdapurase thor3I hI dUrI para vipAsA ( vyAsA ) nadI thI / usake kinAroMpara, jahAM jAmbu, kadamba, nImba, khajUra Adi vRkSoMkI gaharI ghaTA jamI huI thI aura nadIke kalloloMse UThI huI ThaMDI vAyu manda manda gItase calI AtI thI, aise cAMdike jaise camakile retI maidAna meM saMghane apane prayANakA pahalA paDAva kiyaa| dUsare dina nadIko pAra karake jAlaMdhara kI ora saMghane prasthAna kiyA / saMghameM sabase Age sipAhI calate the jo mArga meM rakSaNake nimitta liye gaye the / unameM se kisIke Aho! Shrutgyanam Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka 106 hAthameM talavAra thI to kisIke hAthameM khaDga thA / koI dhanuSya lekara calatA thA to koI jaba - radasta laThTha uThAye huA thA / isa prakAra sabase Age uchalate kUdate aura garjate hue sipAhI cale jAte the| unake pIche baDI tejI ke sAtha calane vAle aise baDe baDe baila calate the jina para saba prakArakA mArgopayogI sAmAna bharA huA thA / unake bAda saMgha loka calate the jo kitane eka gADI ghoDI Adi vAhanoM para baiThe hue the aura kaI eka deva guru-bhakti nimitta paidala hI calate the / kitane hI dharmI jana to sAdhuoMkI samAna naMge hI paira musApharI karate the / isa prakAra avicchinna prayANa karatA huA aura rAste meM AnevAle gA~voM ko lAMghatA huA saMgha nizcindIpura ke pAsa ke maidAnameM, sarovara ke kinAre A kara ThaharA / saMghake AnekI khabara sAre gA~vameM phailI aura manuSyoM ke jhuMDa ke jhuMDa use dekhaneke liye Ane lage / gA~va kA mAlika jo suratrANa (sultAna) karake thA vaha bhI apane divAna ke sAtha eka UMce ghoDe para caDha kara AyA, aura janmabhara meM kabhI nahIM dekhe hue aise sAdhuoMko dekhakara use baDA vismaya huA / upAdhyAyajIne use rocaka dharmopadeza sunAyA, jise suna kara nagarake lokoMke sAtha vaha vaDA khuza huA aura sAdhuoMkI stuti kara usane sAdara praNAma kiyaa| bAda meM saMghapati somAkA sammAna kara apane sthAna para gyaa| saMgha vahAM se prayANa kara kramase talapATaka phuNcaa| vahAM para guruoMko vandana karane ke liye devapAlapurakA zrAvakasamudA ya AyA aura apane gA~va meM Aneke liye saMghako atyAgraha karane lagA / una lokoM ko kisI taraha samajhA-bujhAkara saMghane vahAM se Age prayANa kiyA aura vipAzA ( vyAsA ) nadIke kinAre kinAre hotA huA kramase madhya dezameM phuNcaa| jagaha jagaha ThaharatA huA saMgha isa deza ko pAra kara rahA thA, ki itane meM eka dina, eka taraphase Sopadeza yazo rathake sainyakA aura dUsarI orase zakandara ke sainyakA, "bhago, doDo, yaha phauja AI, vaha phauja AI, "isa prakArakA cAroM taraphesa kolAhala sunAI [ bhAga 1 diyA / ise sunakara saMghake hauMsa UDa gaye / saba di GmUDha ho gaye / yAtrIloka dilameM baDe ghabarAye aura aba kyA kiyA jAya isakI phikra meM nizceSTase ho ra hai / kisI prakAra hauMsa saMbhAlakara aura paramAtmAkA dhyAna ghara saMgha pIchA lauTA aura vipAzA ke taTakA Azraya liyA | nAvoM meM baiTha kara jaldI se usa ko pAra kiyA aura kuMguda nAma ke ghATa meM ho kara madhya, jAMgala, jAlandhara aura kAzmIra ina cAra dezoMkI sImAke madhya meM rahe hue hariyANA nAmake sthAna meM phuNcaa| isa sthalako nirUpadrava jAna kara vahAM para par3Ava DAlA / vahIM para, kAnuka yakSake maMdira ke najadIka, zuci aura dhAnyapradhAna sthAna meM caitra sudi ekAdazI ke roja sarvottama samaya meM, nAnA prakAra ke vAdyoMke bajane para aura bhATa cAraNoM ke birudAvalI bolane para, saba saMghane ikaTThA ho kara, sAdhu sobhA ko, usake niSedha karanepara bhI, saMghAdhipatikA pada diyA / mallikabAhanake saM0 mAgaTake pautra aura sA0 devA ke putra uddhara ko mahAdhara pada diyA gyaa| sA0 nIvA, sA0 rUpA aura sA0 bhojA ko bhI mahAdhara pada se alaMkRta kiyA gyaa| sailahastya kA viruda buddhAsamotrIya sA0 jinadatta ko samarpaNa kiyA gayA / isa prakAra vahAM para pachIdAna karaneke sAtha una una manuSyoMne saMgha kI, bhojana-vastra AbhUSaNAdi vividha vastuoM dvArA bhakti aura pUjA kara yAcaka lokoM ko bhI khUba dAna diyA / saMghake isa kAryako dekha. kara mAnoM khuza huA huA aura usa ke guNoM kA gAna karaneke liye hI mAnoM garjanA karatA huA dUsare dina khUba jora se megha varSane lagA / bera bera jitane baDe baDe ole bAdala meM se girane lage aura jhADoM tathA jhaMpaDIoM ko ukhADa kara pheMka denevAlA pracaNDa pavana calane lgaa| isa jalavRSTike kAraNa saMgha ko vahAM para pA~ca dina taka par3Ava rakhanA paDA / 6 veM dina savere hI vahAM se kUca kii| sapAdalakSaparvata kI taMga ghATiyoM ko lAMghatA huA, saghana jhADiyoM ko pAra karatA huA, nAmA prakAra ke pavitAya pradezoM ko Azcarya kI dRSTi se dekhatA huA aura pahADI manuSyoM ke AcAra-vicAroMkA Aho ! Shrutgyanam . * Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] anubhava karatA huA saMgha phira vipAzA ke taTa para dhhuNcaa| use sukhapUrvaka Utara kara aneka bar3e bar3e gA~va ke bIca hotA huA, aura tattad gA~voM ke lokoM aura svAmiyoM ko milatA huA, krama se pAtAlagaMgA taTa Upara phuNcaa| use bhI nirAyAsa pAra kara krama se Age baDhate hue aura pahAr3oM kI co TiyoM ko pairoM nIce kucalate hue saMgha ne dUrase soneke kalazavAle prAsAdoMkI paMktivAlA naga koTTa, ki jisakA dUsarA nAma suzamapura hai, dekhA / use dekha kara saMgha janoMne tIrthake prathama-darzanase utpanna hone vAle AnaMdAnusAra, dAna dharmAdi sukRtyoM dvArA apanI tIrthabhakti prakaTa kI / nagarakoTTake nIce bANagaMgA nadI bahatI hai jise Utara kara saMgha gA~va jAnekI taiyArI kara rahA thA ki itane meM usakA Agamana suna kara gA~vakA jainasamudAya, sundara vastrAbhUSaNa pahana kara svAgata karane ke liye sAmane AyA / aneka prakArake vAdi troM aura jayajayAravoMke pracaMDa ghoSapUrvaka mahAn utsava ke sAtha, nagara meM praveza kiyaa| sahara ke prasiddha prasiddha muhalloM aura bAjAroMmeM ghUmatA huA saMgha, sAdhu kSImasiMhake banAye hue zAntinAtha - deva ke maMdira ke siMhadvAra para phuNcaa| 'nisIhI nisIhI namo jiNANaM ' isa vAkya ko tIna vAra bolatA huA jinAlaya meM jo kara, kharataragacchaka jesalamerake paTavoM ke saMghakA varNana 107 AcArya zrIjinezvarasUrikI pratiSTita kI huI zAntijinako pratimA kA darzana kiyaa| tIna vAra pradakSiNA de kara, nAnA prakArake stuti - stotroM dvArA atyaMta AnandapUrvaka prabhukI paryupAsanA kI / isa prakAra saMvat 1484 varSake jyeSTha sudi paMcamI. ke dina, apanI cirakAla kI darzanAtkaNThAko pUrNa kara pharIdapurakA saMgha kRtakRtya huA / zAntijina ke darzana kara saMgha phira narendra rUpacandra ke banAye hue maMdira meM gayA aura usa meM virAjita suvarNamaya zrImahAvarijina viMgako pUrvavat vanda na namana kara, devala ke dikhAye hue mArga se yugAdijinake tIsare maMdira meM gyaa| isa maMdira meM bhIusI taraha paramAtmAkI upAsanA --stavanA kara nija janma ko saphala kiyA / Upara hamane 'tIrthayAtrAMke liye nikalanevAle saMkA varNana ' diyA hai / isa prakArakA eka baDA bhArI saMgha gata zatAbdI ke aMtameM, mAravADake je salamera nagarameM rahanevAle paTavA nAmase prasiddha kuTuMbavAle osavAloMne nikAlA thaa| isa saMghakA varNana, usI kuTuMbakA banAyA huA, jesalamera ke pAsa amarasAgara nAmaka sthAnameM jo jaina maMdira hai usameM eka zilA para usI samayakA likhA huA hai / yaha zilAlekha mAravADI bhASA meM aura devanAgarI lipimeM likhA gayA hai| nIce isa lekhakI (vijJaptitrivoNe, prastAvanA, pR0 37 - 39 ) isa prakAra aura bhI aneka granthoMmeM aneka saMghoMkA varNana milatA hai / isa lekha meM hamArA uddaza sAre saMghakA itihAsa likhanekA nahIM hai, paraMtu saMgha kisa tarahase nikAle jAte haiM usakA svarUpa batalAnekA hai / isa liye namUne ke taura itane varNana de kara isa viSayako samApta kiyA jAtA hai / saMghoM * kA kramavAra itihAsa hama kabhI bhaviSya meM likhanA cAhate haiM / jesalamera ke paTavoMke saMghakA varNana / jyoM ki tyoM nakala dI jAtI hai| isa lekha kI eka kApI pravartaka zrIkAntivijayajI mahArAjake zAstrasaMgrahameMse milI hai; jo unhoMne kisI mAravADI lahiyeke pAsa likhavAI hai aura dUsarI nakala, baDaudAke rAjakIya pustakAlaya ke saMskRta vibhAgake sadgata adhyakSa zrIyuta cimanalAla DAhyAbhAI dalAla esa. e. ke pAsa se milI hai jo unhoMne mere liye jesalamerake kisI yatike pAsase likha maMgavAI thI / Aho! Shrutgyanam Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jaina sAhitya saMzodhaka // oM namaH // / dUhA | riSabhAdika cauvIsa jina puNDarIka gaNadhAra / mana vaca kAyA eka kara praNamu vAraMvAra // 1 vidhana haraNa saMpatikaraNa zrIjinadattasuriMda / kuzala karaNa kuzaleza guru bandu kharatara iMda // 2 jAke nAma prabhAvatai pragaTe jaya 2 kAra / [ bhAga 1 sAnidhakArI parama guru sadA raho niradhAra // 3 saMvat 1891 rA miti ASADha sudi 5 dine zrIjesalameru nagare mahArAjAdhirAja mahArAvalajI zrI 108 zrIgajasiMghajI rANAvata zrIrUpajI bApajI vijayarAjbe bRhatkharatara bhaTTArakagacche jaMgamayugapradhAna bhaTTAraka zrIjinahaSasUribhiH paTTaprabhAkara jaM / yu / bha / zrI 108 zrI jinamahendrasUri upadezAt zrIbAphaNAgotre devarAjajI tatputra gumAnacaMdajIbhAryA jetAM / tatputra 5 - ( 1 ) bahAdaramalajI -- mAryA caturAM / ( 2 ) savAIrAmajI -- bhAryA jIvAM / ( 3 ) maganIrAmajI -- bhAryA paratApAM / 4 ) jorAvaramalajI - bhAryA cothAM / ( 5 ) pratApacaMdajI - bhAryA mAnAM / evaM bahAdaramalajI tatputra ( 1 ) dAnamalajI ( 2 ) savAIrAmajI tatputra sAmasiMgha, mANakacaMda | sAmasiMhaputra ratanalAla / ( 3 ) maganIrAmajI tatputra babhUtasiMghajI / tatputra 2 pUnamacaMda dIpacaMda / ( 4 ) jorAvaramalajI tatputra 2 suratAMnamala caMnaNamala / suratAnamala putra 2 gaMbhIracaMdra iMdracaMdra / ( 5 ) pratApa caMdajI putra 3 himatarAma - jeThamala - nathamala / himatarAmaputra jIvaNa / jeThamala pUtra mUlo / gumAnacaMdajI putryAM 2 jhabU- bIjU / savAI rAmajI putryAM 3 siradArI - siNagArI - nAnuDI / maganIrAmajI tatputrya 2 harakavara - hastU / saparivAra sahitena siddhAcalajIro saMgha kADhayo / jiNarI vigata - / jezalamera udaipura koTai kuMkumapatryAM sarva desAvarAMme dInI / cyAra 2 jamaNa kIyA nAlera dIyA pachai saMgha pAlI bhelo hUvo / uThe jImaNa 4 kIyA / saMghatilaka karAyo / miti mahAsudi 13 dine bha / zrIjinamahendrasUrijI zrIcaturvidhasaMghasamakSe dIyo / pache saMgha prayANa kIyo / mArga meM dezanA suNatAM pUjA paDikamaNAdi karatAM sAte kSetrAMmeM dravya lagAvatAM jAyagA 2 sAmelA hotAM rathajAtrA pramukha mahocchava karatAM / zrIpaMcatIrthIjI bAMbhaNavADajI AbUjI jIrAvalejI tAraMgejI saMkhezvarajI paMcAsarajI giranArajI tathA mAragamA he saharAMrA gAmAM sarva deharA juhAracA / iNabhAMta sarva ThIkANeM maMdira 2 dITha caDhApoM kIyo / mugaTa kuMDala hAra kaMThI bhujabaMdha kaDA zrIphala nagadI caMdravA puThIyA ityAdika moTA tIrthamAthe caDhApo ghaNo huvo / gahaNo sarva jaDAu ho sarva ThikANe lAMhaNa jImaNa kIyA sahasAvanarA pagathIyA karAyA / uThesu sAta koSa There- gAmasuM zrIsiddha girIjI motyAMsuM badhAyaneM pAlItANeM bar3A hagAmasuM gAjAvAjatAM taleTIro maMdira juhAra DerA dAkhala huvA / duje dina mitI Aho ! Shrutgyanam Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaika 2] jesalamerake paTavoMke saMghakA varNana vezAkha sudI 14 dine zAMtika puSTika hutAM zrIsiddhagirIjI parvatapara caDhayA, zrImulanAyaka comukhojI kharataravazIrA tthA dujI vazyAM sarva juhArI mAsa savA rayA / uThe caDhApo ghaNo huvo / aDhAi lAkha jAtrI bhelA huvA / purava, mAravAr3a, mevAr3a, gujarAta, DhuMDhAr3a, hADotI, kachabhuja, mAlavo, dakSaNa, siMgha, paMjAba pramukha dezArA / uThe lAMNa rU01 sera 1 mizrI ghara dITha dIvI jImaNa 5 saMghavyAM moTA kIyA jImaNa 1 bAI bIju kIyo ora jImaNa paNa ghaNA huvA / zrIcomukhAjIre bAraNe AlAme gomukha yakSa cakrezvarIrI pratiSThA karAyaneM padharAi comukhAjIro sikhara sudharAyo eka navo maMdira karAvaNa vAste nIMva bharAI / junA maMdirAMrA jIrNoddhAra karAyA janma saphala kIyo / gurubhAkta iMNa mujaba kIvI / igyAre zrIpUjyajI thA 2100 sAdhu sAdhvI pramukha caurAsI gachAMrA / tihAM, prathama svagacharA zrIpUjyajIrI bhakti sAcavI / hajAra 5 ro nagada mAla dIyo dUjo kharaca bhara dIyo pache anukrameM sArA dujA zrIpujArI sAdhu sAdhvIyAMrI bhakti sAcavI / AhAra pANI gAr3IyAro bhADo taMbu cIvaro ThAMNe dITha rU 41 dIyA nagada / duzAlA vAlAMne duzAlA dIyA / sevaga 500 hA / jiNAMne jaNe dITha rU0 21 dIyA / roTI kharaca alg| paheraNArA mojA moSadha kharacI sArUM rupIyA cAhIjyA jiNAne diiyaa| pche| mA zrIjinamaheMdrasurijI pAse siMghA 31 saMghamAlA paharI jiNameM mAlA 2 gumAste sAlagarAma mahezvarIne paharAi / pache baDA ADaMbarasU taleTIro maMdira juhAra DerAM dAkhila huvA / jAcakAMne dAna dIno / pache jImaNa 1 kIyo / sAdharmyAneM sirapAva dIyA / rAjA Dere Ayo / jiNaneM hAthI sirapAvameM dIyo / dujA mArgameM rAjavI nabAba pramukha AyA Dere, jiNAMne, rAjamujaba sirapAva dIyA / zrImulanAyakajIre maMDArare tAlA 3 gujarAtIyArA thA su cotho tAlo saMghavyAM Aparo diyo / sadAvarta sarU heIja / IsA 2 moTA kAma karacA pache saMva kuzalakSemasuM anukrameM rAdhaNapura Ayo / jaThe aMgareja zrIgoDIjIrA darzaNa karaNane aayo| uThe pANI nahI tho suM gebAu nadI nIsarI / zrIgoDIjIne hAthIre hode virAjamAna kara saMghaneM darazaNa dina 7 ikalaga karAyo caDhAperA sADhA tIna lAkha rUpIyA AyA savA mahIno rayA, jImaNa ghaNA huvA / zrIgoDIjIre virAjaNane baDo cotar3o pakko karAyo Upara chatarI baNAI / ghaNo dravya kharyo baDo jaza Ayo akSata nAma kIyo / sAthe gumAsto mahezvarI zAlagarAMma ho jiNaneM jainarA zivarA sarva tIrtha kraayaa| pache anukrameM saMgha pAlI Ayo / jImaNa 1 karaneM dAnamalajI koTe gayA pache bhAi 4 jesalamera AyA / DerA daravAje bAhara kIyA pache sAmalo baDA ThAThasuM huvo / zrIrAvalajI sAmA pdhaayaa| hAthIre hode, saMghavyAne zrIrAvalajI Apare puThe beSANane sArA zahirameM huya deharA juhAra upAzraye Aya havelyA dAkhala huvA / pache sarva mahezvarI vagaire chattIsa pAnane lugAyAM sameta pAMca pakavAnasuM jImAyA / brAhmaNAne jaNe dITha rU0 1 dakSaNAro dIyo pache zrIrAulajI janAMne sahita saMghavyAre havelI padhAr2yA / rUpIyAMsu cotaro kIyo / sirapeca kaMThI motyAMkI kaDA jaDAu duzAlAM nagadI hAthI ghoDA pAlakhI nijara kIyA / pAchA zrIrAvalajI iNa mujaba hIja zirapAva diiyo| eka lodravojI gAma tAMbApatrAM paTTe dIyo ito ijAro kiiyo| Aho! Shrutgyanam Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga. Age piNa iNArI havelI-udepura rANAjI, koTerA mahArAvajI, bIkAnerarA kiSanagaDharA buMdIrA rAjAjI indorarA hulakarajI pramukha sarva dezArA rAjavI janAMne sameta iNAre ghare padhAnya deNo leNo hajArAMro kIyo / dillire pAtasAharI aMgarejAre pAtasAharI dIyoDI seTha padavI he so vikSAtahI ja he / pache saMgharI lAhaNa nyAtameM dIvI putalI 1 sonekI bAlI 1 mIzrI sera 1 ghara dITha dIvI / jImaNa kIyA pache serameM ThAvAThAvAne sIrapAva dIyA / gaDhamAhelAM maMdirAM lodrave UpAzraye baDo caDhApo kIyo iNa mujanahI ja udayapura koTe deNo leNo kIyo / saMghameM deharAsararo ratha ho jaNarA ikkAvana so laagaa| bragaDA sone rUperA 2 jiNarA daza hajAra lAgA maMdirA sone rUperI vAsaNArA 15 hajAra laagaa| dujA phuTakara sarAjAMmarA lAkha 1 rU0 laagaa| __ have saMghameM jAbato ho jiNarI vIgata-tophAM 4, palaTanarA loga 4000, azavAra 1500, nagAre nI mANa sameta / udaipura rANAjIrA asavAra 500 nagAre nisANe sameta / koTerA mahArAvajIrA azavAra 100 nagAre nIsANa sameta / jodhapurare rAjAjIrA asavAra 50 nagAre nIMsANa sameta / pAyadala 100 jesalamerarA rAvalajIrA, asavAra 200 Tukare nabAbarA, asavAra 400 phuTakara asavAra 200 gharu ora aMgarejI jAvato, capaDAsI tilaMgA sonerI rUperI ghoTevAlA jAyagA 2 paravAnAM bolAvA evaM pAlakhyA 7 hAthI 4 myAnA 51 ratha 100, gADyAM 400, uTha 1500, itarAto saMghavyAMrA gharu / saMgharI, gADyAM uTha pramukha nyArA, sarva kharacarA, 2300000, tevIsalAkha rU. lAgA // iti saMgharI saMkSepa prazastI likhii| ora-paNa ThakANe 2 dharmarA kAma karayA sA saMkSape likhAye chai-zrI dhuleve jore bAraNe nobata khAMno karAyo gahaNo caDhAyo, lAkha 1 lAgA |.mkssiijiire maMdiraro jIrNoddhAra karAyo / uddepurameM maMdira, dAdAsAhibarI chatarI, dharmazAlA karAi / koTemeM maMdira dharmazAlA dAdAsAhiba chatarI karAi / jesalamerameM amarasAgarameM bAga karAyo jiNameM maMdira karAyo jayavaMtoro upAzraya karAyo lodravemeM dharmazAlA karAi, gaDhamAthe jamI maMdirake liye lIvI bIkAnerameM dAdAsAhibarI chatarI karAI ityAdika ThIkANe 2 dharmarA ahIThANa karAyA zrIpujyajIrA comAsA jAyagA 2 karAyA pustakAMrA bhaMDAra karAyA bhagavatijI pramukha suNyA prazna dITha 2 motI dhanyA / koTAmeM doya lAkha rUpyAdekara baMdIkhAno cheDAyo bIja pAMcama AThama igyArasa caudazarA ujamaNA kInA ityAdika kAma dharamarA kIyA mora kara rayAhe / ityalam // savaiyo 31 sozomanIka je sANameM bAphaNA gumAnacaMda tAke suta pAMca pAMDava samAna hai| saMpadAmeM acala buddhimeM prabala rAvarANAhI mAne jAkI kAna he / devaguru dharmarAgI punyavaMta vaDabhAgI jagata sahu vAta mAneM pramAna he / dezahu vidazamAMha kIrata prakAza kIyo seTha sau heTha kavi karta bakhAnahai // 1 // Aho! Shrutgyanam Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aka 2] jesalamerake paTavoM ke saMghakA varNana 121 duhAaThArase chanduve jeThamAsa sudi doya / lekha likhyo ati cupasuM bhaviyaNa vAMco joya // 1 // sakala suri zira mugaTamaNi zrIjinamaheMdrasuriMda / caraNakamala tinake sadA seve bhiMviyaNa vRMda // 2 // kIno AgrahathakI jesalameru comAsa / saMgha sahu bhakti kare caDhate citta ullAsa // 3 // tAkI AjJA pAya kari dhari dilameM ANaMda / jyaM thI tyaM racanA racI muni kesarIcaMda // 5 // bhulo jo paramAdameM akSara ghaTahI bAdha / likhata khaTa Ai huve, so khamIyo aparAdha // 5 // // iti prazasti sampUrNam // isa saMghake nikAlanevAleke vaMzaja Aja bhI isa kuTuMbane saMvat 1928 meM, jesalamerameM jo maujUda haiM aura mAlavAke ratalAma vagairaha zaharoMmeM eka bar3A bhArI pratiSThAmahotsava kiyA thA usakA unakI baDI baDI dukAneM calatI haiM / isa saMghake lekha bhI uparyukta lekhavAle maMdira meM lagA huA hai / jaisA baDA saMgha, isake bAda jaina samAjameseM phira yaha lekha kucha saMskRta aura kucha mAravADI bhASAmeM koI nahIM nikalA aura zAyada aba koI nikAle hai| saMgrahakI dRSTise isa lekhako bhI yahAMpara prakaTa vaisI AzA bhI nahIM hai| kara diyA jAtA hai| " svasti zrIvikramAdityarAjyAt sambat 1928 zAlIvAhanakRta zAke 1793 pravartamAne mAsotamamAse mAghamAse dhavalapakSe trayodazyAM tithau guruvAsare mahArAjAdhirAja mahArAvalajI zrI zrI 1008 zrI vairIzAlajI vijayarAjye zrImajjesalameruvAstavya osavaMze bAphanA gotrIya saMghavI seTha gumAnacaMdajI tatputra pratApacandrajI tatputra himatarAmajI jeThamalajI nathamalajI sAgaramalajI umedamalajI tatparivAra mUlacaMda sagatamala kesarImala riSabhadAsa mAMgIdAsa bhagavAnadAsa bhIkhacaMda ciMtAmaNadAsa luNakiraNa manAlAla kannaiyAlAla saparivArayutena AtmaparakalyANArtha zrIsamaktyoddIpanArtha ca zrI jesalamerunagarasatka amarasAgarasamIpavatini samIcInA''rAmasthAne zrIriSabhadevajinamaMdiraM navIna kArApitaM tatra zrI AdinAtha biMbaM prAcIna bRhatkharataragaNanAthena pratiSThitaM tat zrIjinamahendrasUri padapaMkajasebinA bRharakharataragaNAdhIzvareNa caturvidhasaMghasahitena zrIjinamuktasarINAM vidhipUrvamahatA mahotsavena zobhanalagne zrImUlanAyakacaitye sthApitaM / punaH aneka vidhAnAmaMjanazilAkA kAritA / punardutIyabhumiprAsAde svapratiSThita zrI pArzvanAthabiMba mulanAyakasthApitaM punIza viharamAna pratiSThA kRtaM maMdirasya dakSiNapArzve dAdAsAhiba kuzalasUri gurumUrti sthApanakRtA / tathAca jinadattasUri kuzala sUri caraNapAdukA punarapi zrIjinaharSasari mahendrasUri caraNapAdukA sthaapitaa| bhAI savAIrAmajIke gharakA AyA / ratalAmasuM ci0 sobhAgamala cAMdamala saubhAgyamalakI mAjI vagere AyA / udepurasuM ci0 siradAramala tathA iNArI mAjI vagere AyA / ora Aho! Shrutgyanam Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga 1 paNa ghaNe dezAvarAMsu saMgha Ayo / svAmIvacchala pramukhakarI 3 zrIsaMghakI bhakti karI / sthA pAMca ziSyAne zrIpUjyajI mhArAjake hAMthaseM dIkSA derAi / dina 15 taka baDo ThATha uchaba nitya navIna pUjA prabhAvanA hui / zrIdarabAra sAhiba padhAyA / tophAMkA phera huvA / seThAMke pagameM sono bagasIyo / phera zrIsaMghasameta jesalamera AyA ujamaNA pramukha kInA / zrIpUjyajI mahArAjakI padharAvaNI 2 konI jiNameM hajArA rupIyAMko mAla asabAba bheTa kIno / upAdhyAya vaMgare ThAvA ThAvA ThANAneM rokaDA zAlajoDI ityAdi yathAyogya diinaa| upAdhyAya sAhibacaMdajI gaNi / paM. / pr.| bherajI gaNi paM. pra. amaracaMdajI gaNi pramukha ThANA 41 thA / ThANe dITha rU. 10 daza rokaDA thAMna pratyeke dInA / paragacchIya yatiyAMko satakAra achItare kIno / zrIsarakArakI padharAmaNI kInI / ghoDA lavAjamo najara kIno / musaddI vagere sarvaneM yathAyogya ziropAva dInA // zrIjinabhadrasUri zAkhAyAM paM. pra. zrImayAcaMdajI gaNi taziSya paM. sarUpacaMdajI muni jesalameru AdezinA iyaM prazasti rcitaa| zilAvaTa virAmake hAthasuM zrImaMdirajI vaNiyA jiNake parivArane sonekI kaMThiyAM tyA kaDIkI joDiyAM maMdIla DuTTA thAna vagere zirapAva dInA // __zrImaMdirake mUla guMbhAremeM AsepAse dakSaNakI tarpha paratApacaMdajIkI khaDI mUrti cha / uttarakI paratApacaMdajIkI bhAryAkI khaDI mUratI che / nijamaMdirake sAmane pUrva kI tarpha pazcimamukhI cotaro karAya jiNa Upara paratApacandajIkI sthA bhAryAsahita saparivAra sahItakI muratIyAM sthApita kinI / ___ samvat 1945 miti mArgasira sudI 2 vAra budha / dazakata sagatamala jeThamalANI bAphanAkA / zubhaM / duhA-aSTakarma vana dAhake bhaye siddhajinacaMda / tA sama jo appA giNe tAkuM vaMde caMda // pharmaroga oSadhasamI gyAnasudhArasa vRSTi / zivasukha amRta velaDI jaya jaya samyakdRSTi / ehAja sadguru sIkha che ehIja zivapura mAga / lejo nija gyAnAdi guNa karajo paraguNa bhAga // bheda gyAna zravaNa bhayo samarasa niramalanIra / antara dhobI AtamA ghove nijaguNa cIra // kara duHkha aMgurI nenaduHkha tana duHkha sahaja samAna / likhyo jAta hai kaThaNasu zaTha mAnata mAzAna // // ityalam // Aho! Shrutgyanam Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2 ] zoka samAcAra zoka-samAcAra | [ 1 ] / jaina sAhitya saMzodhaka ke pAThakoMko yaha samAcAra dete hue hameM vaDA duHkha hotA hai ki, kalakattA nagarake prasiddha vidvAn mahAmahopAdhyAya DaoN. satIzacandra vidyAbhUSaNajIkA gata tArIkha 25 apraila ko asamayahI maiM svargavAsa ho gayA / vidyAbhUSaNajI bhAratavarSa ke nAmI vidvAnoM meM se eka the| Apa aMgrejI bhASAke to AcArya (em e) tha hI, sAtha meM saMskRta. prAkRta, pAlI, tibbatI Adi bhASAoMke bhI uttama jJAtA the / brAhmaNa, bauddha aura jaina dharmake darzana zAstroMmeM ApakI ullekha yogya gati thI aura purAtattva zAstra ke Apa acche paNDita the / Apa svabhAvake bar3e sarala aura hRdayase pUre niSpakSapAta the / jJAnArjana karanA hI ApakA parama dhyeya thA ApakA vidyAvyAsaMga Azcaryajanaka thaa| aMgrejIkI em. e. parIkSAke pAsa karaneke pahale hI saMskRta bhA pAmeM Apane itanI vyutpatti kara lI thI ki jisase navadvIpa - vibudha - jana-sabhAne prasanna hokara Apako 'vidyAbhUSaNa' kI padvI pradAna kI thii| em. e. pAsa karane ke bAda kucha kAla taka Apa kRSNanagara- kAle ja saMskRtake prophesara rhe| isI samayake madhya meM Apane kAvya aura nyAyazAstrakA abhyAsa bhI Age baDhAyA; aura sAtha meM tibbatI bhASAkA jJAna bhI saMpAdana kiyA / ApakI isa yogyatAko dekha kara baMgAlakI sarakArane Apako tibbatI bhASakA anuvAdaka niyata kiyA aura sAthameM usakA eka 'zabdakoSa banAnekA kAma diyaa| yaha kAma Apane baDI yogyatA ke sAtha samApta kiyA / isase sarakArane Apako phira kalakattA-saMskRtakAlejake adhyApaka ke padapara niyukta kiyaa| vahAM Apane adhyApakI karate hue pAlI bhASAke adhyayanakA prAraMbha kiyA aura san 1901 meM usakI em. e. ko parIkSA dekara usameM prathama zreNima prathama nambara prApta kiyaa| Apake ina parIkSA patroMkI jAMca karanevAlA usa samaya meM bhArata meM vaisA koI vidvAn nahIM thA isaliye ve patra landanavizvavidyAlayake 113 pAlIbhASA aura bauddha sAhitya ke pradhAnAdhyApaka mahAzaya rAja DevaDake pAsa bheje gaye the / ina parIkSaka mahAzayane satIza candrajIke ve parIkSApatra paDhakara kalakattA yunivarsiTI ke rajIsTrArako lidarjekA hai| isake bAda ApakI vahAMse badalI huI khAtA ki inakA pAlI bhASAkA jJAna sarvottama aura phira Apa presIDensI kAleja ke siniyara prophesara banAye gaye / san 1905 meM jaba bauddha tIrthoMkI yAtrA karaneke liye ghI-sI-lAmA hindusthAna meM Aye taba bhAratasarakArane Apako lAmA mahodaya ke sAtha ghUma kara unheM bhAratake bauddha tIrthoMkA aitihAsika mahatva samajhAnekA kAma diyA / Apane yaha kAma itanI uttamatAke sAtha kiyA ki jisase lAmA mahAzayane khuSa hokara, premopahArake rUpameM Apako eka rezamI cAdara - jise ve loga khAtAga karate haiM--samarpita kii| ApakI isa prakArakI saba vi yoMmeM nipuNatA dekhakara bhArata sarakArane Apako mahAmahopAdhyAyakI uttama pANDitya aura sammAnasUcaka padvI pradAna kI / " isI arase meM Apane 'miDivala skUla Apha di inDiyana laoNjika' nAmaka jaina nyAya aura bauddha nyAyake itihAsa viSayakI prasiddha pustaka likhI jisake kAraNa kalakattA yunivarsiTIne Apako 'DAkTara Apha philAsaphI' kI pradhAna upAghise sammAnita kiyA / san 1909 meM, baMgAla sarakArane Apako bauddha dharmakA savizeSa pratyakSa jJAna saMpAdana karane ke liye laMkA bhejA / vahAM para, sumaMgala sthavira - jo laMkAke pradhAna bauddha sthavira aura kolaMboke vidyodaya kAlejake adhyakSa the-ke pAsa usa viSayakA talasparzI jJAna saMpAdana kiyaa| vahAMse phira Apa banArasa pahuMce aura vahAM para nyAya Adi darzana zAstroM meM uttIrNatA prApta kI / phira 1910 meM Apa kalakattA saMskRta kAlejake pradhAnAdhyApaka banAye gaye aura tabase Akhira taka Apa isI pada para pratiSThita rahe / isake sivAya, sAhitya aura zikSA viSayaka ane sabhA - sosATi Aho! Shrutgyanam Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodha 114 yoMke Apa adhyakSa aura sadasya Adi samaya samaya para niyukta kiye gaye the / kalakatte meM, zAstravizArada jainAcArya vijayadharmasUrijIse ApakI mulAkhAta ho gaI thI jisase Apako jainasAhityase bhI bahuta kucha paricaya mila gayA thA / Apa ukta jainAcAryajIke baDe prazaMsaka the aura unakI preraNAse Apane kalakattAvizvavidyAlaya ke paThanakramameM jainasAhityako bhI kucha sthAna dilAyA thA / jaina nyAyake itihAsa viSayaka uparyukta pustakake sivAya jainasAhitya ke prathama tarka grantha nyAyAvatArakA Apane aMgrejI meM anuvAda bhI kiyA hai / bhAratake darzana zAstroMke itihAsamai Apako baDA rasa thA aura isa liye isa viSaya meM Apane aMgrejI aura ApanI mAtRbhASA baMgalA meM aneka choTe baDe nibandha likhe haiM / jaina sAhityaviSayaka ApakA prema dekha jaina sa mAjane bhI ApakA yathocita gaurava kiyA thA / san 1913 meM banArasa meM jo akhila bhAratIya digambara jaina mahAsabhAkA adhivezana huA thA usake Apa adhyakSa banAye gaye the aura sabhAne Apako 'jaina siddhAnta mahodadhi' kI upAdhi samarpita kara satkRta kiyA thA / isake agale varSa jaba jodhapura meM jainasAhitya sammelana huA taba bhI Apa usake sabhApati niyata kiye gaye the / gatavarSa jaba yahAM para ( pUnemeM ) ' prathama prAcyavi yApariSad' huI thI taba Apa yahAM para bhI Aye the aura pariSad ke pAlIbhASA aura bauddha sAhitya viSaya ka vibhAga ke adhyakSa banAye gaye the| usa samaya hamArI bhI Apase bheMTa huI thI aura pariSad meM jaba haribhadrasUrikA samaya nirNaya viSayaka hamArA lekha par3hA gayA taba khAsa taura se use sunaneke liye Apa vahAM para upasthita hue the / haribhadrasUrike samaya viSaya meM ApakA aura hamArA matabheda thA / isaliye isa viSaya meM khAsa carcA karaneke liye, ukta paripakI samAptike dina Apa utkaMThApUrvaka hamAre sthAnapara bhI Aye the; aura bahutasI bAtacIta kara baDe prasanna hue the / calate samaya Apa hamase Agraha kara gaye the ki, jaba hamArA ukta nibandha [ bhAga 1 chapakara prakAzita ho jAya to turanta usakI eka prati Apake pAsa bheja dI jAya, ki, jisase Apa ApanI jaina nyAyake itihAsa viSayaka uparyukta pustakakI dUsarI AvRttimeM, jo vartamAnameM chapa rahI hai, haribhadre sUrike samayavAlA lekha ThIka saM. zodhita kara diyA jA sake / parantu kheda hai ki, hamAre usa nibandhake prakAzita honeke pahale hI, gata 25 aprailako Apa isa kSaNabhaMgura saMsArako chor3akara svarga meM jA base / ApakI isa akAlamRtyuse bhAratavarSa ke vidyAvyasanI vidvAnoMmeMse eka baDI bhArI vyakti adRzya ho gaI aura jaina sAhityakA eka pratiSThita aura prAmANika paNDita lupta ho gayA ! [ 2 hameM ina paMktiyoM ke likhate hue atyanta duHkha hotA haiM ki, isa patrake prathama aMkameM, jina pro0 sI. vI. rAjavADekA 'jainadharmakA adhyayana' zIrSaka lekha prakaTa huA hai aura jinakA saMkSipta paricaya hamane usI aMkake 'sampAdakIya vicAra' vAle eka noTameM diyA hai, ve Aja isa saMsAra meM nahIM hai| gata 8 maIko nAzikamai jahAM para ArogyaprApti ke liye pi. chale kucha mahinoMse Apa vizrAnti le rahe the, ApakA zarIrapAta ho gayA jaina sAhitya saMzodhaka ke gatAMka prakAzita ukta lekha aura hamAre noTako Apa dekha bhI nahIM pAye / yaha kisako kalpanA thI ki isa prastuta aMkameM hameM apane pAThakoMko ApakA koI viziSTa lekha bheMTa karaneke badale ApakI mRtyuke liye duHkhodvAra bheMTa karane paDeMge / kAlasya kuTilA gatiH / rAjavADejI baDe buddhizAlI aura eka honahAra vidvAn the / Apako prejyueTa hue abhI pUre 10 varSa bhI nahIM hue the / san 1912 meM yahAM (pUnA) ke phargyusana kaoNlejameM adhyayana samApta kara Apane bI. es. sI. kI DigrI prApta kI aura 1914 meM pAlI aura aMgrejIkI em. e. parIkSA pAsa kii| isake bAda turanta hI Apa baroDA kAleja meM pAlI aura aMgrejIke prophesara niyukta hue| vahAM Apane apane adhyApana kAryake sivAya pAlIsAhitya ke Aho! Shrutgyanam Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA samya aMka 2] zoka samAcAra prakAzanakA kArya bhI zurU kiyaa| ApakI yaha baDI Apake pAsa nAzika bheje, taba Apa adhika utkaTa icchA thI ki samapra pAlI sAhitya deva- asvastha honeke kaar| Apake sambandhiyoMne una nAgarI lipimeM chapAkara prakaTa kiyA jAya, tAki granthoMkA Apase jikara na karake jyoM ke tyoM eka jisase bhAratavAsI, jo Aja pichale DeDha hajAra kinAre rakha diye| pIchese jaba Apako usakI varSase isa ananyatulya sAhityakA paricaya bhule khabara lagI taba Apa bahuta adhIra ho UThe aura hue haiM-punaH paricaya prApta kara sake aura usake vinA una granthoke darzana kiye aura panne ulaTa-pulaTa masaddha bhagavAna gautama baddhake amulya kiye Apako cena nahIM pddaa| una granthoMko dekhate upadezoMkA AsvAdana kara skeN| isase Apane hI Apane hamako, vaisI asvasthatAmeM bhI eka patra sabase pahale 'hatthavanagalavihAravaMsa' nAmakI eka likhA aura pustakoMkI prAptika liya prasannatA praTaka choTIsI pAlI paritakA chapAI aura usake bAda 'ma- kii| isIkA nAma saccA vidyAvyAsaMga hai| jjhimanikAyakA eka bhAga prakaTa kiyaa| isI bIcameM ma krUra kAlane isa kAra asamayahImeM Apako ka Apane vividha pariziSTa aura upayukta TippaNiyAka kaTA le jA kara bhAratavarSake eka tejasvI vidvattAsAtha 'dIrghanikAya' kA samagra anuvAda bhI apanI rakako udita honeke pahale hI astaMgata kara diyaa| mAtRbhASA marAThIme kiyaa| isakA eka bhAga baDAdA ApakI amara AtmAko akSaya zAMti mile yahI rAjyakI aurase prakAzita honevAlI granthamAlAmeM hamArI Apake liye antima prArthanA hai| prakaTa bhI ho cukA hai| Apa zIghra hI, apane sahA [3] ghyAyI aura sahakArI pro. bApaTa( phargyusanakAleja, pUnA) aura pro0 bhAgavata (seMTa jheviyara kAleja gata julAI mAsakI aMtimarAtri bhAratavarSake bambaI)ke saMyukta parizramase prasiddha bauddhagrantha visa. itihAsameM baDI duHkha aura khedajanaka rAtri mAnI ddhimaggakI eka sarvottama devanAgarI AvRtti prakaTa jAyagI / kyoM ki usa kAlarAtrike duHkhotpAdaka karanekI taiyArI kara rahe the| adhama vAtAvaraNane bhAratake AdvitIya pratApavAn aura prakAzapUrNa pradapiko sadAke liye nirvANAvaApakA vidyAvyAsaMga baDA utkaTa thA / aMgrejIke * sthAmeM pahuMcA diyA / hama ye zabda apane lokamAnya Apa AcArya the hI, sAthameM Apa jarmana aura phreMca bAla gaMgAdhara tilaka mahodayako mRtyuko lakSya kara bhASAoMkA bhI apekSita jJAna rakhate the| bhAratIya kaha rahe haiM / lokamAnyakA adhika paricaya denekI bhASAoma saMskRta, pAlI, prAkRta jaisI prAcIna aura koI AvazyakatA nahIM kyoM ki bhAratameM aisA koI zAstrIya bhASAoMkA yatheSTa adhyayana kara Apane abhAgA prANi nahIM hai jo lokamAnyako thoDA bahuta baMgAlI, gujarAtI, hindI jaisI vartamAna dezabhASA nahIM jAnatA ho / aura bAkI yo ApakA pUrNa pa. Ame bhI AvazyakIya praveza kara liyA thaa| ricaya denekI zakti bhI kisameM hai / cAhe jitanA jabase ApakA hamAre sAtha paricaya huA tabase bhI laMbA paricaya likhA jAya to bhI vaha hamezA jainasAhityakA viziSTa adhyayana karanekI bhI ApakI apUrNa hI rhegaa| tIva lAlasA ho gaI thii|jainsaahitysNshodhkke liye ApameM jina anekAneka uttamottama zaktiyoMne Apane jaina aura bauddha sAhitya viSayaka tulanAtmaka Akara nivAsa kiyA thA, unameMse eka eka zakti lekhamAlAke likhanekA sotsAha svIkAra kiyA hI manaSyako saMsArameM pUjya aura mAnya thaa| jaina granthoke prApta karanekI Apa kitanI u- tI hai, to phira aisI aneka zaktiyoMke kendrabhUta skaTa AkAMkSA rakhate the isakA paricaya to pATha- bane hue Apake mahAna vyaktitvakI pUjyatA aura koMko hamane gatAMkame jo noTa diyA hai usase mila mAnyatAkA to mApa hI kaise kiyA jAya / Apa sakegA / bhAvanagarase hamAre eka sajjana (zrIyuta kyA nahIM the ? Apa prakANDa pratibhAzAlI the, u. hIrAlAla amRtalAla zAha ) ne kucha jaina grantha jaba tkRSTa sadAcArI the, parama paropakArI the, agAdha Aho Shrutgyanam Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka 116 dhairyavAn the, Adarza kartavyavAn the, asAdhAraNa jJAnavAn the, mahAn dezabhakta the, anupama lokapri* ya the, sarvotama rASTrasUtradhAra the, gaMbhIra rAjanItijJa the, saMpUrNa svArthatyAgI the, niSkAma karmayogI the, dhuraMdhara sAhitya sevI the, uttama lekhaka aura ni. puNa vaktA the; saba kucha the aura saMpUrNa rItile the| jaina sAhitya saMzodhakake kArya kSetrakI viziSTatAko lakSya kara, hama yahAM para ApakI anekAneka zaktiyoM meM se kevala usa eka hI zaktikA saMkSipta ulekha karate haiM jisake kAraNa Apa saMsAra meM eka zreSTha vidvAn mAne gaye / vaha zakti ApakI atyaMta sUkSma saMzodhaka buddhi - gahana gaveSaNA zakti thii| ApakI isa saMzodhaka buddhikA jarmanI, iMglaiMDa aura amerikA ke vidvAnoM takane gaurava kiyA hai / vidvA noko ApakI isa zaktikA prathama paricaya san 1892 - . meM milA thA / usa varSa laNDana nagarameM honevAlI ' prAcya vidoMkI AMtararASTrIya pariSad (The International Congress of Orienta list ) meM vedoMkI prAcInatA ke viSayameM Apane eka gahana gaveSaNA aura atyanta anusandhAnapUrNa maulika nibandha bhejA thA jo phira agale varSa san 1893 ) ' orAyana ( ORION ) ' ke nAma se pustakarUpameM prakAzita kiyA gayA thA / isapustakame Apane jyotiSa zAstra ke niyamAnusAra nakSatroM kI gati Uparase yaha batalAyA hai ki, RgvedameM jo ' orA yana = AgrahAyaNa nakSatra saMbaMdhI RcAyeM milatIM haiM unase unakA racanA samaya kama se kama I. sa. se 4000 varSa pUrva honA siddha hotA hai / ApakI isa gaveSaNAko paDha kara pro. mekSamulara, viTanI, vebara, bulhara aura blUmaphIlDa jaise prakhyAta saMzodhaka vidvAnoMne ApakI zodhaka buddhikI uttama prazaMsA kI thii| DaoN. blUmaphIlDane to ApakI isa gaveSaNAko " vijJAna aura saMskRtake jagat meM eka hala cala macAdenevAlI ghaTanA " batalAI thI aura ka thA ki " nissandeha, isa pustakase sAhitya saMsArake AgAmI varSameM khUba sanasanI phaila jaaygii| isa varSa, itihAsako tilakakI khojake phalako apanAne hI meM sArA samaya lagA denA hogaa|" [ bhAga 1 1 tilaka mahAzayake isa siddhAntakI, jarmanIke vidvAn DaoN. jekobIke siddhAntase acintya samAnatA ho gaI thI / kyoM ki DaoN. jekobI bhI apanI svataMtra gaveSaNAdvArA vedoM kA racanA samaya lagabhaga vahI sthira kara sake jo tilaka mahAzayane kiyA / isase purA tattvajJoMmeM Aja yaha siddhAnta tilakajekobI ( Tilak - Jacobi theory ) ke saMyukta nAmase vyavahRta hone lagA hai / aisA hI anusandhAnAtmaka dUsarA grantha ApakA 'veoMmeM AyakA uttara dhruvanivAsa ( The Arctic Home in the Vedas ) ' hai / yaha grantha san 1897 meM jaba Apako dUsarI vAra kArAgRhavAsa milA thA taba likhA gayA thA / veda, brAhmaNa Adi saMskRta graMtha, pArasiyoMke jinda avestA grantha aura pazcimaya vidvAnoMke likhe hue bhUgarbhavidyA sambandhI navIna granthoMkA sUkSma adhyayana aura manana kara Apane isa granthakI racanA kI hai / isa granthameM Apane veda, brAhmaNa, purANa, avestA ityAdi zA stroMke anekAneka pramANa dekara, yaha pratipAdita kiyA hai ki vedakAlIna Aryaloga uttara dhruvake pradezameM nivAsa karate the| kArAgRha meM baiThe baiThe, isa granthake likhaneke liye apekSita sAdhanoM ke adhyayana-manakI anumati sarakArane Apako pro. mekSamularake anurodhase dI thii| pIchese unhIM prophesara mahodayake vizeSa parizrama aura prayatnase sarakArane Apako asamaya hI meM bandhanamukta bhI kara diyA thaa| kArAgRha meM se nikale bAda Apane ukta pro. ko eka kRtajJatApUrNa patra likhA jisameM apane kiye hue isa navIna anusandhAnakA kitanAeka upayukta sAra bhI likha bhejA / isa sArako paDha kara prophesara mahAzayane tilaka mahodayako likhA thA ki " kitanIeka vaidika RcAoMkA artha Apake batalAe mutAbika ThIka ho sakatA hai; paraMtu kadAcit unake AdhArapara se nikAlA huA siddhAnta bhUstara zAstrake siddhAntake sAtha mela nahIM khAyagA, aisI mujhe zaMkA hai|" kheda hai ki, tilaka mahAzayake isa granthake prakAzita hone ke pahale hI yaha graMtha san 1203 meM prakAzita huA-pro. mekSamularakA dehAnta Aho! Shrutgyanam Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2 ] hogayA, jisase unake adhikArayukta abhiprAyase ApakA yaha grantha vaJcita rahA / paraMtu, dUsare vidvAnone ApakI isa kRtikA bhI khUba satkAra kiyaa| bosTana vizvavidyAlayake adhyakSa DaoN. vArinane isa pustaka ke viSaya meM kahA thA ki " inDo-irAnI vi dvAnoMne jitanI pustakeM isa viSayapara Ajataka likhI haiM una sabameM yaha pustaka adhika nizcayAtmaka hai / jo koI svargIya mi. nIla kI 'deva rAtri ( The night of Gods ) kA aura isa pustakakA pArAyaNa kara legA vaha saMbhavataH phira kabhI yaha na pUchegA ki AryoMkA Adima nivAsasthAna kahAM hai / " zokasamAcAra Apako jaba san 1908 meM tIsarI bAra jelayAtrAkA hukma huA taba maMDAle ke ekAntavAsa meM baiTha kara Apane vaha gItArahasya athavA karmayogazAstra 117 likhA, jo Aja bhArata ke pratyeka dharmajijJAsu janake gharameM virAjamAna ho rahA hai tathA pratyeka vidvAn aura vidyArthI ke liye eka atyAvazyaka pAThya graMtha bana rahA hai / isa grantha meM Apane apane jIvanake samagra vicAra srotoM ko ekatra kara zAstra rUpa mahAsarovarake rUpameM baddha kara diyA hai / pUrvIya aura pAzcAtya tattvajJAnakI sabhI mukhya mukhya vicArazreNiyoMkA gaMbhIra manthana kara Apane isa amUlya grantharatnako prakaTa kiyA hai| Apake nAmako ajarAmara banAnevAlA kevala yahI eka grantharatna pa hai / Apake deha vilaya se saMsArakA eka zreSTha aura prakhara jyotiHpUrNa jJAnasvarUpa mahAnakSatra asta ho gayA / Aho ! Shrutgyanam Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 citra - paricaya | mr jaina sAhitya saMzodhaka 1--gata aMkameM jo darzanIya citra diye gaye haiM unameM pahalA raMgIna citra pAvApurIke jalamaMdirakA hai / pAvApurI paTanA jilekI subai vihAra tahasIla kA eka choTAsA gAMva hai| jaina samAjakI mAnyatA anusAra zramaNa bhagavAn zrImahAvIra devakI nirvANabhUmi yahI pAvApurI hai / isa liye jainiyoMkA yaha eka parama pavitra tIrthasthala hai| isa gAMva ke pAsa eka kamalasarovara nAmakA acchA tAlAba hai| isa tAlAba meM hamezA asaMkhya kamalapatra khile rahate haiM isaliye isakA nAma bhI kamalasarovara paDa gayA hai / isa sarovara ke madhya meM eka bhavya maMdira banA huA hai, jisameM saMgamarmarake bana hue bhagavAn mahAvIra svAmIke pUjanIya caraNoMkI sthApanA kI huI hai| maMdira baDA khubasUrata aura darzanIya hai| bhAvuka manuSyoM ke hRdayameM vahAM para jAnase baDI bhakti utpanna hotI hai aura kucha kAla taka vahAM para baiTha kara dhyAna dharanese apUrva zAnti prApta hotI hai / isI maMdirakA vaha sundara citra hai / citrameM maM. dira, sarovara, AsapAsake kinAroM para lage hue vRkSa, ityAdi sabhIkA manohara dRzya dikhAI de rahA hai / ArA nivAsI utsAhI jaina yuvaka zrIyuta kumAra deveMdra prasAdajIne apanI orasehI vaha citra jaina sAhitya saMzodhaka ke pAThakoM ko bheMTa kiyA hai| tadartha Apa sAdhuvAdake pAtra haiM / 2- gatAMkakA dUsarA hAphaTona citra, bhArata prasiddha vIrabhUmi citoDa nagarIke samIpameM rahA huA itihAsa prasiddha citoDagaDha (killA) meMke eka ati prAcIna jaina kIrtistaMbha ( Jain Tower. ) kA hai / citoDake kilemeM do kIrtistaMbha haiM jinameM eka jo adhika UMcA aura vizeSa prasiddha hai vaha 15 vIM zatAbdI meM suprasiddha rANA kuMbhA dvArA banAyA gayA hai aura isase usakA asalI nAma [ bhAga 1 kuMbhameru' hai| dUsarA staMbha yaha jaina kIrtistaMbha hai| ' kuMbhameru kI apekSA yaha jaina kIrtistaMbha bahuta prAcIna hai aura purAtattvajJoMne 11 vIM yA 12 vIM zatAbdI meM isake bananekA anumAna kiyA hai / yaha kisI digambara jainakA banAyA huA hai / kyoMki isameM jo jinamUrtimAM lagI huI haiM ve diga mbara haiN| I 6 yaha staMbha 80 phITa UMcA hai / samudrakI sataha se isakI UMcAI 1900 phITa aura nIce kI jamIna se 600 phITa hai / yaha kilekI sabase UMcI bhUmipara banA huA honese isakA zikhara kile ke sabhI makAnose UMcA dikhAI detA hai| isake zikharakA jIrNoddhAra hAla hI meM - dasa bAraha varSa pahale-sarakArane bar3A kharca karake karavAyA hai| sAre hiMdusthAnameM jainiyoM kA yahI eka mAtra mahattvakA purAtana kIrtistaMbha maujUda hai / isakA samagra aitihAsika varNana Ageke kisI aMkameM, eka svataMtra lekha dvArA pAThakoM ko sunAyeMge / citra meM jo do judA judA blAka haiM unameM dAhinI taraphavAlA blAka staMbhakI usa avasthAkA da. rzana karA rahA hai jaba usake zikharakA jIrNoddhAra nahIM kiyA gayA thA / bAI taraphakA dRzya jIrNodvArake anantarakA hai| 3 - isa aMka meM karaher3Ake pArzvanAtha jaina maMdi - rakA citra diyA jAtA hai| yaha gAMva udayapura [ mevADa ] rAjyameM AyA huA hai aura citoDa udayapura relve lAina ke bIca meM paDatA hai| gAMva bilkula choTAsA mAmulI hai| gAMvase bahAra, kucha phAsale para yaha mandira banA huA hai / mandira 52 jinAlaya hai aura baDA bhavya hai / mandirameM pArzvanAtha tIrthakara kI manohara mUrti pratiSThita hai / purAne lekhoM meM isa gAMvakA nAma 'karaheTaka ' aisA likhA huA milatA hai / yaha mandira 14 vIM zatAbdIke lagabhagakA banA huA anumAna kiyA jAtA hai / aitihAsika varNana phira kabhI diyA jAyagA / Aho ! Shrutgyanam Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka 7, mahAmahopAdhyAya DaoN. satIzacaMdra vidyAbhUSaNa, em. e. pI. eca ddii| Aho! Shrutgyanam Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka svargIya zrImAn bAla gaMgAdhara tilaka | Aho ! Shrutgyanam Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga 1] namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa / jaina sAhitya saM zodha ka gujarAtI lekha vibhAga somaprabhAcArya viracita kumArapAla pratibodha | ( grantha paricaya ) [ vaDodarAnA vidyAvilAsI nRpati zrIsayAjIrAva gAyakavADa sarakAra taraphathI, 'gAyakavADa orienTala sIrIjha ' nAme 5-6 varSathI eka granthamAlA prakaTa thavA lAgI che jenI aMdara saMskRta, prAkRta, apabhraMza Adi bhASAomAM lakhAelA prAcIna ane durlabhya prantho prakAzita thAya che. e pranthamAlAnA mUla utpAdaka ane mukhya saMpAdaka svargastha vidvAn zrAvaka zrIyuta cimanalAla DAhyAbhAI dalAle pATaNa ane jesalamera ( rAjapUtAnA ) nA jUnA jaina pustaka bhaMDAronuM sUkSma nirIkSaNa karI temAMthI keTalAka uttama ane alabhya durlabhya jaina graMtho, ukta sIrIjhamAM prakaTa karavA mATe khAsa khuMTI kADhyA hatA. e graMthomAM somaprabhAcAryacita kumArapAla pratibodha nAmano paNa eka prAkRta bhASAmaya moTo graMtha che jenuM saMpAdana kArya svargastha bhAI dalAle ghaNA AgrahapUrvaka mane sopyuM hatuM. e graMtha have chapAIne taiyAra thayo che. panI prastAvanA je mArA taraphathI lakhavAmAM AvI che, te jaina sAhitya saMzodhakanA vAcakone khAsa vA lAyaka hovAthI, atra prakaTa karavAmAM Ave che. mUla pustakamAM A prastAvanAno iMgrejI anuvAda tathA saMskRtasAra ApavAmAM Agyo che.-muni jinavijaya / ] stumastrisandhyaM prabhuhemasUrerananyatulyAmupadezazaktim / atIndriyajJAnavivarjito'pi yaH kSoNibharturvyadhita prabodham // sattvAnukampA na mahIbhujAM syAdityeSa klRpto vitathaH pravAdaH / jinendra dharma pratipadya yena, zlAghyaH sa keSAM na kumArapAlaH || - somaprabhAcArya / [ aMka 2 gujarAtana caulukyavaMzanA prasiddha nRpati kumArapAlane jainAcArya hemacaMdrasUrie samaya samaya upara je rIte jainadharmanA siddhAntono, vividhakathA - AkhyAno dvArA bodha Apyo hato; ane te bodhanuM zravaNa Aho! Shrutgyanam Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 karI je rIte kumArapAle jainadharmano saMpUrNa svIkAra karyo hato tenuM sAmAnya varNana A graMthamAM ApavAmAM AvyuM che. graMthakAre A graMthanuM nAma 'jinadharma-pratibodha' evaM rAkhyuM che; paraMtu, granthanA aMte, puSpikAlekhamA kumArapAla - pratibodha ' evaM nAma lakheluM maLavAthI, tema ja graMthagata viSayano nAmamAtranA nirdezathI paNa vAcakone khyAla AvI zake tevA hetuthI; A pustaka upara e ja nAma aMkita karatuM vadhAre ucita dhAryuM che. A graMthanI prastuta AvRtti, gujarAtanI prAcIna rAjadhAnI pATaNa zahara ( je vartamAnamAM vaDodarA - rAjyanA kIprAMtAM eka sAdhAraNa tAlukAnuM sthAna bhogave che ) mAMnA jaina pustaka bhAMDAgAramAMdhI maLI AvelA tADapatrAtmaka pustaka uparathI taiyAra karavAmAM AvI che. e tADapatranA ekaMdara 255 pAnAM che. pratyeka pAnuM 2 phITa 7 iMca lAMM ane mAtra 2 Ica paholuM che, e pAnAnA pratyeka pRSTha ( eka bAju ) upara NI pAMca paMktio, kALI zAhIthI devanAgarI lipimAM lakhelI che. dareka paMktimA lagabhaga 140 thI 150 jeTalA akSarI AvelA che. pratyeka paMkti traNa vibhAgomAM vheMcAelI che, ane dareka vibhAganI bacce eka eka iMca jeTalI khAlI jagyA rAkhavAmAM AvI che. e khAlI rAkhelI jagyAmAM, AkhA pustakanAM badhAM pAnAMo bhegAM bAMdhI levA mATe eka chidra pADI temAM saMlagna dorI parovelI che. A pustaka saMvat 1458 mAM khaMbhAtamAM lakhAelaM che. A samaya pachI lakhAeluM bIjaM koI tADapatra jaina bhaMDAromAM mArA jovAmAM AvyuM nathI. A uparathI huM ema anumAna karUM chu ke, gujarAtamAM-ane sAdhAraNa rIte pazcima ane uttara hiMdusthAnamAM paNa - tADapatra upara pustaka lakhaghAnA itihAsamAM A pustaka sauthI aMtima sthAna bhogave che. jainAnAM aitihAsika sAdhano uparathI jaNAya che ke IsavInI 14 mI zatAbdinA prAraMbhamAM ja tADa, patra upara graMtho lakhavAno vahIvaTa kamI thavA mAMDyo hato ane tADapatronuM sthAna kAgaLoe levA mAMDayaM haM. te vakhata daramyAna pATaNa, khaMbhAta, jesalamera ( rAjapUtAnA ) Adi-jaina pustaka bhAMDAgAro mATe prasiddha thapalA - jUnA zaheromAM tADapatra upara lakhelA je vizAla pustakasaMgraho hatA te badhAnA eka sAthe ane ghANI jhaDapathI kAgaLo upara utArAo thavA lAgyA hatA. vartamAnamAM kAgaLa upara lakhelAM jUnAmAM jUnAM je pustako upalabdha thAya che, te badhAM te ja vakhatanAM lakhelAM che. tema ja tADapatra upara arvAcInamAM arvAcIna je pustako che te paNa teja bakhatanAM che. te pachI lakhelAM tADapatro maLatAM nathI. A uparathI ema mAnI zakAya ke e pradezomAM kAgaLano praveza te ja vakhate thaelo hovo joIe. prakRta tADapatranA lekhana kALamAM tADapatra upara lakhavAno pracAra bahu ja virala thaI gaelo hovo joIe. ane lahiAo tADapatra upara lakhavAnA abhyAsa ane zAhInI banAvaTa vigerenI kaLAne bhUlI javAnI taiyArImA hovA joIe. kAraNa ke prakRta tADapatra uparanuM lakhANa jUnAM tADapatrI karatAM ghaNA ja halakA prakAraM dRSTigocara thAya che. 12 mA 13 mA saikAnAM tADapatronI lipi jeTalI suMdara ane zAhI jeTalI uttama hoya che teTalI AmAM dekhAtI nathI. A tADapatranI zAhI ghaNI ja phIkI ane aneka sthaLethI to te atyAra Agamaca kharI paDI - bhuMsAI gaI che. koI koI pRSThamAM to paMktionI paMktio tevI rIte avazya thaI gaI che ane tenA lIdhe lakhANa vAMcavaM paNa bahu kaThaNa thaI paDe che. tyAre AnA karatAM 200300 varSa jUnAM tADapatronI zAhI joIe chIe to Aje paNa tevInI tevI caLakatI ane kALI dekhAI Ave che. jUnAM tADapatronI jeTalI lekhana-zuddhi paNa A pustakamAM jaLavAelI jaNAtI nathI. AnuM kAraNa e che ke prAcInakALamAM lahiAo sAdhAraNa rIte saMskRta - prAkRta bhASAnaM sAmAnya jJAna dharAvanAra thatA hatA. temaja ghaNAka vidvAno te vakhate jAte ja pustako lakhatA hatA. tethI te vakhatanAM pustakosa sAdhAraNa rIte azuddhio bahu alpa pramANamAM maLI Ave che. paraMtu prakRta tADapatranA lekhanasamaya tADapatrI uparathI kAgaLo upara graMtho utarAvavAnuM kAma ghaNA vizAla pramANamAM zarU thapalaM hovA teTalA kAmane pahoMcI vaLe eTalA, bhASAjJAnasaMpanna lahiAonA abhAvane lIdhe, mAtra akSarAkRti 1 jiNadhammapaDibohe samatthibho paDhamapatthAvo / pRSTha 115 -- jinadharmapratibodha: klRpto'yaM gurjareMdra pure / pR. 418 Aho ! Shrutgyanam Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2 ] kumArapAla pratibodha paricaya javA puratuM jJAna dharAvanArA ane makSikAsthAne makSikA citaranArA lahiAo pAsethI e kArya karAvavAmAM AvatuM hatuM. tethI janA graMthonI nakalo karatAM e vakhate lahiAonA hAthe ghaNI azuddhio te graMthomAM dAkhala thaI gaI hatI. Aja kAraNane laIne kumArapAla pratibodhanA prakRta AdarzamAM paNa lekhana - azuddhi o. ghaNA moTA pramANamAM praviSTa thaI gaelI jovAya che. A pustakanI nakala karanAra kAyastha petAnaM bhASAjJAna kedhuM haze tenuM anumAna, pustakanA aMtamAM teNe je saMvat vigerenA ullekha vALo puSpikAlekha lekhyo che, te uparathI thaI zake tema che. ullikhita tADapatra sivAya eka bIjuM paNa tADapatra prastuta graMthanuM mane maLyuM che, je pATaNanA saMghavInA pADAnA nAme oLakhAtA pustakabhaMDAranI mAlikInuM che. e tADapatra, ukta tADapatra karatAM khAsa jUnuM ane vizeSa zuddharIte lakhAeluM che. paraMtu e ghaNu ja apUrNa--khaMDita che. emAM 51 thI te 305 naMbara sudhAnAM pAnAM che. A graMthanA caturtha prastAvamAM dezAvakAsika vratopari je pavanaMjayanI kathA ApalI chetenA madhyabhAgathI ja e tADapatra khaMDita thaI gayuM che. enI sAIjha 27+2" lAMbI-pahoLI che. pratyeka pRSThamA 3 thI 5 lAino AvelI che, ane dareka lAinamAM 105 thI 120 sudhI akSaro lakhelA che. 57 AvI rIte prastuta pustakano akhaMDa evo eka ja uparyukta Adarza mane maLavAthI ( ane jyAM sudhI huM jANI zakyo chaM, bIjo saMpUrNa prAcIna Adarza anyatra kyAMye che paNa nAha) ane te paNa vizeSa azuddha hovAthI, A graMthanA saMzodhananuM kAma mArA mATe ghaNuM ja kaThaNa thaI paDadhuM hatuM. somaprabhAcArya graMthakAra somaprabhAcArya eka suprasiddha ane sujJAta jaina vidvAn che. temaNe prastuta graMtha vikrama saMvatU 1241 mAM, eTale kumArapAla rAjAnA mRtyu pachI mAtra 11 varSe banAvyo hato. A uparathI teo rAjA kumArapAla ane AcArya hemacaMdranA samakAlIna hatA e svataH siddha che. temaNe A graMtha, neminAganA putra zreSTha abhayakumAranA harizcaMdrAdi putra ane zrIdevI Adi putrionI prItyarthe, prAgvATajAtIya kavicakravartI zrI - zrIpAlanA putra kavi siddhapAlanI vasati (jaina maMdira yA jaina upAzraya ) mAM rahIne racyo che; tathA khuda hemacaMdrAcAryanA mahendramuni', vardhamAnaM ane guNacaMdra nAme vidvAn ziSyoe tene athathI te iti sudhI sAMbhaLyo che. abhayakumAra zreSThI, A ja graMthamAM jaNAcyA pramANe, kumArapAla rAjAe anAtha ane asamartha janonA bharaNa poSaNa mATe kholelA satrAgAra Adi dharmAdAya khAtAono uparI hato. ( juo pRSTha 219-20 ). kavicakravartI zrI - zrIpAla gujarAtano eka sarvazreSTha kavi ane siddharAja jayasiMhano ghaNo mAnIto temaja svIkRta bhrAtA hato. teno putra siddhapAla paNa uttama koTino kavi hoI kumArapAla rAjAno prItipAtra ane zraddheya suhRd hato. A kavikulanA saMbaMdhamAM meM anyatra savistara lakhyuM che, (juo draupadI svayaMvara nAme siddhapAla putra kavi vijayapAla racita nATakanI mArI prastAvanA. ) tethI ahIM punarAvRtti karato nathI. zrIpAla kavi, somaprabhAcAryanA pUrvAcArya devasUrino caraNopAsaka hato tethI ekavi- kuTuMbano, temanA ziSyasamudAya upara savizeSa anurAga hoya tathA te sAdhu-samUhano paNa ekuTumba upara vizeSa AdarabhAva hoya te svAbhAvika che. somaprabhAcAryanA guruo tathA anya sAdhuo aNahilapurama ghaM karIne e kavikuTuMbanA makAnomAM ja nivAsa karatA hatA. somaprabhAcArye potAno bIjo bRhadUgraMtha nAme sumatinAthacaritra paNa ekuTuMbanI vasatimAM ja vasIne banAvyo hato. 1 A mahendramunie hemacaMdrAcAryaracita anekArthanAmasaMgraha nAmaka koSa upara anekArthakairavAkarakaumudI nAme TIkA che, juo, pITarsana riporTa 1, pR. 51. 2 vardhamAnagaNie kumAravihAraprazasti banAvI che. - juo, pITarsana riporTa 3, pR. 316. 3 guNacandragaNie, prabandhazatakartR mahAkavi rAmacandrane nATyadarpaNa nAmaka grantha lakhavAmAM sahAyatA karI hatI. Aho! Shrutgyanam Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 kumArapAla pratibodhanI prazasti tathA bIjA graMthokta ullekha uparathI somaprabhAcAryanI guruparaMparAdino vaMzavRkSa nIce pramANe thAya che:-- sarvadevasUra 58 yazobhadra municaMdra ' ajitadeva vijayasiMhai ratnaprabha bhadrezvara hemacaMdra somaprabha jagacaMdra mAnadava vAdIdevasUra guNacaMdra pUrNadeva maNiratna rAmacaMdra 7 7 mahezvara Aho ! Shrutgyanam nemicaMdra AnaMdasUra jayaprabha jayaprabha jayamaMgala somacaMdra * 1 upadezapada, anekAntajayapatAkA, lalitavistarA, dinA prasiddha lekhaka. yogabiMdu Adi haribhadrAcAryaracita graMtho upara TIkA-TippaNA2 syAdvAdaratnAkara nAmaka mahAn jainatarkagrandhanA praNetA. 3. dharmasAgaragaNie potAnI paTTAvalImAM A vijaya siMhane, bAlacaMdraracita vivekama jarIvRttinA saMzodhaka ( ' zrIvijayasiMhasUriH--vivekamaJjarI zuddhirut / ' ) lakhyA che paraMtu te bhUla che. te vRttinA saMzodhaka A vijayasiMha nathI, paraMtu nAgeMdra gacchanA vijayasenasUri che. juo pITarsanano 3 jo rIporTa pR. 103. A vijayasiMhano eka zilAlekha ArAsaNanA jainamaMdiramAMthI maLI Avyo che, je saMvat 1206 nI sAlano che. juo mAruM prAcIna jainalekhasaMgraha nAmanuM pustaka, lekha naMbara 289. 4. ratnaprabhe ratnAkarAvatArikA nAme sujJAta tarkaprantha banAvyo che. upadezamAlAvRtti Adi bIjA paNa emanA keTalAka prasiddha graMtho upalabdha che. rAmabhadra 10 5. bhadrezvare vAdI devasUrine syAdvAdaratnAkara graMtha racavAmAM mukhya sahAyatA karI hatI. tathA potAnA gurunA avasAna pachI temanI gAdInA mukhya AcArya e pAteja nImAyA hatA. 6. guNacaMdra haimavibhramanAme vyAkaraNaviSayaka eka laghu graMtha banAvyo che. 7. jAloranA eka zilAlekhamAM A banne guru-ziSyano ullekha karelo che. 8. sudhATekarI ( mAravADa ) upara AvelI cAcigadevanI prazastinA kartoM. 9 vRttaratnAkaranI vRttikaranAra, prabuddharohiNeya nATakanA racanAra, Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] kumArapAla pratibodha paricaya A vaMzavRkSamAM ApelI vyaktio jainasAhitya ane jainaitihAsamAM suprasiddha che. e sAdhuomAMnA keTalAka to ghaNA moTA graMthakAro che ane temanI banAvelI aneka kRtio Aje paNa jainasAhityanI zobhA vadhArI rahI che. A uparathI prastuta graMthakArano samudAya keTalo badho vidvAn , pratiSThita, ane sAhityopAsaka hato teno khyAla AvI zake che. somaprabhAcAryanA eka gurubhrAtA nAme hemacaMdre nAbheyane. mi nAmarnu dvisaMdhAna kAvya banAvyu cha jenuM saMzodhana khuda kavicakravartI zrIpAle karyu hatuM.' somapra. bhAcAryanI gAdI upara suprasiddha jagaJcaMdrasUri AvyA hatA jeo tapAgacchanA nAme oLakhAtA suvistRta sAdhusamudAyanA mULa puruSa manAya che. paTTAvalio pramANe, somaprabhAcAryano mahAvIranI paTTa paraMparAmA 43 mo naMbara che. somaprabhAcAryanA vidyamAna graMtho kumArapAla pratibodha sivAya somaprabhAcAryanA bIjA traNa graMtho upalabdha thAya che. jemAM eka to sumatinAthacaritra che. e graMthamAMjainadharmanA pAMcamA tirthakara sumatinAthanuM caritra varNavAmAM Avyu che. te caritra paNa kumArapAla pratibodhanI mAphaka mukhya karIne prAkRta bhASAmAMjaraceluM che ane temAMpaNa jainadharmanAsiddhantono bodha ApatI purANakathAo kalpita che. tenI zlokasaMkhyA lagabhaga sADA nava hajAra upara che. pATaNanA jaina bhaMDAromA e caritranA hastalekho mArA jovAmAM AvyA cha bIjo graMtha sUktimuktAvalI nAme prasiddha 100 padyavALo eka prakIrNa prabaMdha che. e prabaMdhana prathama padya 'sinduraprakara' evA vAkyathI zaru thatuM 1 A kAvyanI aMtanI prazastinA keTalAka zloko nIce pramANe che:-- bhaktaH zrImunicaMdrarisuguroH zrImAnadevasya ca zrImAn so'jitadevasUrirabhavat SaTtarkadugdhAmbudhiH / sadyaH saMskRtagadyapadyalaharIpUreNa yasya prabhA''kSiptA vAdiparaMparA tRNatulAM dhatte sma dUrIkatA / / - dhImAnabhUda vijayasAraramuSya ziSyo yanaxxx smarasya zarAn gRhItvA / klaptaM catabhiranaghaM zarayantramaye vizvaM tadekavizikhena vazaM ca ninye // zrIhamacandrasuribabhUva ziSyastathAparastasya / bhavahataye tena ruto dvisaMdhAnaprabandho'yam // ekAhaniSpannamahApravandhaH zrIsiddharAjapratipannabandhaH / zrIpAlanAmA kavicakravartI sudhIrimaM zodhitavAn prabandham // 2 e caritranI aMtanI prazasti paNa ghaNA aMza kumArapAla-pratibodhanA jevI ja che, ane te nIce pramANe che: candrArkI guruvRddhanabhasaH karNAvataMsau kSitadhuryoM dharmarathasya sarvajagatastattvAvaloke dRzau / nirvANAvasathasya toraNamahAstambhAvabhUtAmubhAvekaH zrImunicandrasUriraparaH zrImAnadevaprabhuH // ziSyastayorajitadeva iti prasiddhaH sUriH samagraguNaratnanidhirvabhUva / / prIti yadanikamale munibhRgarAjirAsvAditazrutarasA tarasA babandha // zrIdevaripramukhA babhUvuranye'pi ttvaadpyojhNsaaH| yeSAmabAdhAracitasthitIno nAlIkamatrImudamAtatAna // vizAradaziromaNe rajitadevasariprabhovineyatilako'bhavad vijysiNhsriguruH| jagattrayavijetRbhirvimalIlavAvRtaM vyabhedi na kadAcana smarazarairyadIyaM mnH|| gurostasya padAmbhojaprasAdAnmandadhIrapi zrImAn somaprabhAcAryazcaritraM sumtey'dhaat|| prAgvATAnvayasAgarendurasamaprajJaH kRtajJaHkSamI vAgmI sUktisudhAnidhAnamajani zrIpAlanAmA pumAn / yaM lokottarakAvyaraJjitamatiH sAhityavidyAratiH zrIsiddhAdhipatiH kavIndra iti ca bhrAteti ca vyAirat // sUnustasya kumArapAlanRpatiprItaH padaM dhImatAmuttaMsaH kavicakramastakamANaH zrIsiddhapAlo'bhavat / yaM vyAlokya paropakArakaruNAsaujanyasatyakSamAdAkSiNyaiH kalitaM kalau kRtayugArambho jano manyate / / tasya pauSadhazAlAyAM pure'NahilapATake / niSpratyUhamidaM proktaM parArthAntaM (?) ...... // anAbhogAt kiJcit kimapi mativaikalyavazataH kimapyautsukyena smRtivirahadoSeNa kimapi / mayotsUtra zAstre yadiha kimapi proktamakhilaM kSamantAM dhaamntstdsmdyaapuurnnhRdyaaH|| Aho I Shrutgyanam Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga, hovAthI te 'siMdaraprakara'nA nAme tathA somaprabhAcArya racita hoI temAM paMkaTara 100 pa hovAthI 'somazataka' nA nAme paNa ghaNIka vakhate lakhAya-oLakhAya che. e prabaMdha jainasamAjamA ghaNoja prasiddha che ane aneka strIpuruSonA mukhe kaMThastha hoya che. e prabaMdha bhartRharinA nItizatakanI zailimAM lakhAelo che; ane ahiMsA, satya, asteya, zIla, saujanya Adi viSayo upara saMkSipta paraMtu hRdayaMgamarIte temAM vivecana kareluM che. enI racanA bahuja sarala, sarasa ane subodha che. emAMnA keTalAka padyo A prastuta graMthamAM-kumArapAla pratibodhamAM paNa prathita thaelAM najare paDe chai. trIjo graMtha 'zatArtha kAvya' nAme che. e graMtha somaprabhAcAryanA saMskRta bhASAjJAnaviSayaka anuttara pAMDityane prakaTa kare. che. e graMtha mAtra eka vasaMtatilakA chaMda rUpe che, jenA judA judA so artho karavAmAM AvyA che. A kRtinA lIdhe vidvAno taraphathI temane zatArthikana khAsa pAMDityasUcaka upanAma prApta thayuM hatuM ane tethI pAchaLanA ghaNAka graMthakAro temane e upanAma sAthe ja ullekhe che. e eka vRttAtmaka graMthanA bhinna bhinna so artho temaNe jAte ja TIkA karIne batAcyA cha. TIkAnA prAraMbhamAM pAMca zloko lakhI svavivakSita soe arthonI anukramaNikA ApI che. prAraMbhamAMjainadharmanA 24 tIrthakaronA artho lakhI; vacce brahmA, nArada, viSNu Adi vaidika devo vigerenA artho paNa AlekhyA che. ane chevaTe potAnA samakAlIna evA, vAdI devasUri ane hemacaMdrAcArya jevA jainadharmanA mahAn dharmaguruonA; jayasiMha deva, kumArapAla, ajayadeva ane mUlarAja jevA gujarAtanA kramika 4 caulukya rAjAonA; kavi siddhapAla jevA sarvazreSTa nAgArakanA; ane ajitadeva tathA vijayasiMha nAme potAnA baMne guruonA artho paNa avatAryA che. sarvAte svakIya artha paNa besAryo che ane samAptimAM koI ziSyanA mukhethI AtmaprazaMsApara evI pAMca padyovALI saMkSipta prazasti paNa kahevarAvI che. - A prazastimA jaNAvyA pramANe somaprabha gRhasthAvasthAmA prAgvATa ( poravADa ) jAtinA vaizya hatA. tamanA pitAnu nAma sarvadeva, ane pitAmahay nAma jinadeva hatuM. jinadeva koIka rAjAno maMtrI hato ane te potAnA samayamAM bahu pratiSThita puruSa hato. somaprabhe kumArAvasthAmAM ja jainadIkSA laI lodhI hatI, ane tIvrabuddhinA prabhAve samasta zAstrono talasparzI abhyAsa karI AcAryapadavI prApta karI hatI. temanI tarkazAstramA adbhuta paTutA hatI, kAvyaviSayamAM ghaNI tvaritatA hatI ane vyAkhyAna ApavAmAM bahu kuzalatA hatI. kumArapAlapratibodha sAthe uktAnusAra somaprabhAcAryanI vartamAnamAM 4 kRtio upalabdha thAya che. AkRtiomAM kAlAnukramathI prathama kRti temanI sumatinAtha caritra ane bIjI sUktimuktAvalI hoya tema jaNAya che. bRhaTTippanikA nAme eka prAcIna jainagraMthasUcimAM sumatinAthacaritranI racanA kumArapAlanA rAjyamAM thaI hatI evo ullekha karelo cha. zatArthavRttanI vRttinA aMte paNa te caritranuM nAma Avelu hovAthI, te vRttinI pahelA enI racanA thaI hatI ema to svataHsiddha thAya che. zatArthavRttanI racanA I0 sa0 1977 thI 1179 nI vacce thaI hoya, ema mAnI zakAya. kAraNake enI aMdara ajayadevanI pachI gujarAtanI gAdie AvelA mULarAjano ullekha che. AmULarAja itihAsamAM bALa mULarAjanA nAme pra teNe mAtra beja varSa-I. sa. 1977 thI 1179 sudhI-rAjya karyu hatuM. kumArapAla pratibodha temanI chellI kRti hoya tema lAge che. 1 juo-pRSTha 145, 191.422 ityAdi upara ApelA saMskRtapadyo. 2 mULa vRtta A pramANe che: kalyANasAra savitAnaharekSamoha / kAntAravAraNasamAnajayAdyadeva / dhrmaarthkaamdmhodyviirdhaar| somprbhaavprmaagmsiddhsre|| 3 ' somapabho munipatividitaH zatArthI / ' munisuMdarasariruta gurvAvalI / 'tataH zatArthikaH khyAtaH zrIsomaprabhasarirAT / ' --guNaratnasarikRta kriyAratnasamuccaya / Aho! Shrutgyanam Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] kumArapAla pratibodha paricaya 61 A kRtio sivAya bIjI paNa temanI koI kRti hoya tema anumAna thAya che. kAraNa ke zatArtha vRttanI vRttimA kumArapAla rAjA saMbaMdhI artha karatAM " yadadvocAma" karIne be padyo TAMkyAM che je upalabdha kRtiomAM maLI AvatAMnathI.8 kumArapAla pratibodhanI racanA graMthakAre mukhyakarIne prAkRtabhASAmAM karI cha. chevaTanA prastAvamA keTalIka kathAo saMskRtamAM ApI che. tathA thoDoka bhAga apabhraMza bhASAmAM paNa guMthelo cha. A uparathI lekhaka prAkRta, saMskRta ane apabhraMza ema traNe bhASAonA paMDita hatA te spaSTa jaNAI Ave che. graMthanI racanA bahu ja sarala ane bhASA taddana sAdI-ADaMbara vinAnI che. kartA joke, jema upara batAvavAmAM AvyuM che, eka uttama koTinA vidvAna ane graMthakAra che. paraMtu temanI vidvattAnI koI viziSTatA ApaNane A graMthamAM maLI AvatI nathI. kumArapAla prabaMdhanA kartA jinamaMDanagANae potAnA prabaMdhamAM aneka sthaLe, A graMthamAMnA aitihAsika bhAganAM avataraNo TAMkyAM che.' ane jayAsaMha sUrie potAnA saMskRta kumArapAlacaritramA A graMthanI racanA zailInuM AbAda anukaraNa karyu che. te uparathI jaNAI Ave che ke pAchaLanA graMthakAro prastuta graMthathI sArI peThe avagata hovA jAIe, kumArapAlapratibodhinI aitihAsika upayogitA A graMthanuM mahat parimANa ane racanA-samaya tarapha dRSTi karatAM,itihAsa rasika jijJAsuone, A prathamAMthI kumArapAla ane hemacaMdrAcAryanA jIvanavRttAnta saMbaMdhI ajJAta ane anyatra anupalabdha evI navI navI bAbato jANavAnI vizeSa jijJAsA rahe, e svAbhAvika che. ane hUM paNa prathama evI ja lAlasAthI A graMthanA saMpAdana-bhArane vahana karavA sAnaMda tatpara thayo hato. paraMtu graMtharnu sAyaMta avalokana karyA pachI mAre udAsa mane jaNAva paDe che ke tevI koI navIna bAbata, A ATalA moTA graMthamAthI maLI AvI nathI, eTalaM ja nahIM paraMtu prabhAvakacaritrAMtargata hemacaMdraprabaMdha, prabaMdhacintAmaNigata kumArapAlaprabaMdhAdi jevA, prastuta graMtha karatAM saMkSipta ane kAlakRta arvAcIna graMthomAM jeTalI hakIkata, ukta baMne vyaktionA saMbaMdhamAM maLI Ave che; te karatAM paNa ghaNI ja alpa hakIkata A graMthamAM AlekhelI che. AthI aitihAsika dRSTie to ApaNane A graMthanI koI paNa prakAranI vizeSa upayogitA jaNAtI nathI, ema jo kahIe to te ayukta nathI. alabata prAkRta bhASAnA sAhitya-prakAzananI apekSAe AnI upayogitA avazya svIkAravA lAyaka che. kAraNa ke eka to prAkRtasAhitya atyArasurdhAmA ghaNA ja alpa pramANamA prakAzita thayaM che, ane bIjaM have muMbaI yunivarsiTIe potAnA paThanakramamAM pAlIbhASAnI mAphaka prAkRtabhASAne paNa khAsa sthAna ApelaM hovAthI e bhASAnA sAhityanA prakaTIkaraNanI ghaNI ja AvazyakatA pratIta thaI rahI che. tevA prasaMge prAkRta bhASAnA A eka mahAn graMtharnu prakAzana e bhASAnA abhyAsione avazya AvakAra dAyaka thaI paDaze emAM saMzaya nathI. *e be padyo nIce pramANe cheHcailukyendreNa caitye kucakalazanikabandhurAH sindhurastrIskandhArUDhA vidhAtuM jinajananamahe sUtikarmaprapaJcam / SaTpaJcAzatsamIrapramukhanijAnijAcAracAturyavaryAsphurjanmANikyahemAbharaNakavAcatAzcakrire dikkumaaryH|| dvAtriMzatridazAdhipA nRpagRhAta caitye dvipAdhyAsitA: kalyANAbharaNAbhirAmavapuSaH kalyANakAyutsave / snAtraM kartumamartyazailazirAsa svargAdivAbhyAyayustanmadhye ca kumArapAlanRpatirbhaje'cyutendrazriyam // 1 juo muni zrIcaturavijayajI saMpAdita kumArapAlaprabaMdha-pR. 10, 17,58, 80, 90, 94, 95, 95, 106, 107, 111 ityAdi. Aho! Shrutgyanam Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 uktarIte A graMthamAM aitihAsika vRttAnta vizeSa na maLavAthI alabata ApaNane asaMtoSa thAya e svAbhAvika che, paraMtu te viSayamAM graMthakAra koI paNa prakAranA upAlaMbhane pAtra nathI. kAraNa ke graMthanA prAraMbhamAM ja te pote hemacaMdra ane kumArapAlanI samagra jIvana-vArtA lakhavAnA uddezyano spaSTa asvIkAra kare che. A graMtha lakhavAmAM lekhakano uddezya, kumArapAlAdino itihAsa lakhavAno nathI. paraMtu te vyaktione lakSIne dharmopadeza Apato eka kathA-graMtha guMthavAno che. tebho lakhe cheke-" yadyapi kumArapAla ane hemacaM. drAcArya- jIvana caritra bIjI rItie paNa ghaNue manohara che. topaNa huA prathamAMjaina dharmanA pratibodha saMbaMdhe ja kAIka kahevA Icchu chu. zaM aneka prakAranI khAdya vastuothI bharapUra rasavatImAMthI potAnI icchAnusAra mAtra koI eka vastunu ja bhakSaNa karanAra puruSa koInI nindAne pAtra thaI zake che ?" astu. kumArapAla pratibodhano aitihAsika sAra - A saMpUrNa graMthamAM jeTalo bhAga itihAsa sAthe saMbaMdha dharAve che te vAcakonA saukaryArtha "kumArapAla pratibodha-saMkSepa' evA zirolekha nIce pariziSTa rUpe judo Apyo che. e pariziSTAtmaka graMthabhAga yAMcI javAthI AkhA graMthano saMkalita sAra spaSTarIte samajAI jaze. saMkSipta aitihAsikasAra A pramANe chaH-- __ aNahilapura pATaNamAM, prathama caulukyakulamRgAMka evo mUla nAme rAjA thayo. tenA pachI cAmuMDarAja ane tenA pachI 'jagajhaMpaNa' evaM upanAma prApta karanAra vallabharAja thayo. tenA pachI anukrame durlabharAja, bhImarAja, karNadeva ane jayasiMhadeva rAjA thayo. pUrve thaI gaelA bhImadevano kSemarAja karIne eka putra hato, teno putra devaprasAda, teno putra tribhuvanapAla ane teno putra kumArapAla thayo. e kumArapAla bahu zUra, vIra, dhIra, tyAgI, dakSa ane paropakArAdi guNavALo hato. tethI jayasiMhadevanuM mRtyu thayA pachI pradhAnapuruSoe paraspara vicAra karIne tenI gAdI upara kumArapAlane besAryo. teNe cAre dizAomAM caturaMga sainya sAthe digvijaya karI prajAne saMtoSakAraka thAya tevI rIte rAjyanuM pAlana karavA mAMDayu. eka divase teNe keTalAka vidvAn ane vRddha brAhmaNone potAnI pAse bolAvIne kA ke-'jenA AcaraNathI manuSya janmanuM sArthaka thAya tevo satya dharma mArga batAvo.' brAhmaNoe vedAdizAstra vihita yajJayAga svarUpa dharma batAvyo. paraMtu te dharmamAM pazu-prANI Adino vadha vihita hovAthI tevo hiMsAmaya dharma rAjAne rucyo nahIM. te manamA vicAra karavA lAgyo ke-'jo prANiono vadha karavAthI paNa manuSyane dharma prApti thatI hoya to pachI adharma kayuM kartavya karavAthI thAya che ? zaM brAhmaNo dharmanuM satya svarU na jANatA nathI? athavA to jANatA chatA paNa mArI vipratAraNA kare cha?' AvI rIte AsaMbaMdhamAM te vizeSa ciMtana karavA lAgyo ane tenA yoge rAtrinA samaye te nidrA paNa pUrI prApta karI zakato nahIM. eka samaye bAhaDa nAmanA amAtye AvIne rAjAne namana karyu ane kahyu ke-'rAjan ! tamane jo dharmAdharmaH nA svarUpane jANavAnI jijJAsA hoya to hu~ kahuM te sAMbhaLo.' ema kahI bAhaDa maMtrIe jainAcArya hemacaMdra sUrino saMkSipta paricaya Apyo. maMtrie jaNAbyu ke-pUrve, pUrNatallanAmanA gacchamAM zrIdattasUri nAme eka AcArya thaI gayA. teo paribhramaNa karatA eka vakhate vAgaDadezanA' rayaNapura ' nAmanA gAmamAM gayA. tyAM te vakhate yazobhaTa karIne eka rAjA rAjya karato hato. te zrIdattasUripAse AvI hamezAM dharmabodha sAMbhaLavA lAgyodattasari tyAM keTaloka samaya rahI anyatra cAlyA gayA. pAchaLathI te rAjAne saMsAra upara virakti thaI AvI ane tethI te badho rAjyabhAra choDI dattasUripAse dIkSA levA nikaLI paDayo. sUri te samaye jai vi cariyaM imANaM maNoharaM atthi bahuyamannaM pi / tahavi jiNadhamma-paDibAhe-baMdhuraM ki pi jaMpemi // bahu bhakkha-juyAi vi rasavaIe majjhAo kiMci bhuMjato / niya-icchA-aNuruvaM puriso kiM hoi vayaNijjo // Aho! Shrutgyanam Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumArapAla pratibodha paricaya 'joI 'DiMDuANApura' mAM rahetA hatA tethI rAjA tyAM gayo. tenI pAse eka bahumUlya muktAhAra hato. tene vecI tenA dravyathI tyAM eka 'cauvIsajiNAlaya ' nAme moTheM jainamaMdira baMdhAvyuM' ane pachI sAdhupaMNuM laI dattasUrino ziSya thayo. sAdhuvata laIne teNe aneka prakAranAM tapazcaraNo ko ane UMDo zAstrAbhyAsa karI yazobhadrasUri nAme AcAryapada prApta kayu. AcArya thayA pachI temaNe lokone dharmopadeza ApavA judA judA sthaLomA paribhramaNa karyu. jyAre vRddhAvasthAnA yoge zarIra bahu zithila ane kSINaprAya thayuM tyAre ujjayaMta (giranAra ) tIrtha upara jaI temaNe anazanavrata aMgIkAra karyu ane samAdhipUrvaka svargastha thayA. temanA ziSya pradyumnasuri karIne thayA jemaNe 'ThANayapagaraNa (sthAnakaprakaraNa)' nAme graMtha banAvyo. temanA ziSya guNasenasUri ane temanA ziSya devacaMdrasUri thayA. devacaMdrasUrie pradyumnasUriracita 'ThANayapagaraNa' upara TIkA banAyI che. tathA 'zAMntijinacaritra' lakhyu che. devacaMTasaripharatA pharatA eka vakhate dhaMdhakA nAme gAmamA gayA. tyAM cacca ane cAhiNI nAme moDha jAtIya vaNigdaMpatIno caMgadeva nAme eka pratibhAvAn bAlaka temanI pAle AvayA lAgyo ane nirantara temano dharmabodha sAMbhALavA lAgyo. temanA upadezathI prabuddha thaI bAlaka caMgadeva temano ziSya thavA taiyAra thayo, ane temanI sAtheja te rahevA-pharavA lAgyo. pharatA pharatA devacaMdramari khaMbhAtamAM AvyA, ane tyAM, te bAlakanA mAmA nAme nemi dvArA cacca ane cAhiNIne samajAvI-bujhAvI, tene dIkSA ApI ane caMgadevanA badale somacaMdra nAma sthApyu. alaukika buddhizALI bAlaka sAdhu somacaMdra thoDAja samayamAM sakaLa zAstrono abhyAsa karI samartha vidvAn thayo ane gurue tenI pUra hemacaMdra evA navIna nAmanI sAthe tene AcAryapada pradAna karyu. hemacaMdrAcAryanI vidvattAthI mugdhathaI siddharAja jayasiMha deva temanA upara bahu bhaktibhAva dharAvato hato, ane reka zAstrIya bAbatanA temanI pAse khulAsA meLavI saMtuSTa thato hato. temanA upadezathI siddharAjanI jainadharma upara prIti thaI hatI, ane tenA upalakSyamAM teNe -- rAyavihAra ' nAme eka jainamaMdira pATaNamAM, ane siddhavihAra' nAme eka maMdira siddhaparamAM baMdhAvyaM hatuM. siddharAjanA kathanathI hemacaMdrAcArya 'siddhahaimavyAkaraNa' nAme sarvAMgapUrNa zabdazAstra banAvyu hatu. hemacaMdracAryano amRtopama upadeza lAMbhaLyA vinA siddharAjane jarA paNa cena paDatuM na hatuM. ___AvI rote hemacaMdrasUrino paricaya ApI amAtya bAhaDe kumArapAla rAjAne kahA ke-'mahArAja ! tamane paNa jo dharmanA yathArtha svarUpane jANavAnI icchA hoya to bhaktipUrvaka e AcAryanI pAse jaI, e saMbaMdhamAM pRcchA karo.' maMtrItuM A kathana sAMbhaLI rAjA hamezAM hemacaMdrAcArya pAse jaI dharmabodha sAMbhaLavA lAgyo. - AcAryajIe prathama to vividha dRSTAMto ane AkhyAno dvArA rAjAne yathAvasara prANihiMsA, yUtaramaNa, mAMsabhakSaNa, madyapAna, vezyAgamana ane dhanApaharaNa ityAdi durAcaraNothI manuSya ana manuSyasamAjanI kevI adhogati thAya che, te vAraMvAra samajAvI, tenI pAsethI, AkhA rAjyamAM tevAM durAcaraNono, rAjAmAnA rUpamA sarvathA niSedha karAvyo. tadanaMtara, temaNe kumArapAlane jainadharmapratipAdita deva, guruane dharma tatvano viziSTa bodha ApavA mAMDayo. sadeva, sadguru, ane saddharmanI upAsanAthI AtmAnI kevI pragati thAya che ane asadeva, guru, ane dharmanI upAsanAthI kevI avagati thAya cha, tenI, vividha kazAnako dvArA spaSTa samajaNa ApavA mAMDI. mAranA e bodhathI kumArapAlanI jainadharma tarapha prIti vadhatI maI ane krame krame te e dharma upara adhikAdhika anurakta thato gayA. janadharma uparanA potAnA anarAganA , graMthakAra somapabhAcArya mA ThekANe jaNAve che ke-te 'cauvAsajiNAlaya' maMdira Aje paNa tyA (DiANA paramA) vidyamAna che. Aho I Shrutgyanam Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 upalakSyamA prathama to teNe ThekANe ThekANe jaina maMdiro baMdhAvavA mAMDayAM. sauthIprathama teNe pATaNamAM, zrImAlavaMzIya maMtrI udayananA putra maMtrI bAhaDa ane vAyaDavaMzIya gargaseThanA putro nAme sarvadeva ane sAMbaseThanI dekharekha nIce 'kumAravihAra ' nAme caturviMzati jinAlaya yukta mahAn ane bhavya jainamaMdira baMdhAbyu. e vihAranA mukhya maMdiramAM, sphaTikanirmita pArzvanAtha tIrthakaranI manohara mUrti pratiSThita karI; tenI AjubAjunA bAjA 24 jinAlayAmA suvarNa, rajata ane pittala Adi dhAtuonI banalI jadAjadA tIrthakaronI pratimAo sthApana karavAmAM AvI. tenA pachI kumArapAle 'tribhuvanavihAra' nAme atyucca ane atibhavya maMdira baMdhAnyu. e maMdira 72 jinAlayothI pariveSTita hatuM. eno vizAla AmalasAra ane te uparanA kalazo suvarNamaya banAvavAmAM AvyA hatA. mULa maMdiramAM nIlaratnanirmita mahatpramANa evI mominAtha tIrthakaranI pratimA, ane AsapAsanA 72 jinAlayomAM, bhUta, bhaviSya ane vartamAnakAlanA ema 72 tIrthakaronI pittalamaya pratimAo pratiSThita karavAmAM AvI. e sivAya, 24 tIrthakaranA, 24 jadAM jadAM maMdiro temaja 'trivihAra' pramukha bIjA paNa ghaNA vihAro teNe ekalA pATaNa zaharamAMja karAvyA hatA. pATaNa sivAya bIjAM nagaro ane gAmomAM teNe je maMdiro baMdhAvyAM chetenI to saMkhyA paNa koI jANato nathI. e maMdiromAM, jasadevanA putra daMDAdhipa abhayanI dekharekha nIce tAraMgAparvata upara baMdhAveluM ajitanAthanuM mahAn maMdira khAsa ullekha karavA yogya che. - AvI rIte mAtra jinamaMdiro baMdhAvIne je kumArapAla potAnI jainadharma pratyenI zraddhA batAvI aTakI gayo na hoto; paraMtu eka parama zraddhAlu zrAvakanI mAphaka te hamezAM jinamadiramA jaI jinamUrtinI bhAvapUrvaka pUjA paNa karato hato ane jainadharmano mAhimA prakaTa karavA mATe aSTAhnikA mahotsava vigere jaina utsavo paNa ghaNA ThAThathI ujavato hato. e mahotsavo prativarSa, caitra ane Azvina mAsanA zukla pakSanA chellA ATha divasomAM, pATaNanA mukhya ane prasiddha maMdira nAme 'kumAravihAra' mAM karavAmAM AvatA hatA. mahotsavanI samAptinA divase-paTale caitra ane Azvina mAsanI pUrNimAnA divase-sAMjanA bakhate, rathayAtrAno varaghoDo nikaLato. hAthie joDelA rathanI aMdara pArzvanAthanI mUrti sthApavAmAM AvatI. ratha prathama 'kumAravihAra' mAMthI nikaLato ane aneka sAmaMta, maMtrI, vyApArI AdinA samUhathI viTaLAelo te rAjamaMdiramA jato. tyAM rAjA jAte vastra ane AbhUSaNothI rathastha pratimAnI pUjA karato. anya jano te vakhate vividhabhAvavyaMjaka ane stavanAsUcaka nRtya ane gAnAdi karatA. te rAtrie rathane tyAM (rAjamaMdiramA) ja rAkhavAmAM Avato ane bIje divase, savAranA vakhate, siMhadvAra bahAra, tenA mATe khAsa ubhA karelA maMDapamAM laI javAmAM Avato. rAjA paNa tyAM sAthe jato, ane sakaLa janasamUhanI samakSa, rathastha jinapratimAnI sauthI prathama svayameva AratI utArato. pUjA vigere saghaLI kriyA thaI rahyA bAda ratha pAcho nagaramA AvacA nikaLato. nagaranA badhA rAjamArgomAM paribhra. maNa karato karato ane ThekANe ThekANe bAMdhelA maMDapo nIce ubho raheto raheto, ghaNA ADaMbarapUrvaka ratha pAcho potAnA sthAnake pahocato. AvI rIte kumArapAla jAte jainadharmano mahimA karato ane potAnA tAbAmAMnA bIjA mAMDalika rAjAo pAse paNa tevI rIte karAvato. tenA hukamI badhA mAMDalika rAjAoe potapotAnA nagaromAM kumAravihArI baMdhAvyA hatA, ane temanI aMdara AvA mahotsavo paNa hamezAM karatA-karAvatA hatA. eka divase kumAravihAramA besIne kumArapAla hemacaMdrAcArya pAse dharmopadeza sAMbhaLato hato te vakhate keTalAka videzI dhanADhya jaina yAtrioe AvIne AcAryane ane rAjAne praNAma ko. te yAtrio saurASTra ( kAThiyAvADa ) dezamAM AvelA jaina tIrthonI yAtrA karavA nikanyA hatA; ane rastAmAM pATaNa zahara AvavAthI, tyAMnA maMdironI yAtrA karavA tathA AcArya hemacaMdra ane rAjA kumArapAla jenA Aho! Shrutgyanam Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] kumArapAla pratibodha paricaya jainadharmanA mahAn puruSonAM darzana karavA teo tyAM rokAyA hatA. te yAtrione joIne kumArapAlanA manamAM paNa tIrthayAtrA karavAnI icchA thaI, ane hemacaMdrAcAryane pUchI yAtrAnI taiyArI karavA mAMDI. jyotiSie batAvelA zabha mahartamA, hemacaMdrasarinA pramukhapaNAnIce teNe potAnA caturaMga sainya ane cata vidha saMgha-sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA rUpa jaina janasamUha-sAthe saurASTra deza tarapha prayANa ko. mArgamAM AvatAM grAma ane nagaronAM jinamaMdironI pUjA-upAsanA karatA kumArapAlanA e mahAna saMgha raivata (giranAra ) parvatanI nIce AvelA girinagara ( junAgaDha ) nI pAse jaI paDAva nAMkhyo. giranAra parvatano caDhAva bahu viSama hovAthI ( te vakhate upara caDhavA mATe pagathiAM bAMdhalAM na hotAM ) rAjA upara caDhI nahIM zakyo, tethI pradhAna puruSonA hAthe pUjA AdinI sAmagrI mokalI daI potAnI azaktatA mATe kheda karato te tyAM nIceja besI rahyo. bAkI bIjA badhA yAtrio parvata upara gayA ane jinapUjA Adi tIrthakRtya karI yathAvasare pAchA nIce AvyA. tyAthI e saMgha zatrujaya tIrthanI yAtrA karavA gayo. tyAM badhA yAtrionI sAthe rAjA paNa parvata upara caDhayo ane tIrthanAyaka RSabhadevanI bhaktipUrvaka pUjA-sevA karI AnaMdita thayo. zatrujayanA e pavitra jinamaMdirano jIrNoddhAra kumAra pAlanI AjJAthI bAhaDa maMtrie thoDA ja samaya pahelAM karAvyo hato, tethI te maMdira joI rAjA bahu khuzI thayo. AvI rIte giranAra ane zatrujaya nAmanA saurASTranA baMne prasiddha jainatIrthonI ThATha sAthe yAtrA karI rAjA pAcho potAnI rAjadhAnImAM Avyo. giranAra parvatanA caDhAvanI viSamatAnA kAraNe rAjA te upara je caDhI nahIM zakyo hato ane tenA lIdhe tIrthapati neminAthanI je pUjA-arcA karI nahIM zakyo hato, tethI tene bahu kheda thayAM karato hato. eka divase potAnI rAjasabhAmA prasaMgopAta vAta nikaLatAM rAjAe pUchayuM ke giranAra upara lokone caDhavA mATe sugama evo rasto baMdhAvI Ape evo koI puruSa che? te vakhate kavicakravartI zrI zrIpAlanA putra kavi siddhapAle te kArya mATe rANiganA putra AmranuM nAma sUcavyu. rAjAe kavinI sUcanAnusAra Amrane saurASTrano daMDanAyaka (subedAra ) nImI giranAra mokalyo ane tyAM parvata upara pagathiAM bAMdhavAno hukama ko. tadanaMtara, kumArapAle anAtha ane asamartha zrAvaka Adi janonA bharaNa poSaNa arthe eka satrAgAra baMdhAvyo jenI aMdara vividha jAtanAM bhojano ane vastrAdi tenA Arthione ApavAmAM AvatAM hatA. temaja te satrAgAranI pAseja eka pauSadhazAlA baMdhAvI ke jenI aMdara rahIne dharmArthI jano dharmadhyAna karatA potArnu jIvana zAMtarIte vyatIta karI zake. satrAgAra ane pauSadhazAlAno kArabhAra calAvavA mATe zrImAlavaMzIya neminAganA putra zreSThI abhaya kumAranI bojanA karI hatI. te zreSTI bahuja satyavrata, dayAzIla, saralasvabhAva ane paropakAraparAyaNa hato. tenI AvA puNyadAyaka kArya upara. thaelI yogya niyutine joI kavi siddhapola rAjAnI yogya prazaMsA karI hatI. __ tyAra bAda AcArya hemacaMdra kumArapAlane zrAvaka dharmamAM pAlavA yogya 12 vratAno vistAra sAthe bodha ko. prAcIna kAlamAM AnaMda ane kAmadevAdi parama jaina gRhasthoe je rIte zrAvakadharmanuM pAlana karyu hatuM, tathA pratyakSamAM paNa, khuda pATaNa nivAsI chaDDua nAmanA mahAn dhanADhya zrAvake je rIte potAnI kanA 12 vratono svIkAra kayoM hato, tanAM udAharaNo ApI hemacaMdramarie kumArapAlanI zrAvaka-dharma-aMgIkaraNa tarapha surUci utpanna karI. rAjAe temanA bodhAnusAra eka rAjarSine zobhe tevI rItezrAvakavratano zraddhA pUrvaka svIkAra ko. ane AvI rIte aMta kumArapAle jainadharmano pUrNa svI. kAra karI te eka paramAhata jaina rAjA thayo. jaina thayA pachI kumArapAlanI nityanI dinacaryA A pramANe batAvavAmAM AvI che:-te prati divasa Aho ! Shrutgyanam Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 prAtaHkAlamAM vhelo uThato ane sauthI prathama, jainadharmamAM suprasiddha evA paMcanamaskAramaMtranuM smaraNa karato. tyAra bAda potAnA iSTa deva-gurunu dhyAna karato. pachI kAyazuddhi vigere karI, rAjamadiramAMja AvelA jinamaMdiramA jaI jinapratimAnI puSpa, naivedya vigerethI pUjA karI paMcAMga praNipAta karato; tathA yathAzakti namokkArasI viyere tapana pratyAkhyAna karato hato. tyAra bAda, avasara thae, hAthInA hode besI, aneka sAmaMta, maMtrI Adi sAthe 'kumAra vihAra' mAM jato, ane tyAM aSTaprakArI pUjA karI bhAvapUrvaka prabhuprArthanA karato. tyAMcI pachI te hemacaMdrAcArya pAse jato ane caMdana, karpUra tathA suvarNakamalAdiyI temanI caraNapUjA karato hato. tadanaMtara temanI AgaLa besIne dharmopadeza sAMbhaLato ane upadezanI samApti thae yathAzakti kAIka tapasyAnuM pratyAkhyAna karI lagabhaga madhyAhna samaye pAcho rAjabhuvanamAM Avato hato. rAjamaMdiramA AvI yAcaka vigere lokone ucita vRttinuM vitaraNa karI, punaH naiveya vigerenA thADho bharI gRhacaityanI pUjA karato ane pachI pote pavitra bhojananeM sevana karato hato. . bhojana karyA bAda ta sabhAmAM jaIne besano anetyAM judA judAvidvAno sAthe dharmazAstra ane tatvavivAranI vAto karato tathA temanI pAsedhI sAMbhaLato. A vidvAnomAM kavi siddhapAla makhya hato. te hamezA rAjAnI AgaLa vividha prakAranI kathAvAtIo karI tenA manane zAMta ane saMtuSTa rAkhato hato. divasanA caturtha praharamA / eTale lagabhaga RNa vAgyA pachI ) kumArapAla rAjasabhAmAM siMhAsana upara jaIne besato, ane tyAM AgaLa sAmaMta, maMtrI, mAMDalika ane seTha sAhukAra Adi rAjakIya ane prajAvargIya puruSo sAthe rAjyakArabhAra saMbaMdhI vicAra-vinimaya calAvato. tathA lokonI vijJaptio (pharyAdo)sAMbhaLato ane teno ucita nikAla karato. rAjAno dharma cha ema jAgI kyAre kyAre, mallavigerenI kustIo ke hAthI vigerenI sATamArI jevI ramato paNa aliptamane te joto hato. AvI rIte rAjyakArya karyA pachI, jo aSTamI yA caturdazIno divasa na hoya to, be ghaDI divasa rahete sAyaMkAlanu bhojana karato-aSTamI ane caturdazInA divase te ekaja vAra bhojana letohato. bhojanakaryA bAda puSpa AdithI gRhacaityanI sAyaMkAlikI pUjA karato ane vAravadhUo pAse AratI-maMgalAdi karAvato. tyAra bAda rAtrinA keTalAka samaya sudhI, cAraNa ane gAyaka Adi jano tenI AgaLa besIne je guNagAna tathA gAyana-vAdana Adi karatA te sAMbhaLato ane jyAre nidrAno samaya thato tyAre manamAM vairAgya ane brahmacaryanA vicAronuM ciMtana karato zayyAdhIna thato hato. te jainadharmaprasiddha namaskAramaMtrarnu satata smaraNa karato raheto hato. e maMtra upara tenI bahuja zraddhA hatI. te kayAM karato hato ke, je kAryo, vipula sainya sAthe digyAtrA karatI vakhate paNa mArAthI siddha na hotAM thayAM, tathA je zatruo mArI jAtanI caDhAIthI paNa vaza na hotA thayA, te kAryoM A namaskAra maMtranA prabhAvathI vinA yatne siddha thAya cha; tathA te zatruo aMbaDa jevA vaNim daMDezothI paNa vaza thaI rahyA che. atyAre, A namaskAra maMtranA prabhAvathI mArA rAjyamAM koI paNa svacakra ke paracakrano bhaya nathI temaja durbhikSAdinuM paNa kyAMe nAma sudhAM saMbhaLAtuM nathI. ityAdi. AvI rIte A graMthamA, saMkSepamA kumArapAlanA jaina dhArmika jIvanano sAra ApavAmAM Avyo che. kumArapAla ane tatkAlIna anyAnya prasiddha puruSo, ke jemano ullekha prasaMgopAtta A graMthamAM karavAmAM Anyo che, temanA saMbaMdhamAM vizeSa hakIkato prabhAvakacaritra, prabaMdhacintAmANa, jayasiMhasUrikRta-kumAra pAlacaritra, cAritrasuMdara racita-kumArapAlacaritra, jinamaMDana kRta-kumArapAlaprabaMdha; ityAdi prAcIna graMthomAM; temaja phArbasakRta rAsamAlA ane baoNmbegejheTIara Adi arvAcIna aitihAsika graMthomAM yathAzAta prakaTa thapalIja che, tethI te saMbaMdhamAM ahIM kAMI lAMbu lakhag anupayukta che. yadyapi uktarIte A graMthamA aitihAsika vRttAMta bahuja alpapramANamAM ApavAmAM Avyo che to paNa Aho Shrutgyanam Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] kumArapAla pratibodha paricaya 67 je ApyuM che te saMpUrNa vizvasta ane prAmANika che; ema ApaNe spaSTa kabula karavuM joIe. kAraNa ke graMthakAra khuda kumArapAlanA samakAlInaja nahIM paraMtu tenA aMtaraMga jIvanathI savizeSa paricita paNa hatA, ema ApaNe upara ApalA temanA paricayathI nizcita rUpe samajI zakIe chIe. kumArapAlanA dhArmika jIvananA saMbaMdhamAM tenA samakAlIna evA RNa lekhakonA lakhelAM varNano maLI Ave che. e lekhakomAM eka to khuda tenA dharmaguru AcArya hemacaMdra poteja che. temaNe kumArapAla caritra ( prAkRtadUvyAzraya) mAM ane mahAvIracaritramAM tenA saMbaMdhamAM keTalaMka saMkSipta varNana ApyuM che. kumArapAlacaritramAM ApalaM varNana ane prastuta graMthamAM ApalaM varNana temAMpa khAsa karIne tenI dinacaryA saMbaMdhI varNana to tAravaNI karatAM lagabhaga arthazaH saMpUrNa maLatu Ave che. bIjo lekhaka kavi yazaHpAla che jeNe kumArapAlanA AdhyAtmika jIvanane anulakSIne moharAjaparAjaya nAmanuM nATaka racyuM che. A kavi potAne ajayadeva cakravartI ( ke je kumArapAlano uttarAdhikArI hato ) no caraNasevI batAve che. tethI e paNa kumArapAlano samakAlIna ja hato, e arthAt siddha che. 'moharAjaparAjaya ' mAM, kumArapAle potAnA rAjyamAMdhI prANihiMsA, mAMsabhakSaNa, dyUtaramaNa, vezyAgamana Adi pApa vyasanono je sarvathA bahiSkAra karAvyo hato tenuM ghaNuM manohara ane hRdayaMgama varNana kareluM che. trIjA lekhaka A prastutagraMtha praNetA somaprabhAcArya che. A traNe lekhako jabAbadAra ane pramANabhUta hovAthI temanA kathanamAM koI paNa prakAranA saMdehane avakAza nathI. A lekhakonA cokasa kathana uparathI jaNAya che ke kumArapAla eka paramadhArmika jaina rAjA hato. jaina dharma upara tenI pUrNa zraddhA hUtI ane e dharmapratipAdita AcAra-vicAroM pAlana karavA teNe saMpUrNa kozIza karI hatI, jaina dharmano prasAra karavA teNe banatA prayatno karyA hatA; ane teno prabhAva sthApavA teNe potAne tanmaya banAvyo hato. te svabhAvathI sarala ane vicArathI udAra hato, jaina dharma upara teno pUrNa anurAga hovA chatAM paNa anyadharmo upara teNe kyAre paNa potAno abhAva prakaTa karyo na hato. eka prajApAlaka rAjA tarIke te dareka dharma upara samAna bhAveja Adara rAkhato hato. te jAte sadAcArI ane sadguNAnurAgI hato. tenA rAjyathI loko pUrNa sukhI ane saMtuSTa hatA. ityalam. kumArapAla pratibodhanI aMtanI prazasti nIce pramANe che.. sUryAcandramasau kutarkatamasaH karNAvataMsau kSiterdhuyoM dharmmarathasya sarvajagatastattvAvaloke dRzau / nirvANAvasathasya toraNamahAstambhAvabhUtAmubhAvekaH zrImunicandrasUriraparaH zrImAnadevaprabhuH // tayorbabhUvAjita devasUriH ziSyo bRhadgacchanabhaH zazAGkaH / jinendradharmAmbunidhiH prapede ghanodakaH sphUrtimatIva yasmAt // zrIdevapramukhA babhUvuranye'pi tatvAdapayojahaMsA: / yeSAmabAdhAracitasthitInAM nAlIkamaitrI mudamAtatAna // vizArada ziromaNerajitadevasrera mUtkramAmbujamadhuvrato vijayasiMhariH prabhuH / mitopakaraNakriyAruciranityavAsI ca yazcirantanamunimataH vyadhita duHSamAyAmapi // tatpUrvAdrasahasrarazmiH somaprabhAcArya iti prasiddhaH / zrIhema surezca kumArapAladevasya cedaM nyagadacaritram // sukaviriti na kIrti nArthalAbhaM na pUjAmahamabhilaSamANaH prAvRtaM vaktumetat / kimuta kRtamubhAbhyAM duSkaraM duHSamAyAM jinamatamatulaM tatkIrttanApuNyamicchu : // dharme nirmalatAmavAptumatulAM zrahimacandraprabhau bhakti vyaJjitumadbhutAM bhaNitiSu draSTuM parAmaucitIm / zrotuM citrakathAcamatkRtirutaH kAvyaM ca lokottaraM kartuM kAmayase yadi sphuTaguNaM tadUgranthamataM zRNu // prAgbATAnvaya sAgarendurasamaprajJaH rutajJaH kSamI vAgmI sUktisudhAnidhAnamajAna zrIpAlanAmA pumAn / yaM lokottarakAvyaraJjitamatiH sAhityavidyAratiH zrIsaddhAdhipatiH kavIndra iti ca bhrAteti ca vyAharat // putrastasya kumArapAlanRpatiprItaH padaM dhImatAmuttaMsaH kavicakramastakamaNiH zrIsiddhapAlo'bhavat / kluptaM tadvakhatAvidaM kimapi yaccAyuktamuktaM mayA tadyuSmAbhirihocyatAmiti budhA vaH prAJjaliH prArthaye || Aho! Shrutgyanam Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimala jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 hemasUripadapaGkajahaMsaiH zrImahendramunipaiH zrutametat / varddhamAna guNacandra-gaNibhyAM sAkamAkalitazAstrarahasyaiH // yAvatrihatAkhilasantamaso nabhasi cakAsto rvicndrmsau| tAvata-hemakumAracaritraM sAdhujano vAcayatu pavitram // vimalamatisudhAcirneminAgAGgajanmA'bhavadabhayakumAraH zrAvakaH shresstthimukhyH| atha nijakarapadyaprAptadharmArthapadmA vijitapadakapadmA tasya panAti patnI / / tatputrA guNino'bhavan bhuvi harizcandrAdayo vizrutAH zrIdevIpramukhAzca dharmadhiSaNApAtrANi ttputrikaaH| tatprItyarthamidaM vyadhAyi tadupaTTarAgacchaSTAtmabhi (?)-bhUyiSThAni ca pustakAni ............ so'lekhayat / / zazijaladhisUryavarSe zucimAse ravidine sitASTamyAm / jinadharmapratibodhaH klapto'yaM gujarendrapure / prastAvapaJcake'pyatrASTau sahasrANyanuTubhAm / ekaikAkSarasaMkhyAtAnyadhikAnyaSTabhiH shtaiH|| saMvat 1458 varSe dvitIyabhAdrapada zudi 4 tiyA zukradine zrIstaMbhatIrthe bRhaddha ( vRddha ) pauSadhazAlAyAM bhaTTa. zrIjayatilakasarINAM upadezena zrIkumArapAlapratibAghapustakaM likhitamidaM // kAyastha jJAtIyamahaM maMDalikaputa tAlikhitaM / / ciraM / u0 zrIjayaprabhagaNisaSya ( ziSya ) u* zrIjayamaMdiragaNi saSya (ziSya ) bhaTTA0 zrIkalyANaratnasUrigurubhyo namaH paM0 va (vi) dyAratnagaNi / somaprabhAcArya racita zatArthavRttakAvyanI TIkAnA prAraMbhamAM nIce pramANe 5 zloko ApaghAmAM A* vyA che jemA 100 arthonI anukramaNikA ApavAmAM AvI che. atra stutAzcaturviMzatijinA : siddha-sUrya upAdhyAyAH / muni-puNDarIka-gautama-sudharma-paJcavratI-samayAH / / dhrutadevI-puruSArthAH vidhi-nArada-deva-viSNa-balabhadrAH / zrIH padyumnazcaka zakha-ziva-girisutA-skandAH / / herambaH kailAzo graha-dikpAlA jayanta-ghana-madirAH / kanakA-'dhi-siMha-haya-kari-saroja-bhujagAH shuko'rnnym|| mAnasaro--'stra-vaidyA-'niLasuta-patnI-mahA-gurucatuSkam / jayasiMha-kumAranRpAH jayadevo mUlarAjazca // zrIsiddhapAlakavi rajitadevasUri-gururvijayasiMhaH / tacchiSyaH somaprabhasUrizca zatArthavRttakaviH / / zatArthavRttanI vRttinA aMtamA somaprabhAcAryanA pitAvigerenA ullekhavAlA je zloko ApyA che te nIce pramANe che.sa eva ziSyaH svarutaH kavitvagurogarimnA jitkaanycnaaH| gRhasthabhAvA-'nvayakIrtanena vyanakti bhakti punaruktametAm / / prAgvATAnvayanIrarAzirajanIjAnirjinA paraH saMjAto jinadeva ityabhidhayA cUDAmaNimantriNAm / ysyaudaary-vivek-vikrm-dyaa-daakssinny-punnyairgunnaiH| sAmyaM labdhumaharniza jagadapi klizyanna vidhaamyti|| tasyA''tmajaH sujanamaNDalamauliratnamujjRmbhitendriyajayo'jAna sarvadevaH / ekasthasarvaguNanirmitakautukena dhAtrA ruto'yamiti yaH prathitaH pRthivyAm / / sUnustasya prathamakamalAdarpaNa: puNyakAmaH kaumAre'pi smaramadajayI jainadIkSA prpnnH| vizvesyA'pi zrutajalanidhaH pAramAsAdya jajJe zrImAn somaprabha iti lstkiirtiraacaaryvryH|| yo gRNAti samazrutaM vahati yastodbhutaM pATavaM kAvyaM yastvaritaM karoti tanute yaH pAvanI dezanAm / yo'vaghnAt sumatezcaritra + + bhaTTAH sUktipaGktiparAM zrIsomaprabhasUrireSa vRtte zatArthe vyadhAn / / Aho! Shrutgyanam Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. harmana jekobInI jaina sUtronI prastAvanA (prathama bhAga.) [ anuvAdaka-zAha aMbAlAla caturabhAI, bI. e.] [prathama aMkamAM DaoN. harmana jekobInI kalpasUtranI prastAvanAno anuvAda ApavAmAM Avyo che. Aja A nAMce, 'pUrvanA pavitra pustako ( Sacred Books of the East )' nAmanI suprasiddha graMthamAlAmAM 'jaina sUtro' nAme temanAM je be pustako prasiddha thayAM che, temAnA pahelI pustakanI (naM. 22) prastAvanAno anuvAda upasthita karavAmAM Ave che. e pustakamAM AcArAMga ane kalpasUtra, ema be jaina sUtronAbhASAMtaro prakaTa karavAmAM AvyAM che.-saMpAdaka.] jaina dharmanI utpatti tathA utkrAMtinA saMbaMdhamAM Agamo) paraspara viruddha kathanothI bharelA hota vivecana karatI vakhate, keTalAeka vidvAno hajI athavA to temAM AvelI tArIkhothI paraspara virodhI paNa, je zaMkAzIla kathana karavU rItasara samajI anumAno ubhAM thatAM hota to AvAM sAdhanonA rahAte AviSayanA samagra praznanI vartamAnapari- AdhAre utpanna thapalA badhA siddhAntone zaMkAzIsthiti jotAM bilakula yogya hoya tema jaNAtuM nathI. lamane jovAnuM ApaNA mATe nyAyya gaNAta. paraMtu kAraNa ke have jaina dharma- sAhitya moTA pramANamAM jainasAhitya, svarUpa A bAbatamA bauddha sAhityathI upalabdha thaeTuM che ane tethI je koI vidvAnane e paNa bahuja alpaaMze jUDhuM paDe cha,-khAsa karIne dharmanA prAcIna itihAsanAM sAdhanone saMgRhIta kara* uttarIya bauddha sAhityathI. to pachI zA mATe, vAnI icchA hoya tene temAthI tevAM puSkaLa sAdhano ATalA badhA lekhako, jainasAhityamAthI maLI maLI zake tema che. ane vaLI A sAdhano paNa AvatI te dharmanI utpatti ane sthitithI, bhinna evA nathI ke jethI temAM ApaNane azraddhA rAkhavArnu prakAranAM anumAno karatA haze ?. AnuM kAraNa spaSTa kAraNa maLe ApaNe jANIe chIe ke jainonA che, ane te yuropIya vidvAnoe jainadharma ane bauddhapavitra pustako- arthAt Agamo-prAcIna che.--- dharmamAM paraspara vAstavika agara AbhAsAtmaka je jene ApaNe saMskRta kALanuM sAhitya ( Classical sAmya khoLI kADhathu cha, teja che. e vidvAnAna evaM literature ) kahIe chIe te karatAM spaSTa rIte mAnavaM che ke A banne dharmomAM je ATalaM yadhuM sAmya vadhAre prAcIna che. e AgamonI prAcInatAnA saMbaM. dRSTigocara thAya che tethI, te paraspara svataMtra dhamAM kahe joIe ke temAMnA ghaNAka graMtho, utta- nahIM hovA joIe, paraMtu eka bIjAmAMthI utpanna tharIya bauddhonA sauthI prAcIna graMthonI sAthe tulanA- elA athavA to eka bIjAnI zAkhA rUpe pravartelA mAM AvI zake tevA che. have bauddhonA e graMtho jo hovA joIe. A prakAranA, kAraNa uparathI karAtabuddha ane bauddhadharmano itihAsa taiyAra karavAmAM kAryanA anumAnAtmaka abhiprAyathI, ghaNA vivesAcAM sAdhanarUpe svIkArAyAM che to teja koTinAM cako-samAlocakonI dRSTi kaluSita thapalI che, jainonAM pavitra pustako temanA itihAsanAM prAmA- ane atyAre paNa tema thatI jovAmAM Ave che. ApaNika sAdhana tarIke zA mATe na svIkArI zakAya, chInAM pRSThomA hu~ e mithyAbhrAMtine dUra karavAno te samajI zakAtuM nathI. jo A graMtho ( jaina prayatna karIza ane jainAgamo je kharevarI prAmANi Aho! Shrutgyanam Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jaina sAhitya saMzodhaka [mAga. katA ane pratiSThAne pAtra che te puravAra karI ApIza. konA iSTikAgRhamAM utaryA hatAM. A sthAnanI ApaNe ApaNI carcAno prAraMbha mahAvIra viSayaka najIkamAMja ambApAlI vezyAnuM ambapAlivana UhApohathI karIzu ke jeo jainadharmanA saMsthApaka, nAmarnu udyAna hatuM, je teNe buddha ane temanA saMghane nidAna tenA Atama tIrthakara hatA. ahIM mAre samarpita karyu hatuM. tyAMthI teo vesAlI gayA, ane jaNAvI devaM joIpa ke, mahAvIra eka arvAcIna saM- tyAM licchavionA senApatine, je nigraMtho pradAya dvArA ubho karelo athavA kalpI lIdhelo no eka zrAvaka hato, potAnA dharmano anumAtra sAMketika puruSa che, ke je saMpradAya potAnA yAyI banAvyo. A uparathI bauddhonu koTiggAma kalpita saMsthApakanA mithyAkAla pachI ghaNI zatA- ane jainonuM kuNDaggAma e banne ekaja hoya tema bdio bAda utpanna thayo hato, e jAtanA bhramane dUra ghaNuMja saMbhavita lAge che. nAmanA sAmya uparAMta jA. karavA mATe puratuM sAhitya maLI cUkyu che. tikono ullekha ke je jJAtiko spaSTarUpemahAvIranI zvetAMbara temaja digaMbara-e bane jaina saMpradAyo janmajAtivALA jhAta kSatriyo jache-tathA sIha jaNAve che ke mahAvIra kuNDapura athavA kuNDagrAmanA nAmanA jainano ullekha paNa ekaja bAbata tarapha rAjA siddhArthanA putra hatA. jainonI evI mAnyatA aMgulI nirdeza kare che. ke ke A kuNDagrAma te eka moThaM nagara hatuM tathA A uparathI ghaNu karIne kuNDaggAma e videhanI siddhArtha te eka tyAMnI pratApI rAjA hato. paraMtu rAjadhAnI vesAlIceM eka mAtra pakaMja hatuM. A anu. kapilavastu ane zuddhodananA saMbaMdhamAM bauddhonA mAnane, sUtrakRtAGga 1, 3 mAM mahAvIrane je 'vesAkathananI mAphaka, jaino, paNa AkharI vastusthitinuM arthanA viSayamA TIkAkAro tathA arvAcIna bhASAMtarakAronI atizayokti dvArA karApalaM eka mithyA ka- gerasamajutI thaI hoya tema lAge che. mahAparinibbAna suttanA thana che. kuNDagrAmane AcArAMgasUtramA eka saMniveza bhASAntaramA (S. B. E. Vol.. XI ) rAijha DeviDsa, tarIke jagAveluM che ke jeno athe TIkAkAre 'yA. 24 no noTamA. A pramANe lakhe che:-prathama 'nAdika' trio athavA sArthavAhAnuM vizrAmasthAna' ema zabda be vAra bahuvacanamA vaparAyo che-'paraMtu tyAra pachI karelo cha. A uparathI jaNAya che ke te (kuNDa- nIjI vAra-eTale chellA avAntara vAkyamAM te eka vacagrAma) eka najIbuM sthAna haze. tenA saMbaMdhamA mAtra nAM vaparAyo che. Ano khulAso buddhaghoSa Ama kare che-'e eTaloja saMpradAya maLI Ave che ke te videhamAM nAmanA jalAzayanA kAThA upara eja nAmanAM be gAmaDAM AvelaM hatuM (AcArAMga sUtra 2, 156. 17.) bauddha hatA.' paraMta mArA dhAravA pramANe bahuvacanamA prayukta tharala temaja jaina graMthomA prasaMge prasaMge maLI AvatA jAtikA zabda to kSatriyono vAcaka che, ane ekavacanI ulekho uparathI mahAvIranI janmabhAminA sthAnanA zabda gijakAvasatha' na vizeSaNa cha, je mahAparinibbAna ApaNe yogya nirNaya karI zakIe tema chIe. bau.. suttamA prathama sthAna nirdeza vakhate, tathA mahAvagga 6, 3., sonA mahAvaggasUtramA ApaNe vAMcie chIe. ke buddha 5 mAM. Ave che. AdhI mahAparinibbAnamA je je sthaLe jyAre koTiggAmamA vasatA hatA tyAre temane, te nAdika zabda ekavacanAnta hoya tyA tyA tenA -- gijakA sthAnanI pAse AvelI vaizAlInAme rAjadhAnI- vasa vizeSyane adhyAhRta mAnavu joIe. mArA mata pramANe mAMthI licchavio tathA ambApAlI nAmanI vezyA nATika' ekSpa khoTu che ane mahAparinibbAna nuM 'Atika' maLavA AvI hatI. koTiggAmathI buddha jyA A- pakharU che. mi. rAijha DeviDjhe paNa bhASAntaranI anuka tiko rahetA hatA tyAM gayA hatA, ane tyAM teoJAti- maNikAmA ' nAdika e paTanA pAse che' ema je jaNAvyaM che te bhalabhareluM che. kAraNa ke mahAvagganI kathA uparathI 1 o AlDanabarganI AvRtti pR. 231, 232; spaSTa jaNAya Theke A sthAna tathA koTimgAma e banne sthaLe bhASAMtara(bIjo bhAga) pR. 104. Sacred Books of vesAlinI najIkamA hatA. the East, Vol. XVII. 1 juo - vebara, Indische Studien, XVI 2 je pUtra' jAlikA ' zabda Aveko che te sUtranA p. 262. Aho! Shrutgyanam Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. harmana jekobInI jaina sUtronI prastAvanA aMka 2] lie 'eTale vaizAlika evaM nAma Apale che, tethI paNa puSTi maLe che. te sthaLe, TIkAkAre A zabdano artha be bhinna bhinna rItie samajAvyo che; ane bIje eka sthaLe trIjo artha paNa Apalo che. A pramANe mI Avato arthavirodha, ema sAbIta kare che ke vaizAliko kharo artha zo karavo te saMbaMdhI spaSTa saMpradAya nahIM maLI Avyo haze ane tethI, arvAcIna jaina vidvAnAnAM kRtrima arthabodhano tarapha ApaNe durlakSa Apa ucita che. vaizAlika zabdano spaSTArtha 'vaizAlI nivAsI' evo thAya che ane kuNDagrAma vaizAlIM parUM hovAthI mahAvIranaM te nAma vAstavika gaNI zakAya che:-jema TarnahAmagrInano rahevAzI laNDanara (Londoner) tarIke oLakhAya che tema. jyAre A pramANe kuNDagrAma vaizAlIne eka parU mAtra hatu, tyAre e paNa spaSTaja che ke te gAmano rAjA paNa vadhAremA vadhAre eka nAno saradAraja hovo joIe. jo ke jaino potAnA anurAgAdhikyane laIne, siddhArtha eka kharekhara prabaLa rAjA hato ema kalpI tenI rAjalakSmIno ghaNAMja dedIpyamAna ane AdarzabhUta varNomAM citAra Ape che kharA; paraMtu manAM varNanAmAthI alaMkAronAM AbharaNo utArI lIdhAM pachI e satya sahelAIthI prakaTa thaI jAya che ke siddhArtha eka moTo rAjA nahIM paNa mAtra amIra hato. ane te A pramANeH - siddhArthane aneka sthaLe mAtra kSatriyaja kahelo che, tathA tenI patnI jenuM nAma trizalA hatu, tene paNa hamezAM kSatriyANI tarIkeja varNavelI che. jyAM sudhI mane smaraNa che, tene devI tarIke kyAMe lakhI nathI. temaja jJAtrika kSatriyo paNa dareka sthaLe teo siddhArthanA samAna padavALA hoya tevI rIte varNavAmAM AvyA che nahIM ke tenA (siddhArthanA ) sAmaMto agara tAbedAro tarIke. A hakIkata uparathI ema mAluma paDe che, ke siddhArtha rAjA na hato, tema te potAnI jAtino netA paNa na hato; paraMtu, pUrvI dezomAMnA jamInadAro ane temAM paNa khAsa karIne dezanA pratiSThita umarAvo jeTalI sattA bhogave che teTalI sattA dharAvanAro te eka kSatriya hato. chatAM paNa te tenI sAthenA anya saradAro karatA vadhAre lAgavagaMvALo hato, ema kahI 71 zakAya che Ama kahevAnuM kAraNa eche ke, te potAnA lagna saMbaMdhanA lIdhe moTA moTA mANasA sAtha saMbaMdha dharAvato hato, tevA ullekho maLI Ave che. tenI strI trizalA te vaizAlIMnA rAjA ceTakanI bahana hatI. ane A videhanA rAjavaMzamAM utpanna thavAthIma te vaidehI agara videhadattAM kahevAtI hatI. mArA yatkicita jANavA pramANe bauddha graMthomAM vaizAlInA rAjA ceTakano ullekha thapalo nathI. paraMtu te graMthomAM evI hakIkata to vAMcavAmAM Ave che ke vaizAlanuiM rAjyazAsana eka amIra maMDaLane sopavAmAM AvyuM hatuM ane te maMDaLano adhyakSa eka rAjA hato. rAjyamAM anya sattAdhArI tarIke mAtra eka rAjapratinidhi (Viceroy ) ane bIjo senApati hato. licchavionA A ajAyabI bharelA rAjyataM anI jhAMkhI jaina graMthomAM paNa ApaNane thaI zake che. nirayAvalI sUtramAM eka varNana che ke jyAre campAnA rAjA kUNika urphe ajAtazatrue ceTaka rAjA upara moTI senA laI hamalo karavAnI taiyArI karI, tyAre ceTaka rAjAe kAzI, kozala, licchavio ane mallakionA 18 saMyukta rAjAone ekatra karI, temane pUchathuM ke tamAro abhiprAya kUNikanI mAgaNIone pUrI karavAno che ke tenI sAthe yuddha karavAno che ? A sivAya eka evo paNa ullekha maLI Ave che ke, mahAvIranA nirvANa vakhate, A 18 rAjAoe te prasaMganI yAdagIrI mATe eka utsava ujavavAno TharAva karyo hato. paraMtu, A ThekANe ceTakanoM, ke jene e sarve rAjAono mahArAjA tarake batAvavAmAM Ave che teno, pRthak nAmanirdeza thapalo nathI. AdhI saMbhAvita che ke ceTaka 1 juo kalpasUtrAMnI mArI AvRtti, pR. 113. ahIM ceTakane mahAvIranA mAmA tarIke jaNAvelo che. 2 juo kalpasUtra, jinacAretra, 110; AcArAMga 2, 15, 15. Turnour in the Journal of the Royal Asiatic Society of Bengal, VII, p. 992. Ed. Warren, p. 27. 5 juo kalpasUtra, jinacaritro. Aho! Shrutgyanam Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga 1 paNa anya aDhAra saMyukta rAjAI jevo mAtra eka mahAbIra tathA buddha-bannee prakaTarIte potapotAnA bhAgIdAra rAjA hato ane temanA jeTalIja te kuTumbanI sahAyatA ane lAgavagano upayoga ko sattA dharAvato hato. tathA, te uparAMta tenI sattA hato. temanA bIjA pratispardhionI apekSAe temamo vaizAlInArAjyazAsanathI niyantrita hatI. AthI A- adhika utkarSa thavAmAM keTaleka aMze dezanA pratipaNe samajI zakIe chIe ke prathama to ceTakano pra- SThita kuTumbo sAthe temano je viziSTa saMbaMdha hato, bhAvae koI vizeSa nahIM hato,ane bIjaM teno paNa upa. te paNa eka mukhya kAraNa che. yoga mAtra bauddhonA pratispardhI evA jainonA pakSamAMja potAnA mAtRpakSadvArA mahAvIra, magadhanA rAjavaMbhayo : tethI bauddhoe teno ullekha kayoM nahIM zasAthe paNa sagapaNa gharAvatA hatA; kAraNa ka hovo joIe. jainoe tenI smRti kAyama rAkhI, tenuM ceTakanI cellano nAmanI putrIne lagna, rAjagRhamA kAraNa e che ke, te eka to potAnA tIrthakara mahA. vasatA, magadhanA rAjA seNiya-bimbhisAra athavA vIrano mAmo thato hato ane bIjaM e dharmano te siri ana bAju e dhameno te bimbisAranI sAthe thaelaM hataM. jaino ane bauddhoM AzrayadAtA paNa hato. A ceTaka rAjAnI lAga- bannee A rAjAnI, mahAvIra ane buddhanA mitra tathA vagane laIneja vaizAlI jaina dharmanuM eka saMrakSaNa AzrayadAtA tarIke stuti karI che. paraMtu seNiyano sthAna banyuM hatuM ane tethIja bauddhoe tene pASaMDI- putra kRNika athavA to bauddhonA kahevA pramANe omA eka maTha tarIke jaNAvyuM che. __ajAtazatru-je vaidehI rANI cellanAnA peTe avamahAvIranA kauTumbika saMbaMdhana A nirUpaNa tayA~ hato, teNe potAnA rAjyanA prAraMbhakALamAM karavAmAM mAro hetu kAI katahalarUpa nathI, jo bauddho tarapha kAMI paNa sahAnubhUti batAvI na hatI; tema hota to to 9 A sthaLe te saMbaMdhI saghaLI paraMtu jyAre ghuddhanA nirvANanA ATha varSa bAkI rahyAM aitihAsika hakIkata--pachI te game teTalI najIvI hatAM tyAre te buddhano AzrayadAtA banyo hato. te hota, bhegI karata. paraMtu kauTumbika saMbaMdha viSayaka vakhate paNa te. sadbhAvapUrvaka buddhadharmAnuyAyI thayo A mAhItI apavAnuM khAsa kAraNa e che ke te dvArA hato tema to ApaNe mAnI zakatA nathI. kAraNa e ApaNe mahAvIranI saphaLatAnI prAptina rahasya zodhI che ke je mANasa khullIrIte potAnA pitArnu khUna zakIe chIe. 1jao, vArananI nirayAvalI satranI AvRtti pR. 22. mahAvIra tathA buddha e banne kRSThasaMbaMdhI daMtakathA yA bauddho cellanAne vaidehInA nAme oLakhe che. tibeTanA buddha cariomA varNavelA yAdavo jevA tathA vartamAnakAlIna tramA tenu nAma zrIbhadrA ApeluM che ke je ApaNane ceTakanI rajapUto jevA eka jAtanA jAgIradAra sAmaMta strI subhadrAnA nAmarnu smaraNa karAve che. See SchiefnmaMDaLamAM janmyA hatA. AvI jAtanA jAgIradAra sAmanta maDaLomA kauTumbika saMbaMdho ghaNA majabuta er in Memoires de l'Acade'mi'e Impe'ri ale de St. Petorsburg, tomne IV, p. 253. ane cirasmaraNIya hoya che'. ApaNe spaSTa jANIe chIe ke buddha mukhyatve karIne . 2 ghaNaM karIne te mAtra seNiya athavA zreNikanA nAmeja amIra dharganeja potAno upadeza ApatA hatA tema oLakhAya che; tenuM pUrUM nAma dazAzrukhaskandhamAM ApalaM cha jainI paNa prAraMbhamAM brAhmaNo karatAM kSatriyone UMcA juoM vebara, Ind. Stud. X VI, p. 469. mAnatA hatA. potAnA mArgano prasAra karavAmAM, 3 A banne nAmo ekaja vyAktivAcaka hoya tema lAge che. kAraNa ke bauddha ane jaina graMthakAronA kathanAnusAra te udA. jaino mahAvIranA samAonAM nAmo tathA gotro jaNA- yin athavA udayibhaddaka-je jaina ane brAhmaNa graMthomA vAmAMja mAtra cokasa jaNAya che. teo temanA saMbaMdhI bIju jaNAvyA pramANe pATaliputrano vasAvanAra hato teno-pita koI vizeSa lakhatA nathI. kalpasUtra, jinacaritro 109. to. 2 jabho kalpapUtra, jinacaritro 1. ane 18, 4 bauddho paNa e hakIkatavALI vistArayukta kathA Aye Aho! Shrutgyanam Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. harmana jekobInI jaina sUtronI prastAvanA aMka 2 ] karanAro hoya tathA mAtAmahaM sAthe laDAI laDanAro hoya tevA mANasa adhyAtmajJAnane mATe bahu utsuka bane te asaMbhavita lAge che. dharmaparivartana karavAmAM teno vAstavika zo uddeza haze tenuM ApaNe sahe lAI anumAna karI zakae chIe. teno uddezya bIjo koI nahIM paNa jema tenA pitAe potAnA rAjyamAM (magadhamAM ) aMgadezano umero karyo hato tema tene potAnA tAbAnA mulakomAM videhane ume - rAno hato. A kAraNathI teNe prathama videhanI vRja jAtine tAbe karavAmATe kADhI mukavA mATe nahIM - pATaligrAmamA eka killo baMdhAvyo ito ane Akhare potAnA mAtAmaha vaizAlInA rAjA sAthe che; juo, Keru, Der Buddhismus und sein Geschichte in Indien, I, p. 249 [p. 195 of the original],ane teja pramANe jainoe paNa nirayAvalImAM hI ApalI che. 1 juo upara. 2 mahAparinivvAna sutta 1. 26. ane mahAvagga 6, 28, nIce koSTakamAM mahAvIra athavA to atyAre ApaNe temane jainonA tIrthakara tarIke nahIM saMbodhatA hovAthI, kahaSu joIe ke vardhamAna yA jJAtRputre - nA lagAono pArasparika saMbandha batAvayAmAM Ave che. supArzva 1 siddhArtha nadina vardhamAna () strI yazodA 73 yuddha karyu hartu A rAjA mahAvIrano mAmo hovAthI ane tethI jainono saMrakSaka hovAthI, enA upara karelI caDhAInA pariNAme jainonI sahAnubhUtIne te khoI beDho hato. AdhI pachI teNe jainonA pratispardhI bauddhonA pakSamAM bhaLavAno nizcaya karyo hato; ke je bauddhone potAnA pitAnA mitro hovAnA sabase prathama teNe trAsa paNa Apyo hato. ApaNa jANIe chI ke ajAtazatru eka to vaizAlIne jItavAmAM saphaLa thayo hato; tathA bAjuM teNe nando ane mauryonA sAmrAjyano pAyo nAMkhyo halo. AvI rIte magadha sAmrAjyanI sarahada vadhavAthI jaina ane bauddha e banne dharmo mATe eka navaM kSetra khuluM yuM hanu ane tethI tarataja teo te kSetra upara prasarI gayA hatA. jyAre bIjA keTalAka saMpradAyo mAtra sthAnika ane acirasthAyI mahattvaja prApta karI aTakI gayA hatA; tyAre e banne dharmo ATalI moTI saphalatA meLavAvA samartha thaI zakyA hatA tenuM mukhya kAraNa bIjuM kAMI nahIM paNa A maMgalakara rAjanaitika saMyogaja hato. trizalA urphe videhadalA putrI anojjA jamAli sAdhe paraNI putrI zeSavatI ahIM mAro irAdo mahAvIramuM saMpUrNa jIvana-caritra ApavAno nathI paraMtu mAtra keTalIka ebI bigato 1 ceTaka vaizAlIno rAjA i subhadrA sudarzanA bimbisAra cellanA kUNika urphe ajAtazatru udAyin pATaliputrano ksAvanAra, 1 pAli tathA prAkRtamAM nAtaputta bauddho temane niga NThanAtaputa arthAt nirgranthajJaH tRputra kahe che. Aho! Shrutgyanam Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jaina sAhitya saMzodhaka . [bhAga 1 ekatrita karavAnI cha, ke je dvArA te eka svataMtra InA lagabhaga saghaLA cAturmAso temaNe e pradezoaitihAsika puruSa tarIke tathA ghaNIka mahattvanI mAM AvelAM nagaromAMja gALyA hato. keTalIka vakhate bAbatomA buddhathI te eka bhinna puruSarUpe siddha karI A dezonI pazcimamA zrAvastI sudhI ane uttaramA zakAya. himAlayanI taLeTI lagI paNa teo potAnuM paribhra. ___ vardhamAna potAnA pitAnI mAphaka eka kAzyapa maNa laMbAvatA hatA. temanA je mukhya 11 ziSyo gaNa(kazyapa gotranA) hatA. vaLI teo, potAnA mAtApi- dharo tarIke oLakhAya che ane jemanAM nAmo kalpatAnA maraNasudhI tathA tenI pachI paNa potAnA mo- sUtranI sthavirAvalI (1) mAM ApelAM che te TA bhAI naMdivardhanane paitRkasaMsthAnano uttarA- zvetAmbara temaja digambara nAmanA banne jaina saMpradA dhikArI banatAM sudhI, gRhasthAvasthAmA rahyA hatA. yone samAna mAnya che. A bAbato uparAMta mahAtyAra bAda aTThAvIza varSanI umare, sarve sattAdhArI- vIranA jIvanasaMbaMdhI je hakIkato jaina sUtromAM onI anumatI laI temaNe dIkSA grahaNa karI hatI. maLI Aveche te upara; temaja makkhaliputra gosAromana ketholika dezomAM jevI rIte nAnA patronI lanI sAthe cAlelI temanI spardhA ane temAM thaemahattvAkAMkSAnuM kSetra devAlaya banyuM hataM tavIja rIte lA temanA vijaya vALI hakIkata upara, ane aMte hiMdusthAnanA nAnA putrotuM dhyAna AdhyAtmika temanA nirvANa sthAna tarIke je pApA nAmanI nAnI pravRttie khacyuM hatuM. nagarI prasiddha thaelI che te bAbata upara ApaNe visaMsAra choDyA pachI mahAvIre bAra varSa sudhI cAra karavAnI jarUrata che. A badhI bAbato upara tapasvI jIvana gALyuM hatuM ane te daramyAna temaNe vicAra karavAmAM ApaNe mAtra jainonIja paraMparAo rADhA nAmanA dezanI jaMgalI jAtomAM paNa pari. upara AdhAra rAkhavAno che, ema nathI. AmAMnI bhramaNa karyu hatuM. temanA A jIvananuM prathama varSa pataM keTalIka bAbatonA saMbaMdhamAM bauddha graMthomAMthI paNa thayA bAda teo acelaka thayA hatA. AvI rIte ullekho maLI Ave che. tethI te pramANone paNa lakSyasiddhisAdhana arthe bAravarSa paryaMta karelA Atmadama- mAM rAkhavAnI jarUrata che bauddha graMthomAM mahAvIrane nane aMte vardhamAnane kevaLezAna utpanna thayaM itaM. temanA suprasiddha nAma 'nAtaputta ' thI ullekhelA cha tyAra bAda teo sarvajJa tIrthakara tarIke oLa- ane temane niggaNTho (jaina yatio) nA nAyaka khAvA lAgyA ane te uparAMta jina, mahAvIra vigere. tarIke tathA buddhanA eka pratispardhI tarIke jaNAve. nA birudothI paNa saMbodhAvA lAgyA ke je lA che. e graMthomA temanA viSayamA jo koI bhUla zAkyamunine paNa lagAivAmAM Ave che. jIMdagInAM thaelI hoya to te phakta tamanA gotranA saMbaMdhamAM challAM trIza varSo temaNe potAnA dharmano upadeza che. temanA gotrana nAma, bauddha graMthomAM agnivazyAya. ApavAmAM tathA yatimArganI vyavasthA karavAmAM na ApeluM che, je vAstavikamAM mahAvIranA sudharma gALyAM hatAM. A kAryamAM, ApaNe upara joI gayA nAme ziSyanuM gotra hatuM. bauddha graMthakAroe bhUlathI tema, tamane, videha magadha, ane aMgadezanA ceTaka, athavA bhrAMtithI ziSyanA gotrane gurunuM gotra lakhyu zreNika ane kRNika nAmanA rAjAo ke jemanI cha. mahAvIranirvANa bAda temanA gaNadharomAMthI mAtra sArtha teo potAnA mAtRpakSadvArA sagapaNano saMbaMdha A sudharma gaNadhara ja ekalA vidyamAna rahyA hatA dharAvatA hatA, temanA taraphathI khAsa sahAyatA temaja puSTi maLI hatI e dezamAM AvelAM nagaromAM 1 juo kalpasUtra, jinacaritro, 6 122; campA, 3; teoe potAnI AdhyAtmika jIvananI kArakI / vaizAlI, 12, mithilA, 6; rAjagRha, 14; bhadrikA, 2; AlabhikA, 1; paNitabhUmi, 1; zrAvastI, 1; pApA, 1; 1 temanA jIvananA A vibhAganA saMbaMdhamAM lakhAela paNitabhUmi, zrAvastI ane kadAca AlabhikA AtraNa zieka prakaraNa AcArAMga sUtramA AveluM che. juo vAya uparanAM saghaLAM sthaLo, upara nirdiSTa thaela traNa AcArAMga (1,8). rAjyonI sarahadonI aMdaraja AvelA hatA. Aho! Shrutgyanam Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. harmana jekobInI jaina sUtronI prastAvanA aMka 2] ane teo temanA pachI yugapradhAna banyA hatA. mahAvIra buddhanA samakAlIna hatA, ane tethI, bimbisAra, tenA abhayakumAra ne ajAtazatrunAme be putro, licchavio ane mallo, tathA makkhaliputra gosA la Adi; te bannenA samakAlIna puruSo paNa ekaja hatA. kAraNa ke A nAmo banne dharmanAM pustakomAM ApaNane maLI Ave che. ApaNe upara je UhApoha karI gayA chIe te uparathI siddha thayuM che ke vaizA mAM mahAvIranA anuyAyio ghaNIja moTI saMkhyAmA rahetA hatA, tevA ullekha bauddha piTakomAMthI, maLI Ave che. A bAju jainaprathomAMthI paNa evAM prANI Ave che ke mahAvIranuM janma sthAna vaizA* samIpa hatuM tathA te rAjadhAnInA mukhya adhiSThAtA sAthe temano khAsa saMbaMdha hato. A banne hakIkatane paraspara meLavatAM te eka bIjI sAthe susaMgata thaI rahe che ema spaSTa jaNAI Ave che. A uparAMta bauddhoe jaNAvelA nigaNThonA keTalAka siddhAnto dAkhalA tarIke kiriyAvAda ane pANImAM jIva hovAnI mAnyatA vigere - jainagraMthomAM paNa tevAja rUpamA maLI Ave che ane aMte, nAtaputanA nirvANanA sthaLa tarIke, bauddha graMthomAM jaNAvelI pApApurI paNa jaina graMthAMnA ullekhAnusAra yathArtha Thare che. mahAvIranA jIvananI A rUparekhAne buddhanA jIvananI rUparekhA sAthai sarakhAvatAM, emAM eka paNa evI bAbata nathI jaNAI AvatI ke jenA viSayamA eva zaMkA utpanna thaI zake ke e bAbata buddhanA anukaraNa rUpe pAchaLathI upajAvI kADhavAmAM AvI haze. Ama hovA chatAM paNa A banne mahApuruSAnA jIvanamAM je keTalaMka sAdhAraNa sAdRzya jovAmAM Ave che tenuM kAraNa to bannenuM tyAgI jIvana che. evAM jIvanamA keTalIka sAdhAraNa samAnatAo maLI Ave te ghaNuMja svAbhAvika che ane AvI samAnatA eka prAcIna hiMdu karatAM arvAcIna yuropIya itihAsavettAne ghaNI mahattvavALI bAbata bhAse temAM paNa Azcarya pAmavA jevuM nathI. mahAvIranAM keTalAka sagAMnAM nAmo paNa buddhanA sagAMnAM nAmo sAtha samAnatA dharAve che. udAharaNa tarIke - mahAvIranI 75 patnInuM nAma yazodA hatuM ane buddhanI patnInuM nAma yazodharA hatuM. A banne nAmo lagabhaga sarakhAM ja che. mahAvIranA moTAbhAInuM nAma nandivardhana hatuM ane buddhanA oramAna bhAInuM nAma nanda hataM. buddhanuM kumArAvasthAnaM nAma siddhArtha hatuM ane mahAvIranA pitAnuM nAma paNa teja hatuM. paraMtu A jAtanA nAmasAdRzyathI jo koI paNa bAbata siddha thatI hoya to te eTalIja che ke kSatriya jAtimAM jema hamezAM vaparAya che tema te vakhate paNa AvA prakAranAM nAmo moTA pramANamAM vaparAtAM haze vaLI bIjI paNa eka bAbata che ke A banne kSatriyoe pAMtAnA saMpradAyo brAhmaNa sattAnA virodhI rUpe atha - vA tenA tiraskArarUpe jo sthApyA hoya to tamAM paNa kAMI asaMbhava jevuM nathI. kAraNa ke huM AgaLa upara jaNAvIza te pramANe brAhmaNo jemane 'veSadhA rio ' ( untrue ) kahe tevA tyAgI thavAno kSatriyo mAye ghaNo vadhAre saMbhava hato.. buddha ane mahAvIranA jIvanano bheda batAvavA mATe have ApaNe, te banne puruSonA jIvananI mukhya mukhya bInAone sAthe sAthe mUkI vicAra karIe. buddhano janma kapilavastumAM thayo hato ane mahAvIra vaizAlInI pAse AvelA eka gAmamAM janmyA hatA. jyAre buddhanI mAtA temanA janma pachI tarataja maraNa pAmI hatI tyAre mahAvIranA mAtApitA mahAvIranI pukhta umara thatAM sudhI vidyamAna hatAM. buddha potAnA pitAnI hayAtImA ane temanI marajI viruddha tyagI banyA hatA, paraMtu mahAvIre potAnA mAtApitAnuM laI dIkSA svIkArI hatI. buddhe cha varSa sudhI tapamaraNa thayA pachI paNa adhikArI puruSonI saMmati caryA karI hatI ane mahAvIre bAra varSa lagI karI hatI. buddhe tapazcaryAmAM vItelA potAnA kAlane pAchaLathI vRthA ( phogaTa ) gaelo mAnyo hato; tathA potAnA dhyeyanI prAptimAM AvI jAtanI tapazcaryAnI koI upayogitA nathI, ema paNa jAhera karyu hatuM. paraMtu mahAvIre potAnI tapazcaryAne dhyeyaprAptimATe atyAvazyaka mAnI hatI, eTaluMja nahIM paraMtu tIrtha 1. See Petersburg Dictionary, ss, vv. 2. tapazcaryAmAM gaLAlAM A bAra varSo, hamezAM siddhatva Aho! Shrutgyanam Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 kara thayA pachI paNa temaNe tevI keTalIka tapasyA- pUrvaka buddhano asvIkAra karyo che. ane ema karaAnuM anusaraNa cAlu rAkhyu hatuM. makkhaliputra vAmAM temane kAraNa mAtra sAMpradAyika virodhaja gosAla jeTalI moTI viruddhatA mahAvIranA saMbaMdha- che. A siddhAntanI satyatAnA pramANa tarIke, A mAM dharAve cha teTalI buddhanA saMbaMdhamAM dharAvato banne saMpradAyonA saMsthApakonI kathAomA je mahajovAmAM Avato nathI. jainadharmamA prathama matabheda tsvanI sadRzatAo upalabdha thAya che, te rajju karIzautpanna karanAra jamAlinuM nAma buddhanA virodhionI kAya tema che.' nAmAvalImA AvatuM nathI. buddhanA saghaLA ziSyAnAM pro. vebaranI A makhya dalIla ke jenA upara te. mAmA mahAvIranA ziSyothI jUdA prakAranAM cha. A mano Akho siddhAnta ubho thaelo cha, tanu nirA. bhisatAnA udAharaNAmA upasahAra tarAka Atama karaNa mArA dhAravA pramANe. uparanI carcAthI saMpUNe udAharaNa e paNa ApI zakAya cha ke buddha jyAra rItethaI jAyake. AsiddhAntane to saMbhAvanAnI kAsanagaramA nirmANa pAmyA hatA, tyAre mahAvAra koTimApaNa sthAna ApavA mATeghaNAmajabutapramANAnizcitarUpa buddhanI pahelA, ane pApAmA nivANa nIAvazyakatA raheke.sAmAnya rIte emajovAmAM ApAmyA hatA. veche ke dareka virodhI saMpradAya potAnA saMsthApakanA mahAvIranA jIvana saMbaMdhamA ahIM sudhI karelI upadezo ane siddhantone zuddha ane prAmANika rIte carcA daramyAna je je hakIkato vAcako samakSa mU- samajAvavAno dAvo karato hoya cha paraMtu jyAre koI kavAmAM AvI che, tenA AdhAre, jainadharmanI utpatti saMpradAya potAnA mukhyadharmanA mULa saMsthApakanA bauddhadharmane Azrita cha, athavA nahIM, te prazna- sahe- sivAya anyaparuSane pramANarUpa mAnato thAya ke. lAIthI nirAkaraNa karI zakAze. jo ke ghaNA kharA tyAre te yA to koI eka anya vidyamAna saMpradAyano vihAno eTalI yAbatano to asvIkAra nathI karatA svIkAra kare cha athavA tote ekanavojasaMpradAya pravake buddha ane mahAvIra e bane bhinna bhinna vyaktio tAve che. AvicArAnusAra cAlu carcAmAM AbemAMno na hatI; paraMtu, teo. te uparathI uparokta praznanuM badhuM jo prathama pakSa svIkArIe to ApaNe emaja mAnadhu nirAkaraNa thaI jatuM hoya tema svIkAravA taiyAra paDaze ke jainadharma koI paNa rUpamA bauddhadharmanI pUrve nI. pro. ghebara jainonA Agamo' uparanA potA- avazya hayAtI dharAvatoja hato. ane jo bIjo nA vidvattA bharelA nibaMdharmA lakhe cha ke-'jaino pakSa svIkArIzaM to ApaNe Ama kalpanA karavI mAtra bauddhadharmanA eka sauthI jUnA saMpradAyarUpe che.' paDaze ke, buddhanA vicArothI vimanaska thaelA, A ane baLI jaNAve cha ke 'mArA mata pramANe zAkya- jaina banelA bauddhoe potAnA mULa zAstromAMthI bumuni buddhathI bhinna evA eka mahApuruSa-ke jeno ddhanA ekAda virodhIne. zodhI kADhI temAM potAnA bauddha graMthomAM buddhanA eka samakAlIna virodhI ta- pAkhaMDI siddhAntona AropaNa karyu hatuM. paraMtu rIke ullekha karavAmAM Avyo che-te dvArA jainadha- A paddhatinuM bIjA koI bauddha saMpradAye anumanI sthApanA thaI hatI, evA arthavALI paraMparAgata karaNa karyu hoya tema adyApi jaNAyu mAnyatAthI paNa mArA siddhAntene bAdha Avato nathI. carcAnI khAtara kSaNabhara ApaNe mAnI. nathI. paratu A bAbata, mane to AthI ulaTuM, ema laIe ke, je jAtano Aropa e loko upara sUcavatI hoya tema jaNAya cha ke jainoe irAdA makavAmAM Ave che, vAstavikamAM temaNe temaja kayu nI prApti mATe atyAvazyaka manAtAM hatA. ane atyAre paNa hatu, to mAnavu paDaza ke temane A kArya ghaNIja je koI sAdhu, sAMsArika jIvanano tyAga karI koI eka dakSatApUrvaka karyu haze tema karavAmAM temane potAnA svarga yA mokSanI abhilASA dharAvato hoya che, tene mATe paNa prAcIna dharmagraMthomA keTaleka ThekANe maLI AvatA mA cAra varSanA tapazcaraNanuM vidhAna kareluM che. 'nigaNTho' ane 'nAtaputta' saMbaMdhI keTalAka ulle1. Indische Studien, XVI, 210. khono upayoga karI, temAM pheraphAro karavA Aho! Shrutgyanam Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] DaoN. harmana jekobInI jaina sUtronI prastAvanA 77 paDayA haza; keTalIka navI hakokato upajA- dharma bIjA birudono prayoga vadhAre pasaMda kare che. vI kADhavI paDI haze; ane tema karI temaNe potAnA udAharaNa tarIke, sAdhAraNa rIte jyAre buddha, tathA. virodhionA jevAja sarvane prAmANika lAge tevAle gata, sugata ane saMbuddha A vizaSaNo zAkyamunine kho banAvyA haze. paraMtu A badhI ayukta kalpanAo hamezAM lagADavAmAM AvelAM hoya che, tyAre mahA. che. mahAvIranA saMbaMdhamAM tathA tatkAlIna paristhiti vIra mATe temano prayoga kvacit ja thaelo hoya ane lokonA viSayamA upalabdha thatI jaina temaja che. vardhamAnanAM virudo tarIke vIra ane mahAvIra bauddha paraMparAo, paraspara je ATalI suMdararIte ma- zabdano ja hamezAM prayoga karavAmAM Avyo che. A LatI hoI, eka bIjIne sudhAraNArI ane pUrNa kara karatAM paNa adhika bheda sUcaka eka vizeSaNa tIrthanArI dekhAya che, te badhI bAbatono kharo khulAso kara che. A zabdano artha jaina graMthomA 'dharmaprati ame batAvelI uparyukta rIteja thaI zake che, ane te ka ' evo thAya che. paraMtu bauddha graMthomAM te zabda pAmAtra eja ke e banne dharmonI paraMparAo, mukhyarIte khaMDImatanA saMsthApakanA arthamAM vaparApalo che. eka bIjAthI svataMtra ke ane je vakhate e paraMparAo- A pramANe, A banne saMpradAyoe ukta vizeSaNasaM. nu svarUpa nizcita thayuM hatuM te vakhate manAtAM aiti- prahamAMthI amuka amuka vizeSaNone je khAsa rIte hAsika satyoja temAM nodhAelAM che. pasaMda karIlIdhelAM jovAmAM Ave che te upasthI vAsta. have ApaNe, jainadharmanA viSayamA lakhanArA vi- vikamAM ApaNane kayuM anumAna karavAnuM kAraNa maLe dvAnone, e dharma ane bauddhadharma vaJce jaNAI AvelA cha ? zuM ApaNe ema mAnavaM ke jainoe A zabdo sArazyomo vicAra karIe ke je sAdRzyoe e vivA- bauddho pAsethI lIdhA cha ? 9 ema nathI mAnI zakanonA, A banne dhonA pArasparika saMbaMdha viSayaka to. kAraNa e che ke jo A zabdo eka vakhata amu. abhiprAya upara ghaNI moTI asara karI che. ka birudarUpeja nakkI thaI cukyA hoya athavA sanI pro. lesane,' e banne dharmonI ekarUpatAnA hetumA vyutpatti uparathI nikaLatA artha karatAM koI sAsa cAra muhAo raju karelA che ane te dvArA temaNe arthamAM rUDha thaI gayA hoya to te zabdono yA to jainadharma e bauddha dharmanI eka zAkhA cha ema sAbIta teja rIte svIkAra thaI zake agara to asvIkAra thaI karavAno prayatna karyo che. ahIM ApaNe te cAre' zake. paraMtu je zabda eka vakhata amuka smAsa artha. muhAono anukrame vicAra karIzaM. sUcaka banI gayo hoya, tene, bauddho pAsethI lenArA pro. lesananI pahelI dalIla pache ke banne dharmonA jainopa, pharI tenA asala arthamAM vAparyo hato ema pravartakone jina, arhata, mahAvIra, sarvajJa, sugata, mAnavaM taddana azakya che. A bAbatano svAbhAvika tathAgata, siddha, buddha, saMbuddha, parinirvRta, mukta khulAso to eja thaI zake ke dareka kAlamA apuka ityAdi prakAranAM ekaja sarakhAM birudo yA vize. mAnasUcaka vizeSaNo tathA nAmo pracalita hoya che SaNo lagADelAM joSAmAM Ave che. tethI mULamAM te ane te viziSTa guNadhArI puruSone lagAvAmadhe banne ekaja hovA joIe ityAdi. che. AvAM vizeSaNo tathA guNavAcaka nAmo te va te __ A badhA zabdo alpa yA adhika pramANamA banne paNa pracalita hatAM. A zabdono badhA saMgratAyo naH dharmonA graMthomAM jovAmAM Ave che, emAM saMzaya nathI. mULa arthamAM, vizeSaNarUpe prayoga karatA hatA. A paraMtu temAe khAsa dhyAna kheMcavA lAyaka taphAvata zabdAmAMnA keTalAka zabdone, temA rahelI artha rahelo che; ane te eche ke jina ane kadAcit zramaNa zakti anusAra badhA saMpradAyoe potAnA dharmaprava. e ye zabdo bAda karatAMjyAre eka dharma amuka birudo-tako mATe pasaMda karyA hatA ane A pasaMdargamA novizeSa upayoga kareche tyAre teno pratispardhA(bIjI) teo zabdanI arthazakti tarapha to jotAja hatA, 1. Indische Alterthumskunde IV. p. paraMtu sAthe sAthe teo e bAbata tarapha paNa jotA 763 seg. hatA ke kayA zabdane potAnA kayA pratispardhI mata Aho! Shrutgyanam Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 vALAoe temanI sarvotkRSTa vyakti mATe pasaMda karyo che. udAharaNa tarIke, tIrthakara zabdano vyutpattyartha dharmano sthApanAra eTale dharmapravartaka evo thAya che. ane tadanusAra jaina tathA anya saMpradAyoe teja arthamAM teno prayoga karelo che; paraMtu bauddhoe tene te arthamAM na vAparatAM pratispardhI yA pAkhaMDI matanA AcAryanA arthamAM vAparyo che, ane tema karI temaNe, jeo te zabda mAnasUcaka arthamAM vAparatA hatA tenA tarapha potAno dveSa vyakta karyo che. AvI rIte jA dAkhalAmAM, buddha zabda sAmAnya rIte, mukta arthAt baMdharahita thapalA AtmAnA arthamAM vaparAya che; ane eja arthamAM jaina graMthomAM te zabdano prayoga to adyApi dRSTigocara thAya che. paraMtu bauddha graMthomAM e zabda khAsa temanA dharmapravartakanA biruda rUpe rUDha thapalo che. A hakIkata uparathI e anumAna sahaja thaI zake che ke je samayamA bauddhAMnI sAMpradAyika paribhASA nirNIta thaI te vakhate teo prakaTarUpe jainonA pratipakSio lekhAtA hovA joIe. AdhI ulaTaM, eTale jainoe je vakhate potAnI paribhASA sthira karI te vakhate teo bauddhonA pratipakSIrUpe prasiddha nahIM thapalA hovA joIe. jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 dharmapravartakone devarUpe mAnatA - pUjatA hovA joIe. AthI nizcitarUpe ema kema kahI zakAya ke jainoe potAnI A bAbata viSayaka AcAra-vicAroM bauddho pAsethIja lIdhA hatA paNa bIjA pAthI nahIM ? AdhI viruddha ema to kahevAne kAraNa che ke buddhanA upadezamAM evaM kAMI paNa tattva jovAmAM A vatuM nathI jethI temanA anuyAyione buddhanA maMdi ro bAMdhavA mATe agara temanI mUrtio sthApita karavA mATe protsAhana maLI zake temanA upadezomAM evI to ghaNIka bAbato avazya najare paDe che ke je AvA prakAranI bhakti-pUjA-arcAnI ( arthAt mUrti pUjAnI) paddhati tarapha viruddhatA batAvatI hoya che. paraMtu jainonA viSayamA AdhuM kAMI kAraNa batAvI zakAya tema nathI. teo jo potAnA tIrthaMkara mahAvIrane devasvarUpe pUje to temAM teo potAnA siddhAnta viruddha vartana kare che, ema kahI zakAya tema nathI. kharI rIte A viSayamAM mAruM potAnuM svataMtra mAnadhuM to evaM che ke asalI bauddhadharma yA jainadharmane mUrtipUjA sAthe kAMi saMbaMdha nahIM hovo joIe. kAraNa ke mUrtipUjAnI utpatti nirgrantho dvArA nahIM paNa gRhastho dvArA thaelA che. tenI utpattinuM kAraNa paNa e lAge che ke jyAre bhAratanA dharmaviSayaka vikAsakramamAM bhakti eka mokSanA mukhya sAdhana tarIke manAvA lAgI tyAre lokone potAnA prAcIna aNaghaDa (jaMgalI) devI-devatAonI pracalita pUjAthI asaMtoSa rahevA lAgyo ane tethI temaNe keTalAka ucca pratinA upAsyonI pUjA karavAnI prathA zaru karI. kharI vastusthiti AvI hovAthI caityasthApana tathA mUrti - pUjAmAM bauddhone purogAmI ane jainone temanA anukartAo na mAnatAM mArA vicAra pramANe, A banne vAsanA zAzvata ane anivArya prabhAvane * thaI saMpradAyoe svataMtra rateija hiMdu lokonA dhArmi A prathA svIkArI hatI, ema mAnavaM e. buddhadharmanI pUrvakAlikatAnA pakSamAM, pro. lesana bIjI dalIla eraja kare che ke, e banne dharmomAM mRtyuzIla manuSyonI arthAt manuSyarUpa dharmapravartakonI deva tarIke upAsanA karavAmAM Ave che tathA temanI mUrtione maMdiromAM pUjavAmAM Ave che, ityAdi. bauddha ane jainadharma sivAya evo anya koI paNa saMpradAya ke jeno saMsthApaka, mahAvIra ane buddhanI mAphaka, pAtAne sarvajJa ane sarvathA kRtakRtya kahevaDAvato hato, ApaNI pratyakSa jANamAM AvI zake telA samaya sudhI TakI zakyo nathI. tethI AbAbatanuM pratyakSa udAharaNa maLI zake tema nathI. to paNa, je bIjA junA saMpradAyonA viSayamAM ApaNane je kAMI jJAna maLelaM che te uparathI ema anumAna karI zakAya che ke ghaNA bhAge te saghaLA saMpradAyo, ane tema nahIM to chevaTe temAMnA keTalAka to avazyameva, bauddho ane jainonI mAphaka potAnA tIrthakaro - A banne saMpradAyo vaccenI samAnatAnI trIjI dalIla, e bannemAM sarakhI rIte maLI AvatA ahiMsAnA siddhAnta viSayanI che. A dalIlanI carcA AgaLa upara karavAmAM Avaze tethI ahIM huM pro. Aho! Shrutgyanam Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] lesananI cothI dalIla upara AbuM chaM. te dalIla e che ke bauddhoM temaja jaino banne jagatnA itihAsanuM parimANa batAvavAmAM paTalI moTI kALasaMkhyAo vApare che ke se samarthamAM samartha kalpanA zaktine paNa AMjI nAkhe che ane trasta karI de che. ityAdi. alabata, e vAta to kharI che ke A viSayamA jaino bauddhone paNa pAchaLa pADI de che. paraMtu, A prakAranI kAlagaNanAmAM jaino mAtra bauddhoneja maLatA Ave che ema kAMI kahI zakAya nahIM. brAhmaNAnAM paNa A bAbatamAM tevAMja varNano ApaNane maLI Ave che. jainAMnI kAlagaNanAtmaka paddhatinAM parimANo brAhmaNo temaja bauddho bannethI sarakhI rarIta judAM paDe che. jainonA utsarpiNI ane avasarpiNIrUpa kAlacakranI tathA te darekanA cha cha ArAonI kalpanA jeTale aMze yaunAnA cAra mahAkalpoM tathA 80 nAnA kalpo ke je vizvanA kamathI thatA sarga ane pralayarUpI nATakanA aMko tathA yo jevA lAge che, temanI - kalpanAthI bhinna che, teTaleja aMze te brAhmaNonI yugo ne kalpAMnI kalpanAthI paNa bhinna che. mAro evo mata che ke bauddhonI kalpanA te brAhmaNonI yugapaddhatinuM saMskArita rUpa che ane jainAMnA utsarpiNI ane avasarpiNIrUpa kAlakanI kalpanA brahmAnA divasa ane rAtrinI kalpanAne AdhAre utpanna thapalI che DaoN. harmana jekobInI jaina sUtrAMnI prastAvanA pro. lesananI trIjI dalIlanI carcA upara mulatavI rAkhavAnuM kAraNa eTaluja hatuM ke te dalIla AhaMsAnA siddhAnta viSayaka hovAthI tene, e banne dharmonA anya nItiviSayaka vicArI sAthai vadhAre sArI rIte catrAnI AvazyakatA hai pro. bare jainonA paMcamahAvrato ane bauddhonA pAMca mukhya pApo ane zIlonI bacce khAsa nikaTavartI saMbaMdha batAvyo che; ane pro. vinDa ( Windisel ) jainAMnA paMca mahAvratonI, bauddhonAM daza zIlo ( dasasIla) sAthai sarakhAmaNI karI che. 1. Fragment der Bhagavati, II, pp. 175, 185. 2. Z. D. M. G.XXVIII, p. 222, note, 4 79 bauddha bhikSunA daza zIlo nIce mujaba che:1 huM prANInI hiMsA na karavAnuM vrata laDaM chaM. 2 huM corI na karavAnuM vrata laDaM hUM. 3. huM abrahma - apavitratAthI viramavAnuM vrata laDaM chaM. 4 huM asatya na bolavAnuM vrata laDaM kuM. 5 huM pragati ane sadAcAranaM pratibandhaka evaM madyapAna na karavAnuM vrata laDaM chaM. 6 huM niSiddha kAle bhojana na karavAnuM vrata lauM chaM. 7 huM nRtya, gAna, saMgIta ane nATakothI viraka thavAnuM vrata laDaM hu~. 8 hu~ hAra, suMgaMdhI lepana tathA alaMkAro na vAparavAnuM vrata lau chaM. 9 huM UMcI agara pahoLI pathArIno upayoga nahIM karavAnuM vrata laDaM chaM. 20 huM suvarNa tathA cAMdInoM parigraha na karavAnuM vrata aMgIkAra karUM chaM. A uparAMta bauddhadharmamAM aSTAMga zIlo ( ahaMgasIla) mAnelA che. temAMnAM pahalAM pAMca dareka bauddhe AcaravAnAM che; paraMtu chelAM traNa khAsa karIne dharmiSTha gRhasthAne to avazya pALavA mATe bhalAmaNa karelI cheM. e aSTAMga zIla A pramANe cheH 1. hiMsA na karavI. 2. corI na karavI. 3. asatya bhASaNa na kara, 4. madyapAna na karayuM. 5. brahmacarya pALaM ( adharmya evo parastrIsaMga na karavo. ) 6. samayaviruddha rAtrie bhojana na kara 7. hAra. vaMdana Adi sugaMdhI padArthoM dhAraNa na karavA. 8. jamIna upara mAtra sAdaDI pAtharIne bu. pAMca mahAvratI sAthai lagabhaga maLatAM Ave che.bauddhAnAM pAMca vrata, nIce ApalAM jainayationAM 1. ahiMsA - prANInI hiMsA na karavI. 2. sUnRta - jUnuM na boladhuM. 3. asteya - nahIM ApalaM na levu. 1. 2. Rhys Davids, Buddhism, p. 160. Rhys Davids, Buddhism, pg. 139. Aho ! Shrutgyanam Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. brahmacarya - strIsaMyogathI viramavaM. 5. aparigraha - duniyAdArInI cIjomAM Asakti na karavI. khAsa karIne mamatvabhAvano tyAga karavo. jaina sAhitya saMzodhaka jainonuM pAMca vrata, bauddhonA pAMcamA zIla karatAM vadhAre vyApaka che. paraMtu bAkInAM vrato, saheja kramabheda sivAya (jemake bauddhonAM naM. 1-4 ) sarakhAMja che. A banne dharmonAM vratonI baccenuM sAmya khare khara eTalaM badhuM adbhuta che, ke sAmAnya rIte ema sahaje anumAna thaI jAya che ke, A bemAMthI eka dharmazALA bIjA dharmamAMthI potAnAM vrato lIghAM hovAM joIe. paraMtu tema chatAM paNa e prazna to ubhoja rahe che ke asalamAM A vrato jainoe bauddho pAthI lIlAM ke bauddhoe jaino pAthI ? vAstavika te vicAra karatAM jaNAya che, ke AbAbatamAM jaino athavA vauddho--e bemAMthI koI paNa eka saMpradAya maulikatAnA dAbI karI zake tema nathI. kAraNa ke A banne dhamae prAcIna brAhmaNa dharmanA saMnyAsionA je pAMca vrato hatAM tenoja svIkAra karelo che. brAhmaNa saMnyAsinAM pAMca vrato nIce pramANe che:1. ahiMsA. 2. satya. 3. asteya. 4. brahmacarya. 5. tyAga. ane pAMca gauNa vrato : 6. krodha na karavo. 7. gurunI AjJAmAM rahe. 8. anauddhatya. 9. zauca 10. AhArazuddhi. saMnyAsinAM uparyukta pAMca moTAM matomAMnAM pahe lAM cAra vrato jaina bhikSunAM cAra vratone maLatAM Ave che. ane krama paNa ekaja sarakho che. AdhI saMbhavita cheke jainopa potAnAM vrato brAhmaNo pAthI 1 baudhAyana 2, 10, 18, juo, bulharano anuvAda Sacred Books of the East, Vol. XIV pR. 275. [ bhAga 1 lIdhAM hovAM joIe; nahIM ke bauddho pAsethI. ema mAnavAnuM bIjaM paNa eka kAraNa che, ane te e ke, bauddhoe satyavratane bIjaM sthAna na ApatAM trI agara cothuM sthAna ApyuM che, ane tema karI temaNe vratonA purAtana krapane badalyo che. vaLI, jaino boddha karatAM ghaNAja prAcIna ane adhika pratiSThita evA brAhmaNonA saMnyAsAcaraNane mUkI bauddhanA AcaraNanuM anukaraNa kare e mAnavuM paNa asaMbhavita lAge che. A sthaLe jagAvayuM joIe ke, A traNe dharmomAM pAMcamuM vrata, potapotAnA AcArane khAsa anulakSIne banAvavAmAM AvyuM che. jema ke brAhmaNa sanyAsinaM pAMcamuM tyAga (udAratA ) vrata evaM che ke jaina agara bauddha bhikSunA AcAro tarapha jotAM, svAbhAvika rIteja te temanA mATe vihita thaI zake teM lAgatuM nathI. mahAvIranI pUrve jainadharmamAM cAra mahAvrato pALavAmAM AvatAM hatAM; ane hAlanaM cothuM vrata te vakhate pAMcamA vratamAM antargata thatuM hatuM. paraMtu mahAvIre pharIdhI A cAra vatanAM pAMca vrata banAvyAM hatAM. vIjI tarapha bauddho paNa pAMca zIlo mAne che. te uparathI ema jaNAya che ke pUrve ApAM - canI saMkhyAne khAsa rIte pavitra mAnavAmAM A vatI hatI. uparyukta carcAnA pariNAme ApaNe e spaSTa samajI zakIe chIe ke jaino tathA bauddhonA bhikSusaMpradAyano mULa Adarza koNa hato ? e Adarza brAhmaNa dharmano saMnyAsI saMpradAya hato ane pAMthIja teoe pota potAnA yatijIvana mATe ghaNAka mahatvanA AcAro tathA niyamo lIdhA hatA. A prakAranaM mAruM anumAna koI khAsa navIna nathI. pro. maiksamUlare atyAra Agamaca potAnA Hibhort Lect ures (pR. 351 ) mAM evo vipradarzita kI che ane teja pramANe pro. bahu/lare, potAnA baudhAyana sUtramA anuvAdamAM; tathA strI. kerne potAnA bhAratIya bauddha dharmanA itihAsa ( History of Buddhism in India ) mAM paNa devoja abhiprAya Apelo che. have huM jaina sAdhanaM jIvana keTale aMze brAhmaNadharmanA saMnyAsI - jIvananA anukaraNarUpe che se batAvavA Aho! Shrutgyanam Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apha 2] DaoN. harmana kobInI jaina sUtronI prastAvanA mATe gautama ane baudhAyana dharmasUtramA' ApelA mahAvIra gAmamA eka rAta ane nagaramAMpAMca rAtartha saMnyAsInA niyamone jaina yationA niyamo sAthe vadhAre kyAre paNa rahyA na hatA. sarakhAvI batAyavA icchaM chaM. ghaNIkharI yAyatomA 15. 'teNa moDethI (lokoe bhojana karI lIdhardhA bauddho paNa eja niyamone anusare cha tathApi teno pachI ), bhikSA mATe javu jIIe. tathA bIjI vAra paNa yathAvasare saMkSepamA sUcanA karavAmAM Avaza. ja na jAIe. jaina sAdhuo savAre agara bapore 11. 'saMnyAsIe koI paNa prakArano saMgraha bhikSA arthe bhramaNa kara cha. tama karavAmAM kadAca karavo joIe nahIM. 2 ( gautama dharmasUtra ) jaina temano uddeza potAnA pratispardhI bhikSAMnA samAtemaja bauddha bhikSuone paNa evI koI paNa vastu gamanA prasaMgane dUra rakhavAno haza. khAsa karAne to niSedha karavAmAM Avyo ke ke jenA mATe teo divasamAM ekaja vAra bhikSA mATe jAya che tene 'A vastu mArI cha' ema kahevono pra- paraMtu ekathI vadhAre upavAsa karalA sAdhune divasaMga Ave.-juo jainonuM pAMca, (aparigraha ) vrata. samAM be vakhata paNa javAnI chUTa ApelI cha'. jaina bhikSu vastra, pAtra, rajoharaNa Adi je keTalI- 16. (miSTAnna mATe ) sarva lipsAono teNa ka vastuo potAnI pAse hamezA rAkhe che tene paNa tyAga karavo joIe.' Aja bAyata jainonA pAMcamA teo potAnI milkatarupa rAkhatA nathI. paraMtu mahAvratanA cothA peTA vAkyamAM paNa vihita karaphakta dharmakriyAnA AcaraNa mATe Avazyaka sAdha- vAmAM avelI ta upagaMta, bhikSAmAM grahaNa ana no (dhamApakaraNo) mAnI tano svIkAra kara nA niyamAta uparathI 12. ' brahmacarya (nu teNe pAlana kara, joIe) Aja Azaya tAravo zakAya che. baudhAyananI mAphaka jainonuM paNa A co) mahAvata 17.gaNe potAnI vANI, dRSTi ( ane) karmoM cha. bauddho ene pAMcamuM vrata mAne che. upara aMkuza rAkhayo jAIe.' A bAbata janonI 13. 'varSARtu daramyAna teNe ekaja sthaLe praNa guptio, arthAt mana, vANI, ane kAyAnAM saMyavAsa karavA joIe A sUtra uparanI potAnI mananI sAthe lagabhaga eka bhAva dhAraNa kare che. TippaNImAM buhalara lakhe cha keH- A niyama uparathI 18. 'teNe nagnatAne DhAMkavA khAtara vastra paheraMq. ema sUcita thAya che ke bauddho tathA jannonA va sso vastronA saMbaMdhamAM jainonA niyamo ATalA badhA (varSAvAsa) paNa brAhmaNonA ( A vratanA) anuka- sAdA nathI; teA potAnA yatine nagna rahevA mATe raNarUpe che. chUTa Ape cha temaja eka, be tathA RNa sudhI vastro 14. mAtra bhikSA levAne artheja teNe gAmamAM vAparavAnI paNa chUTa Ape che. paraMtu sazakta ane praveza karavo joIe.' A bAbatamAM jaino ATalA yuvAna sAdhuna niyamapUrvaka ekaja vastra vAparavAnu badhA sakhta nathI. teo sAdhune gAma agara nagaramAM vidhAna karelu che. mahAvIra to nagnaja rahyA hatAH suvAnI paNa chaTa Ape che. tathApi ghaNA lAMbA vakhata ane tethI bane teTalaM temanuM anukaraNa karavAmAM sudhI rahevAno to temane paNa niSedhaja karelo che. 1 kalpasUtra, jinacaritra, 119. 1 juo, buhalaranu bhASAMtara, Sacred Books of2 baudhAyana, 2, 6, 12, 22. the East, Vol. II, pp. 191, 192. ahIM ApelA 3 kalpasUtra sAmAcArI, 20. aMko gautamanA trIjA adhyAyanA sUtrone anusarIne che; 4 AcArAMga sUtra, 2, 15,5,6 15. baudhAyananAM tene maLatAM sUtro TippaNImA sUcavelAM che. 5 kalpasUtra, jinacaritra 118. 2 sarakhAbA, baudhAyana 2, 6, 11, 16. 6 baudhAyana, I. c. 16. 4. 3. baudhAyana 2, 6, 11, 2.. 7 AcArAMga sUtra 2, 5, 1, 1. 4. AcArAMga sUtra 2, 2, 2, 6. * kalpasUtra, jinacaritra 117. Aho! Shrutgyanam Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga - tatpara pavA jinakalpI sAdhuo paNa nagnaja rahetA 22. ' teNe yA to zira muMDAva jorDa hatA. pama chatAM, teone paNa nagnatA DhAMkavAnI eka zikhA mAtra rAkhavI joie. chUTa hatI. Aniyamane sudhArI potAnA sAdhuo ma 19.. keTalAka ( ema jaNAve cha ke teNe) jANa- A mastaka muMDAvadhAnoja vidhi karelo hai ghastra dhoIne (paheravU jAIe).' bAdhAyanamA yananA anusAra saMnyAsI banatI vakhate jaNAvyu cha ke, 'teNe vastrane pIta-rakta varNathI raMgIne 'potAnA mAthAnA, dADhInA tathA zarIranA paheravu joIe.' A niyama jainonA karatAM bauddhAnA kaDhAkyA jAIe tathA nakha paNa utarAvavA joINa niyama sArtha vadhAra maLato Ave che. kAraNa ke jaino paNa dIkSA letI vakhate vALa kapAvavAnA o jaina yatione to vastrone dhovAno agara raMgavAno AcAranu avazya pAlana kare che ane AthIja niSedha karelA che. temaNe to je sthitimA je vastra 'muMDa banIne ( agara potAnA vALa ukheDI nAkhIne) maLyu hoya teja sthitimAM tene paheravArnu cha. tema agAra choDI anagAra sthitimA praveza ko.'' chatAM-paNa kahe jAIe ke jaino brAhmaNAMnA e Avo ullekha sarvatra thaelA che. niyamanA--ka jeno bhAvArtha mAtra eTaloja che ke 23. 'teNe bIjono nAza nahIM karavo joIe.' saMnyAsiono veza bano zaka teTalo sAdI ane vAMcanAra AcArAMganA bIjA skaMdhanA ghaNA sUtromAM kSudra hovo joIe, tenA-mULaAzayane parAkASTAno joI zakaze ke aMDa, jIva, bIja, aMkurAdine hAni sImAe ghasaDI gayA che. jano potAnA AcAranI na thaI jAya, te mATe jaina bhikSune keTalo badho kaThoratAnA viSayamAM brAhmaNa pratispardhiAne pALa sAvaceta rahevAnI bhalAmaNa karavAmAM AvI che. pADI devAmAM eka prakAranuM gaurava samajatA hoya ema jaNAya cha ke jainopa uparyukta niyamane vanaspatema dekhAya cha. ane tethI teo malinatA ane ti ane prANivarganA saghaLA sUkSmajIvone lAgu kutsitatAne yatijIvana- parama bhUvarNa mAnavAnI paDe teyo eka vyApaka niyama banAvyo che. bhUla kare che. ArthA viruddha bauddho hamezA potAnA 24. ( teNe saghaLA ) jIvo pratye udAsInatA AcArane jema bane tema mAnava-samAjanA baMdhAraNane rAkhavI joIe, pachI te jIvo game to temA prati anukUla banAvavA prayatnazIla rahyA che. mAyALUpaNuM dharAvatA hoya ke krUrapaNuM.' 20. 'teNe vRkSo athavA choDavAonA bhAgAne 25. teNe aihika agara pAralaukika kalyANalevA nahIM. paraMtu jo te (potAnI meLe ) z2adA thaI mATe koI paNa pravRtti karavI joIe nahIM.' . gayA hoya to te levAmAM bAgha nathI.' jainono paNa chellA be niyamo to jainonA koI paNa Agamatevoja niyama che; paraMtu teo AthI paNa AgaLa mAMthI akSarazaH vatAvI zakAya tevA che. kAraNa ke vadhIne potAnA yatio mATe phakta taddana acitta te jainadharmanA tattvanA mUlabhUta che. mahAvIra A vanaspati ane phaLa ityAdineja bhikSAmA levAnI niyamAnaM yathArtharIne paripAlana . AnA chUTa Ape che. pramANamAM nIcenA ullemso basa thazeH 'temanA (mahA21. varSARtu sivAya teNe (ekaja) gAmamA berAta vIranA) zarIra upara cAra mAsa karatAM Adhika rahe nahIM. ' ApaNe upara joI gayA chIpa tema samaya paryaMta aneka prakAranAprANiono ThaTha jAmyo mahAvIre to Aja niyama pALyo hato. par3I anya hato; teo, te upara haratA pharatA hatA ane vividha sAdhuoe game te rIte tenuM AcaraNa kaya hoya. klezo ApatA hatA.' 'temaNa hamezAM triguptipUrvaka 1 AcArAMga sUtra 1, 5, 7, 1. tRNa,zIta, agni,mAkhI,mazaka AdithI janita aneka 2L. C. 21. 3 AcArAMga sUtra 2, 5, 2, 1, ane 1, 7, 5, 2. 1 baudhAyana, 2, 50, 17, 10. 4 saraskhAyo, AcAroga sUtra. 2, 2, 2, ... 2' muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pacahae' 5 AcArAMga 2, 1, 5, 6, ane / muMadhyayana. 3 AcArAMga sUtra , 8, 1, 2, Aho ! Shrutgyanam Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] . DaoN. harmana jekobInI jaina sUtronI prastAvanA prakAranAM kaSTosahana karyA hatA. 'temaNe deva, manuSya graMthomAM paNa maLI Ave che; ema ApaNe ahIM jaNA. ane tiyeca janita aneka anukUla temaja pratikRla cI zakIzu. banAyo samatAthI sahana karyA, khamyA tamA anama- brAhmaNa saMnyAsijIvananAM upakaraNo tarIke vyA hatA' ityAdi. jenayatinA saMbaMdhamAM ema paNa 'daNDI (yaSTikAo), rajja, pANI gALavAmATe vAraMvAra kahevAmAM Ave che ke te pAtAnA AdhyA- vastra khaMDa, jalapAtra ane bhikSApAtra cha.' jaina sAdhutmika jIvananI carama avasthAmAM maraNa yA jIvita o paNa daNDo rAkhe cha-atyAre to avazya rAkha che. e bannemAM nirAkAMkSI hoya che.' paraMtu boddho tarapha dRSTi karatAM, piTakomA evo eka baudhAyane ApelA bIjA keTalAka niyamo paNa paNa ullekha mArA jovAmAM Avyo nathI ke jemAM jainonA AcAro sAthe ghaNAja maLatA Ave che. je- yaSTikA rAkhavA mATe spaSTa vidhAna karavAmAM Avyu makaH-' teNe vacana, vicAra ane karma e traNe prakA- hoya. ranAM kaSTadAyaka sAdhano dvArA koI paNa sarjita . jaina sAdhuo paNa brAhmaNa saMnyAsionI mAphajIvanI hiMsA karavI joIpa nahIM." A niyama jai- ka bhikSApAtra ane tene bAMdhavAnI eka dorI tathA jala :) nu eka spaSTI. pAtra rAkhe cha: pANI gaLavA mATe vastrakhaMDa ane karaNa mAtra cha / 'kAdAyaka sAdhanAne' jaino rajoharaNa Abe vastuo rAkhavA saMbaMdhI ullekha to zastra kahe che. AnI pahelAM ja ApaNe karI AvyA chIe. jaina __ 'teNe zaucAdi karma mATe apokSita jaLane gaLavA sAdhuna jo koI paNa evaM khAsa upakaraNa hoya ke sAru vastra rAkhayuM joIpa ' 'teNe ( Avazyaka) zauH je anya saMnyAsiopAse nahIM dekhAtuM hoya, te ta cAdi ( kuvA agara taLAvamAMdhI ) kADhelA ane manI eka mAtra mukhavastrikA ( muhapattI ) che. A gaLelA pANIthI karavAM joIe.' A niyamonuM jaina badhI hakIkata uparathI jaNAze ke jainonAM ghaNAM kharAM sAdhuo yathArtha pAlana kare che. teo pANI gaLa- upakaraNo, temanA mATe AdarzarUpa banelA evA brAhmavA mATe khAsa vastra rAkhe che. TIkAkAra govinda, Na saMnyAsio agara bhikSuonAM jevAMja che. A pavitra,-eTale pANI gaLavAnA vastrakhaMDano artha 'teNe teja anna lebu joIpa ke je binA mAgye 'mArga uparathI jaMtuone dUra karavA mATe rAkhelo maLelu hoya, jenA saMbaMdhamA pahelAM koI vyavasthA kuza jAtanA tRNano eka guccha,' ema kare che. thaelI na hoya, je akasmAtja maLI gayu hoya, govindano batAvelI A artha jo yathArtha hoya ane ane je phakta potAnA jIvitane TakAvavA pUratuM tenA pramANamA jo koI sAcI ane prAcIna paraMparA ja hoya." rahelI hoya-ane te mArA mAnavA pramANe to avazya jainadharmanA 'bhikSAcaryAnA niyamo' vAMcavAthA hovAja joIe...to jaina sAdhuo mArgamA cAlatI sahaje jaNAI Ave tema cha, ke, brAhmaNa saMnyAsio vakhate bacce AvatA tathA satI vakhata nIce Ava- mATe annagrahaNa karavA saMbaMdhI je jAtanA niyamAnuM. tA jIvajaMtAna dUra karavA mATe je rajoharaNa a- baudhAyane upara pramANe vidhAna karyu De, teja prakA thavA pAdaprogchana rAkhe che, tenuM pratirUpa brAhmaNa ranA niyamo pramANe maLelA AhArane jainora paNa 'zuddha ane grAhya' mAnyo che. bauddho A viSayamA 1. AcArAMga sUtra 1, 8, 3,1. ATalA badhA sakhta nadhI. teo to khAsa karIne 2 kalpasUtra, jina caritra, 117, timabhAga. 3. udAharaNa tarIke kalpasUtra sAmAcArI 51. baudhAyana 2,10, 17, 11. 4. baudhAyana 2, 6, 11, 23. 2. jo ke bhikSApAtra uparAMta sAdhune jalapAtra rAkhavAnI 5. AcArAMga sUtra, pR. 1, noTa 2. paNa chaTa ApelI che kharI tathApi ekaja pAtra rAkhave adhi6. baudhAyana 2, 6, 11,23. ka utkRSTa manAya che. 7. juo pro. bulharanuM bhASAMtara pR. 260, TippaNa, 3. baudhAyana 2,10.18, 13. Aho! Shrutgyanam Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 temanA mATeja taiyAra karavAmAM AvelA bhojananA bauddha dharmanI utpattinI pUrve thaI gayA che. kAraNa AmaMtraNa suddhAMno svIkAra kare che. ke, pro. bulharanA mata pramANe Apastamba sUtranI __ brAhmaNa saMnyAsI ane jaina yati mATe vihita kare- racanAno kALa moDAmAM moDo I. sa. pUrve pAMcamI lA niyamonI je tulanA ApaNe upara karI che. te agara cothI zatAbdImA mUkavo joIe.' baudhAyana uparathI e spaSTa jaNAya che ke jainonA niyamo te te ApastambanI pUrve thaelo che. ane DaoN. brAhmaNonI nakala mAtra che. paraMtu ahIM e prazna thAya bulharanA kahevA pramANe te banne vaca che ke nigraMtha ' e sIdhI rIte ( sAkSAt ) ja varSonuM aMtara dazakathI nahIM paraMtu zatakathI saMnyAsInI nakala che ke paraMparApUrvaka ? kema ke mApavA jeTalaM cha. gautama e baudhAyanI paNa evo paNa tarka thaI zake tema che ke brAhmaNa saMnyA- pUrvakAlIna cha. A hisAbe gautama, ane ghaNuM karIne sinI prathama bauddhoe nakala karI haze ane buddhabhi- baudhAyana paNa, bauddhadharmanI utpattinI pUrve thaI kSunI, pAchaLathI nigraMthoe. paraMtu hu~ jema upara gaelA nizcita thAya che. have upara varNavelA brAhmaNa sUcavI gayA chu tema o tarka pramANazUnya che. kAraNa saMnyAsamArganA saghaLA niyamo to khAsa gautama ke vadhAre prAcIna ane pramANabhUta Adarzane choDI, dvArAja AMdhavAmAM AvelA che tethI te mArgane baujaino alpa pratiSThita ane nakalI evA potAnA prati. ddhonI nakalarUpe mAnavo e pratyakSa bhUla che. dhAro ke spardhI bauddhonuM anukaraNa kare e asaMbhAvita che. ukta dharmazAstronI racanAnA samayanA viSayamAM AthI eja kahevU vadhAre yogya jaNa ya che ke temaNe pro. bulhare karelu kathana kadAcit khoTaM Thare: to sIdhI roteja brAhmaNonuM anukaraNa karyu hatuM. A paNa te dharmazAstrA bauddhadharmanI utpatti pachI sakA. mukhya dalIla uparAMta, prastuta prazna viruddha bIjI o vItyAM bAda racAyAM hatA, ema to koI paNa rIte paNa e eka dalIla che ke--upara jaNAvyA pramANe siddha karI zakAya tema cheja nahIM. tathApi mAno je keTalAka brAhmaNa AcAronu jyAre jainoe anu- ke, kadAcit tema paNa siddha karI zakAya-jo ke karaNa karyu cha tyAre bauddhoe tema karyu jaNAtuM nathI tema tharbu to sarvathA asaMbhavitaja che-to paNa A tethI ema sAbIta thAya che ke bauddho jainonA Ada- smRtikAra brAhmaNo pote jemane Adhunika kAlamAM zaMbhUta bilkula hatA nahIM. utpanna thaelA mAnatA hoya tathA jemane mithyAmati__ ahIM eka evo paNa vitarka uThavAno saMbhava rahe o mAnI tiraskAratA hoya tevA bauddho pAsethI che ke brAhmaNa saMnyAsIja jaina nigraMtha athavA bauddha moTA pramANamAM potAnA AcAra-niyamo grahaNa kare, bhikSunI nakalarUpe kema na hoya ? paraMtu A vitarka te sarvathA azakya bAbata che. temaja nAstiko pAtahAna pramANAMvaruddha che. saMnyAsamArga brAhmaNonI sethI pote lIdhelA niyamone brAhmaNo eTalA badhA Azrama vyavasthAnuM eka khAsa aMga che. ane A pavitra mAne e paNa nahIM mAnavA jevI bAbata che, Azrama vyavasthAne kadAcit brAhmaNa dharma jeTalI paraMtu, AthI ulaTuM, bauddhoeja brAhANonA niyamonU prAcIna na mAnIe to paNa jaina tathA bauddha dharmathI anukaraNa karyu hatu, ema mAna, yuktiyukta ane to tete avazya prAcIna mAnavI paDe tema che. vaLI pramANasaMgata lAge che. kAraNa ke brAhmaNonI buddhibrAhmaNa saMnyAsio jyAre AkhA bhAratavarSamA prasa. viSayaka ane nItiviSayaka utkRSTatAne mATe bauddho relA hatA. tyAre bauddho temanA saMghanI sthApanA hamezAM UMco abhiprAya gharAvatA ane te badala bahathayA pachI, nidAna prathamanI be zatAbdIAmAM to, mAna karatA hatA. eja kAraNa ke ke jaino temaja teo mAtra dezanA eka amuka bhAga jevA saMkucita bauddhoe brAhmaNa e zabdane eka mAnasUcaka biruda pradezamAMja rahetA hatA. tethI AkhA dezanA saMnyA 1. Sacred Laws of the Aryas, part I, sio mATeteo AdarzabhUta banyA hoya ema mAnavu introduction, p. XL III. sarvathA pramANa zanya che. trIjI bAbata vaLI e che 2. L. c. p.XXII. ke-brAhmaNa dharmazAstranA kartA gautama nizcitarUpe 3 L. c. p. 49. Aho! Shrutgyanam Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. harmana jekobInI jaina sUtronI prastAvanA aMka 2 ] tarIke svIkArelo che, ane brAhmaNetara jAtinA puruSone mATe paNa temaNe teno prayoga karelo che. A sthaLe jaNAvavuM joIe ke jaino temaja bauddhono bhikSamArga, brAhmaNonA saMnyAsamArganA anukaraNarUpa hovA chatAM, te mULamAM tathA mukhyarIte kSatriyo mATeja yojApulo hato. pro. olDanavarganA darzA* vyA mujaba buddhe prathama paMtimAM umarAva ane amIra lokoneja sthAna ApyaM hataM. kAraNa ke, banArasamAM ApalA potAnA prathama upadezamAM, buddhe potAnA dharma nA saMbaMdhAM kahyaM hatuM ke ' yassatthAya kulaputtA sammadeva agArasmA anagAriyaM pavvajanti - jene mATe kulIna jAtinA putro ghara choDIne anagAratA svIkAre che. 2 jaino paNa brAhmaNo karatAM kSatriyoMne uccakoTinA mAnatA hatA, e bAbata, mahAvIranA garbhasaMkramanA saMbaMdhamAM je eka Azcarya bharelI purANa kathA prasiddha che te uparathI sAbIta thAya che. te daMtakathA evI che ke - mahAvIrano garbha devAnaMdA brAhmaNInI kukSimAMthI trizalA kSatriyANInI kukSimAM pheravavAmAM Avyo hato. ane te karavAnuM kAraNa mAtra eTaluMja batAva vAmAM AvyuM che ke brAhmaNI agara anya koI nIca jAtinI strItA udarathI tIrthakarano janma thaI zake nahIM'. 1 Buddha, sein Leben, &c, p. 157sey 2. mahAvagga 1, 6, 12. 3. digaMbaro A daMtakathAne yuktizUnya kahI, eno asthIkAra kare che. paraMtu zvetAMbaro tene dRDhatApUrvaka sAcI jaNAve che. A daMtakathA AcArAMga tathA kalpasUtra Adi ghaNA graMtho mAM maLI Ave che, tethI tenI prAcInatAmAM to ApaNane zaMkA rahatI nathI. paraMtu e koI spaSTa samajAtuM nathI ke kayA kAraNathI A yuktizUnya daMtakathA utpanna thaI lokamAM pracAra pAmI haze ? A aMdhakAragrasta prazna upara mane jo abhiprAya ApavAnI chUTa hoya to, mAruM to evaM mAnavu che ke siddhArthane brAhmaNI devAnaMdA - je mahAvIranI sAcI mAtA hatI te - ane kSatriyANI trizalA ema be strIo hatI. pahelI strInA pati tarIke batAvAmAM AvatuM RSabhadattanuM nAma ghaNuM prAcIna hoya tema lAgatuM nathI. kAraNa ke jA te prAcIna hoya to tenuM prAkRta rUpa ' udyamadatta ' yavAne badale prAyaH 'usabhadinna' eju 85 bIjI bAjue jotAM brAhmaNa saMnyAsio pa potAnA jevAja parama Astika brAhmaNetara jAtIya saMnyAsione svasamAna ucca koTinA na hotA mAnatA. kAraNa ke pAchaLanA samayamAM evo mata pracalita thapalo spaSTa dekhAya che ke brAhmaNa sivAya anya koI varNane caturtha Azramano adhikAra hato nahIM A matanA pramANamAM, pro. bulharanA jaNAvavA pramANe, manuno 6, 97 mo zloka batAvavAmAM Ave che. paraMtu, bhinna bhinna TIkAkAronA abhiprAyA tarapha dRSTipAta karatAM A lokanA arthanA saMbadhamAM badhA TIkAkAro eka mata thatA jagAtA nathI. tethI A vivAdagrasta ullekhane bAjue mUkIe to thavaM joIe. vizeSamAM, A nAma paNa eka jainane chAje tevu che; brAhmaNane chAje tevuM nathI. tethI mAruM to ema cokkasa mAnavu dhAya cheke RSabhadatta e phakta jainAe devAnaMdAnA bIjA pati tarIke eka kalpI kADhalo puruSa ApaNe jANIe bIe ke siddhArtha potAnA vizalA sAdhenA lagnadvArA aneka UMcI padavIvALA ane moTA prabhAvavALA puruSo sAthai saMbaMdha dharAkto hato. tethI kadAcit evo vicAra tene utpanna thayo hoya, to te saMbhAvita che ke mahAvIrane trizalAnA sapanata tarIke prasiddha karavAne badale aurasa putra tarIke jo jAhera karavAmAM Ave to bayAre lAbhadAyaka bAbata banaze. kAraNa ke tema karavArthI, mahAvIra trizalAnAM prabhAvazAlI sagaonA Azrayano hakkadAra banI zakaze. A daMtakathA lokomAM vizvAsapAtra paNa ghaNaji salAIthI manAI gaI haze kAraNa ke mahAvIra tIrthakara tarIke prasiddhimAM AvyA tenI pahelAM ghaNAM varSo agAu temanAM mAtApitA gujarI gayAM hatAM. paraMtu kharI vastusthiti lokonI smRtimAMthI sarvathA lupta nahIM tha hoya tethI pALadhI garbhasaMkramanI A kathA upajAvI kADhavAmAM AvI haze . A kalpanAnA mULa utpAdaka jainoM nathI. temaNe to mAtra devakInI kukSimAMdhI rohiNInI kukSimAM tharalA kRSNanA garbhasaMkramanI paurANika kathAnuM spaSTa rIte anukaraNa karyu che. A uparathI ema paNa jaNAya che ke jainadharmanA vikA sanI prathamanI sadIomA kRSNanI upAsanA lokapriya thaI rahI hatI. kAraNa ke jainoe potAnA vAvIzamA tIrthaMkara ariSTaneomi je eka prasiddha yAdava hatA, temanuM caritra lakhavAmAM keTalAka pheraphAra sivAya kRSNanuM akhaM jIvana yathArtha rIte AlekhI dodhuM che. Aho! Shrutgyanam Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka 86 paNa eTalaM to spaSTa dekhAya che ke pAchaLanA samayamAM e vicAra to khAsa rUDha banI gayo hato ke cAre Azramano adhikArI eka mAtra brAhmaNa varNaja hoI zake che. kSatriyo mATe traNa, vaizyo mATe ve ane zUdra mATe phakta eka Azramano adhikAra jaNAvavAmAM Avyo che' A ghaLI hakIkata uparathI e vicAra to nizcita lAge che, ke prAcIna kALamAM paNa brAhmaNetara saMnyAsio, brAhmaNasaMnyAsiothI eka judAjavarganA tathA pRthagbhUta manAtA hatA. ane tethI ApaNane ema mAnavAnuM kAraNa maLe cheke brAhmaNetara saMnyAsionI A prakAranI avasthAne laIne ecA saMpradAyono janma thayo hato ke jemaNe brAhmaNadharma sAme potAno prakaTa virodha jAhera karyo hato. AvAja kAraNane laIne vezadhArio - pAkhaMDio utpanna thayA hatA evo bhAva vaziSThanA kathana uparathI paNa tAravI zakAya che. tyAM ema jaNAveluM che ke keTalAka saMnyAsioe dhArmika kriyAo ( vidhio ) karavI choDI dIdhI hatI ane vaLI keTalAke to AdhI paNa AgaLa vadhI vedamaMtroccAraNa paNa choDI dIdhuM hatuM. A prakAre kriyAmArganaM ullaMghana karanArAone udde zIne vaziSThaMmAM nIce pramANenuM kathana kareluM che, ke 'bhale koI manuSya saghaLI dhArmika vidhionuM anuThAna choDI de paraMtu vedamaMtroccAraNa to teNe kadA pi na choDavaM joIe. kAraNa ke vedanI upekSA karavAthI zUdra thavAya che. teTalA mATe teNe tema karadhuM nahIM. ' ATalA badhA bhArapUrvaka karelA pratibaMdha uparathI sahaja anumAna thAya che ke AdhuM kriyA kharekhara eka vakhate baMdha thayuMja haze. vaLI A uparathI jo ApaNe eTalaM anumAna karI zakatA hoIe ke kelA saMnyAsioe AvI te vedoccAraNa- vedAbhyAsa karavo paNa choDI dIgho haze, to ApaNe tevaM anumAna paNa karI zakIra, ke bIjAoe, bedane IzvarapraNIta tathA svataH pramANabhUta tarIke mAnavAno inakAra nuSThAna 1. Maxmuller, 'The Hibbert Lectures, P. 343. 2 Chapter X, 1. Bubler's Translation. [ bhAga 1 paNa karyo haze A vicAra uparathI e kalpanA sahaja karI zakAya tevI che ke A mArga svIkAranAra teja puruSo hatA jeo eka prakAranA pRthagbhUta ane brAhmaNetara saMnyAsio manAtA hatA. A rIte prastuta vivecana uparathI eka to ApaNe e bAbata joI zakIe chIe ke jaina ane bauddha jevA virodhI saMpradAyonA matabhedanuM bIja caturtha AzramanI saMsthAmA raheluM hatuM. ane bIjaM pa paNa ApaNe joI zakIe chIe ke matAntara dhArioe caturtha Azra manuM anusaraNa karyu hatuM. A uparathI ApaNe mAnavaM paDe che ke jainadharma ane buddhadharma e brAhmaNadharmamAMthI utpanna thapalA eka Akasmika sudhArA svarUpa mato nathI paraMtu lAMbA valatathI cAlatA AvatA eka dhArmika AndolananA kramika pariNAma svarUpa che. ApaNe upara joI gayA tema, jainonI temanA chailA tIrthakara saMbaMdhI paraMparAgata kathAoH athavA jaina sAdhuo mATe vihita karavAmAM AvelA AcAro; agara te dharmanA zraddhALu gRhastho mATe yojAelI dhArmika kriyAo uparathI evaM kAMI paNa siddha dhatuM nathI ke jethI ApaNane ema mAnavAnuM kAraNa maLe ke jainadharma e bauddhadharmamAMthI nikaLyo hato. e uparAMta banne dharmonA mukhya siddhAnto mAM paNa paraspara eTalo badho bheda rahelo che ke jethI A banne dharmonuM mULa utpatti sthAna eka haze ema paNa mAnI zakAya tema nathI. buddhe nirvANanI avasthAnA saMbaM dhamAM game tema vicArya agara upadezyaM hoya - arthAt te avasthAne yA to sarvathA abhAvAtmaka batAvI hoya ke pachI tene eka agamya ane acintya sattAvALI kalpI hoya; paraMtu evaluM to niHsaMdeha che ke temaNe brAhmaNadharmanA AtmavAdano ke je vAdamAM vizvadevatAvAdio tathA aNuvAdionA mata pramANe AtmA svataMtra ane nitya mAnavAmAM Avyo che teno, spaSTa virodha karyo hato. ane te virodhaja e bauddhadharmanI eka khAsa viziSTatA che. paraMtu A viSayano jyAre jainono siddhAnta tapAsI chIeto, te saMpUrNarIte brAhmaNamatane maLato Ave che. je bheda che te mAtra eTaloja che ke jaino jyAre AtmAne maryAdita AkAzavyApI mAne che; tyAre sAMkhya, nyAya ane vaizeSika darzana jevA brA Aho! Shrutgyanam Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] DaoN. harmana jekobInI jaina sUtronI prastAvanA hmaNa saMpradAyo AtmAne sarva vizvavyApI mAne che; janmamAM jIvAtmAne bhogavAM paDe che te; temaja vaLI, jevI rIte bauddhono asaMkhya upavibhAgAtmaka saMpUrNa jJAna ane uttamacAritra-ke jethI manuSya paJcaskandhavAda jainonA adhyAtmazAstramA bilakula bhavacakraparibhramaNano anta lAvI zake che tejaNAto nathI, tevI rote jainono ativistRta ceta- ityAdi siddhAnto laI zakIe. bIjo paNa jaino navAda ( Hylozoistic theory ) jevo siddhAnta ane bauddhono eka samAna vicAra cha, jenI anupaNa bauddhonA tattvajJAnamA dRSTigocara thato nathI. sAra ema mAnavAmAM Ave cha ke anAdi kALathI jainono e siddhAnta temanA saMpUrNa tattvajJAna ane tIrthaMkaro ane buddho ekaja prakAranA siddhAnto prarUAcArazAstramA otaprota thaelo jovAmAM Ave patA AvyA che tathA naSTa thatA dharmane punarjIvita cha; ane e siddhAntAnusAra prANI ane vanaspati upa- karatA AlyA che. e vicAra paNa brAhmaNonA viSNurAnta pRthvI, jala, teja ane vAyu jevAM tattvonAM sUkSma- nA avatArovALA vicAra sAthe maLato Ave che. mAM sUkSma aNuo suddhAMne cetanAyukta mAnavAmAM Ave paraMtu, te uparAMta, jaina ane bauddha e banne dharmanA eka che. bhAratavarSanA saghaLA tattvajJAnioe sarvajJatA atyAvazyaka prayojanarUpe paNa A vicAranI sadhInI jJAnanI jadI judI taratamatAo-pAyarIo utpatti thapalI samajAya che. kAraNa e che ke buddha ne eka ati mahattvamo viSaya mAnyo che. tadanusAra agara mahAvIre je kAMI pratipAdana karyu hatuM tene jaino paNa A viSayamA potAno eka svataMtra mata temanA anuyAyio satya --ekamAtra satya mAnatA dharAve che. ane e viSayanI temanI paribhASA paNa hatA. have A satyane paNa brAhmaNonA vedanI mAphaka brAhmaga ane bauddhothI taddana judAja prakAranI che te. anAdi kALathIja Astitva dharAvatuM mAnavU joIe. oe jJAnanA nIce pramANenA pAMca prakAro mAnelA kAraNa ke jo ema na mAnavAmAM Ave to prazna tharI che:--- (1) mati-samyag avabodha; (2) zruta-mati ke zuM A satya tIrthakaronA avatAranI pUrve vyatIta bAda thapaluM spaSTa jJAna; (3) avadhi-eka jAtanaM thaI gaelA anaMta kALa sudhI mAtra ajJAtaja rahadhuM atIndriya jJAna; (4) manaH paryAya-parakIya vicA- hatuM ? A praznanA uttaramA dareka zraddhALu jaina agara rAnu vizad zAna; (5) kevala-sarvotkRSTa prakAranaM bauddha emaja kahaza ke nahIM ema banavaM to taina athavA saMpUrNa jJAna. jainono A eka maulika A. azakya che. te to emaja kaheze ke A satyadharmanI dhyAtmaka siddhAnta cha, ane e siddhAnta tIrthaka. upadeza bhinna bhinna kALamAM utpanna thaelA ekA ronAM caritro lakhatI vasvate lekhakonA magajamAM asaMkhya tIrthakaro tathA buddho dvArA hamezAM apAto hamezAM pradhAna paNe ramI rahe che. A prakArano si- Avyo che ane bhaviSyamA paNa tevI ja rIte apAto ddhAnta bauddhagranthomAM bIlakula jovAmAM Avato nathI. raheze. A pramANe bhUtakAlamAM aneka dharmapravartako e sivAya banne saMpradAyonA mukhya siddhAnto vacce thaI mayAno A banne dhono vicAra-siddhAnta pIjA paNa evA ghaNA bhedo batAvI zakAya tema che. nyAyazAstrAnusAra eka atyAvazyaka prayojavarUpe che. paraMtu te badhAnuM varNana vAcatAM kadAca vAca- baLI jainAMnA A vicAra-siddhAntane pramANazUkane kaMTALo Ave tevA bhayathI ame ATalethI ja ya TharAvI zakAya tema paNa nathI. kAraNa ke bauddha viramIe chIe. graMthomAM koI paNa sthaLe nigraMthone eka navIna utpanna jainonA je keTalAka siddhAnto bauddha siddhAnto thaelA saMpradAya tarIke athavA to nAtaputtane tenA sAthe maLatA Ave che te to brAhmaNadharmamAM paNa saMsthApaka tarIke varNavAmAM AvyA nathI. tethI samAna che ---udAharaNa tarIke punarjanmano siddhAnta buddhanA samayamA nigraMthono saMpradAya, te prAyaH eka arthAt maraNa pachI pharIthI janma dhAraNa karavo te; prAcIna saMpradAyaja manAto hato, ema siddha thAya karmano siddhAnta arthAt pUrvakRta karmonA dharmA- che. temaja nAtaputta te, ghaNuM karIne pArzva nAme tedharmarUpI pariNAmo A bhavamAM agara AgAmI vIzamA tIrthakara dvArA sthApita bhaelA jaina dharmanA Aho! Shrutgyanam Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 jaina sAhitya saMzodhaka eka mAtra sudhAraka samajhAtA hatA. paraMtu AmAM Azcarya utpanna karavAvALI bAbata e che ke jaino temaja bauddho banne vartamAna yuganA dharmapravartakonI saMkhyA lagabhaga sarakhIja mAne che - eTaleke jaino 24 tIrthakaro mAne che; ane bauddho 25 buddho mAne che. mAnyatAnA viSayamAM hue vAtanI nA nathI pADI zakato, ke, AmAM eka saMpradAyanI bIjA saMpradAya upara asara nahIM thaI hoya. paraMtu huM paTalaM to dRDhatA pUrvaka kahI zakuM chaM ke A bannemAMnA kayA dharme prathama A mAnyatA zodhI kAMDhI hatI; agara to sauthI prathama koNe brAhmaNo pAthI teno svIkAra karyo hato; teno nirNaya karavo kaThaNa che. kAraNake bauddhomAM jema, buddha-nirvANa pachInI prAraMbhanI ja zatAbdiomAM pacIsa buddhonI upAsanA dAkhala thaI hatI, tema covIza tIrthakaronI mAnyatA paNa, mahAvIra nirvANa bAda dhaNuM karIne bIjI ja zatAbdimAM judA paDelA digambara tathA zvetAmbara e banne saMpradAyone sarakhI rIte mAnya hovAthI, te paNa teTalI ja junI che. paraMtu A praznanuM nirAkaraNa karavaM te ahIM kAMI mahattvano viSaya nathI. kAraNa ke pUrvakRta vivecanadvArA je nirNayo upara ApaNe AvyA chIe te upara tenI bilakula asara thatI nathI. te nirNayo eja che ke - ( 1 ) jainadharma, e bauddhadharmathI taddana svataMtra te utpanna thalo eka prAcIna dharma che; teno vikAsa paNa teTalIja svataMtra rati thalo cha; temaja mAM bauddha dharmamAthI vizeSa kAMI levAmAM AvyuM nathI. tathA ( 2 ) jaino temaja bauddho e bannenA tattvajJAna, AcAra, nItizAstra, ane jagadutpattizAstranuM mULa brAhmaNo -- khAsa karIne saMnyAsione A bhArI che. atyAra sudhInI ApaNI saghaLI carcA jainonA pavitra graMthomAMthI upalabdha thatI paraMparAgata kathAonI prAmANikatA upara ja cAlelI che. paraMtu eka atizaya vizAla jJAnavALA ane kuzala vicAraka vidvAne e prAmANikatAnA saMbaMdhamAM jazaMkA karelI che. e vidvAn te mI. bArtha (Barth) che. te potAnA Revue de Il' Histoire des Religions, Vol. III, p. 90. mAM nAtaputta nAmanI eka aitihAsika vyaktino svIkAra kare che kharo, paraMtu jainonA pavi [ bhAga 1 tra graMtho, cheka I0 sa0 nI pAMcamI zadImAM, -eTaleke e saMpradAyanI sthApanA thayA pachI lagabhaga eka hajAra jeTalAM varSo vyatIta thayAM bAda, lakhAelA hovAthI tenA AdhAre koI paNa sabaLa anumAna karI zakavAnA saMbaMdhamAM te moTI zaMkA dharAve che. jainadharmanA saMbaMdhamAM teno evo abhiprAya che ke e saMpradAyanA, te prAcIna kALathI laI pustako lakhAtA sudhInA samaya sudhInA, svasaMvedita ane satata evA astitvano - arthAt tenA khAsa khAsa siddhAnto bhane naudhonI niraMtara paraMparAno-hajI sudhI nirNayAtmaka rIte nikAla thayo nathI. vaLI te jaNAve che ke ' ghaNI zadIo sudhI to jaino, temanA jevA bIjA aneka saMnyAsivargo ke je phakta aprasiddha ane asthirarUpe potAnuM jIvana gALatA hatA teothI bhinnarUpe oLakhAyAja na hotA.' tethI mi. bArthanA abhiprAya mujaba jainonI sAMpradAyika paraMparAo te mAtra bauddha paraMparAonA anukaraNarUpe, temaNe potAnAM aspaSTa ane anizcita smaraNomAMthI upajAvI kADhelI che. mi. bArthano A mata evA anumAna upara sthira thapalo mAluma paDe che ke jaino potAnuM pavitra jJAna eka peDhithI bIjI poDhane ApavAmAM ghaNAja bedara - kAra rahA hatA; ane tema rahebAmAM kAraNa eche ke te ghaNI zadIo sudhI mAtra eka nAno ane anupayogI saMpradAya hato. mi. bArdhanI A dalIlamAM huM koI prakAranaM vajana joI zakato nathI. huM ahIM e prazna pUche chu ke-je dharma potAnA thoDAka anuyAyio vaDe eka moTA pradeza upara patharAelo hoya te dharma potAnA maulika siddhAnto ane paraMpa one vadhAre surakSita rAkhI zake che, ke je dharmane eka moTA janasamUhanI dhArmika jarUrIAto pUrI pADavAnI hoya che te ? AbemAnI kaI bAbata vadhAre saMbhAvita che ? jo ke ekaMdara ratei A prakAranI hetvAbhAsAtmaka tarkapaddhatithI AvA praznano nirNaya thavo to azakya ja che. uparyukta be pakSonA prathama pakSamAM yAhudI tathA pArasIonuM udAharaNa raja karI zakAya che ane bIjA pakSamA romana kaeNtholika dharmano dAkhalo ApI zakAya che. paraMtu jaino saMbaMdhI prastuta praznanA vAdavivAdano nirNaya karavAmAM AvI Aho! Shrutgyanam Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] DaoN. harmana jekobInI jaina sUtronI prastAvanA. jAtanA sAmAnya siddhAnto upara AdhAra rAkhavAnI natho kaheto ke AvI gurvAvalIo pAchakAI AvazyakatA nathI. kAraNa ke teone ( jainone) LathI paNa joDI kaDhAtI nathI ke apUrNa paTTApotAnA siddhAntonuM eTalaM badhaM spaSTa jJAna hatuM ke valIone pUrNa, eTale hiMduonA zabdamAM kahIe to taoe ghaNIja najIvI bAbatamA matabheda dharAvanAra 'pakkI' banAvI zakAtI nathI. kAraNa ke dareka saMpuruSone paNa nisavarUpa jAhera karI, potAnA zraddhA- pradAyane, potAno saMpradAya eka pratiSThita AptapuruSaluonA vizAla samudAyamAthI temane jUdA karI thI prAmANikarIte utarI Avelo cha, ema batAvavA dIdhA hatA. A kathananI satyatAnA pramANa tarIke khAtara potAnI guruparaMparAnA nAmo upajAvI kADhaDaoN. lyUmane (Dr Le..monn) prakaTa karelI zvetA- vAnI svAbhAvika rIteja jarUra paDe che. paraMtu kalpambara saMpradAyanI sAta ninhavo viSenI paraMparA' che. sUtramA je eka,sthaviro,gaNoane zAstrAonI vistRtathA digambaro, je zvetAmbarothI mahAvIra nirvANa ta nAmAvalI ApalI cha tene kalpI kADhavAmAMjainona pachI prAyaH bIjI athavA trIjI zAbdimAM, judA koI paNa prakAranuM prayojana hoya temahaM mAnI zakato paDyA hatA, teo kAI temanA pratispardhio (zvetA nathI. kalpasUtramA jeTalI vigato ApelI cha-teTalI mbaro ) thI tAttvika siddhAntomA moTo matabheda paNa vigatonuM jJAna tyAra pachInA jainAne raho na hatuM. dharAvatA nathI chatAM paNa AcArAviSayaka temanA tema tethI adhika jANavAno taoe kyAre DoLa keTalAka bhinna niyamone lIdhe, zvetAmbaroe temane paNa karyo na hato. guruparaMparAno noMdhayogya badhovyapAkhaMDionA nAme vagAvyA che. vahAra calAvavA mATe kalpasUtramA ApelI saMkSipta A saghaLI hakIkato uparathI A bAbata spaSTa sthavirAvalI paryAptaja hatI. tema chatAM paga temA rIte siddha thAya che ke jaina Agamo [ nuhAlatuM sva- AvalI vistRta sthAvarAvalI-ke jemAM paNa keTarUpa ] nakkI thayAM pahelAM paNa jainadharma evA avyava- lAMka to ekalAM nAmoja jovAmAM Ave che-te e vA. sthita athavA anirdiSTa svarUpamA vidyamAna na hato, bata spaSTarIte jaNAve cha ke jaino potAnA prAcIna ke jethI, tenAthI atyaMta bhinna evA anyadharmo (da. dharmAcAryo-sthavironI yAdagirI: zano ) nA siddhAnto dvArA tenuM asala svarUpa pari- badho rasa dharAvatA hatA. te sthavirAvalImA Ale. vartita agara kaluSita thayuM hatuM; ema mAnavAne Apa khelA yugo tathA banAvonI yathArtha mAhItI tenA Nane kAraNa maLe. paraMtu AthI viruddha uparyukta pra. pachI thoDIka ja zadIomAM naSTa thaI gaI hatI. mANo ema to siddha karI Ape che kharAM ke temanI paraMtu. mAtra ATalaM siddha karI batAvavAthI ke sUkSmamAM sUkSma mAnyatA paNa sunizcita svarUpavALI jaino temanA AgamonuM svarUpa nakkI thayA pahelAM hatI. paNa potAnA dharma tathA saMpradAyana satata cAla rA. jevI rIte jainonA dhArmikasiddhAntonI bAbato khavA mATe, tema ja anyadarzanIya siddhAntonA saM. A rUpe siddha thaI zake che tevIja rIte temanI aiti- mizraNayoge utpanna thatI bhraSTatAthI tena bacAvI surahAsika paraMparAviSayaka bAbato paNa siddha thaI zake kSita rAkhavA mATe yogya guNasaMpanna hatA; ApaNe tevI che. vaMzaparaMparAthI cAlatI AvatI je vividha AviSayamAM kRtakArya thaI zakatA nathI. ApaNe e gacchonI vistArayukta gurvAvalIo maLI Ave che paNa batAvI devaM jarUrana cha ke teomAM je je bAbata tathA jaina AgamagraMthomA je sthavirAvalIo upala- karI zakavAnuM sAmarthya hatuM te saghaLu temaNe saMpUrNabdha thAya che te spaSTa batAvI Ape che ke jaino po. rIte karyu hatuM. A carcA uparathI ApaNe svAbhA. tAnA dharmano itihAsa rAkhavAmAM keTalo badho vikarIte ja vartamAna jainasAhityanA kAlanI carcA rasa dharAvatA hatA hu~ ema kAMDa cokSasa upara AvI jaIe chIe. A viSayamAM jo ApaNe 9 See Indische Studien, XVI. ATalaM siddha karI zakIe ke jaina sAhitya athavA See Dr. Klatt, Ind. Ant. Val.XI. to chevaTe te paikI je keTalAka sauthI prAcIna graMtho Aho! Shrutgyanam Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga 1 che, te jaina pustakArohaNanA samayathI ghaNI zadIo ghaNI moTI saMkhyA taiyAra karAvavI paDI haze. haghe pahelAM racAelA hatA, to te dvArA ApaNe jainonA devardhigaNIe liddhAntane pustakArUDha karAvyo (aMtima) tIrthakara ane prAcInamA prAcIna graMtho e evo je lekhI saMpradAya maLe cha teno bhAvArtha prAyaH banne vacenA gALAne, jo ke sarvathA dUra nahIM karI upara pramANenoja hovo joIe kAraNa ke e to zakIe to paNa ghaNe aMze alpa karI ApatrA samartha bhAgye ja mAnI zakAya tevaM che ke tenI pahelA jaina thaI zakIzaM. sAdhuo je kAMI kaMThastha karatA haze tene sarvathA sarvasaMmata saMpradAyanI anusAra jainasiddhAnta pala- naja lakhatA hoya. brAhmaNo vedanuM adhyayana karAva. bhinI sabhAmAM devardhigaNInA adhyakSapaNA nAMce, ni- vAmAM likhita pustakono upayoga karatA nathI chatAM zcita karavAmAM Avyo hato. A bamAgha vIra nirvANa paNa temanI pAse tevAM pustako to jarUra jovAmAM pachI 80 (athavA 993)mA varSe eTale 10 sa0 Ave che. teo (brAhmaNo) A pastakone khAnagI 454 ( agara 467 / mAM' banyo hato, ema kalpasUtra upayoga mATe eTale ke gurunI smaraNazaktine madata [148 ] uparathI jaNAya che. saMpradAya evI cha ke karavA mATe rAkhe che. mArUM dRDha mAnavU che ke jaino jyAre devardhigIe siddhAntane naSTa thaI javAnA jo. paNa Aja paddhatine anusaratA haze. balke teo khamamAM joyo tyAre temaNe tene pustakAdhirUDha karA. brAhmaNothI paNa vadhAre A paddhatirnu anusaraNa karavyo. tenI pahelAM, AcAryoM kSullakone siddhAnta tA haze, kemake brAhmaNonI mAphaka teornu evaM zIkhavatI vakhate likhita graMthonA bilakula upayoga mAnavU to hatuM ja nahIM ke likhita pustako avizvakaratA na hotA. devardhigaNInA samaya pachI ja likhi- sya che. teo to mAtra je eka pracalita rivAja ta pustakono upayoga zarU thayo. A hakIkata tahana hato, ke AgamanuM jJAna maukhikarIte ja eka peDhIsAcI che. kAraNa ke prAcIna samayamA pustakono dvArA bIjI peDhIne apAvU joIe, tene laIne jalibilakula upayoga thato ma hato ema ApaNane bIjI khita graMthono vizeSa upayoga karavAmAM saMkocAtA hakIkato uparathI paNa jaNAI Adhele. brAhmaNo to hatA. hai ahIM ema pratipAdana kara likhita pustaka karatAM potAnI smaraNazakti upara ke jainonA pavitra Agamo asalathI ja chuTA chavAyA ja vizeSa AdhAra rAkhatA hatA ane niHsaMdeharIte paNa AvI rIte, pustakomA lakhelA ja hatA. ane jainoe temaja bauddhoe temanI a A prathAna, ema na kahevAnuM khAsa kAraNa bIjU kAI nahIM, paraMtu anukaraNa karyu hatuM. paraMtu atyAre jainayatimo po- bauddha bhikSuo pAse likhita pustako na hatAM ema tAnA ziSyAne zAstra zIkhavatI vakhate likhita je kahevAya cha teja che. bauddha bhikSuo pAse AvAM pustakono upayoga avazya kare che. A uparathI pustako nahatAM tenA pramANa tarIke evaM kahevAmAM ApaNe mAnavu paDe che ke zikSaNa paddhatimAM thaelo Ave che ke temanAM sUtromAM, jyAre pratyeka jaMgamavastu A pheraphAra devadhigaNIne AbhArI che, ema batAva. thI laIne nAnAmAM nAnI ane kSudramA kSudra evI nAro vRddha saMpradAya tahana sAco che. kAraNa ke A gharamAM vAparavA lAyaka vAsaNo jevI cIjono paNa banAva bahuja mahattvano hovAthI bhUlI zakAya tema koI ne koI rItiya ullekha thapalo avazya jaDe che" nathI. pratyeka AcAryane athavA to chevaTe pratyeka tyAre likhita pustakano kyAM e paNa bilakula ullekha upAzrayane A pavitra AgamonI nakalo parI pADavA thaelo jovAmAM Avato nathI. A kathana, mArA mAmATe devadhiMgaNIne siddhAntanA pustakonI kharekhara navA pramANe, jyAM sudhI jaina yatio, bhramaNazIla 1. saMbhavita na lAtuM hovA chatAM ra zakya cha ke siddhA jIvana gujAratA hatA tyAM sudhI temane paNa lAgu tanirNayano samaya A karatA 60 varSa pachI eTale I. sa. paDe tevu che. paraMtu jyArathI teo potAnA tAbAnA 514 (adhavA 527 ) hovo joIe. juo kalpasUtra, upo- 9. Sacred Books of the East, Vol.XIII dghAta pR. 17. Introduction, p, XXXIII, Aho I Shrutgyanam Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. harmana jekobInI jaina sUtronI prastAvanA aMka 2 ] athavA potAnA mATe banAvelA upAzrayomAM rahevA lAgyA tyArathI teo potAnAM hastalikhita pustako paNa atyAranA mAphaka, rAkhavA lAgyA hatA. A dRSTie jotAM devardhigaNIno jaina AgamalA hityasAthena saMbaMdha, sAdhAraNarIte jema manAya che, tenAthI koI vilakSaNa prakArano hoya tema jaNAya che. temaNe vastutaH temanI pahelAM astitvadharAvatA hastalikhita graMthAMne siddhAntanA AkAramAM goThavI dIghA hatA. ane tema karatI vakhate je je sUtroAgamonA hastalikhita graMtho upalabdha thayA na hotA. te ghaLA maNe vidvAn dharmAcAryAnA mukhedhI lakhI lIdhA hatA. vaLI, AvI rAte dhArmika zikSaNapaddhatimAM dAkhala ghapalA A navA pheraphArane lIdhe pustako eka atyAvazyaka sAdhanarUpa thaI paDelAM hovAthI pratyeka upAzrayane e AgamagraMthonI nakalo pUrI pADavA mATe tenI ghaNI nakalo karAvavAmAM AvI haro. A rIte jotAM devardhigaNAMnI siddhAntanI AvRtti te, temanI pahelAM astitva dharAvatA pavitra siddhAntagraMthonolagabhaga prAcIna ja AkAramAM nirNIta karelo eka navo pAThamAtra che. A AvRttikAre, saMbhava che ke, prAcIna siddhAntamAM koIka koIka umerA karyA haze. paraMtu ATalA uparathI saMpUrNa siddhAnta navo banAvavAmAM Avyo che ema to kharekhara naja kahI zakAya . A aMtima AvRttimAM nirNIta tharalA pATanI pUrveno siddhAM ta pATha paNa kevaLa yationI smaraNazaktinA AdhAre ja lakhavAmAM AvatA pATha jevo avyavasthita na hato paraMtu te pATha hastalikhita pratio sAthe meLavelo hato AluM vivecana karyAbAda have ApaNe jainonA pavitra AgamonI racanAno samayaviSayaka vicAra karIe. saMpUrNa AgamazAstra prathama tIrthakaranuM ja prarUpelu che e jAtanA jainonA vicAraM to nirAkaraNa karavA khAtaraja huM ahIM sUcana karUM chu. siddhAntanA mukhya graMthono samaya nakkI karavA mATe Apa AnA karatA vadhAre sArAM pramANo- purAvAo ekatra karavA joIe chUTaka ane asaMbaddha sUtrA - lApako game tyAre AgamagraMthomAM dAkhala thaI gayA hoya tathA devardhigaNIe paNa bhale tene potAnI A. 91 vRttimAM svIkArI lIdhA hoya. paNa teTalA uparathI ApaNe koI prakAranaM savaLa anumAna kADhI zakIe nahIM. huM mleccha athavA anArya jAtionI' je yAdIo e sUtrAMmAM maLI Ave che te upara vadhAre vajana sUkI zakato nathI. temaja sAte nihUnavo, ke jemAMno chelo vIranirvANa pachI 584 varSe thayo hato, tenA ullekha uparathI paNa kAMI anumAna kADhI zakAya nahIM. AvA prakAgnI vigatonA saMbaMdhamAM jo pama mAnavAmAM Ave ke je AcAryo potAnI ziSyaparaMparAne peDhI darapeDhIe likhita yA kathita rUpe siddhAntapATha sauMpatA gayA hatA, te oe te ( vigato) ne siddhAntanI TIkA TippaNIrUpe agara to mULa suddhAMmAM paNa dAkhala karI dIdhI hatI to temAM kAMI asvAbhAvikatA jevuM nathI. paraMtu siddhAntamAM eka mahattvavALI bAbata e jaNAya che ke temAM koI paNa sthaLe grIka lokonA khagoLazAstranI gaMdha sarakhI jovAmAM AvatI nathI. kAraNa ke jaina jyotiSazAstra te, vAstavikamAM, eka artharahita ane azraddheya kalpanA mAtra che. tethI ApaNe ema anumAna karI zakIe chIpa che ke jaina jyotiSazAstrakArAne grIka jAtinA khagoLa zAstranI sheja paNa mAhItI hota to tevuM asambaddha teo jarUra na lakhata. hindusthAnamAM zrIsanuM A zAstra I.sa. nI trIjI agara cothI zatAdvimAM dAkhala thayuM hatuM ema manAya che A uparathI ApaNe e rahasya kADhI zakIe chIe ke jainonA pavitra Agamo te samayanI pahelAM racAyAM hatAM. jaina AgamonI racanAnA samayanirNayamATe bIjaM pramANa te tenI bhASA viSayaka che. paraMtu, kamanasIbe hajI sudhI pa praznanaM spaSTa nirAkaraNa thayuM nayI ke jainAgamo, je bhASAmA atyAre ApaNane upalabdha thAya che te ja tenI mULabhASA che 1 anArya jAtioma no Arava zabda te, vebaranA dhAravA pramANe, kadAca ' Araba ' vAcaka bane, paraMtu mArA mAnavA pramANe te zabda ' tAmilo ' no vAcaka che. kAraNa ke tAmilonI bhASAne draviDIyana loko aravamu kahe che.. , 2. See Weber Indische Studien, XVI, P. 237. Aho! Shrutgyanam Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 [bhaga 1 jaina sAhitya saMzodhaka arthAt je bhASAmAM sauthI prathama teno saMka- raNamA sAhAyyabhUta banelI badhI hastalikhita pratilatA thaI hatI teja bhASAmA atyAre ApaNane upa. omA je je bhinna bhinna lekhanapaddhatio maLI Alabdha thAya cha, ke pAchaLathI, peDho darapeDhAe te te vatI hatI te adhI prAmANika mAnavAmAM AvI hatI kALanI rUDha ( pracalita ) bhASAnasAra temA uccA- ane tethI te saghaLI paddhatione e sUtranI nakaloraNa-parivartana thatA thatAM chaka devardhitaNInA mAMsAcavI rAkhavAmAM AvI hatI. A vicAra jo navIna saMskaraNa vakhatanI cAla bhASAnA uccAraNa yuktiyukta jaNAto hoya to, ApaNe, sauthI prAcIna paryaMtanI bhASAthI mizrita thaelA Aje male cha? ane rUDhibahiSkRta lekhanapaddhatine AgamaracanAnA A be vikalpomAMno mane to bojoja vikalpa svI- Adi samayanI athavA to tenA nikaTa samayanI karaNIya lAge che. kAraNa ke e AgamonI prAcIna uccArasUcaka mAnI zakIe. ane sauthI arvAcIna bhAvAne cAla bhASAnI rUDhimA pheravavAno vahIvaTa lekhanazailIne siddhAntanA aMtima saMskaraNanA sa. TheTha devardhigaNI sudhI cAlu rahyo hato. ane ate mayanI agara tenI najIkanA samayanI uccAradarzadevardhigaNInA saMskaraNa jate vahIvaTano aMta ANyo ka mAnI zakIe.'vaLI sauthI prAcInarUpamA upahato, ema mAnavAne ApaNane kAraNo maLe che. jaina labdha thatI jaina prAkRta bhASAne, pAlI tathA hAla, prAkRta bhASAmA svarUpasaMgata varNavinyAsano je setubandha viMgarenI ( pAchalA samayanI ) prAkRta abhAva dRSTigocara thAya che tenu kAraNa, je lokabhA- sAthe jo ApaNe sarakhAvIzuM to ApaNane spaSTa jaSAmAM ( Vernacular Language ) te pavitra NAze ke jaina prAkRta e pAchaTanI prAsta karatAM pAAgamo hamezA uccArAI rahyA hatA, te bhASAmAM lone vadhAre maLatI Ave che. A uparathI ApaNe niraMtara thatuM rahelu kramika parivartana ja che. jaina. evA nirNaya upara AvI zakIe chIpa ke kAlagaNasUtronI saghaLI pratiomAM eka zabda ekaja rIte nAnI dRSTie paNa jainonA Agamo, tyAra pachInA lakhelo jovAmAM Avato nathI. A varNavinyAsa. samayamA thapalA prAkRta graMthakAronA graMtho karatAM viSayaka vibhinnatAnAM mukhya kAraNomAMnaM eka kAra- dakSiNanA bauddhasUtro [nA racana Na to ye svaro vaJce AvatA asaMyukta vyaMjanano prakR. vadhAre samIpatA dharAve che. tibhAva ( tadavastha rAkhavArUpa ), lopa, ke mRdUkara. paraMtu, ApaNe jaina AgamonI racanAnA samayanI Na thavArUpa cha; ane bIjaM kAraNa be saMyukta vyaMja. maryAdA, temAM prayojAelA chaMdonI madadathI, AthI nAnI pUrvanA e ane o ne tadavastha eTale kAyama paNa vadhAre nizcitarAte AMkI zakIe tema chAe. rAkhavArUpa athavA tene kramathIi ane u nA rUpamA parivartita karavA (laghukaraNa ) rUpa ke e to a. 1. koI ahIM evI dalIla karyA kare cha ke AvI zakya ja cha ke ekaja zabdanA ekaja samayamAMka. ArSa eTale rUDhiba hairuta lekhanapaddhatinA astitvanaM kAraNa thI vadhAra zuddha gaNAvA lAyaka uccAro hoI zake. mAtra saMskRta bhASAnI asara che. paraMtu jainAnu prAruta-bha pArnu udAharaNa tarIke-bhUta, bhUyaH udaga, udaya ane uaya: jJAna hamezA eTaluM badhu saMgIna rahyaM hatuM ke jethI temane polobha,loha: ityAdi.ApaNe AprakAranI jadIjadIle tAnA Agamone samajavA mATe saMskRtanI sahAyatA levI ja khana paddhatione aitihAsika lekhanapaddhatiomAna paDatI nahotI ke jethI tenI tenA upara asara paDe. paraMtu vI jAie. eTale ke devardhigaNIvATAsiddhAntasaMska. AdhI ulaTuM, jainonA saMskRta graMthonI pratiomA prAkRta zabdo jevA lakhelA ghaNA zabdo maLI Ave che. upara pramANe 1 hu~ ema nathI kaddeto ke koI paNa zabdano eka kALama mAnatAM paNa keTalIka joDIo to evI maLI Ave che ke be rUpo ja na hoI zake bace rUpovALA ghaNa e zabdo jene saMskRtIkaraNanI dRSTie paNa samajAvI zakAya tema nathI:thayA haze. patu prAyaH pratyeka zabdanA bace traNa traNa rUpo u ta. dArayane badale maLatuM dAraga evaM rUpa laIe. A za. eka sAthe pracalita rahevAmI bAbatamAM mane jarUra zaMkA darnu saMskRta pratirUpa 'dAraka' thAyache paraMtu 'dAraga' evaM thatuM nathI. Aho! Shrutgyanam Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] DaoN. harmana jekobInI jaina sUtronI prastAvanA AcArAMga ane sUtrakRtAMga sUtranA prathama skaMdhone, uparathI ema siddha thatuM hoya tema jaNAya che ke siddhAntanA sauthI prAcIna bhAga tarIke mAnu cha. A prakAranA arvAcIna graMthonI racanAnA samaya ane mArA A anumAnanA pramANa tarIke hu~ A be pUrve jainonI sAhitya viSayaka abhiruci nizcita graMthonI (skaMdhonI ) zailI batAvIza. sUtrakRtAMga sU- thaelI hatI. A saghaLI bAbato uparathI ApaNe tranuM AkhaM prathama adhyayana, vaitAlIya vRttamAM racA- evo nirNaya karI zakIe chIe ke, jainonA sauthI elaM che. A vRtta dhammapada Adi dakSiNanA anya prAcIna sAhityanI samayamaryAdA pAlI sAhitya bauddha graMthomAM paNa vaparAelo jovAmAM Ave che. ane lalitavistarAe ubhayanA racanAkAlanI bacce paraMtu pAlIsUtronAM padyomA prayojAelo vaitAlIya nizcita thAya che. pAlI piTakona pustakAdhirohaNa vRtta, te, sUtrakRtAMga sUtranA padyomA maLI AvatA (arthat pustakarUpe lakhANa) bagAmaNi jeNe I. vaitAlIya vRttanI dRSTie jotA, vRttanA vikAsa kra- sa. pUrve 88 varSe potAnuM rAjyazAsana zarU kaMyu hatuM manA prAcIna svarUpano dyotaka che A bAbatamA huM tenA samayamAM thayu hatu. jo ke A samayathI keTalIahIM vadhAre na lakhatAM. thoDAja samayamA jarmana ka zadIo parve paNa te piTako astitva to dharAvatA orianTala sosAiTInA jarnalamAM, 'vedanI pachInA hatAM ja. A viSayanI carcA karatAM chekTe pro.meksakAlanA chaMdo' ( Tost- Vedie Metres ' ) e mUlare nIce pramANenA vicAro jagAcyA che 'te. mathALA nIce prakaTa thanArA mArA lekhamAM vistRtarI- TalA mATe, mArA vicAra pramANe, atyAre to ApaNe te carcavA icchu chu. saMskRta sAhityanA sAmAnya bauddha sUtronA arvAcInamA arvAcIna racanA-samaya vaitAlIya [vRttanA ] zloko, ke jemAMnA keTalAka tarIke I. sa. pUrva 377 mA varSane, nirNIta karI, lalitavistarAmA paNa maLI Ave che, tenI sAthe saMtoSa mAnavo joIe,-ke je samaye dvitIya saMgimukAbalo karI jotAM, sUtrakRtAMgano vaitAlIya vRtta ti maLI hatI.' tyAra bAda paNa e pAlI sUtromAM tethI vadhAre prAcIna rUpano jaNAya che. paLI e umerA tathA pheraphAro thayA hoya e asaMbhAvita bAvata paNa ahIM lakSyamA levA lAyaka che ke prAcI- nathI. paraMtu ApaNI prastuta dalIla dhammapadanA koI mAM AryAvRttamAM guMthelAM padyo maLI ekAda phakarAke bhAgane AdhAre ubhI thaelIna hoI, AvatAM nathI: dhammapadamAM to te sarvathA nathI ja. temAM tathA anya pAlIgraMthomAM maLI AvatA vi. tema anya bauddha graMthomAM paNa tevAM padyo mArA jovA- vidha chaMdo uparathI tAravI kaDhAtA chaMdaHzAstranA mAM AvyAM nathI. paraMtu, AcArAMga ane sUtrakRtAMga niyamAMnA pAyA upara sthApita karavAmAM Ave. sUtromAM to eka eka saMpUrNa adhyayana AryAvRttamAM lI che. tethI, e graMthomA dAkhala thaelA umerA yA lakhelu maLI Ave che. A AyovRtta, sAmAnya pheraphArothI, amArA e nirNayane-ke samasta jaina [rIte oLakhAtA] AryA vRttathI spaSTa rIte prAcIna siddhAnta sAhitya I. sa. pUrve codhI zatAbdi bAda tathA teno janaka svarUpa dekhAya che. sAmAnya A- racAela cha,-tene koI paNa prakAranI hAni pahoMcI ryAvRtta te, siddhAntanA vadhAre arvAcIna bhAgomAM, zakatI nathI. tathA prAkRta ane saMskRta bhASAnA brAhmaNa ApaNe upara joI gayA ke jainasiddhAntano sauthI graMthomAM ane lalitavistarAdi jevA uttaranA bauddha prAcIna vibhAga lalitavistArAnI gAthAothI graMthomAM paNa najare par3e che prAcIna jainagraMthomAM adhika jUno che. A graMtha ( lalitavistarA) nA prayojApalo triSTubh chaMda paNa pAlI graMthomAM maLI viSayamA evaM kahevAya che ke teno I. sa. 65 mAM AvatA te chaMda karatAM arvAcIna rUpano ane lali- cInI bhASAmA anuvAda thayo hato. A uparathI tavistarAmAMnA karatAM prAcInarUpano che. aMte, la- vartamAna jaina sAhityanI utpattino samaya I. sa. litavistarAdi graMthomAM jovAmAM AvatA A sivA- ---------- yanA bIjA aneka prakAranA kRtrima vRtto-jemAMno 1 Sacred Books of the East, Vol. X, eka paNa vRtta jainasiddhAntamA jaDI Avato nathI- p. XXXIL. Aho! Shrutgyanam Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [bhAga 1 nI zaruAta pahelo mAnavo joIe. vaLI dakSiNa hunA nAmathI AgaLa nahIM calAvatA, temanA samakAane uttaranA padyAtmaka bauddha graMthonI chanda ane bhA- lIna sthavira saMbhati vijayanA nAmathI AgaLa SAzalI viSayaka viziSTatAonA prAcInatama padyAtma- laMbAve che. e uparathI ema phalita thAya cha ke ka jaina siddhAntomA maLI AvatA alpa yA Adha- pATaliputranA saMghe ekatra karelAM aMgo mAtra zvetAM kAMza sAmyadvArA, ApaNe jo, A be sImAo vaJce baronA ja siddhAnto manAyA haze, paNa AkhI jaina AvelA prastuta vivAdAspada samayanA kAlaviSayaka samAjanA nahIM. AvI vastusthiti hovAthI, ApaaMtarano vicAra karIe cha.e to jaina sAhityanI Ne siddhAMta racanAnA kAlane jo yugapradhAna zrIsthU. zaruAtano samaya, uttaranA bauddha sAhityanA samaya labhadranA samayamA eTale I pUrve trIjI zatAkaratAM pAlI sAhityanA samayanI adhika samIpa dvinA prathama bhAgamA sthira karIe to te khoTuM nahIM Thare che.. gaNAya. vaLI A prakAranA anumAnane zvatAmbara saMgradA- ApaNI uparokta tapAsanaM pariNAma jo prAmANiyanI eka paraparAgata kathAdvArA samathena paNa maLa katAne pAtra banataM hoya.----ane te banavaMja johae che. paraMparA' evI che ke je vakhate bhadrabAhu yugapradhAna kAraNa ke tenA bAdhaka pramANono abhAva cha-to hatA te vakhate bAra varSano eka dIrgha duSkALa paDatho vartamAna jaina sAhityanI utpattino samama I. sa. hato. te daSkALanA aMte pATalIputramA saMgha bhego parne lagabhaga 300 varSa pahalAM athavA e dharmanI thayo hato ane teNe saghaLAM aMgo ekatra kyA hatA. utpatti pachI lagabhaga be zatAdvI pahelAM mUkI. A bhadrabAhunA avasAnanI tArIkha zvatAmbarAMnA zakAya nahIM paraMta A uparathI ema to khAsa kAhe kathana pramANe vIra pachI 170 varSe che, ane digamba- mAnI levAnI jarUra nathI ja ke jaino pAse potAnA ronA kathana pramANe te 162 varSe che. A uparathI aMtima tIrthakara ane siddhAntaracanAnA A samaya teo caMdragupta, ke je zvetAmbaronA ullekhAnusAra vI. vaccenA antarAlamAM, eka anizcita ane asaMkani. pachI 155 mA varSe gAdIe AvyA hato, tenA lita dhArmika tathA paurANika paraMparA uparAMta khAsa samayamA thayA hatA. prA. maksamUlara candraguptano AdhAra rAkhavA yogya vadhAre sadRDha dhamesAhitya samaya I sa. pUrva 315-291 jaNAvale! cha tathA vesTa- ija nahIM kAraNa ke ema jo mAnavAmAM Ave tA ragArDa (Vestergaard) ane kena (Kern) vadhAre / ra pachI jaina paraMparAnI vizvasanIyatAnA viSayamA je saMbhAvata rIte te samaya I. sa. pUrva :20 jaNAve che. virodhadarzaka pramANo mI. bAthai raju karelA che te A banne vacca je alpa taphAvata cha ta mahattvanA nathI. vAstavikamAM pAyA vinAnAM che ema kahI zakAya gabhaga A hisAye jaina siddhAntano racanA-samaya nahIM. tathApi eka bAbata ahIM dhyAnamA levA I. sa. pUrve codhI zadInA aMtamAM agara to trIjI lAyaka che. ane te e cha ke zvetAmbaro ane digazadInI zaruAtamAM Ave che. sAthe sAthe e. paNa mbaro e bannena ema kahevU che ke aMgosivAya pahelAMnA lakSyamA rAkhavArnu che ke uparokta saMpradAya-paraMparAno bhAvArtha e che ke pATaliputranA saMgha, bhaTabA- kAlamA tenAthI paNa vadhAre prAcIna evAM cauda pUrvo hunI sAhAyya sivAya ja agIAra aMgo ekaThAM hatA. ane te pUrvonuM jJAna kramathI naSTa thatuM thatuM ko hatAM. bhadrabAhune digambaro ane zvetAmbaro aMte sarvathA naSTa thaI gayu hatuM. banne sarakhI rIte potAnA AcArya mAne che. tema cauTa pUrvAnA viSayamA zvetAmbaronI mAnyatA chatAM zvetAmbaro potAnA sthavironI yAdIne bhadrabA A pramANe cha:-cauda pUrvo e dRSTivAda nAmanA bAramA 1 pariziSTa 9,55. aMgamAM samAelAM hatAM ane te mahAvIra nirvANa 2. Geschiedenis van het Buddhisine pachI 1000 varSa vyatIta thayA pahalA naSTa thayAM hatA. in Indie, ii, p. 266 note. jo ke A kathana pramANe cauda pUrvo to sarvathA naSTa Aho! Shrutgyanam Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] DaoN. harmana jekobInI jaina sUtronI prastAvanA. thaI gayAM che, to paNa dRSTivAda ane temAM aMtargata ei chIe tyAre niHsaMdeharIte pratIta thAya cha ke, thaelAM cauda pUrvonA viSayonI vistRta sUci adyA. je samaye pATalIputranA saMghe aMgasAhitya ekatra vadhi samavAyAMga nAmanA,cothA aMgamAM tathA nandI- karyu hatuM, teja samayathI pUrvonuM jJAna vyucchinna thatuM sUtramA ApalI jAvAmA Ava cha. A hASTavAda- cAlyu hatu,evI je hakikata kahevAya cha, te tahana mAM AvelAM pavA ta khAsa mULa pavAja hatAM ke, jema vAstavika che. udAharaNa tarIke bhadrabAhu pachI cauhuM mAnu, chU, tenA sArarUpa hatA. teno ApaNe ni. damAMthI dazaja pUrvonuM jJAna avaziSTa rahyaM hatu, evaM zcaya karI zakatA nathI. game tema ho paraMtu temAM je kathana che te ApI zakAya che. samAelA viSayonA saMbaMdhamAM eka ghaNI vistRta A uparathI khAtrI thaze ke cauda pUrvaviSayaka pracaparaMparA to avazya jovAmAM Ave che. lita paraMparAno ame je evo khulAso karelo che ke kharekhara ApaNe, koI paNa naSTa IgaelA evA a. ma. pUrvo te sauthI prAcIna siddhAntagraMtho hatA, ane tenA ti prAcIna graMtha yA graMthasamUhanA viSayamA maLI paLI tenaM sthAna eka navA siddhAnte lIdhaM hataM. te AvatI paraMparAne sAcI mAnI levAmAM ghaNIja yAktisaMgata che. paraMtu ATalo khalAso ApyA vAd sAvadhAnI rakhavAnI jarUra che. kAraNa ke AvA / A prazna ubho thAya che ke AvI rIte prAcInasiprakAranI prAcIna paraMparA, ghaNIka vakhata kaTalAka zAntano tyAga karavAmAM tathA navA siddhAntanaM ni. graMthakArIdvArA potAnA siddhAntonI prAmANikatAnA rupaNa karavAmAMzaM prayojana upasthita thayaM haze? parAvA-rUpa kalpA kADhavAmAM AvA hAya cha. paratu AviSaya mAtra kalpanA sivAya anya koI gati prastuta bAbatamAM, pUvAnA viSayamA maLI AvatI nathI. ane tadanusAra mAro svataMtra abhiprAya A ATalI badhI sAmAnya ane prAcIna paraMparAnI sa- pramANe cha:-ApaNe jANIpa chIe ke dRSTivAda nAtyatAnA viSayamA zaMkA karavAne ApaNane koI manA bAramA aMgamAM cauda pUrvo AvelAM hatAM tathA te kAraNa jaNAtuM nathI. kAraNa ke aMgonI prAmANika- prarvomAM makhyatve karIne dRSTionaM eTale jaina ane tA te kAI pUrvone laIne mAnavAmAM AvatI nathI. jainetara darzanonA tAttvika vicAro-AbhiprAyojeM aMgo to jagatanA nirmANanA samakAlIna ( paTale varNana karelaM hataM. A uparathI ApaNe ema kalpI anAdi ja) manAya che. tethI jo pUrvo saMbaMdhI A zakIe chIe ke temAM mahAvIra ane temanA pratispardhI paraMparAne mAtra eka kUTalekha rUpeja mAnIe to teno dharmasaMsthApakonI vaJce thaelA vAdonuM varNana AvekoI paNa artha thaI zaka nahIM. paraMtu tene jo satya- laM haze. mArA A anumAnanA samarthanamA pratyeka rUpe mAnI laIe to, jainasAhityanA vikAsaviSaH parvanA nAmanA aMte je 'pravAda' e zabda makavAmAM yaka ApaNA vicAro sAthe te barAbara baMdhabasatI Avyo che te ApI zakAya che. A uparAMta e paNa AvI jAya che. 'pUrva' e nAmaja e vAtanA pUrepUrI kavAta dhyAnamA rAkhavAnI cha, ke mahAvIra koI sAkSI Ape che ke tenuM sthAna pAchaLayI bIjA eka eka navA dharmanA saMsthApaka na hatA, paraMtu, jema meM navA siddhAnte lIdhuM hatuM. arthAt pUrvano artha pahelAnuM siddha karelaM che, teo eka prAcIna dharmanA sudhAraka evo thAya che. ane A dRSTie jyAre ApaNe vicA. mAtra ja hatA. tethI paNa e ghaNaMja saMbhavita cha ke 1 See ,Weber', Indische Studien; XVI mahAvIrane potAnA pratiprakSionA abhiprAyojeM majabutarIte khaMDana karavaM paDadhuM haze; ane jAte 2. 'pUrva 'zabdano artha jainAcAryoe nIca mujaba sama- svIkArelA agara sudhArelA evA potAnA siddhAjAvelo cha:-tIrthakare pAteja prathama pAtAnA gaNadhara nAma stotaM ghaNaMja samarthana karavaM par3ayaM haze Ama kaheMprasiddha ziSyone pUrvAMnaM jJAna ApyaM hataM. tyAra pachI gaNadha. ree aMgonI racanA karI, A kathana, pahelAja tIrthakare aMgo vArnu kAraNa e che ke pratyeka dharmasaMsthApakane yathAprarupelA che evA Agraha sAthe jeTale aMze aikya bharAvata thaimA potAnA navA siddhAntona pratipAdana karavA nathI, teTala aMze te kharekhara satya garbhita lekhAvA yogya . pUrato ja prayatna karavAnI AvazyakatA rahe che. tene p.341. Aho! Shrutgyanam Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 eka sudhArakanA jeTalo pravAdI banI javAnA jokha. asaMbhavita lAge che. bIjI e paNa bAbata lakSyamAM mane upADavAnI avazyakatA rahetI nathI. have vakSata rAkhavA yogya cha ke jaina dharmamAM be saMpradAyo thayA jatAM jyAre mahAvIranA te pratispardhio A jagata- pachI tenA tattvajJAnamA bIlakula pheraphAra thayo na mAMthI adRzya thaI gayA hatA, tathA teo dvArA sthA. hoto--arthAt te taddana sthiraja rahyaM hatuM. Anu pita thaelA saMpradAyo paNa nAmazeSa thaI gayA hatA, pramANa mAtra eja che ke A banne saMpradAyonA tattvatyAre mahAvIranA e pravAdo, ke je temanA gaNadha- jJAnamAM koI vizeSa ullekhayogya bheda najare paDato roe smaraNamA rAkhyA hatA tathA teo dvArA pAcha- nathI. AcArazAstranA viSayamAM alabata A banne LanI ziSyaparaMparAne paNa je sopavAmAM AvyA saMpradAyomAM keTalAka bhinna bhinna vicAro jovAmAM hatA, te pAchaLanA lokomA mahattvavALA na manAyA Ave che, paraMtu, atyAre paNa jyAre zvetAmbaromAM hoya e svAbhAvika che. e koNa kahI zake ema che lAMbA samayathI, temanA vartamAna siddhAntasamUhamAM ke je eka jamAnAmAM A prakAranA dArzanikonA vihita tharalA ghaNAka AcAronuM pAlana baMdha thaela tattvajJAna viSayaka vividha pravAdo ane kalaho hovAM chatAMpaNa teo tenAtarapha upekSA dharAvatA nathI vyAvahArika upayogitAvALA jaNAyA hoya teja pra. tyAre tevAja kAraNane laIne te vakhate astitva vAdo ane kalaho, sarvathA parivartita thaelA pavA bhogavatA evA temanA pUrvAtmaka siddhAntasamUha anya jamAnAmAM paNa tevAja upayogI siddhAnto nA viSayamAM zvetAmbaroe teTalA badhA AvezamAM tarAkamanAI zaka? Aja vicArAnusAra, navA AvI jaI potAnA parva sAhityano savethA tyAga jamAnAnA jainasamAjane potAnI sAmAyika pari. sudhAM karI nAMkhyo hato ema mAnavU yuktisaMgata * sthitine anukUla Ave tevA eka navA siddhAntanI jaNAtaM nathI: A uparAMta navA siddhAntano je samajarUra jaNAI haze ane tene pariNAme, mArUM mAnavU ya ApaNe upara nirNIta karyo che, te samaya pachI paNa che ke, navA siddhAntanI racanA ane jUnA siddhA- lAMbA vakhata sudhI parvo vidyamAna hatAM ema mAnavAntanA ( pRvAnA jJAnanI) upekSA thavA pAmI hazamAM Ave cha paraMta, Akhare jyAre pUrvAMnA pravAdamaya pro. vebara' dRSTivAda aMgane naSTa thavAmAM evaM kAraNa sAhitya karatAM navA siddhAntadvArA jaina tattvo jaNAve cha ke zvetAmbara samAja jyAre eka samaye vadhAre spaparIte prakAzita thatA dekhAvA lAgyAM ane evI avasthAe AvI pahocyo hato ke je vakhate vadhAre vyavasthAsara loko samakSa mUkAvA lAgyAM tene potAnA (pracalita ) vicAro ane te granthamA tyAre parvo svabhAvika rIte ja, nahIM ke temanI (dRSTivAdamAM ) Alekhita vicAronI vacce atyaMta buddhipUrvaka karAelI upekSAne lIdhe, adRSTa thayAM anupekSaNIya aMtara spaSTa dekhAvA lAgyuM, tyAre e tA. cauTa povALaM dRSTivAda aMga upakSAna pAtra thayu hatu ANI prastata carcA je AsthaLa samApta thAya paraMtu, pro. vebaranI A kalpanAnI viruddha, zvetAmbaronI mAphaka digambaro paNa, potAnama pUrvo ane cha chate uparathI, dhArUM chaM ke. ATalI bAbato te uparAMta aMgo suddhAMne vyucchinna thaelAMjaNAvatA prakaTarIte siddha thaelI chaH-jainadharmanI utkrAMti hovAthI, haM temanA matane maLato thaI zakatonadhI (pragati ) koIpaNa samaye kAipaNa atyaMta asAtamaja nivANanI turataja pachInI be zatAbdimAM jaina dhAraNa evA banAvAthI, jabaradasta aTakAva pAmelI samAja paTalI badhI jhaDapathI pragati karI lIdhI nathI. bIjaM e ke ApaNe A utkrAMtinI zaruAtanI hoya ke jethI te samAjanA banne mukhya saMpradAyone avasthA uparAMta tenI sathaLI vividha avasthAono potAnA pUrva siddhAntano tyAga karavA jeTalI Ava patto meLavo zakIe chIe, anetrI e ke jainadharma e nirvivAdarIte svataMtra manAtA evA koI paNa dharmanI zyakatA jaNAI hoya, ema paNa mAnI besa tadana mAphaka svataMtrarIte utpanna thaelo che-paraMtu koI 1. Indische Studien, IVI. p. 248. anya dharma ana khAsa karIne bauddhadharmanI zAkhA rUpe Aho! Shrutgyanam Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] sAhitya-samAlocana bilakula pravartalo nathI. A viSayanI vizeSa viga- Naka lekhI sAdhanorUpe svIkAravAnA viSaya. tonA saMzodhananuM kArya bhAvi zodhakhoLa upara nirbha- mAM, atyAra sudhI je keTalAka vidvAnonA manamA ra che tema chatAM mane AzA che ke, huM jainadharmanI sva. taMtratAnA saMbadhamAM tathA tenA pavitragraMtho Agamo) amuka saMdeho sthAna pAmI rahyA che, tene dUra karavA ne, te dharmanA prAcIna itihAsane prakaTa karavAmAM saphaLa thayo chu. sAhitya---samAlocana. bhaviSyadatta kathA jaina samAjamAM jANItI che ane dhanapAlakRta bhaviSyadatta kathA. saMskRta prAkRtamAM banelI e nAmanI bIjI paNa ghaNI [ DaoN. harmana jekobI dvArA saMpAdita ane jarma kathAo upalabdha thAya che kathAnI vastumAMzAna paMcanImA prakAzita. 1 mI- mAhAtmya varNavAmAM AvyuM che. dhanapAlanI A prakhyAta jarmana vidvAn DaoN. harmana jekobAceM nAma kathA- saMpAdana karavAmATe DaoN. jekobIe je parieka jaina skaoNlara tarIke jagatprasiddha che. temaNe zrama uThAvyo che te temA rahelI vastunI dRSTie nahi jainadharma ane jaina sAhityano ghaNo UMDo abhyAsa paraMtu tenI bhASAnI dRSTie che. A kathAnI racanA kayoM che. jaina dharmanA keTalAe saMskRta-prAkRta apabhraMza bhASAmAM thaelI che. apabhraMza bhASA e bhAra nIhindI gajarAtI Adi pracalita mukhya bhA. graMthonuM temaNe saMzodhana ane saMpAdana kayuM che. temaja keTalAenuM jarmana ane iMgrejI bhASAmA bhASAM SAonI anaMtara jananI che. mULa saMskRtamAthI prA. tara karyu che. jaina dharma. jaina itihAsa ane jaina sA kRta nikaLI, prAkRtamAthI apabhraMza janmI ane ane hitya upara temaNe aneka lekho lakhyA che, ane bhA apabhraMzamAthI AjanI dezabhASAo avatarI; evaM bhASaNo ApyAM che. Aje ame, A nIce, DaoN. sAhebe DemacaMTasarie potAnA siddhahema vyAkaraNanA ATha SAzAstranu kathana che. apabhraMza bhASAnuM vyAkaraNa to saMpAdana karelA eka jaina pustakanuM saMkSipta paricaya ApavA icchIe chIe je hamaNAMja prakaTa thayuM che. ' mA adhyAyanA cothA pAdamAM vistRta rIte ApalaM paraMta bhASAzAstrione Aja sudhImA e vAtanI e pustakanuM nAma bhaviSyadatta kathA ('bhavissa- khabara na hotI maLI ke, keTalAka chUTA chavAyA doyatta kahA ' ) che ane te dhanapAla nAme eka vaNik hAo ke tevAja bIjA padyo sivAya e bhASAmA ravidvAnanu banAveluM che. dhanapAla nAme prasiddha jaina cAelA akhaMDa graMtho paNa jainonA jUnA pustaka brAhmaNa paMDita, je vikramanI 11 mIM zatAbdImAM, bhaMDAromA paDyA paDyA saDyA kare che ! san 1914 saMskRtasAhityaprasiddha napati bhojanA samayA / nI sAlamAM jyAre DaoN jekobI hiMdusthAnanI mulA. thaI gayo che ane jeNe tilakamaMjarI nAme eka zreSTha khAte AvyA tyAre temaNe e saMbaMdhamAM keTalIka jaina AkhyAyikA banAcI che, tenAthI A dhanapAla bhinna samajavo joIe. te dhanapAla jAte brAhmaNa hato pUcha-paracha karI, jenA pariNAme amadAbAda nivA sI sAhityarasika zrAvaka bhAI zrIkezavalAla prema ane A dhanapAla dhakaDavaMzIya vaizya jAtino che.. enaH pitArnu nAma mahezvara ane mAtAnuM nAma dhanazrI caMda modInA prayatnathI prastuta kathAnI eka prati hatuM. e uparAMta, e kyAMno vatanI hato ane kyAre temanA jovAmAM AvI. DaoN. jekobI e graMtha joI bahu thaI gayo, te jaNAyuM nathI. eno kRtinI bhASA upa- khuzI thayA ane turata te AkhA pustakano phoTorathI je anumAna thAya che te pramANe e vikramanI grApha paDAvI laI potAnI sAthe jarmanI laI gayA. 12 mI agara 13 bhI zatAbdI thayo hovo joIya. pAchaLathI temaNe e graMdhanI bIjI prato meLavacAmATe Aho! Shrutgyanam Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka 98 paNa prayatna karyo ane tenA lIdhe pATaNanA bhaMDAramAM thI tenI eka jUnI prati kaDhAvI pravartaka zrIkAMtivijayajIe DaoN jekobI tarapha mokalI ApI. paraMtu kamanasIbe teja arasAmAM jarmanIe iMglAMDa sAthe mahAyuddha jAhera karyo, tethI te prati DaoN. jekobIne na maLatAM thoDA mahinA pachI pAchI pATaNa AvI. DaoN sAhebane yuddhanA kAraNe bIjI prata maLavAnI AzA rahI nahi ane yuddhanI samApti sudhI vATa joIne temanAthI dezI zakAya nahiM, tethI temaNe eka mAtra te phoTogrAphanA AdhAre ja mahAn parizrama uThAvI A graMthanI prastuta AvRtti, laDhAI daramyAna ja ( san 1998 mAM ) prakaTa karI che ane tema karI temaNe bhASAzAstrio mATe eka navIna vibayanA upayogI adhyayananuM mahAdvAra khulaM karyu che. e samagra pustakamA DemI 4 pejI jevI pahoLI sAIjhanA ekaMdara 320 lagabhaga pAnAM che, jemAM prA. raMbhanAM 100 pAnAM prastAvanA ane vivaraNamAM ( je jarmana bhASAmAM lakhAelAM che ) rokApalAM che. vivaraNamA prathama graMtha, kartA, granthagata vastu Adino paricaya ApavAmAM Avyo che ane pachI, laMbANathI apabhraMza bhASA, teno itihAsa, teno vikAsa, tenuM vyAkaraNa, tenuM chandazAstra, anyAnya bhASAo sAthai rahelo teno saMbaMdha, sAhityamAM maLelaM tene sthAna, ityAdi aneka prakAranA jJAtavya viSayo, ghaNI UMDI zodhakhoLa sAthe, carcavAmAM AcyA che. vivaraNa pachI mULa graMtha Apyo che jeNe 120 pRSTha rokyAM che graMtha romana lipimAM mudrita karavAmAM Avyo che. prandhAnte, granthamAM AvelA badhA zabdono koSa Apyo che ane te sAthe dareka zabdano saMskRta pratizabda paNa Apyo che. potAnA dezamAM cAlI rahelA mahAn yuddhanA bha yaMkara azAMtikALamAM paNa jagatne eka taddana navIna viSayanuM upayogI jJAna ApavA mATe, ATalI vRddhAvasthAmAM uThAvelA athAga parizrama nimitte, vidva tsamAja taraphathI DaoN. jekobI kharekhara bahu bahu dha nyavAdane pAtra che. A amUlya pustakanA viSayamAM amane be vAta bahu ke chaH- eka to enI prastAvanA temaja vivaraNa [bhaga 1 je jarmana bhASAmAM lakhavAmAM AvyAM che, te iMgrejImAM lakhAyAM hota to vadhAre ThIka thAta. kAraNa ke bhAratanA abhyAsiyomA jarmana bhASA jANanAra virala ja hoya che. tethI baghA jijJAsu abhyAsiyo eno yatheSTa lAbha nAhe meLavI zake. bIjaM. mULa grantha je romana lipimAM chApavAmAM Avyo che te paNa bhAratIyo nI dRSTie nirupayogI jevo ja che. bhArata varSanA moTA moTA skaoNlarI sudhAMne romana lipimAM chApelA saMskRta-prAkRta graMtho vAMcatA ghaNo parizrama paDe che; tA pachI sAdhAraNa AbhyAsionA mATe to kahetuM ja zuM paraMtu e viSayamAM to amane saMtoSa rAkhavAnuM kAraNa che ke vaDodarA rAjya taraphathI prakaTa thatI gAikavADa orienTala sIrIjamAM paNa e graMtha chapAya che jenI lipI devanAgarI ( bAlabodha ) ja che, jo koI paNa vidvAn A pustakanI bahutathyapUrNa prastAvanAno iMgrejImAM ke deza bhASAmAM jo anuvAda karI - karAvI Ape to bhASAzAstranI dRSTie bahu moTo lAbha thavAno saMbhava che. 2 sUrIzvara ane samrAT. [ kartA munirAja vidyAvijaya prakAzaka, yazovijaya jaina graMthamAlA, bhAvanagara pRSThasaMkhyA, 21417. pAkuM pUMThu. kiM. ru02-8-0 ] jaina samAja taraphathI, Adhunika gujarAtI bhASAmAM, je be cAra munio agara zrAvakonA hAthe lakhA. elAM nAnAM moTI 5-10 pustako prakaTa thayAM che, te saumAM munirAja vidyAvijayajanuiM lakhelu ' sUrIzvara ane samrAT ' nAmanaM pustaka prathama sthAna bhogave che, ema kahevAmAM jarAe atizayokti jaNAtI nathI. munijInI A kRtie kevaLa jaina sAhityamAM ja nAhaM paraMtu samagra gujarAtI sAhityamAM-khAsa karIne aitihAsika pustakomAM eka upayogI umero kAryo che, ema kahetAM Amane AnaMda thAya che. jagadguru hIravijayasUrie mugala samrAT akabaranA bAdazAhI darabAramAM jaI, dharmajijJAsu kaI Aho! Shrutgyanam Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2 ] athavA rAjyanItikuzala kaho game te kaho paraMtu asAdhAraNa vyaktitvavALA bAdazAhane je rIte e tyAgI jainAcArye potAnA dharmano prabhAvotpAdaka bodha Apyo hato, ane te bodhane sAMbhaLI je rIte te dayALu bAdazAha jainadharma prati potAnI savizeSa prIti prakaTa karI hatI, teno saMkSipta paNa sArabhUta itihAsa ame amArA kRpArasakoSa nAmanA pusta kanI lAMbI prastAvanAmAM (je hindI bhASAmAM lakhA elI che ) Aja thI 4-5 varSa agAu Apyo hato. te prastAvanA lakhatI vakhate ja amArA manamAM evo saMkalpa thamo hato ke prasaMga maLe, hIravijayasUrinA jIvana saMbandhamAM maLI AvatAM saghaLAM sAdhanone ekatra karI, te uparathI eka savistara jIvana caritra e mahAn jainayatinuM avazya taiyAra karavaM joIe prastuta pustaka joIne amane AnaMda thAya che ke amAro e zubha saMkalpa, amArA eka yogya muni baMdhunA sAthe uttamarIte pUrNa thayo che. sAhitya samAlocana hIravijayasUrinuM Asana jaga dharmaguruomAM eka ucca sthAna bhogave che. akabara jevA mahAbuddhivAn vyavahAracatura, gUDhahRdayI, sUkSmadarzI ane rAjanItikuzala samrATnA aMtaHkaraNamAM, tenA deza, jAti, dharma, svabhAva, ane dhyeyathI taddana viruddha saMskAravALA dharmaguruno viraktiprabodhaka dharmabodha anAyAse uccasthAna meLave e eka jaga tnA itihAsamA Azcaryajanaka noMdha gaNAvI joIe. 99 sudhAM karI nathI. yuropanA vidvAno to videzI hovAthI kadAca e bAbAtamAM ochA upAlaMbhane pAtra hoI zake paraMtu bhAratanA purAtattvajJonI e viSayaka upekSA to kharekhara akSamya ja gaNI zakAya. yuropanA keTalAka vidvAnAne akabaranI vividha ra spara viruddha evI jIvanavArtAomAM krizciyana dha bhanI asaranA svapna AvavAM lAgyAM ane temanAM svaprasmaraNone amArA dezabaMdhu vidvAno yathArtharUpe paNa mAnavA ane kahavA lAgyA; paraMtu koInA manamAM e vicAra nathI Avyo ke jainonA saikaDoM lekhomAM akabaranI je ATalI badhI prazaMsA karavAmAM AvI che tenuM zaM kAraNa che, e tarapha paNa jarA dRSTi to nAMkhI joIe. amArA lokonI AvIja anukaraNapriyatA ke pramAdazIlatAne joIne paradezI vidvAno je amane maulikatAzUnya ane gaMbhIravicAravihI nanI kutsita upAdhiodhI saMbodhyA kare che temAM keTaleka aMze satya avazya che, ema anicchAe mAnavAnI pharaja paDe che. e pratApI samrATnA, tenI AsapAsanI samagra paristhitithI ane tenAkhAsa AnuvaMzika jIvana-saMskA rothI viruddha jatA aneka vicAro ane AcAro bhinna bhinna itihAsakAroe aneka sthaLe nodhyA che, paraMtu te AcAra-vicArAnaM yathArtha kAraNa koI paNa lekhake spaSTarIte ApalaM na hovAthI Adhunika itihAsajJopa- khAsa karIne yuropIya itihAsajJoe-e viSayamA aneka tarka-vitarko calAvyA che ane hajIe calAye jAya che. paNa kahetAM kheda thAya che ke, jaina sAhityamAM, e viSayano kharo khulAso ApanArA asaMkhya purAvAo vidyamAna hovA chatAM, koI paNa vidvAne Aja sudhImAM e purAvAonI tapAsa akabaranA] pradhAna maMtrI zekha abula phajale AIna-e-akabarImAM akabaranA sAmrAjyamAMnI pradhAna pradhAna vyaktionI je lAMbI TIpa ApI che, temAM, prathama zreNimAM gaNAvelA sarva zreSTha manuSyomAM hIravijaya sUrinuM paNa nAma darja cha temaja pAMcamI zreNinA manuSyonI nAmAvalImAM e sUrinA pradhAna ziSya vijaya senasUri ane bhAnucaMdra upAdhyAyanAM nAmo paNa ApelAM che. paraMtu AjathI daza varSa pahalAM koI paNa dezI ke videzI vidvAne abula phajale nodhelA sarva zreSTha manuSyomAMnA eka evA e hIravijayasUri, temaja pAMcamAM vargamAM ApelA vijayasenasUri ane bhAnucaMdra nAmanA puruSo koNa che ane zA kAraNathI temanA nAmo AIna-e-akabarI jevA mahAn graMthamAM noMdhava mAM AdhyAM chetenI tapAsa karavA mATe parizrama karyo na hato. 'hIrAvajaya sUri' e nAma phArasImAM koI judA prakAgnI joDa. NIthI lakhavAmAM AvyuM haze tethI AIna-e-akabarInA iMgrejI anuvAda kartA mI blaoNkamene te nAma iMgrejImA 'hArajImUra (Harigi Sur ) ' AvI rItanI joDaNI karIne ApyuM che. mI. blaoNkamene AIna - e. Aho! Shrutgyanam Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jana sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 akabarImAM ApelI nAmonI ukta lAMbI TopamAMnI premI vidvAne, hIravijayasUrine keTaleka aze ucita ghaNIka vyaktionI, bIjA bIjA itihAso uparathI sthAna ApI, e bAbatamA itihAsavettAothI thatI paNa oLakhANa ApavA bAbata mahenata lIdhI che; AvatI moTI bhUlanuM kAIka saMzodhana karyu che. paraMtu ' harijIsUra' nAma mATe teNe koI paNa nAMdha sUrIzvara ane samrATamA munirAja vidyAvijayakarI nathI. jIe eja viSaya aneka aitihAsika pramANonA AIna-e-akabarImAMnuM A nAma suprasiddha AdhAre saMpUrNarIte Alekhyo che ane samrATa jainAcArya hIravijayasUrina cha, evaM jJAna karAvavAna akabaranA itihAsamAM jagadguru hIravijayasUri mAna amArA sadgata snehI zrIyuta cimanalAla ke, mahattvaveM sthAna dharAve che te sArI peThe samajA. DAhyAbhAI dalAla, em. e. ne ghaTe che. temaNe banA- vyu che. pustakane prAmANika banAvavAmATe munijIe rasathI nikaLatA 'jainazAsana' nAmaka eka sAma, yatheSTa saMbhALa lIdhI che. pariziSTamAM je keTalAka yika patranA, vIra saMvat 2439 nA dIvALInA phArasI pharamAno ApyA che, te Aja sudhImAM jAkhAsa aMkamA 'harAivajayasUri athavA akabaratA NamAM nahiM AvelA evA che ane tethI pustakanI dabaramAM jaino' ( HIRAVIJAYASURI mahattAmA upayogI umero thayo che. hIravijayasUri, or 'THE JAINAS AT COURT OF akabara ane abula phajala vigerenAM citrothI pustaAKBAR ) evA mathALA nIce, 'C' evI saMkSiH kanI zobhA vadhAra AkarSaka banI che. paraMtu, hIrapta sahI sAthe, eka prAmANika lekha iMgrejImA vijayasUrInI je mUrtituM citra Apyu che te tevU sundara prakaTa karAvyo hato.' te lekhamAMja bhAI zrIdalAle ane AlhAdaka nathI, tethI koI bIjI vadhAre sundasauthI prathama purAtatvajJone e ajJAta bAbatanI rAkRti mUrtinuM citra meLavavAmAM AvyuM hota to mAhItI ApI hatI ke AIna-e-akabarImA je vadhAra ThIka laagt| 'harijIsara' evaM nAma maLI Ave che te nAma aMte, Abu upayogI, prAmANika ane mUlyavAn bIjA koInu nathI paNa jaina samAja ane jaina iti. pustaka lakhavA mATe munirAja vidyAvijayajInuM punaH hAsamA prasiddha evA AcArya hIravijayamarinu ja ekavAra abhinaMdana karI ame amAraM vaktavya samAche. ane tenI sAthe temaNe saMkSepamA harIvijayasari takarIe chIe ane dareka jaina ane jainetara vidvAn ane akabaranA samAgamano sapramANa itihAsa ne eka bAra A pustaka avazya joI javAnI khAsa paNa AlekhI batAvyo hato. bhalAmaNa karIe chIe. bhAI zrIdalAlano e maulika AviSkAra vAMcIne ja prasiddha purAtattvajJa mi. vinsenTae. smItha sAhebe 'akabaranA jaina guruo' (THE JAIN TEACHERS OF AKBAR) e nAmano tattvArtha pariziSTa mUla ane bhASAMtara. eka mahattvano iMgrejI nibandha 'bhAMDArakara smAraka mila kartA AgamoddhAraka AcArya zrIsAga nibandha saMgraha ' ( R.G. BhandarkarComme- rAnaMda sarIzvarajI,-bhASAMtara kartA munI (?) mAmoration Volume) mA prakAzita karAvyo karAvyA nasAgarajI. prasiddhakartAmAstara umedacaMda rAyacaMda. hato, ane temAM akabaranA jIvanamAM hIravijayasU. ma. amadAbAda. mUlya jJAnAbhyAsa.' pR. 18-148,] rie bhajavelo bhAga saMkSipta paraMtu spaSTa rIte batA samagra jaina sAhityarmA eka tattvArthasUtra ja evo vavAmAM Avyo hato. tevIja rIte potAnA 'akabara' graMtha leke jainA adhyayanathI jijJAsa manuSya saMzlenAmanA prasiddha pustakamA paNa e sAcA itihAsa: pamAM jaina dharmanaM saMpUrNa svarUpa samajI zake che. e 1 e lekha pAchaLa thI, vaDodarAthI prakaTa thatA ' lAIberI graMtha jaina dharmanA zvetAMbara ane digaMbara-banne saMpradA. meselenI ' nAmanA traimAsikamA paNa prakAzita thayo hato. yone lamAnabhAve pUjya ane mAnya che. alabat, banne Aho ! Shrutgyanam Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] sAhitya samAlocana saMpradAyonA sUtrapAThamAM keTaloka pATha-bheda avazya A pariziSTAtmaka sUtronI saMkhyA 130 jeTalI rahelo che, paraMtu tethI tenI pUjyatAmAM koI paNa che ane e sUtromA ghaNA bhAge khagola ane bhUgoprakArano bheda nathI. e satra para banne saMpradAyonA lanA viSayanIja pUrti karavAmAM AvI che. jaina samartha pUrvAna yoe bhASya TIkA Adi aneka vyA- mAnyatA pramANenA khagola ane bhUgolana varNana keTakhyAno karelAM che ane teno sarvatra pracAra paNa che. lAka sUtragrantho sivAya sukhya karIne kSetrasamAsa eja sUtranA pariziSTarUpe samAlocita pustakanI ane saMgrahaNI nAmanA prakaraNa graMthomAM vistRtarIte racanA karavAmAM AvI che. vAstavikamAM, tattvArthaH varNavAmAM AvelaM che. e graMtho vadhAre vistRta hovAthI sUtranI racanAmAM evI koI khAsa nyUnatA nathI ke saMkSepamAM tenuM jJAna karAvavAmATe A pariziSTanI jethI tenI pUrti karavA mATe pariziSTa banAvavAnI racanA sAgarAnaMdasUrie karI che, ema bhASAMtarakAra AvazyakatA pratIta thAya. ane kadAca tevI Ava- jaNAve che. pariziSTakAra AcArya, A viSayaka jaina zyakatA jaNAya to paNa te kArya pUrNa anurUpa to sAhityanA zabda-zarIranA samartha zAtA cha emAM bIjA umAsvAtIthI ja thaI zake bIjAe tevo saMzaya nathI. e viSayamA temanA jeTalaM sUkSma jJAna amArA laghumata pramANe to eka pra- bhAgyeja bIjA koI muni dharAvatA haze. paraMtu kAre anadhikAraceSTA jevU ja gaNAya. pUrvanA mahAn temanI A prastuta kRti amane to anupayukta ane mahAn AcAryo keTalAka zAstronI pUrti mATe evA asaMbaddha jevI lAge che. kAraNa ke eka to A parizikeTalAka prayatno karyA che kharA paraMtu te vArtika ke TamAM ApelAM sUtronI racanAmAM koI paNa krama goThabhASyanA rUpamA che, sUcanA rUpamAM to nahiM ja. astu. kvAmAM Avyo nathI, ane bIjaM sUtronI saMkalanA ___ mUla tattvArthazAstranI sUtra-saMkhyA zvetAmbaronA paNa kliSTArtha bharelI che. jo AvA prakAranA paripATha pramANe 344 che ane digambaronA pATha pramANe ziSTanI temane khAsa AvazyakatA ja jaNAI hatI 357 che. jo ke Ama saMkhyAnI dRSTie jotA banne to jAte navIna sUtrakAra thavAnI AkAMkSA karatAM saMpradAyonA pATamA mAtra 13 ja satrono phera jaNAya jUnA granthomAMthI tevAM sUtro cUMTI kADhI saMgrahakAra che paraMtu vAstavikamA tema nathI.kAraNa ke zvetAmbarI- thavAnI icchA vadhAre prazaMsanIya gaNAI hota. ya sUtrapAThamAMnA keTalAMe matro digambarIya sUtra- tatvArtha sUtrakAranI ja kRtirUpe manAtA jaMbUdvIpasapAThamAM nathI ane tevIja rIte digambarIya sUtrapAThAM mAsa nAmanA graMthamAthI A pariziSTa pUrNarIte saMgrahI nA keTalAMe sUtro zvetAmbarayi sUtra pAThamAM nathI. zakAya tema che. temaja digambara saMpradAyanA supratrIjA adhyAyamAM jyAM jaMbUdvoparnu bhaugAlika varNana siddha graMtharatna tatvArtharAjavArtikamAM A jAtanAM AveluM che tyAM eka sAthe zvetAmbaroya pATha karata, ekathI eka uttama ane atyupayogI vArtiko digambarIya pAThamA 20-21 sUtro sarvathA vadhAre bharelAM che, temAthI paNa jo A viSayanAM vArtiko che. sarvathA vadhAre eTalA mATe ke te sUtromA Apelu udata karavAM hoya to ghaNI sArI rIte karI zakAya varNana zvetAmbarIya pAThamAM bilkula nathI. zvetAmba tema che. prastuta pariziSTamAMe paNa keTalAMka sUtro rIya sUtra pAThanA samartha TIkAkAra AcArya haribhadre to digambarIya sUtra pAThamAMthIja- zabdo ulaTa pAlaTa digambarIya pAThanA e Adhikya mATe TIkA paNa karIne jemanAM tema-lIdhelAM amArA jovAmAM Ave karI che ane jaNAvyuM che ke A sUtro pAchaLathI che. tethI tema na karatAM tenA teja zabdomA jo te koIe banAvI lIdhA che ane sUtrakAranA saMkSepa ka- sUtro rAkhyAM hota to, AmAM je kliSTArthatA najare raNAtmaka AbhaprAyanI dRSTira tenuM Astitva ayukta paDelete na paData. che. Azcarya che ke je jAtanAM sUtrone haribhadrasUrisUtrakAranI apekSAe ayakta jaNAve ke teja jAtanAM muni mAnasAgarajInuM karela bhASAntara bahaja navAM sUtro racI tattvArthanA pariziSTarUpe sAgarAnada. sAdhAraNa pratinu che ane keTale ka ThekANe to ulaTo sUri prakaTa karAve che. artha-viparyAsa karAve tevo che. udAharaNa tarIke Aho ! Shrutgyanam Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga. eka dAkhalo ApIzaM. pAMcamAM pAnAmAM nIce pramANe tethI e viSayanA abhyAsIne sahelAIthI arthajJAna satra che. thaI zake tema che. 'udhdRtAzcakrihariyugAhajjinayatideza- Aha prasaMgathI eka jarA kaDavI paNa hitakara samyaktvavantaH / vAta sUcavavAnuM mana thaI Ave che ke- sAgarAnaMda___ A sUtranI racanAmAM je khAmI che teno to ame a. sUri jevA vidvAn ane pratibhAzAlI munie AjanA hiM nirdeza ja karavA icchatA nathI. bhASAntaranAviSa jamAnAmAM AvA anAvazyaka ane anupayogI kA. yamA ja amAre thoDaMka kahevaM che. A sUtrano zabdA - momAM kALakSepa.karavo ucita nathI. samaya ghaNo rtha ane vizeSArtha nIce pramANe karavAmAM Avyo che. - badalAI gayo cha. sarvasAdhAraNanI Abhiruci koI judA ja viSayonA abhyAsa tarapha vadhatI jAya che. 'zabdArtha-anukrame pahelI nArakI AdIthI vidvAnonA adhyayana-manana- sAhitya kSetra bhinnaja nakaLelA cakravartI, baladeva ane vAsudeva, ArahaMta prakAra thaI rahya che. navIna vAtAvaraNamAM ucharatI kevalI, sarvavirati, dezavirati ane samyaktva ane keLavaNI pAmatI prajAno AvI jAtanA lUkhA, vAlA thAya che. nIrasa, anupayukta, jUnA viSayo tarapha Abhiruci vi0-pahelI nArakIthI nIkalelo cakravartI vadhe ke zraddhA base tema bilkala nathI. vartamAna thAya. bIjI nArakIthI nIkaLelo jIva vAsudeva samayamA pratyakSa pramANathI nizcita thapalA khagola athavA baladeva thAya. trIjI vAlukA prabhAthI nIka- ane bhUgolanA siddhAnto AgaLa jagatnA reka Lelo jIva tIrthakara thAya.' ityAdi. dharmanA e viSayanA jUnA vicAro nisteja ane ___ A zabdArtha ane vizeSArthanI vAkyaracanAthI arthahIna sAbita thayA cha, ane pratyeka dharmanA bahuto vacakane evoja arthAvabodha thAya ke pahelI zruta vidvAn te vicArone adhikAMza kalpanA-prasUta narakamAMthI nikaLelo prANI cakravartIja thAya, bI- mAne ch.| jImAthI nikaLelo bAsadeva agara baladevaja thAya. tattvArthasUtra meM jAte kaoNlejiyano temaja grejyueTatrIjImAMthI nikaLelo tIrthakara ja thAya. ityaadi| DabalagrejyueTa jevA ucca zikSaNa pAmelA aneka paraMtu yathArthamA pariziSTakArano khudano kahevAno jaina-ajaina abhyAsiyone tulanAtmaka paddhatie bhAvArtha ema nahi haze. kAraNa ke tema hoya to te paNa zIkhavyuM agara vaMcAyuM che temAM Avato taddana asaMgata gaNAya. A viSayamA zAstrakArono khagola-bhUgola viSayaka bhAga kevaLa vinodanI abhiprAya to evo cha ke narakamAthI nikaLelo khAtara samajAvatAM paNa mane ghaNo saMkoca thato jIva jo cakravartI pada prApta karavAne yogya hoya to hato ane zIkhanAra tevA eke eka sUtra upara sAdate phakta pahelI narakamAMthI ja nikaLelo hoya che. ra upahAsa vyakta karatA hatA. jo ke hu~ keTaleka vAsudeva agara baladeva padanI prApti pahelI ana bI- aMze tenuM samAdhAna amuka paddhatie karI zakato. jI ema banne narakamAMthI nikaLelA jIvome hoI paraMtu yathArtha samarthana to mArAthI koI paNa pramAzake che ane tevIja rIte tIrthakara padanI prApti pahe- NathI na ja thaI zakatuM. mane ghaNAka vidvAnoe to lI, bIjI ane trIjI narakasudhImAMthI nikaLelA AvI khAsa sUcanAo karI che ke tattvArthasUtramAthI prANiyone thaI zake che. ityAdi. AvI rIte bIjAM A viSayane lagato vibhAga kADhI nAMkhI tene paNa ghaNAM sthale artha-karaNamAM bhUlo thayelI najare saMkSipta banAvavAnI avazyakatA che ke jethI navIpaDe che. AzA che ke pIjI AvRttimAM na zikSitone AviSayanI gaMdha sudhAM na Ave ane A saMbaMdhamAM ucita lakSya ApavAmAM Avaze. bAkI tethI temanA manamA, ApaNA pUrvAcAryonI bIjI ekaMdara rIte pariziSTamA e viSayano sAro saMgraha ananapameya kRtiyonI prAmANikatAnA saMbaMdhamAM ane sAthe je AkRtiyo vigere ApI ke koI paNa prakAranA kato kiMvA sandaho utpanna Aho I Shrutgyanam Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2 ] thavA na pAme. tyAre bIjI bAjU sAgarAnaMda sUri jevA eka sArA vidvAn A viSayanA pariziSTo racavAmAM mahattva samajI rahyA che / jaina vidvAnonuM kartavya che ke teo jagatmAM prasAra pAmatI bhinna bhinna jJAna zAkhAonuM vizAla adhyayana karI, tattvajJAna, itihAsa ane sAhitya jevA gaMbhIra viSayo upara vadhAre prakAza pADe ane tema karI jaina dharmanuM gaita prakAzita kare. A viSayamAM amAre jaina vidvAnAne ghaNuka kahevAnuM che je yathAvasare kahevAmAM Avaze. Aje to phakta sUcanArUpe A be zabdo lakhyA ke AzA che ke namra ane premabhAve lakhAelAM A vAkyono sarala ja artha karavAmAM Avaze ane bhaviSyamA sAgarAnaMda surinI koI Adarza kRtinI smaraNIya samAlocanA karavAno uttama avasara amane prApta thaze. sAhitya samAlocana muMbaI yunivarsiTIno em. e. klAsano ardhamAgadhInA korsa. gata aGkamAM, muMbaI yunivarsiTIe potAnA abhyAsakramamAM A varSathI je ardhamAgadhI ( athavA to prAkRta ) bhASAne dAkhala karI che teno bI. e. sudhIno korsa ApI devAmAM Avyo che. sthaLAbhAvane lI em. e. no korsa Apavo rahI gayo hato te A nIce ApavAmAM Ave che. I. sa. 1921 nA varSamAM. 1. uttarAdhyayana sUtra saMskRta TIkA sAthe. 2. ( a ) Comparative Philology (1) Relation bet ween Sanskrit and Prakrit and between the Prakrits themselves, as in Bhandarkar's Wilson Philological Le ctures. ( 2 ) General Principles, as in Gune's Introduction to Comparative Philology. (b ) History of Jain Literature -- 103 Sect of (1) Buhler. -Indian the Jainas, translated by J. Burgess. Lazac & Co., London. (2) Weber. Sacred Literature of Jainas. (3) Warren.----Jainism. 3. Jaina Philosophy:-- Pravachanasara of Kundakunda, With the Baudha, Sankhya and Arhata Darsana, from Sarvadarsanasamgraha (Anandasrama Series) 4. Translation from and into ArdhaMagadhi. I. sa. 1922 nA varSamAM 1. Avazyaka sUtra pUrvArdha, haribhadrasUrinI TIkAsAthai, Agamodaya samitie chapAvelaM. 2. upara pramANe. 3. Jaina Philosophy:-- Syadvadamanjari of Mallisena, with Baudha, etc. Darsanas as in 1921. 4. Translation from and into ArdhaMagadhi. e sivAya bI. e. klAsanA aicchika viSayamAM je eka pepara jaina sAhityano rAkhelo che temAM nIce pramANenAM pustako pAThyapustako tarIke niyukta karelA che. 1920. 1. AcArAMga sUtra ( mULa mAtra ). 2 hemacandrAcAryaracita triSaTizalAkA puruSacaritra, parva 10 ( mahAvari caritra ) mAMnA sarga 18. 1921 - 1922. 1. pravacanasAra dIpikA sAthe. 2. bIjAmAM upara pramANeja. Aho! Shrutgyanam Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jaina sAhitya saMzodhaka [ bhAga 1 paMjAba-yunivarsiTimeM jaina sAhityako sthAna / Apa svayaM bhI prAkRta ke advitIya vidvAna haiM, Ara . jaina sAhityase hArdika prama rakhate haiM / baMbaI aura kalakattA yunivasiTimeM to Aja kaI varSa cUM ki paMjAbameM saMskRta paDhanevAle jaina vidyArthI hue jaina sAhityako kitanAeka sthAna mila cukA hai| paraMtu. birale haiM, isa liye anya dharmI vidyArthIyoM ko jaina paMjAba-yunivarsiITameM abhItaka use kiJcit bhI avakAza sAhitya kI aura lAne ke liye eka vajIphA nahIM milA thaa| usameM kAraNa kevala paMjAbake jaina bhAIyoM- ( Scholarship ) kI AvazyakatA hai jisa ko kI anabhijJatA aura upekSA hI hai| paMjAbake jainiya meM sthAyI rUpa dene ke like ru0 10000 caahie| mAmalI zikSAkA bhI bar3A bhArI abhAva hai to phira UMcI jo mahAzaya isa khAte meM dAna denA cAhe ve isI kakSAkI zikSAke bAremeM to kahanA hI kyaa| yahI sababa hai patra dvArA sUcanA deve tAki rupayA zAghra yunivarsiki Ajataka paMjAbameM, anya dharmAya saMkaDoM hI jyueTa TimeM bhejane kA prabandha kiyA jaave|" saMskRtake pAraMgata vidvAn ho gaye haiM paraMtu jainiyomeM vaisA eka skAlezipake liye jo sUcanA banArasI dAsajIne isa nivebhI manuSya nahIM thA / hameM yaha jAna kara prasannatA ho rahI hai danameM kI hai usakI tarapha hama pratyeka vicArazIla aura udAki paMjAbake jaina samAjakI isa nyUnatAkI pUrti karanevAlA racitta bhAIkA lakSya khIMcanA cAhate haiN| khAsa kara paMjAbI eka puruSa taiyAra ho gayA hai aura vaha hai ludhiyAnA nivAsI jaina bhAIyoMko isa viSayameM pUrA khayAla karanA cAhie aura zrIyuta lAlA banArasI dAsa jaina / banArasI dAsajIne em. apanA kartavya bajAnA cAhie / e. takakI UMcI zikSA prApta kI hai aura saMskRta-prArutakA acchA jJAna prApta kiyA hai| ApakA eka iMgrajI lekha jai. sA. azuddha-saMzodhana. saM. ke prathama aMkame prakAzita ho cukA hai / Apa lAhorake gayA aMkamAM prakaTa thaelA zrIyuta hIrAlAla orienTala kAlejameM prophesara haiN| Apane hAla hI meM bahuta amRtalAla zAhanA "haribhadrasUrino samayanirNaya" kucha parizrama karake paMjAba yunivarsiTikI em. e. kI parI. zIrSaka lekhamAM bhramathI eka-be ThekANe azuddha pATha kSAmeM jaina sAhityako ucita sthAna dilAyA hai aura usake chapAI gayo che, to te nIce pramANe sudhArI vAMcazubha samAcAra jaina sAhitya saMzodhaka meM prakaTa karane ke liye vAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che. bheje haiM jo ApahIke zabdoMmeM nIce prakaTa kiye jAte haiM: _pRSTha 41, kAlama 2, paMkti 13-14 mAM nIce pramANe __ "baDe harSa kI bAta hai ki paMjAba yunivarsiTine pATha chaH-- apanI ( saMskRta kI) saba se ucca parIkSA arthAt 'A 598 ne vartamAna gaNatarIe gaNAtA gupta ema0 e0 ( M. A. ) meM jaina philaoNsaphI tathA sA- saMvat tarIke....' hitya ko bhI sthAna de diyA hai| isa varSa nimna tenA badale nIce pramANe yAMcalikhita grantha niyata hue haiM: 'A 598 ne mArI gaNatarI mujabanA mULa 1 syAdvAda maJjarI (sNpuurnn)| gupta saMvat tarIke....' 2 sUtrakRtAMga (prathama ke 6 adhyyn)| tevIja rIte, tenI nIce paMkti 24 mAM nIcepramANe 3 uttarAdhyayana (prathama ke dasa adhyyn)| pATha cha4 jaina sAhityakA saMkSipta itihAsa (aNgrejii)| gupta saMvat 598....siddharSie zrIcandrakevalI caritra rcy| isake liye sArI jaina samAjako zrIyuta e0 tene nAce pramANe sudhArI vAMcavUsI0 cUlnara ( Captain A. C. Woolner )- 'gapta saMvat 598....siddharSie ( zrIcaMdrakevalI lAhAra ke ArienTala kAlajaka prisApAla-ko carikhamA jaNAvyA majaba ) grantha racanA karA.' dhanyavAda denA cAhiye jo ki isa dezameM jaina sAhitya ke pracAra kA baDA prayatna kara rahe haiN| Aho! Shrutgyanam Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhaTTippanikAnAmaprAcInajainagraMthasUcI -- -- ekAdazAGgAni / / 11. zrIvipAkasUtram-1216 / (1) vRttiH 900 / 1. zrIAcArAMgasUtraM dhiisudhrmsvaamirutm---2525|| ekAdazAMgIsUtrasaMkhyA 35339 / (1) niyukiH zrImadrayAhuktA granthAmam 450, gAthA vRttisaMkhyA 7479. / (2) cUrNiH 8300 / dvAdazopAGgAni / (3) vRttiH zIlAcA yA 933 vArSikA, 12... / / 12. uvavAiyasUtram-1167 // 2. zrIsUtrarutAMgasUtram -2.00 / (1) vRttiH 3125 abhayadevIyA / (1)niyuktiH 265, gAthA 208 / 13. rAjapraznIyasUtrama-2079, 2120 / (2) cUrNiH 10000 / (1) vRttirmalayagirIyA 370. / (3) vRttiH zIlAcAryeNa kRtA, 12850 / 14. jIvAbhigamasUtram-4700 / 3. zrIsthAnAMgasUtram-3600 / (1) cuurnni:-1500| (1) vRttiH zrIabhayadevaiH 1120 varSe ktaa,14250| (2) vRttiAribhadrI pradezavRttinAmnI 1192 // 4. zrIsamavAyAMgasUtram - 1667 / (3) vRttimalayagirIyA 14000 / (1) vRttiH 1120 varSe abhayadevIyA, 3571 / / 15. prajJApanAsutram-SaTtriMzaspadamayam - 7787 / 5. bhagavatIsUtram-ekacatvAriMzat-zatakamayam 15752 / (1) laghuvRttiharibhadrI-3720 / (.) cUrNiH 3114 / (2) vRttirmalayagirIyA-16.00, 14500 (1) / (2) avacUrNi: pattanacikoze'sti / (3) prajJApanAtRtIyapadasaMgrahaNI zrIabhayadevasUrikatA (3) vRttiH 1128 varSe abhayadevasUrikRtA 18616 / gAthA 133 / tadavacUrizca-430 / 6. jJAnadharma kthaasuutrm-5400| 16. zrIcandraprajJaptisUtram -2054 / (1) vRttiH 1120 varSe rutA 3800 / (1) vRttimalapirIyA 9500 / 7. zrIupAsakazzAsUtram-812 / 15. zrIsUryaprajJaptisUtram-2296 / 4. zrIantakaddazAsUtram--899 / (1) vRttirmalayagirIyA 9.00 / 9. zrIanuttarIpapAtikadazAsUtram -192 / 18. jambUdvIpaprajJaptisUtram ---4454 / (1) upAsaka--antakRta-anuttarIpapAtikavRttiH- (1) cUrNi: 1879 / 13.. / vRttirmalayagirIyA 9500 / 10. zrIpraznavyAkaraNasUtram-1256 / 19-23. nirayAvalikA--kalpAvataMsika-pubdhitA-puSpacu. (1) vRttiH 4600 / likA dazA-(5) suutraanni-1101| Aho! Shrutgyanam Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka-pariziSTa [ bhAga 1 (1) nirayAvIlakAdInAM paMcAnAM vRttiH, 1228 varSe / ( 23 ) caityavandanAvicAro gathAbandhena sUtravyAkhyA ruupH| Avazyaka-mUla-ccheda-sUtra-vRttyAdIni / / (24) caityavandana kapratyAkhyAnabhASyANi trINi tapA24. mUlAvazyakasUtrasAmAyikAdIni, SaD adhyayanAni-100 zrIdevendrasUrikatAni, gAthA 63, 41, 48 / pramANAni / (25) caitya vandanAmASyavRttiH saMghAcAranAmnI tapA(1) sAdhupatikramaNasUtraM tu 130 / zrIdharmaghoSasUrikRtA 8500 / (2) lalitavistarA caityavandanAvRttiharibhadrI 1270 / (26) bAlAvabodhA catyavandanAvRttiH svaratarataruNaprabha(3) lalitavistarATippanakaM devasUrigurumunicandrIyam | sUiibhaH 1333 varSe kRtA 7000 / 27) sAdhupratikramaNAdiSAvidhAvazyakasUtravRttiH nemi(4) caitya-sAdhuvandana-zrAvakapratikramaNasUtravRttiH 956 sAdhunA 1123 varSe rutA 1550 / varSe pArvaNa kRtA 2000 pramANa / (28) paMcaparameSThivivaraNaM prArutagAthAmayaM bahavantaraka: (5) IryApathikI-caityavandanAsatra-bandanakAni / tham 1168 varSe mAtisAgaram gAthA 250 / (6) IryA0 150 caitya0 840 150 727 cUrNa- (29) AvazyakaniyuktiH 3100, 2550 / yaH 1574 varSe yazodevakRtAH / (3.) AvazyakacUrNi: 13600, 18474 / (7) pratyAkhyAnasvarUpaM yazodevakRtama gAthA--360 / / (31) AvazyakabRhadvRttiAribhadrI 22000 / 8) pratyAkhyAnavRttiH-550 / (32) tahippanakaM maladhAri hemacandrIyam 4640 / (9) caityavandanAdisUtra-sAdhu zrAddhapratikramaNasUtrapadapa- (33) AvazkavRttirmalayAgirIyA 18000 / ryAyamaMjaryaH--akalaMkadevasUrIyAH / (34) laghuvRttiH zrotilakI yA 1296varSe katA12325/ (10) zrAddhasAmAyika-pretikramaNasUtravyAkhyAprakaraNam-- (35) AvazyakAvacUriH pa0 226 / 1183 varSe jainadevam gAthA 293 zloka 365 / / (36) vizeSAvazyakasUtraM zrIjinabhadragaNirutam 4000 / (11) caityavandanAmahAbhASyaM zrIzAntIyam, sUtravyA- (37) bRhadvRttirmala vAri-hemacandrIyA 28000 / khyAcaraNAdivAcyam-'mahAmahapaNamaMta' (30) vRttirmalayagirIyA 9000 nAsti / ityAdipadam gAthA 922 / / (39) jIrNA vRttiH 14000, pattanaM vin| nAsti / (12) caityavandanAbhASyavRttiH / 25. oghaniyuktisUtram 1164 / (13) SaDAvazyakaM caityavandanAdisarvasUtravyAkhyArUpam (1) cUrNinaHsti / tapAzrIdevendrasUrikatam 2020 / (2) madhyam 3000 nAsti / caityavandanAdivRttiH kulapradIpa: 2458 / (3) vRttioNIyA 6825 / (15) caityavandanA-vandanakaM-patyAkhyAnavRttayaH zrItila. (4) vRttimalayagirIyA sUtrAmizrA 8850 nAsti / kIyAH 55. / 26. dazakAlikasUtram 700 / (16) zrAddhapratikramaNasUtralaghuvRttiH zrItilakIyA 300 / (1)niyuktiH gAyaH 445, 452 / (17) sAdhupratikramaNasUtravRttiH zrItilakIyA 296 / / (2) cUrNa: 7000, 7970 / (10) caityavandanATIkA haribhadrIyA 482 / (3) bRhadavRttiharibhadrI 7550 / (19) sAdhupratikramaNasUtravRttiH AvazyakabRhadAttagatA / / gtaa| (4) vRttiH zrItilakIyA nemicaritragarbhA 7000 / (20) sAdhupratikramaNasUtravRttiH 1364 varSe jainaprabhI | (5) laghu-bRhadvatyuddhArarUpA sumatisUrIyA 2600 / 548 / 27. pAkSikasUtram 300 / (21) zrAvakapratikramaNasUtracUNi: 1183 varSe vijayaH (1) vRttiH yazodevarutA 1180 varSe 2700 / siMhAyA 459. / 28. piNDaniyuktisUtram 708 / (21) zrAvakapratikramaNastravRttiH 1222 varSe zrIcaM. (1) vRttinAsta 4000 / drIyA 1950 / ! (2) laghuvRttirAdyA, tatrAdyAni 1350 hAribhadrANi, Aho I Shrutgyanam Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] prAcIna jainagraMthasUcI zeSANi tu 1750 devAcArya ziSyavIrAcAryaru. (5) saMdehaviSauSadhivRttiH 1364 varSe jainprbhii| tAni 3100 / | 38. mahAnizIdhasatraM laghu-madhyama-vRhadvAcanam 3500, (1) vRttirmalayagirIyA sUtramizrA 7500 / 4200, 4544 / / 29. uttarAdhyayanaM par3haniza idhyayanamayaM satrama 2000 / 39. paMcakalsamadha 133 (1) niyuktiH 700, gAthA 6.7 / (1) niyuktinAsti / (2) cUrNioMvAliyamahattaraziSyarutA 5900, 5050 / / (2) bhASyaM saMghadAsagaNikRtam gAthA 2574,3035 / ( 3 ) laghuvRttiH 1129 varSe deveMdragaNyaparanAmazrInemi (3 ) cUrNiH 3000, 3136 / candra sarIyA satrA 14.00 / 40. jItakalpasUtra jina bhadrIyam gAthA 105 / (4) zAntyAcA yA vRhattaH sUmizrA 18000 / (1) bhASyam 3125 nAsti / 30. nizIthasUtra viMzoddezamayam 812, 950 / (2) cUrNi: siddhasenIyA ... / (1) bRhadbhASyam 12000 / (3)cUrNiTippana bhagu0 gu03 vinA na / (2) bhASyam 7000 / (4) vRttiH 1224 varSe zrItila kIyA 1800 / (3) nizotha-cUrNi-sUtra-bhASyANi 28000 / (5) jItakalpavivaraNaM saMkSiptagamAnikArUpam 'siri(4) nizIdhacUrNivizoddezavyAkhyA 1173 varSe pArzva vIrajiNaM namiuM' iti 543 / devagaNirutA 110. naasti| (6) zraH jItakalAsya sUtra-vRttI zrItilakIye gAthA (5) nizIthaviMzatamoddezavRttiH 1171 varSe zrIcandrI 30 vRtti0 115 / yA 1100 / (7) yatijItakalpasya zrIsomaprabhasUrIyasya vRttiH sA3.. kalpavizeSacUrNa: 31000 / dhuratnasUrIyA 5700 / 32. kalpacUrNi: 1270. / (8) zrAddhajItakarUpasya tapAzrIdharmaghoSasUrIyasya vRttiH 33. kalpavRttiH sUtrabhASyagarbhA. AdyAni 46.. malayagi zrIsomatilakasUrIyA 2600 na / rIyANi, zeSA tu 1332 varSe tapAkSemakIrtIyA | 41. nanda sUtram 700 / 42000 / (1) carNi: 733 varSe kRtA, stambhatIrtha vinA naasti| 34. vyavahArasutraM dazoddezakamayam 373 / (2) laghuvRttirnAsti 2300 prmaannaa| (1) bhASyam 6400 / (3)nandIbRhadvRttirmalayagirIyA 7732 // (2) cUrNi: 12000 (4) Tippana zrIcandrIyamAdyAvRttisatkam 3300 / (3) vyavahAravRttiH sUtra bhASyagI malayagirIyA 42. anuyogadvArasUtram gAthA 1604 // 33625, 34625 / / (1) cUNijinadAsamahattarIyA 2265 / 35. kalpasUtraM SaD-uddezamayam 473 / (2) laghuvRtti sti| (1) bRhadbhASyam 12000 / (3) bRhadvRttirmaladhArihemacandrIyA 5000 / (2) bhASyam 760. / 43. AturapratyAkhyAnam gAthA 84-134 / (3) vizeSacUrNiH 1100 / (1) AturapratyAkhyAna vRttirAJcalikabhuvanatuMgasUrikatA 36. dazAzrutaskandhasUtra dazadhyayanamayam 2106, 2225 / 63 dhyAnakanAmagoM 420 / (1) niyuktiH 154, 220 / 44. mahApratyAkhyAnasUtram 143 / / (2) cUrNiH 4321 / 45. devendrastava: gAthA 303 / / 35. paryuSa gAkalpasUtram 1216 / 46. taMdulavicArikam 400 / (1) niyuktiH gAthA 68 / 47. saMstArakaH gAthA 121 / (2) carNiH 700 / 48. bhaktaparijJA 171 / / (3) kalpaniruktaTippanakaM vinayacandrasUrirutam 158 / / 49. bhArAdhanApatAkA, 1078 varSe vIrabhadrAcAryarutA 993 / (4) kalpaTippanakaM pRthvIcandrIyam 640 / / 50. gaNividyA gAthA 85 / / Aho Shrutgyanam Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka-pariziSTa [bhAga 1 51. aMgavidyA SaSTiadhyAyAtmikA 9000 / 73. paJcAstikAyasaMgrahA'bhadhasamayasya vRttiH, amRtacandra52. cautaraNama gAthA 64 / sUrIyA deva [ pattana ] vinA na / (1) causaraNavRttaH AJcalikabhuvanatuMgasUrIyA 800 / 74. pravacanasAra sya vRtti, amRtacandrasUrIyA deva0 vinA na / 53. dvopasAgaraprajJapta: gAthA 223 zlokA: 200 / 75. pAJcasUtraM prAkRtamUlam. sUtrANi 210 / 54. jyotiSkararavRttiH sasUtrA malayAgirIyA su. 1850 (1) vRttizca hAribhadrI 880 / vR. 5000 / 76. paJcavastukasUtraM hAribhadram, 1694 / 55. maraNasamAdhiH ga thA 656 / (.) paJcavastuTIkA hAribhadrI, 5050 / / 56. tIrthIdvAraH gAthA 1233 / 77. paJcAzakAni 19, hAribhadrANi, 1184 / 57. siddhaprAbhRtasUtra-vRttI, sutram 120, vRttiH 850 / (1)pazcAzakavRttiH 19, navAgaabhayadevaH 1524 58. nirayavibhaktiH 20. nAsti / varSe rutA, 7480 / 59. candravedhakam 174 / (2) AdyapaJcAzakacUrNiH, 1972 varSe yazodevIyA 60. ajIvakalpaH gAthA 42 / sabhAvAcyA, 3300 / 61. gacchAcAraH gAthA 138 / 78. SoDazaka sUtraM hAribhadra, 330 / 62. vArastavaH gAthA 43 / / . (1) SoDazakavRttiH, 1500 / 79.32 aSTakavRttiH 1080 varSe jainezvarI, 3374 / __Agametara-caraNakaraNAnuyogAdigranthAH / 63. vasudevahiDiprathamakhaNDam saMghadAsavAcakarutam 11000 / 80. dharmasUtrASTika 32 sUtre hAribhadre 273, 256 / 64. vasadevahiDidvitIyakhaNDaM aparAcAryakRtaM 6600 / 81 dharma,bandavRttimonicandrI, 3000 / 65. vasudevamadhyamakhaNDaM sasaMgrahaNIkaM 9000 / 82. yogadindusUtraM hAribhadraM, 520 / 66. RSibhASitAni 451850 / (1) yogavinduvRttiH 3620 / 67. khaNDa-pRgala-nigoda-bandha-patrizikAyattayotasiMhasara 83. prazamarativRttiH 1185 varSe haribhadrIyA, 1800 / vistaaritaaH| 84. zrAvakabhaGgakAdi-vicAra gAthAdivRttirvijayadevasari68. tasvArthasUtraM aumAtvAta 225 / . kRtA, 557 / (1) bhASyaM vRttirUpaM / 85. darzanasattarI hAribhadro, gAthA, 120 / (2) TIkA bhAsvAmiziSyasidsenIyA bhASyavyAkhyA. 86. jIvasamAsavRttirmaladhArihemacandrIyA, 6627 // rUpA 18282, 22282 / 87. navatazvagAthAnAM devaguptIyAnAM bhASyasya navAgama(3) tatvArthalaghuvRttiH digambarI deva. vinA nAsti / bhayadeva yasya vRttiH 1174 varSe yazodevI, 2400 / 69 zrAvakaprajJaptisUtraM aumAsvAtaM 400 / 88. " egavihaM sammaruI' ityAdi samyaktva gAthA. (1)vRttihAribhadro 2330 / vRttiH, 105 / 70. vizeSaNavatIsUtraM jinabhadrakSamA zramaNakRtaM gAthA 13889. vicArasAraprakaraNaM pradyAna sUri kRtaM sopayogi, bahusaMgraha (1) vizeSaNa-vRttinAsti / gAthA, 897 // 1 pravacanasArodvArasatraM 276 dvArarUpaM nemicandrIyaM zlokaH 90 90.pavayaNa saMdohaH ............. / (1) pavayaNa saMdohavRttiH .......... / 2000 gAthA 16.6 / (1) vRttiH 2000 mitasUtragarmA, 276 dvArA, 1242 92 yoniyAbhRtaM varAit 600 dhArasenam / | 91. sidvipaJcAzikAsUtra-vRttI tpaashriidevendrsuuriiye-71.| varSe siddhasenasaritA 18500, 16500 / 93. piNDavizuddhisUtraM jaivllbhm-gaathaa-1.3|| (2)viSamapadaTIkA bhRgu. vinA n|| (1) vRttiH 1176 varSe yshodevii-2...| (3) dharmasaMgrahaNIvRttirmalayagirIyA, sUtra mizrA,... (2) dIpikA laghuvRttirUpA-550 / 10500 prtyntre| (3) *aNuvRttiH 1100 varSe zrIcandrapriyA 4400 / 72. samayasAraTIkA amRtacandrasUrIyA bhRgu [ purama ] deva * pratyantare ' anuvRttiH 1176 varSe yazodevI-2000 / [ pattanaM] vi [nA ] n| (vRttiH 1180 varSe zrAcandrasUrIyA 4400' / Aho! Shrutgyanam Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2] prAcIna jainagraMthasUcI 94. krmprkRtisuutrm-gaath-475| kavRttayaH 5 sUtra kAratapAzrIdevendrasUrIyAH, 1481, (1) TIkA malayagirIyA ssuutraa-8000| 130, 185, 2800, 4240 / (2) vedanAdi 8 karaNavAcyA cuurnn:-7000| 114. sattaciNasta / (3) karmapratiniTipanakaM municandrAyam 1920 / 115 sattarITIkA prArutA zrAcandragANimahattarIyA 2300, 95. paJcasaMgrahasya zataka-saptatikA-kaSAyaprAbhUta-satkarma- 2228 / karmapraruti-saMgrahAtmakasya vRttiH sUtrakAracandrArSaH | 116. sattAreTippanakama, kharatararAmadevagANarutam, gAdhA, . rutA, pattanaM vinA na (1) paJvasaMgrahavRttirmalayagirIyA ...... / 117. sattagaTIkA mlygiriiyaa.......| 96 dapakamaMgrahavRttirmalayadIpakam ( ? ), prAk tulya daiga 118. sattarIbhaHSyaM nAsti / ___mbaram , bhR0 de0 vinA n| 119. bRhatsaMgrahaNIsUtraM jinabhadragANarutam, gAthA, 530 / 97. bRhakamIvAkavRttiH paramAnandarutA-96. / (1) bahasaMgravRttiH1139varSe zAlibhadrI 280098. bRhatkarmavipAkaTippanakam-udayaprabhasUrIyam 420 / 99. bRhatkarmastavavRttiH zrIgovindAcAryarutA 1009- (2) bRhatsaMgrahaNIvRttirmAlayAgarI 5000 / 109. (3) laghugrahaNAMvRttiH, 'nAmauM arisaMtAI' tti, 100. bRhatkarmastavaTippanaM vRttirUpam udayaprabhasUrIyam maladhAridevabhadrIyA 3500 / 292 / 120. bRhatkSetrasamAsavRttiAlayAgarI 7887 / 101 bRhadvandhasvAmitvavRttiH 1172 varSe haribhadrIyA- 121. bRhatkSetramAsavRttiH siddhisUrIyA *1192 varSe, 560 / 3000 / 102. vAtuvicArasArAkhyabRhatpaDazItikastha jainavallabhasya | | 122. bRhatkSetrasamAsavRttiH, 1233 varSe devabhadrIyA 1000, vRttiH prArutA rAmadevI 805 / stmbhne| 103. AgamikavastuvicArasArA'paranAmakasya jinavallabhI- 123. bRhatkSetrasamAsaladhuvRttinAsti / yasya bRhatpauzItikasya vRttirmAlayagirI 2140 / 124. laghukSetrasamAsavRttiharibhadrasUrIyA 511 / 104. bRDatyatakavRttamaladhAri-hemacandrIyA 3740 / 125. kSetrasamasasUtra saMskRtamAnhika catuSTayarUpam umA105. jinavallabhIyasya sArdhazatakasya sUkSmArthavicArasArA svaativaackrutm.......| parAkhyasya vRttiH 1172 varSe haribhadrayA 850 / (1) vRttiH , 2880 / 106 sukSmArthavicArasArAparanAmaka-jinavallabha yasAdhazataka- 126. jambUdvIpasaMgrahaNI vRttiH 150 / vRttiH 1171 varSe dhanezvarIyA 3700 / 127. vItarAgastavAH ........ / 107. zatakacUrNi: 2380 / (1) vRttiH prabhAnandI 2125 / 108. zatakaTippana kam-udayaprabhasUrIyam 974 / 128. zobhanastutayaH 96 / 109. Agamika vastuvicArasArasya ' bahataSaDazItika' (1) vRttiH paM. dhanapAlarutA, 950 / iti prasiddha nAmno jainavallabhasya vRttiH-yazodevIbhadra- 129. dhanapAlapaJcAzikA / sUrIyA (?)-1630 / (1) dhanapAlapaJcAzikAvRttiH prabhAnandasUrIyA 640, 110. sUkSmArthavicArasArA'para khyasArdhazatakavRttaH Tippana kam 1400 / | 130. 'nimmalanahe vi' iti vIrastavasya paM. dhanapAlaruta. 111. ghukSmArthavicAra rArUpasArdhazatavRttiH praarutaa| sya vRttiH sUrAcAryakratA 225 / 112. AgamikavastuvicArasArAkhyaSaDazItikavRttiH 1173 | 131. bhaktAmarapradIpikA bhRgupuraM vinA nAsti / __ varSe haribhadrasUrIyA 850 / 132. bhaktAmarastavavRttiH guNAkarAcAryaH 1426 varSe 113. navyakarmavipAkavRtti-navyakarmastavavRtti-navyabandha rutA, 1572 / svAmitvA'vacUrNi-javyaSaDazItika vRtti-navyazata-- 133.' janena yena' stutivRttiH 305 / svAli Aho! Shrutgyanam Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka-pariziSTa [ bhAga 1 134. 'namendramauli ' ityAdi ba bhaTTistutayaH 96 / / 155. zatrujayAdi 63 tIrtha lpAH saMskRtaprakRtAH, (1) vRttiH sahadevakRtA 735 / 1385 varSAdau jinaprabhasUrikatAH prasiddhatIti135. yatrA'khila 58, zretIrtharAja 4, jayavRSabha 28 hyavAcyA: 3503 / / * stutayaH, zastA zamA 4, yUyaM yUyam 4, devendrairani- 155. zatrujaya mAhAra, kalpitaprAyam, Adhunikadhane zam stotravRtta':, sattarisayaThANaM 359, kSetrasamA- shvriiym| saH 381, aMziveyam, ityAdistavanAni ca zrIsoma- 156. zatrujaya kalpaH, pAlittathasArarutaH, pattanaM vinA na / tilakIyAni 1100-70-600--250-~-210 157. gautamabhASitAni kAvyAni 42 prAkRtAni / 1980 / | 158. vivekavilAso jinadattasUrizto dvAdazIlAsAtmakaH 136. ajitazAntistavavRttiH, zrIgovindIyA 300 / 159. somanIti: somdevsuuriktaa| 137. zraajitazAntistavavRttiH deva vinA na / | 160. zatapadI 117 padArthamayI AJcalikaraNItA 1294 138. jayatihuaNavRttiH 25. / varSe mahendrasiMhAcArya kRtA 5450 / 139. ajitazAnti-bhayahara-uvamagga-taM jayau-simgha 161. nijatIrthakakasmitakumatanirAsA'paranAmakatattvabodhaSa bhava-bhayarahiyaM-ullAsikkama- saptasmaraNavRttiH 1365 karaNaM haribhadrIyam AJcalikapaurNimamatacchita varSe jainaprabhI 2237 / 5040 / 140. upasargahara-bhayaharastavavRttA upasarga. vRttiH 300 162. AcaraNAzatakaM caraNasahasrodadhisatkaM zatapadIpUrva bhayahara0 vRttiH 16. | devapattanaM vinA na / pakSarUpam / 14.. 'aiMdrasyeva ' ityAdi laghustavavRttiH 300 / 163. zrAvakasAmAcArIvRttirdevaguptAcA yA 1200 / 142. dharaNorageMdrastavavRttiH / / 164. pravacanapAkSikAdi 25 adhikArapratibaddhA AlApakAH 143. siddhasenarutAH 20 dvAtriMzikAH 50 / 1443 varSe zrAkulamaNDanasUrIyAH / 144. 24 jinastavA: 24, 6, 6 gAthAmitApravyavanAdi 165. tapAsAmAcArI 700 / 15 vstuvaacyaa:| 166. sAmAcArI 136 adhikArA maladhAridevaprabhasUrIyA / 145. 24 minastavAH 24, 8, 8 gAthA:, cyavanAri 39 167. sAmAcArI subodhA sarvAnaThAnagocarA dhanezvaraziSya-- vAcyA maladhAridevaprabhIyAH / zrIcandrIyA 1450-1221 / 146. javugurukatajinazatakavRttiH AzAMbarI sasUtrA 1025 16 168. sAmAcArI anekavidhA gacchAMtarIyA / varSe rutA zAMbamuninA, atra krama kara-mukha-vAg-varNana 169, upadhAnasvarUpaM zrIdevamarikatam / rUpAH 4 paricchedAH, sUtrakAvyAni 100 170, upadezamAlAvRttiH prArutA kRssnnbshissyjysiNh1550| . sUrikatA 913 varSe / 147.samantabhavakata-'svayaMbhuvA bhUtahitena bhUtale samanjasam' 171. upadezamAlAvRttiH sidgIyA heyopAdeyetyAdikA / ityAdi 24 jinastavAH 24, vRttayaH digambaraprabhA. 172, heyopAdeyetyAdikaiva kenApi kathAbhiyojitA saM. candrIyAH 1541 500, 9500 / 148. ArAdhanApatAkA anekadhA somaprabhAdisUryAdi | 173. upadezamAlAkarNikA 1299 varSe audayaprabhI sasatrA rutAH / 12274, asUtrA-11411 149. ArAdhanApatAkA AJcalikatA 931 // 174. doghaTTI upadezamAlAvRtti rAtnaprabhI saM0 123 varSe 150 samadaNDikA gAthA 92 / asUtrA 11150, sasUtrA 11829 / 151. dUsamavicche yadaNDikA 2.4 / 175. upadezamAlAlaghavRttiH siddharSIyA 3586 / 152.dusamadaNDikA 112 / 176. upadezamAlAvRttiyogadeyetyAdikA zrIsiddhasUrIyA 153. vyucchedadaNDikA gAthA 173 / 4160 / dvitIyA tR yogasAragaNirutA / pratyantare 'patAkA' zabdo nAsti / 1 pratyantare chidram / Aho I Shrutgyanam Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jainagraMthasUcI aMka 2] 177. puSpamAlAvRttirmaladhAri-sUtrarut- hemacandraH 1175 varSe kRtA 13868 // 178, dharmopadezamAkA vRttiH 1190 varSe munidevIyA 6800 / 179. dharmopadezamAna laghuvRttiH 915 varSe jayasiMhIyA | 180. dharmo pradezamAlA vivaraNaM stambhatIrthaM vinA na / 11. bhavabhAvanAvRttiH, sUtrakRt - maladhArI- hemacandrIyA 1170 varSe 13000 / 102. dinarutyavRttiH tapAzrIdevendrIyA 12820 / 183. dharmaratnavRttiH tapa zrIdevendrIyA zrAddha 21 guNAdi vAcyA 9700-9682 / 184 hitopadeza mAlAvRttiH sUtrakAra- prabhAnanda- bhratR paM0 paramAnandayA 1304 varSe 9500 / 185. samyaktvavRttiH sUtra kAra candraprabhasUri- saMtAnI - zrI. tilakIyA 1277 vArSikI 8000 | 186. samyaktravRttiH prAkRtakathAgarbhA 12000 | 187. darzana zuddhi vRttirdevabhadrasUri 3000 / 188, darzanazuddhiH saMdehaviSauSadhInAmnI gAthA 262 / 149. ' mANussakhitte ' ti vivekama jarIvRttiH 1223 varSe akalakadevayA / 190 vidhekama jarIvRttipalicandrI 8.00 / 191. upadezakandalIvRttilacandrI 7600 / 192. zIlopadezamAlAvRttiH 1294 varSe rudrapallIya tila kIyA / 193. yogazAstra 12 prakAzavRttirhemI 1200 -12300 / 194. yogezAstra kevala 4 prakAzavRttiH 195. upadezapadasUtraM hAribhadram 1040 / ( 1 ) upadezapadavRtti: 1174 varSe maunicandrI sUtragarmitA 15500 / 196. saMvegaraMgazAlA 1175 varSe navAMgA'bhayadevavRdhdabhrAtRjinacandrIyA 10053 / 197. vandana kulakavRttiH zrI jinakuzalasUritA 4370 pApAtra na ( ? ) / 19. viSayavinigrahaku vRttiH 1337 varSe mAlacandrI 10008 stambhatIrthaM vidAna / 199. navapadavRttirdevaguptAcAryAdibhiH 1073 varSe kRtA 201. navapadavRttiH kulacandrAdikatA 1073 vArSikI 2600 / 202. navapadavRttiH 1165 varSe yazodevopAdhyAyakRtA 9500 / 2170 / 200, navapadavRttiH 1073 varSe jinacandrAgaNyAyaiH kRtA2210 / 203. abhinavanavapadavRttiH 1182 varSe sUtrakAradevendrIyA 9000 / 70 | " 212. ' isimaMDala ' ityAyaRSimaNDalastavaH gAthA 271 / soma- 213. ' isimaMDala ' iti RSi maMDalavRttiH 4614 / 214. bhaktibhara ' iti RSimaNDalasUtram 204 / ( 1 ) asya vRttiH AMcalikabhuvanatuMgIyA / 215. gautamapRcchAvRttiH kharatara zrI tilkopaadhyaaykRtaa5600| kathAnuyogagraMthAH / 204. bhagavatIdvAdazazatakagata tRtIya uddeza satkajayantIpraznottarasaMgraha prakaraNasya mAnatuMgIyasya vRttirjayanticaritravAcyA prAkRtamUlA 1260 varSe mAlayaprabhI 6600 / 205. ThaNavRttimasUrigurudeva candrIyA, tatsUtraM pradyumnas rekatam 13000 ( vRttimAnam ) / 206. dharmopadezana karaNaM prAkRtamUlaM - bahukathAsaMgrahU~ 1305 varSe yazodevIyam 8332 / 207. pavajjAvihANavRttiH 1338 varSe pradyumnIyA 4500 / 208. pavajjAvihANavRttiH jaina bhI 248 / 209. dharmavidhiprakaraNavRttiH jayasiMhasUrikRtA 11142 / 210. dharmavidhiprakaraNavRttiH 1296 varSe udayasiMhAcAryAMyA 5520 / 211. RSimaNDalastavaH saMskRte merutuMgasUritaH kArikA 216. kathAkozasUtram gAthA 239 / ( 1 ) kathA kozavRtti: 1108 varSe jainezvarI 6000 / 217. kathAmaNikozavRttimacandrakRta 41 adhikArasUtra - vyAkhyArUpa 1190 varSe amradevI / 218. zIlabhAvanAvRttiH 1229 varSe raviprabhI 9570 / 219. kathAratnakoza: samyaktvAdi 50 adhikAra : 1158 varSe devabhadrasUyaH 12300 / 220. dharmAkhyAnakakozavRttiH prAkRtabahukathAmayo pattanaM vi nA na / 221. dAnopadezamAlAvRttiH patrANi 71 / Aho! Shrutgyanam Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 222. praznottaramAlAvRttiH 1429 varSe devendrasUrikatA / 223. upadezacintAmaNiH 1436 varSe AMcalikaja gazekharasUrikatA 12093 / jaina sAhitya saMzodhaka -pariziSTa 224. zrIAdinAthacaritraM prAkRtam, jayasiMhadevarAjye 1160 varSe vardhamAn sUriracitam 11000, 12000 / 225. zrIAdinAthacaritraM saMskRtaM saMprati na / 226. zrI ajitacaritaM saM0 na / 227. zrI ajitacaritaM prAkRtaM na / 228. zrIsaMbhavaca0 saM0 na / 229. abhinandanaca0 saM0 na / 233. padmaprabhacaritraM prAkRtaM na / 234. supArzvacaretaM saMskRtaM na / 235. supArzvacaritaM 1199 varSe lakSmaNagaNikRtam gAthA 8700 zlokAH 10138-10988 / 231. candraprabhacaritam, saM0 1302 varSe sArvanandam 6141 / 237. caMdraprabhacaritaM saM0 prA0 1264 varSe deveMdrasurIyam 5325 / 238. caMdraprabhacaritaM pra0 yAzodevam 6400 1 239. caMdraprabhacaritaM kRtam 4911 / 230. abhinandanaca0 prA0 na / 257. zAMticaritaM prA0 gadyapadyamayam 1160 varSe zrI hemasU 231. sumaticaritaM saM0 na / rigurudeva candrasUrIyam 12100 | 232. sumaticaritaM praH0 mukhyaM somaprabhayaM kumArapAlarAjye 254. zrIzAMticaritaM saM0 zrImaNibhadrasUriNA 1402 varSe kRtam 9621 / prA0 zrIkumArapAlarAjye hAribhadram 8032 / 240. suvidhivaritaM prA0 na / 241. suvidhicaritaM saM0na / 242. zItalacaritaM saM0 na / 243. zItalacaritaM prA0 na / 244. zreyAMsacaritaM saM. 1332 varSe mAnatuMgAcAryaiH kRtam, 5124, stambhatIrthaM vinA na / 245. zreyasacaritaM prA0 devabhadrayim 11000, stambhatIrtha vinA na / 246. zreyAMsacaritaM prA. ajayasiMhadevarAjye haribhadrAcAryakRtam, gAthA 6584, stambhatIrthaM vinA na / 247. vAsupUjyacaritaM saM0 1199 varSe vardhamAnAcArya kRtam 5494 / 244. vAsupUjyacaritaM prA. cAMdraprabham hemasUryAdizodhitam 8000; stambhatIrthaM vinA na / [bhAga 1 249. vimalacaritaM saM0 na / 250. vimalacaritaM prA0na / 251. anaMtacaritam prA0 gAthAbaddhaM 1216 varSe zrInemicandrasUrIyam gAthAH 12000 | 252, dharmacaritaM saM0 nemicaMdrIyaM na / 253. dharmacIrata prA0 na | 254. zAMticaritaM saM0 1332 varSe maunidevam 4885 / 255. zAMticaritaM saM0 mANikyasUyam 5574 | 256. zAMticaritaM saM* paurNa- ajitaprabhasUribhiH 1317 varSe kRtam 6272 / 259. kuMthucaritaM saM0 vibudhaprabhasarikRtam 5555 / 260. kuMthucaritaM prA0 na / 261. aracArataM prA0 na / 269. aracaritaM saM0 na / 263. mallivaritaM prA0 1175 varSe jainezvaram 5555 / 264. mallicaritaM saM0 zravinayacandrIyam / 265. mallicaritaM bahuprAkRtaM haribhadrIcaM kumArapAlasame taM gAthAkAzyamayaM granthAyam 9000 / 266. munisuvratacaritaM saM. paurNa* muniratnasUrikRta 20 sthA nakakathAkalitam 5185 / 267. munisuvratacaritaM prA. 1193 varSe caMdrasUriziyaM gAthA 10994 / 268. munisuvratacaritaM bahukathAnakaM 9 bhavaM vinayacaMdrasUrIyam 4552 / 269, namicaritaM saM. na | 270 namicaritaM prA. na / 271. nemicaritaM prA. 1216 varSe haribhadrAcAryaiH kRtam 8032 / 272. nemicaritaM prA. bhavabhAvanA vRttyantargatamantaraMgavaktavyatAmizram 5102 / 273. nemicaritaM prA. gadyapadyamayaM 1233 varSe devasUriziSya. ratnaprabhIyam 12600 // 274. pArzvacaritam saM. sarvAnaMda sUrikRtam / f pratyantare 1322 varSe / Aho ! Shrutgyanam Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 2 ] 275. pArzvacaritaM saM. 1218 varSe bhAvadevasUrikRtam 6774 6400 / 276. pArzvacaritaM saM. mANikyacandrasUrikRtaM 1276 varSe 5278 / 277. pArzvacaritaM prA0 1165 navAMga abhayadeva prathamazizyadevabhadrAcAryaiH kRtam 9000 / 278. pArzvacaritaM prA0 dazabhavavAcyaM gAthA 2564 prathAam 3200 / 279. mahAvIracaritaM saM0 na / 280. vIracaritra prA. 1139 varSe guNacandragaNikRtam 302 sItAcaritaM prA0 31001 prAcIna jaina graMthasUcI 12000 / 281. vIracaritraM prA0 1139 varSe nemicaMdrasUrikRtam 12000 282. vIracaritraM prA0 1135 varSe nemicaMdrasUrikRtaM 2810 2400 / 243. mahApuruSacaritaM mu0 prA0 zalAkA puruSavRttAcyaM 925 varSe zIlAcAryaiH kRtam 10000 / 24. mahApuruSacaritraM prA0 63 zalAkA puruSa vRttavAcyaM AmrakRtam gAthA 8790, zrIkAH 10050 / 285. kathAvalI prathamaparicchedaH, prA0 mu0 24 jina- 12 cakrayAdiharibhadrasUriparyaMtasatpuruSacaritravAcyo bhAdre zvaraH 23800 / 286. triSaSTiH zrI RSabhAdi 63 mahApuruSavRttapratibaddhA zrIyA saMpUrNA / 287. triSaSTIyaM zrIAdicaritaM kevalaM 5000 / 188, triSaSThIyaM rAmAyaNaM pRthak 3714 | 279. triSaSTIyaM nemicaritaM 4965 / 290 tiSaSTIyaM pArzvacaritaM 1600 / 291. triSaSTIyaM mahAvIracarilaM 3492 pratyantare 5161 devagiri / 292. pariziSTaparva 3460 / 293. triSaSTigataM nalacaritre 1177 / 294. padmAnandamahAkAvyaM 24 jinavRttarUpaM paM 0 amaracandrakavikRtaM 18 sargarUpaM 8191 / dU anAmikArthe 3300 / 298. 11 gaNadharacaritraM saM0 svaratara devamabhyupAdhyAyIyaM 6500 / 299. harivaMzacaritaM saM0 nepyAdibahuvRtta vAcyamAdyantarahita zlokAH 9000 / 295. zrIpArzva 10 gaNadharacaritrANi prA0 mukhyAni 4350 29. amamajinasya bhASinazcaritra muniratnasUribhiH 1252 varSe kRtam / 297. puNDarIkacaritraM saM0 1372 varSe kAmalaprabha, svaci 300. harivaMzacaritaM saM0 mandikavikRtaM purANabhASAnibaddhaM nemyAdivRttavAcyaM 9000 1 301. padmacarita prA. vIrAt 530 varSeSu gateSu vimalasUribhiH kRtaM mukhyaivairAgyarasa 10550 / 303. sItAcaritaM dharmAdharmazAstragataM prAkRtaM 3400 / 304. pratyekabuddhacaritaM 1261 varSe zrI tilakIyaM 6050 / 305, jambUsvAmicaritaM prA0 82 ( ? ) varSe gAthA 1644 / 306. jambUsvAmicaritaM prA0 saMdhyAdivadhe 1096 varSe va sAgaradattena kRtaM 2600 / (1) tasya TippanaM 1100 / 307. pRthvIcandracaritaM prA0 mukhyaM gAdhAdimayaM 1971 varSe zAntisUribhiH kRtaM 7500 / ( 1 ) pRthvI0 TippanaM 1226 varSe kAnakacandra 1100/ ( 2 ) pRthvI0 caritra saMketo viSamapadamyAkhyArUpI ratnaprabhasUritaH 595 / 313. kumArapAla pratibodha: saM0 1575 / jampramukhA''ryarakSitAntapuruSavAcyaM 314. munipaticaritaM prA0 1172 varSe hAribhadrIyaM gAthA 644 zlo0 805 / 315. munipaticaritra [saM0 1005 varSe jambUnAga munikRtaM 3200 uddrR0 2700 / 316. mahIpAlacaritraM stambhatIrthaM vinA na | 308. bhramarAdityacaritraM prA0 muLe hAribhadraM gAthA 1.0.0 309, samarAdityacaritraM saM0 1324 varSe pradyumnIyaM 4874 | 310. pANDavacaritraM saM0 maladhAri devaprabhasUrIyaM 9884 / 311. prabhAdakacaritaM saM0 vajrasvAbhipramukhaprabhAvakAcAryavRtta . vAcyaM 1334 varSe prAbhAcandraM 5774 / 312. kumArapAlapratibodha: bahuprA0 zatArthisomanabhasUribhiH 1241 varSe kRtaH 8500 / 317 upamitabhavaprapa bodvAraH saM0 devasUrikRtaH 2370 / 318. upamitaprabhavaprapaJcAsArasamuccayAM vArthamAna : 1460 / 319. upamitasArodvAraH saM0 1998 varSe zrIcandraziSyadevaprasurIyaH 5730 / Aho! Shrutgyanam Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka - pariziSTa 10 320. kuvalayamAlA prA0 mu0 435 varSe udyotanasUrIyA 13000 / 321. kuvalayamAlA saM0 ratnaprabhamukhyA 3894 / - 322. bhuvanasundarIcaritraM prA0 gAthAbaddhaM nAharakulazravijayasiMhAcAryaiH 975 varSe kRtaM gAthA 8911 323. harivikramacaritraM saM0 AgamikajayatilakasurIyaM / 324. sulasAcAtraM saM0 AgamikajayatilakasurIyaM / 325 malayasundarI kathA saM0 Agamika vyatilakIyA 2430 / 326. malaya sundarI kathA prA0 na / varSe 327. manoramAcaritraM prA0 mu0 gAdhAmayaM ca 1140 zrI abhayadevasUrIziSya - vardhamAnasUrIyaM 15000 | 328. saptakSetrI nAmakathA 1178 varSe guNAkIyA 7200 / 329. sudarzanAcaritra prA0 tapAzrIdeveMdro gAthA 4052 / 330. mRgAvatIcaritraM maladhAri devaprabhasUrIyaM 1873 / 331. surasundarakithA 16 paricchedA dhanezvaramunikatA saMvat 3095 varSe gAthA 4000 / 345. damayantI kathA 2, 50 (1) 346. saubhAgyasundarI kathA | 347. jinadattakathA 1200 / 148, kathAratnasAgaraH 15 taraMgAtmako maladhArinaracandra sUrayaH 15 kathaH / 349. dhanvazAlibhadracantriM pUrNabhadragaNinA 1285 varSe taM zlokAH- 1460 / [bhAga 1 350. sthUlabhadracaritraM tapAjayAnandasUritaM zleokAH 684 // 351. pavAkhyAnakaM pUrNabhadrAcAryaiH 1255 varSe zodhitam 4600 / 352. pradyumnacaritraM zAmbacaritre 1070 / 353. prabandhacUDAmaNirmerutuGga sUrayaH 3504 / 354, 24 prabandhAH 84 kathA | rAjazekharasUyAH / 355. lIlAvatIkathA bhUSaNabhaTTasutarutA''dya rasa mizritA caM parasamayagatA gAyAH- 1439 / 356. kathApustikA anekavidhakathAbhiranirdiSTanAmikAbhiru petAH / 357. kathApustikA vividhAH / 332. bRhatpUjASTakaM ratnacUDakathayAM'kitam | 333. ratnacUDakathA pUjAphalavAcyA nemaprabhAcAryayA 3500 / 334. pUjaSTakakathA prA0 1060 / -335. pUjASTakakathA saM0 na / 336. vijayacandra kevalikathA pra 0 pUjASTaka kathAgarbhA 1127 varSe candraprabhasUrIyA 4700 gAthA 3910 / 337. vijayacandra kevalakathArahitAstadgatAH pUjASTakakathAH prA0 / 338. kaumudIkathA jainarutA 1600 / 339. paJcamI kathA dazakathAnakAtmikA prA0 mahezvarasUrIyA 362 anekAnta * vRttiharibhadrI 8250 | ( 1 ) taTTimpanakaM maunicandram 2000 / 363. syAdvAdaratnAkara sUtraM 8 20.4 / 340. narmadA sundarIkathA 1700 / 341. jayasundarIkathA prA0 na / 342. sarvAMgasundarIkathA prA0 2675 / 343. RSadattAcaritraM prA0 na / 344. kusumasArakathA nemicaMdrAcAryaiH 1099 varSe kanAgA thA 1700 / nyAya - tarkagranthAH / 358. sammatisUtraM siddhasenadivAkarakRtam gaH0 ( 1 ) sammativRttimatra vArdikatA- 700 / ( 2 ) sammativRttiH kANDatrayopetA pradyumnaziSyaabhayadevAyA 25000 / ( 3 ) sammativRttiranya kartRkA / 359. pramANa kalikAkhyavArtikasUtra - vRttI zAntyAcAryAye, sU0 60, 0 2873 / 360. nayacakravAlavRtti melavAdI dvAdazAranaya cakratumbasUtravyA khyArUpA sasUtrA 18000 / 361 anekAntajayapatAkAsUtraM hAribhadraM sadasadAdi 4. kAraM - 3600-3500 | 170 / Aho! Shrutgyanam paricchedaM vAdizrodevasUri vAdizrIdevasUrikRta kRtam // 364. syAdvAdaratnAkara AchaNiyA 36000, prathamakhaNDaM vinA / ( 1 ) ratnAkarAva tArikA''khyA tallaghuTIkA ratnaprabhIya 5000 / ( 2 ) tahippana na / 365. nyAyAvatAra mUtraM siddhasenIyam / ( 1 ) tadvRttirddhAribhadrI ya, sU0 32, vRttiH 2073 / ( 2 ) vyAyAvatAravRttiH siddhayAkhyAnikakRtA ! Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna jainagraMthasUcI 366. AptamImAMsAlaMkAranAmA'TamahasrAtarko vidyAnanda- 392. AptaparIkSAvRttistattvArthasUtrAdyazle'kavyAkhyArUpA / sUrIyaH 8000 / 393 pArIkSA ca patravAkyaprakAravyAkhyA / 367. pramANamImAMsAsUtra-vRtI hemasye mu0 ........ / | 394. prameya kamalamArtaNDo disambaroyaprabhA candrAyaH 368. anekAntavAdapravezo dvAribhadraH-700-730 / / 11... / 169. sarvajJasiddhaprakaraNaM hAribhadram 300 / 395. anyAtmataraGgiNITIkA digamba ytkkyaa| 370. dravyAlaMkArastarkaH paM0 rAmacandraguNacandra rutaH 400 / 396. hetubenduTIkA tarUpA / 3.1 pramANasaMgrahaprakaraNaM 9 prastAvaM jainaM 712 / 395. pramANavArtikA''dyaparicchedasUtraM baudvIyam / 3.2. prameyaralakozaH sarvajJasiddhayAdi 23 vAdasthala: candra- (1)tadvRttazca Adyapatra. 2-3 rhitaa| prabhasUrIyaH 1680 / 398. tarkabhASA TAkA bauddhamatavAcyA pAlAvabodha / pari373. SaDdarzana diGmAtravicAraH / cchedA 840 / 374. SaDdarzanasamuccayasUtra-vRttI, sUtra-86, vR. 1252 / 399 nyAyabindusUtraM bauddhamatavArayam / / 375. pariNAmivastuvyavasthApanaM 180 / (1) thIkA ca dharmottarAcAryakatA sa.TI. 1477 // 376. beTikaniSadho vastravyavasthApanarUpaH / 400. nyAyapravezakaTIkA ca hAribhadro sa. TI. 597 // 377. sarvArthaprama bhAvandyabha vanirAsavAdasthalAni 4-310 / 4.1. nyAyapradeza kATappana 1169 varSe zrIcandrIyama / 370. kevalibhakti-strImuktiprakaraNaM zabdAnuzAsanAna- 4... tasaMgrahaH marutAMzvarAdinirAsavAcyo bauddhaHzAkaTAyanarutaM, tatsaMgrahazloka.zca 94, pratyantare90 / ca14, atyantara90 / 1716. 379. hAribhadro nandivRttyAdyanamaskAraMbaddhasarvajJavyavasthA- 403. nyAyakumumAujalitarkaH 5046 mitaH / panAvAdaH / 404. nyAyata sUtraM (1) bhASya, (2) vArtika, 38.. sarvajJavyavasthApanAvAdo yo'pi so'pi bahuralpo vA (3)tAtparyaTIkA, (4) tatparizuddhi, 381. apazabdanirAkaraNaM 215 / (5)nyAyAlaMkAravRtti, (6) paJcaprasthAnanyAyatarkANi 382. bhedAbhedAdhanekAntavyavasthApanaM c-200| / (kramazaH)-akSapAda-vAtsyAyana-bhAradvAja-vAcaspati-udayana303. syAdvAdamajarI malliSeNAcAryaH 1349 varSe kRtA / zrIkaNTha-abhayAtilakopAdhyAyarutAni dhamapi 34. samantabhadrata-zrIvardhamAnastotravRttiviSamArthAH / 405. nyAyakalikATIkA naiyAyikIya 16 padArthatattvavA385. apaurusseyvedniraakrnnm| . cyA 405 / 386. pratyakSAnumAnAdhikapramANannirAkaraNaM ca yazodeva J4.6. sArasaMgraho naiyAyikIya 16 padArthavAcyaH / sAdhurutam / 1107. nyAyabhUSaNasUtraM nyAyasArAparanAmaka 400 / Adya ta trivargaparihAreNa / aro. patrANi 11, pratya- (1)nyAyasAraTIkA jAyasiMhI 2900 / ntare pa. 14 / (2) nyAyasAraTIkA nyaaysaarvicaaraadhyaa| 387 zvetAmbaradarzanasiddhiH, pa. 19 (3)nyAyasAra sikaa| 388. lokatattvanirNayo hAribhadraH-170 / 389. nyAyakumudacandrasUtra-vRttI digambarIya prakalaTakadeva-..408, matamaboharagranthaganahetusamyagatAzeSa vizeSanirUpasana vyAkhyArUpaM 740 / bhAndrarute sU0 vR. 16000 / 390. pramayaratnamAlA parIkSAmukhalapattiraparanAnI, tamanaM 409 SaTpadArthapatraka vaishessikiiyN-950| ca-vR. 1567 mU. 140 / / 4. bhAskarabhUSaNaH pRzyAdivAbhyaH / 391. nyAyAvenizcayavRttiH-anantavIkatA daigambarI / 411 kirnnaavlii| 412. nyAyatantraTIkA vyAkhyAkhaNDam / * kavarga-cavarga-Tavarga-iti vargatrayagatavyaJjanAni pari- 413. kiraNAvalITippanake dravyapadArthaH 2373 / hRtyAnyairvyajanaretat prakaraNaM racitam / | 414. kandalI-kiraNAvalyoH sUtram 777 // Aho! Shrutgyanam Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka--pariziSTa [ bhAga 1 415. nyAyakandalITIkA zrIdhareNa 1048 varSa kRtA vaize- . 43 7. haimadhAtupArAyaNam / (Si) kamatA 6000 / / 438. haimoNAdivRttiH 3250 / 416. kandalauTippanakaM paM. nara candrarutam 2500 / 439. haimanyAyavRttiH 175 / 417. kandalIpajakA 1385 varSe maladhA. rAjazekharIyA 4.. manAmamAlA 1800 / (1) haimanAmamAlAvRttiH 6 kANDA prabhuzrIhemasAre. 18. nyaayliilaavtii| rutA 9997 / 419. sAMsyaptatisUtra--vRtI, 76.. ...... / 441. haimAnekArthanAmamAlAsUtraM zeSa 1027 // 420. vRddhavAdasAraprakaraNa vi.jargaSuyogyaM maha zrIbikAsa- 1) haimAnekArthanAmamAlA [ vyAkhyA svarakANDaSadkA, .. rutaM 9.. / AdI svara-nyajanakrameNa badnAmA'nta421. zAstradarpaNo brhmaa'dvaitsiddhyaaviaacyH| vyajanakramabaddhA .mahendrasUrarutA 1066. / 422. khaNDanakhaNDakhAye zrIharSa kavirure paricchadAH 4, 442. haimadezInAmamAlAsUtram / / (3) haimadezInAmamAlAyA ratnAvalI-hAte nAmrI vRtti:(1) khnnddnkhnnddttippnkm| vrgaassttkkmnibddhaa--3320-3500| __ vyAkaraNa-koza-granthAH / 443 samAsataddhitasAraprakaraNaM haimasaMbaddham / 444. haimavibhramapUtra-vRttI paM. guNacandrakane sU. 21, pR. 423. he vyAkaraNasUtrANi 11..! 424 uNAdi 30.1 445. kAra kamamaccayo'dhikAratrayAtmakaH, AdhadvayIttayuga 42 1. liGgAnuzAsanaM, 20 / 1280 varSe zrApabhasUskRitaH prAthamikAH / (1) haimacatuSka ya.-haimAkhyAtahavRttihamatIddhatabRhadRtti 446. muSTivyAkaraNaM malayagirikatam / haimarudvRttiH, evam 1000.! (2)1-3-4-5-6-7-8-12-27 | 447. kAtantrA'paranAma kalApakacatuSkAkhyAtarUvRttirdurga siNhrutaa| pAde bRhannyAsaH shbdmhaarnnvnaamaa| 448, kAtantracatuSkAkhyAtarutpanikA-trilocanadAsarUtA 426. dhAnyAna:-90.0 n| daurgsiNhvRttivissmpdvyaakhyaaruupaa| 427. rAmacandrarutanyAsaH-53000 n| 449. AkhyAtAvacarilokikangakaraNasambaddhA pa. 36 / 42. pribhaassaavRttH-4000| 450 laukikaruvRttiTippanakaM tatsUtra-vRttigarbham / 429. haimanyA boddhAro laghunyAsaH kanakapabharutaH 28 pAda 451. kAtantralaghuvRttiH 2100, 8... / / satkaH / 452. dhAtupArAyaNaM trilocanadAsIyam / 410, kakSApaTo kaimvRttivissmpdvyaalyaaruupH| 453. kalA rakazipavyAkhyAnaM nyAsarUpaM dhAtusUtra yAvata 431. hai-vRhaticatuSkAkhyAta 2 -3 iMDikaH / 432. haimaprAruta pAda vRttiH 24 85 1454. auktika vRttitrayodArarUpam / (1) prAkRtavRttidIpikA haribhadrabhUristA 1500 / .(2)pratarUpasiddhiH---haimaprAkRtavRzyacUrirUpA mala 55. kaumArasArasamuccayaH zlokarUpo vRttitrayodArasaMmahAdhA. paM. naracandrarutA prAkRtapravAdhavAcyA smakaH 31.. / 16.0 / 456. kalApakoNAdivRttiH pAda pasatkA / 433.hama catuSka AkhyA----t-taddhita laghavattiH... 1457. SaDbhASAlakSaNapArAyaNe 14 // 434. kAkala kAyasthakRta haimalaghuvRtti 1 cataSkA-2 A-458. prameyaratnabhAMDAgAre vizeSavivaraNaM kalApakApAsa khyAta-3 kRt-4taddhita duHNDa kA dopikA baacyaa| rudviSayam / 435. haimacatuSkavRtti acUriH 2213 / 459. nAmAkhyAtIyavRttilakSaNakiyatpadasaMgrahAtmikA625 / 436. haimali gAnuzAsanavRttiH 3684 / 460. tantraprayogasamuccaya: 500 / Aho! Shrutgyanam Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMka 2) prAcIna jainaprathasUcI -- . ... . ...... 461. kAtantrottaraM vidyAnandAparanAmakaM samAsaprakaraNaM / 488. kAvyaprakAzavikAzaH ... / yAvat vidyAnandasU0 ru. nyA0 / 489. kAvyaprakAzAvacUrNiH 1250 / 462. liDamAnuzAsanamamararutaM amarakozasaMbaddha kANDa 490. kAvyapradIpikA sUtra-vRttigarbhA pAlhadevarutA .... / . 1470 / 491. kAvyAnuzAsananAmAlaMkAracUDAmaNivRttiH zrIhema463. li DAgAnuzAsana 34 AryAmitaM vAmanakRtaM 34 / / surIyA adhyAyA 280.-4200 prtyntre| 464. amarakozazeSaH / 492. alaGkAracUDAmaNivRttiviveko hemasUrIyaH 4... / 465. amarakozaTippanakam / 493. daNDaya'laGkAraH ... / 466. syAdisamuccayaH 10 aparakavikRtaH / | 494. alaMkAramahodadhiTIkA maladhA. narendraprabhAyA 128467. tyAdisamuccaya : amarakavirutaH / varSe rutA 45.. / 468. laukika yAdiprakriyA srvdhrk| 495. kavizikSA nAma kAvyakalpalatA sU. 500 / 469. sArasvatavyAkaraNaM 1220 / (1) sUtravRttiH paM. amarakavirutA . 3357 // 470. sArasvata Tappana kaM 12.. / 496. vAgbhaTAlaGkAravRttiH 6.. / 471. sArasvatavyAkaraNaprakriyA / 497. rudraTAGkAraH 6 adhyaayH| 472, gaNaratnamahodadhiH paM0 vardhamAnena 1197 varSe rutaH / 498. kavizikSA apybhttttshissyvinycndrrutaa| 473. zAkaTAyanavyAkhyA bahavyaH / 499. alaGkArasarvasva rAjAna kazrIrucakarutaM 1600 / 474, zabdaprabhedAnuyAyinAmamAlA mheshvrkaaNvrutaa| 500. kAvyakalpalatAparimalaH, paM. amrkviktH| 475. kAzakAvRttaH pANinirutA / (?) 501. zrIbhojarAjakatA'ra kArasya vRttiH padaprakAzanAnI / 476. vyAkaraNaratnakozaH pANi lghuy.| AjaDatA kaavybndhaadivaacyaa......| 477. rUpAvatArakasaMkSiptavyAkaraNa pANinIyasaMgrahAtmaka 502. candrAlokAlaGkAraH paM0 amarakavirutakAvyAmnAya: samAsAn yAvat / pa. 20 / gadyapadya kaavygrnthaaH| chndH-saahitygrnthaaH| / 5.3.zrIdhAzraya mahAkAvya zrIhemasarIya 2. sage saMskRtaM 478. halAyuvacchaMzevRttirbhaTahalAyudharutA 1233 / 2028-302 / 479. chandapradIpo viprarutaH 900 / 5.4. dvayAzrayakAvyapada 28 vRttiH, 1312 varSe kharatara480. vRttaratnAkaro bhaTTakedAra kRtaH 150 / abhayatilakIyA 17574 / (1) vRttiH zrIkaNTharutA // 20 // 505. prArutadvayAzrayasU 481. jayadevacchandaHzAstravRtteH Tippana zrIcandrasUra. 506. prArutavyAzrayapAda 4 vRttiH. kharatarapUrNakalazIyA rutama / 1307 varSe kRtA 4230 / 482. nAndatAkSyaprArutachandovRttiH zrIdevAcAryaziSyaprakaraNa-507. dharmAbhyudayakAvyaM vastupAlacaritravAcya, udayapabhIyaM su ( zata!) kaarirtncndrgnnikRtaa| 5200-5040 / 403. chando'nazAsanA'paranAmakacchandazcatAmaNivRttimasU-508. zrIzAleya kAvyaM zAlibhadra caritravAcyaM paM0 dharmakumArarikRtA 4100-2999 / kRtaM 1334 varSe 1224 / 484. gAthAranakozo gAthAlakSaNAdivAcyaH 73 / 5.9. zrIdharmanAthamahAkAvyaM 21 sarga digambarIyakAvyAdi485. kAvyaprakAzasUtra-vRttI 10 ullAse sU. 141 vR bandhakAva-haricandrakRtam / 1730 / 510.dhInemicaritraM mahAkAvyaM saMskRta gadya-padyamayaM bahu. 446. jayantIdIpikA jayantapuroSaH kRtA 4730 / caNDitaM 1090 varSe bhojarAjarAjye sarAca 487. kAvyaprakAzasaMketa: 1216 varSe mANikyacandrIyaH 511 zrInemimahAkAbyATappana 1400 / 3244 // 512. zrIneminirvANaka vyaM vAgbhaTakRtaM 15 sarga 1360 / pAnarAparAmare 950 / Aho! Shrutgyanam Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka-pariziSTa [ bhAga 1 513. nemidutakAvyaM vikramakRtam / 534. naiSadhamahAkAvyaM zrIharSa kavirutaM 22 sarga kAvyAni 514. kAhinImata kAdhya saM0 dAmodarazataM 1990 515. vikramAMkAbhyudayaka dayam / (1) naiSadhaTIkA caannddvii| 516. bAlabhArataM 43 sarga amarakavikRtaM parasamayavAcyaM (2) patraTIkA gaadaadhrii| (1) naiSadhITIkA vidyAdharI / 517. abhinandakAvyaM rAmacaritraM pA 36 sargam / 535. dazarUmAlokam / 48. somapAlavilAsakAvyam / 536 bhAratazAstram / 5.9. jalhaNakavirutakAvyam 1000 / | 537. dhanurvidyA ca / 520. naranArAyaNanandakAvya mantrivastupAlakRta 1600 nATakAni / 521. tila kamajarIkathA, dhanapAlakatA campUrUpA varNana 38. raghuvilAsanATakaM paM0 rAmacaMdrarutam / saag| 539. nalavilAsanATakaM paM. rAmacandrarutam / (1)tilakamaJjarITippanakaM zAntyAcAryAyaM 1200 / 540. cANAkyanATakam / 522 tilakamabjarIsAra dvArA lghudhnpaalkRtH-1200|541. mohaparAjayanATaka mantriyazaH pAlarutaM zrIkumArapA523. kAdambarIkathA bANakavirutA puliNdrkRtsNdhaanaa| nRpapratibaddhaM pAyo'ntaraGgavAcyaM 1320 / 524, sobhAgyamaMjarI kathA saM. gadyapadyamayI, paratIya paM. ma.542 mAnamudra bhajananATaka sanatkumAracaki-vilAsavatIheMdrakanA 31.. / saMbandhapratibaddhaM devacandragaNirutaM 1800 / 525. vAsavadattakathA subaMdhukaSirutA / | 543. prabuddhagaihigeyaM rAma candrIya 1070 / (.) vAsavadattA TAkA naaraaynnkvirutaa| 544. mudritakumadacandranATakaM yazazcandrarutaM 535 / 526, campUkathA 7 ullAsa: trivikramabhaTTarutA bhayantIka- ! 545 prabodhacandrodayanATakaM 1010 / thA'paranAmnI 2500 / / 546. dUtAMganATakam / (.)campUkathAdiTippanakaM caNDapAlarutaM 1900 / 544. zRMgAratilakanATakam / 527. shaasvaanrutgaathaasptshtii......| 548. murArinATakam / (1) TIkA bhuvanapAla kutA 4500 / (1) murAriTippanakaM devaprabhasUrikataM 7500 / (2) zAta. gAthAvRttiH,zrIAjaDena rutaa| (2) murAriTippana mala. naracandrasUrIya 2350 / (3)zAta. gAthAvRttiH, jlhnndevrutaa| 549. anayarAghavanATakam / 528. raghukAvyaM 0 sarga 1572 / 550. mudrArAkSasanATakaM candragupta-cANAkyasaMbaddhaM vizAkhadeva529. mAghakAvyaM 20 sarga 2700 / rutaM / (1) mAghakAvyaTIkA vallabhadevarutA 12000 / 551. surutamaNDanaM vastupAlasa baddham / 530. kutrArasaMbhavakAvyaM / sarga 615 kaavyaani| 551. rAghavAbhyudayanATakaM paM. rAmacandra ru| 10 aMkam / (3) kumArasaMbhavakAvyavRttidigambarIyadharmakIrtirutA / 552. candralakhAvijayanATakam / 553. vikramorvazInATakaM kAlidAsakRtaM 77.! 531. meghadanakAvyam / 554. karpUramaMjarI nATakam / (1) meghadUtavRttiH / 555. ratnAvalInATikA harSadevakRtA 733 / 532. kirAtakAvyaM 18 sage bhAravikAvinA ... .... varSa 556. vanamAlAnATikA paM. aprcndrkRtaa| kRtam / jyotiH-zakuna-yogAmnAya-mantra-kalpa-sA. (1) kirAtakAvyasya bhAravIyasya vRttiH prkaashvrssrutaa| mudrik-shaastraanni| (2) kirAtArjunIyakAvyaTIkA lokaanndrutaa| 557. AyajJAnatilakasUtra- vRttI bosirirute sU. gA. 750 533. gauravadhakAvyaM gAthAH 1168 / / 558. AyasadbhAvaH 195 / vRttiH 1600 / Aho! Shrutgyanam Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1 prAcIna jainagraMthasUcI 559. kUraparvataH (?) / 590, rutajJAnaM pAsA valI vizeSarUpaM zlo. 215 / 560. praznavyAkaraNa jyotirvRttiH / 591. mAtRkAkevalI 50 / 561. cUDAmaNigranyaH 2300 / 592. devatAdi 11 dvAraiH kAlajJAnam / 56.. cUDAmaNisAragranthaH41 prakaraNo lakSmaNa mkRtH672| 593. prArutaM pipaalikaajnyaan| 563. trizatI shriidhraayaa| 594 nADIsaMcArajJAnaM c| 564. gaNitazAstram / 595. siddhAjJApaddhatiH / 565. candronmIlanacUDAmaNisArazAstram / 596 nAthapustikA yoginAmAmnAyagranthasatkA irImekhalAja566. jnyaanmnjrii| nAzcaryakarAjanasiyAdiyogAdivAcA, khelavADi mA567. vastusAra 1, jyotiSasAra 2, dravyaparIkSA 3, ratna- huthArutA, gAthA 1397 / parIkSA 4, jozatI tadvRttayaH 6 granthAH 1372 vaSa 997 arghakANDaM durbhadevayaM a0 10-147 / Tha. pherukRtAH / | 598. mantramahAdadhiH prA, digambara zrIdurgadevastaH , maM. 568. gaNitatilakagrandhavRttiH siMhatilakasUrIyA / gA. 36 / 569. praznaprakAzo naracandramurikRtaH 2. prakAzaH 36. 599, bhairavapadmAvatIkalmaH zrImalliSeNasarirutaH 40. / 570. narapatijayacaryA ekAzItikAdi 84 kaa| 6... rudrAkSakalpaH 75 / 571. narapatijayacaryA gatagrahA / 6.1. shvetaarkklpH| 572. nayanapUrvAGkapaJcAGgatithivivaraNaM karaNazekhara vRttinAmaka 6.2, kAmarUpapaJcAzikA nimittAcyA tavRttiH sU. vR. 88 19. / 573. vAgahIsaMhitA suutr-vRttii-4...| 603. vasantarAjo lAcazarmaNaH 2350 / 574. bhAdravAhavIsaMhitA sUtram ...... zakunasAroddhAro mANikyasUrIyaH 1338 vArSika: 575. sArAvalIjyotiSkaM 2700 508 / 576. jJAnadaNajyotiSkaM trailokyaprakAzaM hemapramasarirutaM | 605. zakuna zAstraM prArutaM vAmiyaM ra. 14 / 114. / / 606. sAmudrikam 67 / 577. bhuvanadIpakaH pAdmapramaH 167 / prkiirnnkgrnthaaH| (1) vRttiH siMhatilakIyA 17.. / / 6.7. zrIzAntinAthacaritaM digambarIyaM gA. 2196 / 570. nakAzajyotiSkama / 600, yazodharacaritaM digambarIyam / 579. rtnmaalaajyotiH| 6.9. yazodhara kaavypiijkaa| 58.. SaSTisaMvatsarAdidevamanyA anekavidhA ha anirdiSTa |610. pratikramaNaTIkAsUtraM digambarIyam / naamkaaH| 6. 1. aanndsmuccyH| 51. harSaprakAzajyotiSkaM harSadevagaNirutam / 612. adhyAtmazAstraM bahupakaraNamayam / 502. candrArkapahasArajyotiSkam / 63. pAtaJjaliyogazAstravRttiH sUtrayutA zrIbhojarAja-- 503. AzAdharIya paddhatiH, yantrANi ca / ktaa| 504. bRhajjAtakaM 25 anyAyarUpaM varAhamihirIyam 400 / / 614. AtmAvabodho maladhA. devaprabhasUrirutaH 550 // 585, zrIdharIya jaatkpddhtittiikaa| 615. jJAnArNavo'dhyAtmavAcyaH zrIzubhacandrasUrIyaH hemayoga586. SaTpaJcAzikAvRttiH saptAdhyAyA 550 / zAstratulyavAcyo bahuvairAgyaH 4000 / 587, praznajJAnapaddhatiH bhaTTopalarutA 100 / / 616 jJAnadIpikA pinnddsthaadidhyaanvaacyaa| 54. vidvajjanavallabhAyapraznajJAnaM 19 adhyAyaM zrIbhojI-617 tattvArthasArakhyaM mokSazAstraM amRtacandrasUrIyam / yam / 618. saMvega dumakandalI vimalAcAhatA. kArikA 52 / 589, pustakendragranthaH gA. 115 / 619. jJAnArgavazuddhopayogasUtram / Aho Shrutgyanam Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya saMzodhaka pariziSTa 16 620. jJAnAGkuzaH kA. 28 / 621. yogakalpadrumaH / 622. amRtAddhiH / 623. virUpAkSa yogazataM gA. 101, a. 61 / 624. sAmyazataM vijayasiMhayaM 104 / 625. zamabhAvazataM antaraGga kathAvAcyaM zrIdharmaghoSa sUraka tam 102 / 626. gItA bhArate bhISmaparvagatA 716 627. dharmaparIkSA parasamayA'saMbaddhatAvAcyA digambarIyAsmitagatirutA / 628. vajrasUtrI vibhajAtyAdinirAsavAcyA / 629. bhaviSyottaroddhAraH parasamaya bahusvarUpavAcyo unakRtaH parasamayajJAnAya / 630. dvijavadanacapeTA viprajAtyAdinirAkaraNavAcyA / 631. vanaspatisattarI ( 1 ) 632 pAkSikasattarI zi 633. aGgulavicArA ( 3 ) 634, samyaktvazvarUpaM jinacandragaNitaM, gA. 104 / 635. jinapratiSThA / 636. yatipratiSThAsthApanasthalaM jinadevasUrikRta, 1185 varSe, zrImunicandrasUri kRtA. ( pratyekaM ) - 70 pa. 26 / 637. zrI zAntivenAlIyA parvapaJjikA strapanavidhyAdivAcyA | 638. zrI zIlAcArthIyA dhUmAvalyAdivRttiH / [ bhAga 1 639. kusumAJjasyAdivAcyA samudrAcAryakRtA 250 / 640. grahadoSajJAnAdhyAyaH ( 1 ) doSazAntikaM jaina ( 2 ) laukikaM ( 3 ) ca "" trayamapi siMha tilaka suritaM trayANAM mathAmam 124 saMkhyA patra 5 / 641.AlocanAvidhAna-Alocana padasaMgrahAdayo'neke sNgrhaaH| 642. sUktaratnAkara - subhASitasamudrapramukhAH subhASitagranthA anekavidhAH sarve dharmakumArIyAH / 643. zubhAvalI / 644. dAnAdiprakaraNaM saM. sUrAcAryastaM saptAvasaraM kAvyAdicandhaM pa. 34 / 645. sudhAkalazA khyasubhASitakoza: paM. rAmacandrarutaH, patra...... / 646. dIpAlIkaH 144 / 647. dIpotsava kalpaH, saM. 1385 varSe vinayacandrakRtaH 274 / 644. dRSTAntazataM 104 | - 349 tatvabinduH 71 / 650 bodhapradIpikA pa2 651. sindUrakara: 98 / 652. iSTopadezaH 51 / 651. sarve'pi sUktarUpAH manthAyam 385 / Aho ! Shrutgyanam Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma mA tmaka dRSTise likhe hue lekha bhI isameM rahate haiM aura yA ve baDI hI niSpakSatA aura udAratAse likhe jAte suprasiddha mahAn tattvajJa jainAcArya haribhadrasUrinA hai| yaha saba saMpradAyoMko samadRSTise dekhatA hai| samayanirNaya saMbaMdhI je saMskRta nibandha munirAja jainagranthokI samAlocanAyeM bhI isameM rahatI haiN| zrIjinavijayajIe pUnAmAM,bharAela 'prathama prAcya vi- pratyeka jainIko isakA prahaka honA caahie| vArSika yA paNDita pariSad' AgaLavAMcyo hatote judApempha- mUlya do rupayA / grAhaka varSa ke prAraMbha aura madhyase leTa rUpe chapAIne prakaTa karavAmAM Avyo che. nibandha banAye jAte haiM / varSa divAlIse zurU hotA hai / sarala bhASAmA lakhAelo hoI aneka apUrva aiti- . maannikcnd-digmbr-jaingrnthmaalaa| hAsika muddAothI bharapUra che. saMskRta bhASA jANa nAra dareka vidvAnane avazya vAcavA lAyaka cha. ki isameM digambara sampradAyake saMskRta aura prAkRta mAtra 4 AnA. poSTeja kharca jUhUM. bhASAke anya prakAzita hote haiM aura saba grantha sirpha lAgatake mUlyapara bece jAte haiN| svrgiismraaicckhaa| dAnavIra seTha mANikacanda hIrAcanda je. pI. AThamA saikAnA prakhyAta mahAtmA yAkinI maha- smArakameM yaha nikalatI hai| aba taka isameM soce ttarAsUnu zrIharibhadrasUrie prazamarasaparipUrNa A likhe 15 grantha nikala cuke haiN| pratyeka lAyabrerImeM kathA-graMthanI racanA karI che. AnA joTAno bIjo inakA eka eka seTa ma~gAkara rakhanA caahie| graMtha maLavo durlabha che. mULagraMtha prAkRtamA cha. paNa 1 laghIyastrayAdisaMgraha, bhaTTAkalaM kakRta ma / 9 ame mULa sAthe teno saMskRta anuvAda paNa chapAnyo chi. A pustaka muMbaInI yunivarsiTIe potAnA pAThya 2 sAgAradhAmRta saTIka, paM0 AzAdharakRta / pustakomA paNa dAkhala karyu che. A graMthamA samarA- 3 vikrAntakauravIya nATaka, hastimalakRta / ditya rAjAnA kula navabhavonI vArtA cha, temAMnA 4 pavanAthacarita, vAdirAjakRta traNa bhavo amoe prakaTa karyA che. mUlya ru0-2-8-0 5 maithilIkalyANa nATaka, hastimallakRta prdyumncaartrm| 6 ArAdhanAsAra saTIka, devasenakRta A kAvya ratnacandra upAdhyAye racela che. zrI. 7 jinadattacaritra, guNabhadrakRta ratna vandra prasiddha zrIhIravijayasUrinI saMtatimAMnA 8 pradyumnacaritra, mahAsenakRta. eka paMDita ratna che. kAvya ghaNaM jasarasa ane sarala che, temAM saMskRta bhASA dvArA kRSNanA putra pradyumnanI 9 cAritrasAra, cAmuNDarAyakRta rasamaya vArtA varNavavAmA Avela che. ma0-2-0.0 10 pramANa-niNaya, vidyAnandakRta * jaina sAhitya saMzodhaka kAryAlaya. 11 AcArasAra, vIranandIkRta .posTa kharca juhU~ / The. bhArata jaina vidyAlaya, kAryu- 12 trilokasAra saTIka, namicandrakRta samajavU sana kaoNlelaroDa, pUnAsiTI. 13 tattvAnuzAsanAdisaMgraha, jain-hitaissii| 14 bhanagAradharmAmRta saTIka, AzAdhArakRta 3 ru. hindIkA suprasiddha mAsika patra / isameM diga- 15 yuktyanuzAsana saTIka mUla samantabhadra 1 ru. para aura zvetAmbara donoM saMpradAyoMke vidvAnoMke milanekA pattAdekha rahA karate haiN| aitihAsika lekhoMke lie yaha khAsa taurase prasiddha hai| aba taka isameM aneka mainejara jaina grantharatnAkara kAryAlaya, * mahattvake lekha nikAla cuke haiM / jainadharmapara tulanA hIrAbAga, po0 giragAMva, baMbaI / Aho! Shrutgyanam Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jAgRti jaina jAgRti . jaina jAgRti (pAkSika patra ) sampAdaka---munirAja zrIjinavijayajI --DLER OM zaM tame jaina cho ? jaina samAjanI kharI hAlata upara paNa sArA sArA lekho ane vicAro emAM jANavA iccho cho? jaina dharmanI unnati thAya hamezAM AvyA karaze tema cAho cho? TuMkANamAM kahINa to jaina saMghamAM keLavaNI jo A praznonA uttara 'hAM' ema ApavAnI viSayaka, vyApAraviSayaka. rASTraviSayaka samAja. majA hoya to to Aje ja eka kArDa lakhI jaina- viSayaka ane dharmaviSayaka dareka prakAranI jA. jAgRti nAmanA pAkSika patranA grAhaka lIsTamAM gati utpanna karavA mATe e patra prAsaddha karavAmAM niM nAma dAkhala karAvI dyo. Ave che. - bhAratavarSanA navIna udayanA besatA varSe-eTale patranA AdarzamATe vizeSa lakhava nakA, che :: AvanI kArtika zadI pratipadAnA divase--A| kAraNa ke sUjJa vAcako eTalA upara thI jA te patrano prathama aMka prakaTa thaze ane pachI hamezAM bAbatamA vicArI zakaze ke enu sampAdana kArya dara pratipradAnA divase te prakaTa thatuM rahaze. svayaM munirAja zrIjinavijayajI mahArAjanA * jaina samAjane uttama ane sAraM vAMcana ApavA hastaka thaze. kiMbahunA? mATe, temaja dareka sAmAjika ane dhArmika pra. patranI bhASA mukhya karIne gujarAtI rahaze *znonA pakSapAtazUnya, vidvattApUrNa ane yuktisaMgata paraMtu lipi devanAgarI ( bAlabAMdha ) raheze. jethI khulAsA.ApavA mATe A patra prakaTa karavAmAM paMjAba, rAjaputAnA ane pUrvadezanA bhAImA paNa Ave che. emAM bodhakAraka, mArgadarzaka, utsAha- saralatAthI teno lAbha laI zakaza. preraka, sadruci utpAdaka ane AnaMda dAyaka patranuM vArSika lavAjama TapAla kharca sArtha lekho Avaze. jaina samAjanI vartamAna paristhi- 2 // ru0 (aDhI rUpiyA ) rAkha vAmAM Avaze. grAtio upara prAmANika vicAro darzAvavAmAM A- hako puratI ja nakalo kADhavAmAM Avaze. tethI vaze. jIvana kalahanA A bhayaMkara saMkrAMtikAla- grAhaka thavA icchanArane turatamAMja eka kArDa * mAM ApaNuM vyAvahArika vartana keyU~ hovU joIe ? lanI tevI sUcanA karI devA vinaMtI che. jaDavAdanA A pracaMDa tophAnI samayamAM ApaNuM , patra vyavahAra nAcenA zira nAme karavo. dhArmika AcaraNa kevu tharbu joIe ? ane svA vyavasthApaka, taMtryanA A uc;khala yugamAM ApaNuM sAmAjika baMdhAraNa kevaM bana joIe? e prazno upara A jaina jAgRti kAryAlaya, ... * patramA umadA UhApoha karavAmAM Avaze. sAmA C/o bhArata jaina vidyAlaya, jika ane dhArmika viSayo uparAMta; naitika, vaijJAnika, aitihAsika, sAhityika Adi viSayo pUnA-siTI. Publishr-Bechardas Jivaraj Pandit,-Jain Sahitya Sanshodhaka Samaja, TFergusson College Road, Poona City, Printer-Laxman Bhaurao Kokate 'Hanumn Press' Sadashiv, 300 Pon City P ERESEKSEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEKg Aho! Shrutgyanam