Book Title: Jain Sahitya Sanshodhak Khand 01 Ank 01 to 02
Author(s): Jinvijay
Publisher: Jain Sahitya Sanshodhak Samaj Puna
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009877/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ “અહો શ્રુતજ્ઞાનમ” ગ્રંથ જીર્ણોધ્ધાર ૧૩૭ જૈન સાહિત્ય સંશોધક વર્ષ-૦૧ - અંક-૧, ૨ : દ્રવ્ય સહાયક : અધ્યાત્મયોગી પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંત શ્રી વિજય કલાપૂર્ણસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરત્ન પૂ. ગણિવર્ય શ્રી તીર્થભદ્રવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી વ્રજહેમ યશ દીક્ષા મહોત્સવ સમિતિ, રાજકોટ (મુનિ તીર્થહંસવિજયજી મ.સા.ની દીક્ષા નિમિત્તે જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી : સંયોજક : શાહ બાબુલાલ સરેમલ બેડાવાળા શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાન ભંડાર શા. વીમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન હીરાજૈન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-380005 (મો.) 9426585904 (ઓ.) 22132543 સંવત ૨૦૬૮ ઈ.સ. ૨૦૧૨ Page #2 --------------------------------------------------------------------------  Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાન ભંડાર 810 સંયોજક – શાહ બાબુલાલ સરેમલ શાહ વીમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન હીરાજૈન સોસાયટી, રામનગર, સાબરમતી, અમદાવાદ-૦૫. (मो.) ८४२७५८५८०४ () २२१३ २५४3 (8-मेल) ahoshrut.bs@gmail.com અહો શ્રુતજ્ઞાનમ્ ગ્રંથ જીર્ણોદ્ધાર – સંવત ૨૦૬૫ (ઈ. ૨૦૦૯) – સેટ નં-૧ પ્રાયઃ જીર્ણ અપ્રાપ્ય પુસ્તકોને સ્કેન કરાવીને ડી.વી.ડી. બનાવી તેની યાદી. या पुस्त: वेबसाट ५२थी upl st6नलोs FN Aशे. ક્રમાંક પુસ્તકનું નામ કર્તા-ટીકાકાર-સંપાદક પૃષ્ઠ | 001 | श्री नंदीसूत्र अवचूरी। पू. विक्रमसूरिजी म.सा. 238 002 | श्री उत्तराध्ययन सूत्र चूर्णी पू. जिनदासगणि चूर्णीकार 286 003 श्री अर्हद्गीता-भगवद्गीता । प. मेघविजयजी गणि म.सा. 004 श्री अर्हच्चूडामणि सारसटीकः | पू. भद्रबाहुस्वामी म.सा. 005 | श्री यूक्ति प्रकाशसूत्रं | पू. पद्मसागरजी गणि म.सा. 006 | श्री मानतुङ्गशास्त्रम् | पू. मानतुंगविजयजी म.सा. 007 अपराजितपृच्छा श्री बी. भट्टाचार्य 008 | शिल्प स्मृति वास्तु विद्यायाम् श्री नंदलाल चुनिलाल सोमपुरा 850 शिल्परत्नम् भाग-१ के. सभात्सव शास्त्री 322 शिल्परत्नम् भाग-२ श्रीकुमार के. सभात्सव शास्त्री 280 011 | प्रासादतिलक श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 012 काश्यशिल्पम् श्री विनायक गणेश आपटे 013 प्रासादमम्जरी श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 156 014 | राजवल्लभ याने शिल्पशास्त्र श्री नारायण भारती गोंसाई 015 शिल्पदीपक श्री गंगाधरजी प्रणीत 016 | वास्तुसार श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 017 | दीपार्णव उत्तरार्ध | श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 018 જિનપ્રાસાદ માર્તડ શ્રી નંદલાલ ચુનીલાલ સોમપુરા | 498 019 जैन ग्रंथावली श्री जैन श्वेताम्बर कोन्फ्रन्स 502 020 हीरश हैन श्योतिष શ્રી હિમતરામ મહાશંકર જાની 021 न्यायप्रवेशः भाग-१ श्री आनंदशंकर बी. ध्रुव 226 022 दीपार्णव पूर्वार्ध श्री प्रभाशंकर ओघडभाई अनेकान्त जयपताकाख्यं भाग-१ पू. मुनिचंद्रसूरिजी म.सा. 024 | अनेकान्त जयपताकाख्यं भाग-२ | श्री एच. आर. कापडीआ 500 025 | प्राकृत व्याकरण भाषांतर सह श्री बेचरदास जीवराज दोशी 454 009 010 162 | 302 352 120 88 110 454 640 023 452 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 214 414 192 824 288 520 578 278 2521 324 302 038. 196 190 26 | તત્ત્વોપર્ણસિંહઃ श्री जयराशी भट्ट, बी. भट्टाचार्य | 027 | વિતવાલા | श्री सुदर्शनाचार्य शास्त्री 028 જીરાવ श्री प्रभाशंकर ओघडभाई | 02 | વેવાસ્તુ પ્રમાર श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 030 शिल्परत्नाकर श्री नर्मदाशंकर शास्त्री 031 प्रासाद मंडन पं. भगवानदास जैन 032 | શ્રી સિદ્ધહેમ વૃત્તિ વૃદન્યાસ અધ્યાય- પૂ. ભવિષ્યસૂરિની મ.સા. 033 | શ્રી સિદ્ધહેમ વૃહદ્રવૃત્તિ વૃદન્યાસ અધ્યાય-ર પૂ. ભાવસૂરિની મ.સા. श्री सिद्धहेम बृहद्वृत्ति बृहन्न्यास अध्याय-३ 034 | (8). પૂ. ભાવસૂરિની મ.સા. | श्री सिद्धहेम बृहवृत्ति बृहन्न्यास अध्याय-3 (२) 035 | (૩) પૂ. ભાવળ્યસૂરિ મ.સા. 036 | શ્રી સિદ્ધહેમ વૃ૬૬વૃત્તિ વૃદન્યાસ મધ્યાય-૧ | પૂ. ભવિષ્યસૂરિની મ.સા. | 037 વાસ્તુનિઘંટુ પ્રભાશંકર ઓઘડભાઈ સોમપુરા તિલકમશ્નરી ભાગ-૧ | પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 039 | તિલકમશ્નરી ભાગ-૨ પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 040 તિલકમશ્નરી ભાગ-૩ પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 041 સખસન્ધાન મહાકાવ્યમ પૂ. વિજયઅમૃતસૂરિશ્વરજી 042 સપ્તભડીમિમાંસા પૂ. પં. શિવાનન્દવિજયજી 043 ન્યાયાવતાર સતિષચંદ્ર વિદ્યાભૂષણ 044 વ્યુત્પત્તિવાદ ગુઢાર્થતત્ત્વાલોક | શ્રી ધર્મદત્તસૂરિ (બચ્છા ઝા) 04s | સામાન્યનિર્યુક્તિ ગુઢાર્થતત્કાલીક શ્રી ધર્મદત્તસૂરિ (બચ્છા ઝા) 046 | સપ્તભીનયપ્રદીપ બાલબોધિની વિવૃત્તિ પૂ. લાવણ્યસૂરિજી વ્યુત્પત્તિવાદ શાસ્ત્રાર્થકલા ટકા શ્રીવેણીમાધવ શાસ્ત્રી 048 | નયોપદેશ ભાગ-૧ તરકિણીતરણી પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 049 નયોપદેશ ભાગ-૨ તરષિણીકરણી પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 050 ન્યાયસમુચ્ચય પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 051 સ્યાદ્યાર્થપ્રકાશઃ પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 052 દિન શુદ્ધિ પ્રકરણ પૂ. દર્શનવિજયજી 053 | બૃહદ્ ધારણા યંત્ર પૂ. દર્શનવિજયજી 054 | જ્યોતિર્મહોદય સં. પૂ. અક્ષયવિજયજી 202. 480 228 _60 218 190 138 047 296 210 274 286 216 532 113 112 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાન ભંડાર 160 164 સંયોજક – શાહ બાબુલાલ સરેમલ શાહ વીમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન हीशन सोसायटी, रामनार, साबरमती, महावा६-०५. (मो.) ८४२७५८५८०४ (यो) २२१३ २५४3 (5-मेल) ahoshrut.bs@gmail.com मही श्रुतज्ञानम् jथ द्धार - संवत २०५६ (. २०१०)- सेट नं-२ પ્રાયઃ જીર્ણ અપ્રાપ્ય પુસ્તકોને સ્કેન કરાવીને ડી.વી.ડી. બનાવી તેની યાદી. या पुस्ता वेबसाईट ५२थी up SIGनती री शाशे. ક્રમ પુસ્તકનું નામ ભાષા त्त-21511२-संपES પૃષ્ઠ | 055 | श्री सिद्धहेम बृहद्वृत्ति बृहद्न्यास अध्याय-६ सं पू. लावण्यसूरिजी म.सा. 296 056 | विविध तीर्थ कल्प पू. जिनविजयजी म.सा. 057 लारतीय श्रम संस्कृति सनेमन ४. पू. पूण्यविजयजी म.सा. 058 | सिद्धान्तलक्षणगूढार्थ तत्त्वलोकः श्री धर्मदत्तसरि 202 059 व्याप्ति पञ्चक विवृत्ति टीका श्री धर्मदत्तसूरि 48 0608न संगीत रागमाला श्री मांगरोळ जैन संगीत मंडळी 306 | 061 चतुर्विंशतीप्रबन्ध (प्रबंध कोश) श्री रसिकलाल एच. कापडीआ 322 062 | व्युत्पत्तिवाद आदर्श व्याख्यया संपूर्ण ६ अध्याय |सं श्री सदर्शनाचार्य 668 063 | चन्द्रप्रभा हेमकौमुदी पु. मेघविजयजी गणि 516 064 | विवेक विलास सं/. | श्री दामोदर गोविंदाचार्य 268 065 | पञ्चशती प्रबोध प्रबंध सं पू. मृगेन्द्रविजयजी म.सा. 456 066 | सन्मतितत्त्वसोपानम | सं पू. लब्धिसूरिजी म.सा. 420 ઉપદેશમાલા દોઘટ્ટી ટીકા ગુર્જરીનુવાદ | गु४. पू. हेमसागरसूरिजी म.सा. 638 068 मोहराजापराजयम् | सं पू. चतुरविजयजी म.सा. 192 069 | क्रियाकोश सं/हिं श्री मोहनलाल बांठिया | कालिकाचार्यकथासंग्रह सं/. | श्री अंबालाल प्रेमचंद 406 071 | सामान्यनिरुक्ति चंद्रकला कलाविलास टीका सं. श्री वामाचरण भट्टाचार्य 072 जन्मसमुद्रजातक सं/हिं श्री भगवानदास जैन 128 073 | मेघमहोदय वर्षप्रबोध सं/हिं श्री भगवानदास जैन 532 0748 सामुदिनां यथो ४४. श्री हिम्मतराम महाशंकर जानी | 376 428 070 308 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 238 194 192 254 260. 75 જૈન ચિત્ર કલ્પદ્રુમ ભાગ-૧ 076 જૈન ચિત્ર કલ્પદ્રુમ ભાગ-૨ 077 સંગીત નાટ્ય રૂપાવલી 78 ભારતનાં જૈન તીર્થો અને તેનું શિલ્પ સ્થાપત્ય 079 શિલ્પ ચિન્તામણિ ભાગ-૧ 080 | બૃહદ્ શિલ્પ શાસ્ત્ર ભાગ-૧ 08 | બૃહદ્ શિલ્પ શાસ્ત્ર ભાગ-૨ 082 બૃહદ્ શિલ્પ શાસ્ત્ર ભાગ-૩ 083 આયુર્વેદના અનુભૂત પ્રયોગો ભાગ-૧ 084 | કલ્યાણ કારક 085 | વિવાનો વન વોશ 086] કથા રત્ન કોશ ભાગ-1 | કથા રત્ન કોશ ભાગ-2 238 260 | ગુજ. | શ્રી સારામાં નવા ગુજ. | શ્રી સરામારું નવાવ ગુજ. | શ્રી વિયા સારામારૂં નવાવ | ગુજ. | શ્રી સારામારૂં નવાવ ગુજ. | શ્રી મનસુલતાન મુરમન, ગુજ. | શ્રી નાગન્નાથ મંવારમાં ગુજ. | શ્રી નવીન્નાથ મંગારામ ગુજ. | श्री जगन्नाथ अंबाराम ગુજ. . 3ન્તિસાગરની ગુજ. | શ્રી વર્ધમાન પર્વનાથ શાસ્ત્રી सं./हिं श्री नंदलाल शर्मा ગુજ. | શ્રી લેવલાસ ગીવરન તોશી ગુજ. | શ્રી લેવલાસ નીવરીન प. मेघविजयजीगणि | पू.यशोविजयजी, पू. पुण्यविजयजी મારા શ્રી વિનયર્શનસૂરિની 114 910 436 336 230 088 | હસ્તસગ્નીવનમ 322 089/ એન્દ્રચતુર્વિશતિકા સમતિ તર્ક મહાર્ણવાવતારિકા _114 090 | 560 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्री आशापूरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार पृष्ठ 272 240 254 282 118 466 342 362 134 70 हिन्दी | मुन्शाराम 316 224 संयोजक-शाह बाबुलाल सरेमल - (मो.) 9426585904 (ओ.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com शाह वीमळाबेन सरेमल जवेरचंदजी बेडावाळा भवन हीराजैन सोसायटी, रामनगर, साबरमती, अमदावाद-05. अहो श्रुतज्ञानम् ग्रंथ जीर्णोद्धार-संवत २०६७ (ई. 2011) सेट नं.-३ प्रायः अप्राप्य प्राचीन पुस्तकों की स्केन डीवीडी बनाई उसकी सूची।यह पुस्तके वेबसाइट से भी डाउनलोड कर सकते हैं। | क्रम | पुस्तक नाम कर्ता/ टीकाकार भाषा | संपादक / प्रकाशक 91 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-१ वादिदेवसूरिजी | मोतीलाल लाघाजी पुना | 92 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-२ वादिदेवसूरिजी | मोतीलाल लाघाजी पुना 93 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-३ वादिदेवसूरिजी मोतीलाल लाघाजी पुना 94 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-४ वादिदेवसूरिजी मोतीलाल लाघाजी पुना 95 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-५ वादिदेवसूरिजी मोतीलाल लाघाजी पुना 96 | पवित्र कल्पसूत्र पुण्यविजयजी साराभाई नवाब 97 | समराङ्गण सूत्रधार भाग-१ भोजदेव | टी. गणपति शास्त्री 98 | समराङ्गण सूत्रधार भाग-२ भोजदेव | टी. गणपति शास्त्री 99 | भुवनदीपक पद्मप्रभसूरिजी सं. वेंकटेश प्रेस 100 | गाथासहस्त्री समयसुंदरजी सुखलालजी 101 | भारतीय प्राचीन लिपीमाला गौरीशंकर ओझा मुन्शीराम मनोहरराम 102 | शब्दरत्नाकर साधुसुन्दरजी सं. हरगोविन्ददास बेचरदास 103 | सुबोधवाणी प्रकाश न्यायविजयजी सं./गु | हेमचंद्राचार्य जैन सभा | 104 | लघु प्रबंध संग्रह जयंत पी. ठाकर ओरीएन्ट इन्स्टीट्युट बरोडा 105 | जैन स्तोत्र संचय-१-२-३ माणिक्यसागरसूरिजी आगमोद्धारक सभा 106 | सन्मति तर्क प्रकरण भाग-१,२,३ | सिद्धसेन दिवाकर सुखलाल संघवी 107 | सन्मति तर्क प्रकरण भाग-४,५ सिद्धसेन दिवाकर सुखलाल संघवी 108 | न्यायसार - न्यायतात्पर्यदीपिका सतिषचंद्र विद्याभूषण एसियाटीक सोसायटी | 109 | जैन लेख संग्रह भाग-१ पुरणचंद्र नाहर सं./हि पुरणचंद्र नाहर 110 | जैन लेख संग्रह भाग-२ पुरणचंद्र नाहर सं./हि | पुरणचंद्र नाहर 111 | जैन लेख संग्रह भाग-३ पुरणचंद्र नाहर सं./हि । पुरणचंद्र नाहर 112 | जैन धातु प्रतिमा लेख भाग-१ कांतिविजयजी सं./हि | जिनदत्तसूरि ज्ञानभंडार 113 | जैन प्रतिमा लेख संग्रह दौलतसिंह लोढा | अरविन्द धामणिया | 114 | राधनपुर प्रतिमा लेख संदोह विशालविजयजी सं./गु | यशोविजयजी ग्रंथमाळा 115 | प्राचिन लेख संग्रह-१ विजयधर्मसूरिजी सं./गु | यशोविजयजी ग्रंथमाळा | 116 | बीकानेर जैन लेख संग्रह अगरचंद नाहटा सं./हि | नाहटा ब्रधर्स 117 | प्राचीन जैन लेख संग्रह भाग-१ जिनविजयजी सं./हि | जैन आत्मानंद सभा 118| प्राचिन जैन लेख संग्रह भाग-२ जिनविजयजी सं./हि | जैन आत्मानंद सभा | 119 | गुजरातना ऐतिहासिक लेखो-१ गिरजाशंकर शास्त्री | फार्बस गुजराती सभा 120 | गुजरातना ऐतिहासिक लेखो-२ गिरजाशंकर शास्त्री सं./गु | फार्बस गुजराती सभा | 121 | गुजरातना ऐतिहासिक लेखो-३ गिरजाशंकर शास्त्री फार्बस गुजराती सभा 122 | ऑपरेशन इन सर्च ऑफ संस्कृत मेन्यु. इन मुंबई सर्कल-१ पी. पीटरसन रॉयल एशियाटीक जर्नल | 123 | ऑपरेशन इन सर्च ऑफ संस्कृत मेन्यु. इन मुंबई सर्कल-४ | पी. पीटरसन रॉयल एशियाटीक जर्नल 124 | ऑपरेशन इन सर्च ऑफ संस्कृत मेन्यु. इन मुंबई सर्कल-५ | पी. पीटरसन रॉयल एशियाटीक जर्नल | 125 | कलेक्शन ऑफ प्राकृत एन्ड संस्कृत इन्स्क्रीप्शन्स पी. पीटरसन भावनगर आर्चीऑलॉजीकल डिपा. 126 | विजयदेव माहात्म्यम् जिनविजयजी जैन सत्य संशोधक 612 307 250 514 454 354 337 354 372 142 336 सं./हि 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400 320 148 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ । श्री आशापूरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार श्री आशापूरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार पृष्ठ 754 84 194 171 90 310 276 69 100 136 266 244 संयोजक-शाह बाबुलाल सरेमल - (मो.) 9426585904 (ओ.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com शाह वीमळाबेन सरेमल जवेरचंदजी बेडावाळा भवन हीराजैन सोसायटी, रामनगर, साबरमती, अमदावाद-05. अहो श्रुतज्ञानम् ग्रंथ जीर्णोद्धार-संवत २०६८ (ई. 2012) सेट नं.-४ प्रायः अप्राप्य प्राचीन पुस्तकों की स्केन डीवीडी बनाई उसकी सूची।यह पुस्तके वेबसाइट से भी डाउनलोड कर सकते हैं। क्रम | पुस्तक नाम कर्ता/ संपादक भाषा | प्रकाशक 127 | महाप्रभाविक नवस्मरण साराभाई नवाब गुज. | साराभाई नवाब 128 | जैन चित्र कल्पलता साराभाई नवाब | साराभाई नवाब 129 | जैन धर्मनो प्राचीन इतिहास भाग-२ हीरालाल हंसराज गुज. | हीरालाल हंसराज 130 | ओपरेशन इन सर्च ओफ सं. मेन्यु. भाग-६ पी. पीटरसन अंग्रेजी | | एशियाटीक सोसायटी 131 | जैन गणित विचार | कुंवरजी आणंदजी | गुज. जैन धर्म प्रसारक सभा 132 | दैवज्ञ कामधेनु (प्राचिन ज्योतिष ग्रंथ) शील खंड सं. ब्रज. बी. दास बनारस 133 | करण प्रकाश ब्रह्मदेव सं./अं. सुधाकर द्विवेदि 134 | न्यायविशारद महो. यशोविजयजी स्वहस्तलिखित कृति संग्रह | यशोदेवसूरिजी गुज. यशोभारती प्रकाशन 135 | भौगोलिक कोश-१ डाह्याभाई पीतांबरदास | गुज.. गुजरात वर्नाक्युलर सोसायटी 136 | भौगोलिक कोश-२ डाह्याभाई पीतांबरदास | गुज. गुजरात वर्नाक्युलर सोसायटी 137 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-१ अंक-१, २ जिनविजयजी हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 138 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-१ अंक-३, ४ जिनविजयजी हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 139 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-२ अंक-१, २ जिनविजयजी हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 140| जैन साहित्य संशोधक वर्ष-२ अंक-३, ४ जिनविजयजी हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 141 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-३ अंक-१,२ जिनविजयजी हिन्दी । जैन साहित्य संशोधक पुना 142 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-३ अंक-३, ४ जिनविजयजी हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 143 | नवपदोनी आनुपूर्वी भाग-१ सोमविजयजी | शाह बाबुलाल सवचंद 144 | नवपदोनी आनुपूर्वी भाग-२ सोमविजयजी गुज. शाह बाबुलाल सवचंद 145 | नवपदोनी आनुपूर्वी भाग-३ सोमविजयजी गुज. | शाह बाबुलाल सवचंद 146 | भास्वति | शतानंद मारछता सं./हि एच.बी. गप्ता एन्ड सन्स बनारस 147 | जैन सिद्धांत कौमुदी (अर्धमागधी व्याकरण) रत्नचंद्र स्वामी | भैरोदान सेठीया 148 | मंत्रराज गुणकल्प महोदधि जयदयाल शर्मा हिन्दी । जयदयाल शर्मा 149 | फक्कीका रत्नमंजूषा-१, २ कनकलाल ठाकूर हरिकृष्ण निबंध 150 | अनुभूत सिद्ध विशायंत्र (छ कल्प संग्रह) मेघविजयजी सं./गुज | महावीर ग्रंथमाळा 151 | सारावलि कल्याण वर्धन पांडुरंग जीवाजी 152 | ज्योतिष सिद्धांत संग्रह | विश्वेश्वरप्रसाद द्विवेदी । सं. ब्रीजभूषणदास बनारस 153| ज्ञान प्रदीपिका तथा सामुद्रिक शास्त्रम् रामव्यास पान्डेय सं. | जैन सिद्धांत भवन नूतन संकलन | आ. चंद्रसागरसूरिजी ज्ञानभंडार - उज्जैन हस्तप्रत सूचीपत्र हिन्दी | श्री आशापुरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार २ | श्री गुजराती श्वे.मू. जैन संघ-हस्तप्रत भंडार - कलकत्ता हस्तप्रत सूचीपत्र हिन्दी | श्री आशापुरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार 274 168 282 182 गुज. 384 376 387 174 प्रा./सं. 320 286 272 142 260 232 160 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ === ==D॥ अहम् ---- [लामो ,ग, समणस्स भगवःसहाधीस । __ भाग १ ] जन [ अंक ? साहित्य संशोधक जैन इतिहास, साहित्य, तत्वज्ञान आदि विषयक विविध निबन्ध-संग्रह। संपादक मुनिराज श्रीजिनन्दिजयजी। সাখ-- । जैन साहित्य संशोधक समाज । टि० भारत जैन निकालय, फर्गुसन कालेज रोड, पुना सिटी। वार्षिक मूल्य ५ रु.] * [ प्रतिक मूल्य १६० Aho I Shrutgyanam Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय-सूची। हरिभद्राचार्यस्य समयनिर्णयः। सुप्रसिद्ध महान तत्त्वज्ञ जैनाचार्य हरिभद्रसुरिना (हिन्दी लेख विभाग) समनिर्णय संबंधी जे संस्कृत निबन्ध मुनिराज १ श्रीजिनविजयजीप पूनामां, भराएल 'प्रथम प्राच्य वि२ निर्ग्रन्थ प्रवचन ..... ... २ द्या पण्डित परिपद आगळ वांच्यो हतो ते जुदा पम्फ ३ उद्बोधन .... २ लेट रूपे छपाईने प्रकट करवामां आव्यो छे. निबन्ध ४ सिद्धसेन दिवाकर और स्वामी सरल भाषामा टवाएलो हाई अनेक अपर्व प्रति हासिक महहाआधी भरपूर छ. संस्कृत भाषा जाण समन्तभद्र नार दरेक विद्वानने अवश्य वांचवा लायक छे. किं ५ हरिभद्र मरिका समयनिर्णय ....२१ मात्र ४ आना. पोटेज खर्च जुहूं. मळवा- ठेकाणु --- ६ हरिषेणकृत कथाकाश ले ....पण्डित जैन साहित्य सं ऑफिम. नाथूरामजी प्रेमी, संपादक ----जैनहितैषी १९ ( गुजराती लखविभाग.) १ डॉ. हर्मन जकाचीनी कल्पमूत्रनी प्रस्तावना. समराइचकहा। अनुवादक.... अबालाल चतरभाई शाह. बी. आठमा मैज्ञाना प्रख्यात महात्मा याकिती मह२ जैन धर्मनं अध्ययन. ले०-त्रो. सी. वी. तरानु श्रीहरिभद्रसूरिए प्रशभरसपरिपूर्ण आ कथा--ग्रंथनी रचना करी छे. आना जोटानो बीजा राजवाडे, एम्. प. बीएस. सी. २९ , ग्रंथ मजची दुर्लभ छे. मळग्रंथ प्राकृतमा छे. पण ३ जेन आगम साहित्यनी मूळ मापा कई? अमे मूळ साधे तनी सल्कन अनुवाद पर पाया ले०-~-पण्डित बरदास जीवराज, . आ पुस्तक मबईनी युनिवर्सिटीए पाताना पाट्य व्याकरणतीर्थ .... ............ ३. पुस्तकामां पण दाखल कयु छ. आ प्रथमां समा “हरिभद्रमरिनो समयनिर्णय" ले ... दित्य राजाना कुल नवभवोनी वार्ता के तेमांना श्रीयुत हीरालाल अमृतलाल शाह. बी. ए. ३८ प्रण भयो अमाप प्रकट कर्या छ. ५ संपादकीय विचार त्रणे भवन मूल्य-रु०-२-८ १) भाण्डारकर प्राच्यविद्या संशोधन मन्दिर अने जैनसाहित्य संशोधन कार्य ४३ प्रद्युम्नचरित्रम्। २) जैन साहित्य प्रकाशन कार्य. ..., ५० आ काव्य रत्नचन्द्र उपाध्याये रचेल छे. श्री(३) मुंबई युनिवर्सिटीमा मागधी ( प्राकृत ) रत्नचन्द्र प्रसिद्ध श्रीहीरविजयसूरिनी संततिमांना भाषा ३ एक पंडित रत्न छे. काव्य घणु ज सरस अने सरल छे, तेमां संस्कृत भाषा द्वारा कृष्णना पुत्र प्रद्युम्ननी ENGLISH रसमय वार्ता वर्णववामां आवेल छे. 1-THE UNDERCURRENTS OF मूक-रु-२-०८-६ JAINISM. By Dr. S. K. Belvalkar.M. गौतम पुस्तक संग्रह कार्यालय A., PH. D. ...... 2THE IMMEDIATE TASK BEFORE US. By Prof. Benarasi Dass Jain, M... समजबुं सब कॉलेज रोड, पूना सिटी, Aho! Shrutgyanam Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ निवेदन. गत मार्गशीर्ष मासमां ज्यारे आ संस्थानी स्थापना अने पत्रनी योजना संबंधीनुं आवेदन पत्र प्रकट करवामां आव्युं हतुं, त्यारे वे त्रण मासमां प्रस्तुत अंक छपाई प्रकट थई शकशे एवी धारणा वामां आवी हती. अने तदनुसार फाल्गुन पूर्णिमा अथवा तो महावीर जयन्तिना प्रसंगे वाचकोना हाथमां आ अंक चाडवानी सूचना आपी हती. परंतु प्रेसनी अगवडना लीधे सूचित समय ऊपर अंक प्रकट थई शक्यो नथी. वर्तमानमां अनुभवाती छापखानासंबंधी कल्पनातीत कठिनताओ तरफ दृष्टिपात करतां तो आजे-वैशाल मासनी समाप्तिमां- पण वाचकोना हाथमां अमे आ अंक पहोंचाडवा जे समर्थ थया छीए तेथी वाचकोए आनन्द ज प्रकट करवो जोईए. कारण के, म्होंमांग्या चार्ज अगाउथी ज आपी देवा छतां पण, ज्यारे कोटलाए प्रेसोमांथी रखडी रखडीने लखाण पार्छु जेमनुं तेम अमारी पासे आव्युं त्यारे तो आटली मुदते पण आ अंक छपाई प्रकट थई शकशे एवी अमने बिल्कुल आशा रही न हती. परंतु, जे प्रेसमांथी आ अंक मुद्रित थई प्रकट थाय छे तेना भला चालकोए जेम तेम करी ने पण छेवटे आ काम करी आपवानी गोठवण करी अमारा परिश्रमने सफळ कर्यो छे अने तेथी ज आटला विलंबे पण अमे रसिक वाचकोने आ निबन्धसंग्रहना वाचननो लाभ आपी शकचा समर्थ थया छीए. आ अंक त्रैमासिकना नामे नहीं परंतु एक निबंधसंग्रहना नामे प्रकट थाय छे तेनुं कारण ए छे के, त्रैमासिकरूपे प्रकट करवा माटे सरकार पासे डेक्लेरेशन कराववुं पडे छे. हाल तुरतमां, केटलांक कारणाने लीधे अमे ए भांजगडमां पडवा इच्छता न होवाथी, निबन्ध संग्रहना नामे ज यथावसरे आवा अंको प्रकट करता रहीशं. बीजो अंक हवे वतसर ज प्रकाशित थई जशे एवी आशा रखाय छे. ए अंकमां, कदंब नामे प्रसिद्ध एक अति प्राचीन जैन राजवंशनां केटलांक ताम्रपत्रो, मथुराना पुरातन शिलालेखो, प्रो. वेबरनो जैनागमविषयक निबन्ध, डॉ. जेकोबीनी आचारांगसूत्रनी प्रस्तावना, केटलीक ऐतिहासिक नोंधो, तपागच्छनी पट्टावली, विगेरे लेखो प्रकट थशे. आ अंकना प्रकाशन दरम्यान, जे जे सद्गृहस्थोप संस्थाना लाईफमेंबर थई प्रस्तुत कार्यमा उदार सहायता आपी छे तेमनां सुनामो धन्यवादपूर्वक अत्र प्रकट करवामा आवे छे. रु. १०० श्रीयुत केशरीचंदजी भंडारी, इन्दौर. रु. १०० शाह अमृतलाल एन्ड भगवानदास. मुंबई. रु. १०० शाह गगलभाई हाथीभाई, पूना. रु. १०० शाह बाबूलाल, नानचंद भगवानदास झवेरी. पूना. रु. १०० शाह चंदुलाल वीरचंद कृष्णाजी पूना. रु. १०० शाह हरगोविंददास रामजी. मुंबई. रु. १०० शाह मणिलाल केशवलाल, पूना. रु. १०० शाह धनजीभाई वखतचंद साणड़वाला. हाल पूना. आ शिवाय, श्रीयुत मनसुखलाल रवजीभाई मेहता ( मुंबई ) ए छपाचवा माटे १८ रोम कागको पहचाड्या छे अने आरा निवासी बाबू कुमार देवेन्द्र प्रसादजीए पोताना खर्चे आ अंकमां आपेलां बन्ने दर्शनीय चित्रो तैयार करी मोकल्यां छे, तेथी तेओ पण धन्यवादने पात्र छे. तथा, आ समाजना संस्थापक अने पत्रना संपादक मुनिश्रीनी साहित्यसेवास्वरूप प्रवृत्तिमां हेल्ला दोढ वर्षथी, दानवीर उदारात्मा शेठ परमानन्द दास रतनजी (निवासस्थान, घाटकोपर, मुंबई ) तरफथी जे मुख्य सहायता मळ्या करे छे, तेथी तेमनुं पण, आ स्थळे, समाज तरफ थी अन्तःकरणपूर्वक अभिनन्दन कर उचित गणाशे. आशा छे के आवी जरी बीजा पण सद्गृहस्थो यथाशकि पोतानी उदारता बतावी जैन धर्मना आ गौरव प्रकाशक पुण्य कार्यमां सहायक थई स्वद्रव्यने सफळ बनावशे. निवेदक व्यवस्थापक, जैन सा. सं. समाज. 'हनमान् 'छापखाना ९२५ सदाशिव पेठ, पुणे शहर. Aho! Shrutgyanam Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधकर Aho! Shrutgyanam PAVAPURI-THE PLACE OF NIRVANA OF THE 24TH TIRTHANKARA MAHAVIRA. श्री महावीर निर्वाणभूमि, पावापुरी, विहार । Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥अहम् ॥ णमोत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स । * जैन* । साहित्य संशोधक . . 'पुरिसा ! सच्चमेव समाभिजाणाहि। सच्चस्साणाए उवहिए मेहावीमारं तरइ ।। 'जे पगं जाणइ से सव्वं जाणइ, जे सर्व जाणइ से एगं जाणइ ।' विडं, सुयं, मयं, विण्णायं जं एत्थ परिकहिज्जइ।' -निर्ग्रन्थ प्रवचन: (आचाराङ्ग सूत्र)।। भाग १ | महावीरजयन्ती; महावीर-निर्वाण संवत् २४४६ | अंक १ - - - - - - - मङ्गल। - - - नमो अरिहंताणं। नमो सिद्धाणं । नमो आयरियाणं । नमो उवज्झायाणं । नमो लोए सव्वसाहूणं । जयइ जगजीवजोणी-विआणओ जगगुरू जगाणंदो। जगनाहो जगबंधू जयइ जगप्पिआमहो भयवं ॥ जयइ सुआणप्पभवो तित्थयराणं अपच्छिमो जयइ। जयइ गुरू लोयाणं जयइ महप्पा महावीरो॥ नन्दी सूत्र, देववाचक क्षमाश्रमण । Aho! Shrutgyanam Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [भाग १ नियन्ध प्रवचन । सुयं मे आउसं तेणं भगवया एवमक्खायं- इहमेगोर्स णो सण्णा भवइ, तं जहा-पुरस्थिमाओ वा दिसाओ आगओ अहमसि। दाहिणाओ वा दिसाओ आगओ अहमांस, पञ्चत्थिमाओ वा दिसाओ आगओ अहमंसि, उत्तराओ वा दिसाओ आगओ अहमंसि, उढाओ वा दिसाओ आगओ अहमसि, अहोदिसाओ वा आगओ अहमसि, अण्णयरीओ वा दिसाओ अणदिसाओ वा आगओ अहमंसि। एवमेगोर्सि णो णायं भवइ । 'अस्थि मे आया उववाइए, णत्थि मे आया उववाइए, के अहं आसी, के वा इओ त्रुओ इह पेच्चा भविस्सामि।' __ से जं पुण जाणेज्जा सह सम्मइयाए, परवागरणेणं, अण्णेसिं अंतिए वा सोच्चा; तं जहा-पुरस्थिमाओ वा दिसाओ आगओ अहमंसि, जाव अण्णयरीओ दिसाओ अणुदिसाओ वा आगओ अहमंसि। एवमेगेसिं णायं भवइ, अस्थि मे आया उववाइए। जो इमाओ दिसाओ अणुदिसाओ वा अणुसंचरइ, सव्वाओ दिसाओ सव्वाओ अणुदिसाओ जो अणुसंचरइ सोहं। से आयावादी, लोगावादी, कम्मावादी, किरियावादी। .. [ श्रमण भगवान् श्रीमहावीर देवके शासनके मुख्य प्रवर्तक पंचम गणधर आर्य सुधर्मस्वामीने अपने प्रधान शिष्य आर्य जम्बू अनगारसे कहा कि-] हे आयुष्मन् मैंने [ज्ञातसुत्र निग्रन्थ भगवान महावीर देवके मुखसे सुना है। भगवान्ने इस प्रकार कहा है कि "इस जगत में किसी एक जीवात्माको यह ज्ञान नहीं होता है कि मैं कौन सी दिशामसे यहां पर आया है। अर्थात-] जैसे कि, पूर्व दिशामेंसे आया हूं, या दक्षिण दिशामेंसे आया है। पश्चिम दिशामसे आया ई. या उत्तर दिशामसे आया हूँ; ऊर्द्ध दिशामेंसे आया हूँ. या अधो दिशामेंसे आया हूं: [वैसे ही । अन्य किसी दिशा या विदिशामसे आया हूं। [इसी तरह किसी एकको यह भी नहीं ज्ञात होता कि मेरा आत्मा युनर्जन्मवाला है अथवा नहीं है?। मैं कौन है ?। यहांसे मरकर मैं परजन्ममें कौन होऊंगा ?।" __“जो पुनः [ कोई एक जीवात्मा ] अपनी सन्मतिसे या दूसरेके कथनसे, अथवा किस अन्य-तीसरेके पासमे : यह जान लेता है कि, मैं अनुक दिशामसे आया हूं: अर्थात । जैसे कि मैं पूर्व दिशा से आया हूँ: यावत् अन्य दिशा-विदिशामेंसे आया हूँ। [ वैसे ही यह भी जान ले कि- मेरा आत्मा पुनर्जन्मवाला है। जो इन दिशा-विदिशाओम से आता जाता है [अर्थात् ऊपर बतलाई हुई ] सर्व दिशा-विदिशाओं से आता जाता है वही मैं हूँ।[भगवान् कहते हैं -ऐसा जो ज्ञाता है ] वह आत्मवादी (आत्माको समझने वाला), लोकवादी (जगतको जानने वाला), कर्मवादी ( कर्मके रहस्यको माननेवाला), और क्रियावादी (कर्तव्यको करनेवाला) कहलाता है।" श्रमण भगवान् श्री महावीर तीर्थकर प्ररूपित है। ज्ञातपुत्र निर्ग्रन्थ प्रभु महावीर देवका प्रत्येक 'निर्गन्थ प्रवचन' का जो आदिम उद्गार, इस विचार 'द्रव्य' और 'भाव' दोनों नयोंकी उद्बोधन' के अग्रभागमें हमने उद्धृत किया है वह अपेक्षासे युक्त हो कर प्रवर्तित है। उस अनजैसे बाह्य दृष्टिसे इस प्रस्तुत प्रयत्नमें-पत्रके प्रका- कान्तवादी अर्हनका प्रत्यक उद्गार व्यावहारिक और शनमें-प्रारंभिक मंगलाचरण स्वरूप है; वैसेही आंतर पारमार्थिक दोनों दृष्टियोंको साथ लेकर व्यवहत डाष्टिसे, प्रयत्नगत मुख्य ध्येयकाभी पूर्ण उद्बोधक हुआ है। इसलिये ऊपयुद्धत उद्गार भी व्यवहार और Aho! Shrutgyanam Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक १] उद्बोधन । परमार्थ- द्रव्य और भाव-दोनों भावसि उपलक्षित है। व्यवहारसे, जैसे कोई ' संज्ञा ' याने चैतन्य हीनमूढात्मा यह नहीं जान सकता कि मैं कौन हूं, कहां से आया हूं, कहां जाऊंगा, ये सब दिखाई देनेवाले लोग कौन हैं; मेरा क्या कर्तव्य-कर्म है और मैं क्या कर रहा हूं; इत्यादि । इस प्रकारके विचार- विहीन आत्माका कोई अभ्युदय नहीं हो सकता; वह अपने जीवनको प्रगतिमान् नहीं बना सकता। ऐसा मनुष्य, मनुष्य स्वरूप हो कर भी पशु ही की कोटिमें गिना जाता है । पशुके जीवन में और ऐसे ' संज्ञा ' हीन मनुष्य के जीवन में कोई अंतर नहीं होता। ऐसा प्राणी अनात्मज्ञ, लोकस्वरूगनभिज्ञ, कर्तव्य विचार विहीन और प्रवृत्ति - शून्य कहा जाता है। वैसे ही परमार्थ भावसे, जो आत्मा अध्यात्मभाव पराडमुख और ऐहिक विषय आसक्त है वह भी वास्तविक में संज्ञा' याने 'सम्यग्ज्ञान' हीन ही है। ऐसा परमार्थ-ज्ञान शून्य आत्मा भी ( वह फिर चाहे व्यवहार से कितना ही बुद्धिमान्, प्रयत्नशील, प्रपञ्चपटु और सतत उद्योगी हो ) यह नहीं विचार सकता कि, यथार्थ में मैं कौन हूं, मेरे आत्माका क्या स्वरूप है, मैं किस लोक मेंसे यहां पर आया हूं, मेरा पुनर्जन्म होता है या नहीं, मैं इस जन्मसे मर कर कहां जाऊंगा, इत्यादि । इस प्रकार के विचार-शून्य आत्मा का भी उद्धार नहीं हो सकता । उसको मोक्षमार्गकी - प्राप्ति नहीं हो सकती । वह अंध पुरुषकी तरह अज्ञात मार्ग में इधर उधर भटकता फिरता है-संसार परिभ्रमण करता रहता है । उसको इच्छित स्थानकी प्राप्ति नहीं हो सकती और सिद्ध-स्वरूप नहीं बन सकता । जो आत्मा अध्यात्मस्वरूपका जिज्ञासु है, अपने आंतरिक गमनागमनका विचार करता रहता है, Here arrest समझने के लिये प्रयत्न करता रहता है, वही आपना उद्धार कर सकता है । वैसे जिज्ञासु अतएव विचारवान् मनुष्यको सत्यमार्ग मिल सकता है और उसके द्वारा वह इच्छित स्थानको प्राप्त कर सकता है। वह जन्म-मरण के बन्धन से मुक्त हो कर सिद्ध-बुद्ध वन सकता है । निर्मय तीर्थकर ऐसे आत्मिक विचार करनेवाले पुरुष ही को 'आत्मवादी - आत्मज्ञ कहते हैं। उनके मतसे, जो आत्मा 'आत्मवादी' याने अपने स्वरूपको जान सकता है वही 'लोकवादी' अर्थात् जगत्के सत्य स्वरूपको जाननेवाला होता है । क्यौं कि जो अपने आंतर स्वरूपको नहीं जान सकता वह वाह्य स्वरूपको भी नहीं जान सकता। यह आंतर-बाह्य ज्ञान परस्पर सापेक्ष है । इसीलिये भगवान् ने आगे चलकर यह कहा है कि जे अज्झत्थं जाणइ, से बहिया जाणइ, जे बहिया जाणइ, से अज्झत्थं जाणइ । आचा ङ्गसूत्र १-७1 जो इसप्रकार लोकवादी होता है वही 'कर्मवादी' अर्थात् कर्मकी विचित्र शक्तियोंका — जगत् के कार्य कारण भावका - ज्ञाता हो सकता है, और इसी तरह कर्मवादी बनने पर फिर वह 'क्रियावादी' अर्थात सम्यक् और असम्यक् प्रवृत्ति ( कर्तव्याकर्तव्य ) का स्वरूप और रहस्य समझनेवाला बन सकता है । क्रियावादी आत्मा आत्म- हितकर प्रवृत्तिका आच रण कर अंतमें कर्मसे मुक्त हो कर अमरत्व प्राप्त कर सकता है। प्रभु महावीर उपदिष्ट मोक्षमार्गका यही यथार्थ क्रम है। मोक्षशास्त्र के प्रणेता महर्षिने जो सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः । इस प्रकार मोक्षमार्ग बतलाया है वह भी इसी क्रमको लक्ष्य कर है । आत्मतस्वका साक्षात्कार होना - अपने स्वरूप की प्रतीति होना - सम्यग्दर्शन है। इसीका नाम आत्मश्रद्धा भी है। जिसको ऐसा साक्षात्कार - ऐसी प्रतीतिआत्मश्रद्धा होती है वही आत्मवादी कहलाता है । सम्यग्दर्शन प्राप्त आत्माहीको सम्यग्ज्ञानकी प्राप्ति हॉ सकती है। जिसको यह दिव्य दर्शन हो जाता है, जो अपनी आत्मश्रद्धामें लीन हो जाता है, उसको फिर सर्व चराचर जगत्का ज्ञान हो जाता है इसीलिये यह कहा जाता है कि , श्रद्धावान् लभते ज्ञानम् । दूसरे शब्दों में कहें तो जिसने एक ( आत्मा ) को जान लिया उसने सब ( जगत् ) को जान लिया जे एगं जाणइ, से सव्वं जाणइ । इस प्रकारका सम्यग्ज्ञानवान् ही 'लोकवादी - Aho! Shrutgyanam Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [भाग १ और 'कर्मवादी' कहा जाता है। ऐसा ही ज्ञानी इसके विपरीत जो मनुष्य, समाज और राष्ट्र सदाचारी-अर्थात् सम्यक चारित्रका पालन करने 'सज्ञा' याने चैतन्यवाला है और जो अपनी वाला होता है। सम्यग्दर्शनी और सम्यगज्ञानीका पूर्वापर दशाका विचार करता रहता है-भूत, जो आचरण वही सम्यक् चारित्र है। ऐसे ही सम्यक् भविष्य और वर्तमान अवस्थाको सोचे करता है-चह चारित्री को क्रियावादी कहते हैं। आत्मदर्शी ( आत्मवादी) कहलाता है। ऐसे आत्मदर्शी एवं सम्यग दर्शन, ज्ञान और चारित्रवान् अथवा मनुष्य आदिको जगत्की परिस्थितिका ठीक ठीक आत्मवादी, लोकवादी, कर्मवादी, और क्रियावादो ज्ञान मिलता रहता है और कर्तव्यकर्मका भी उसे पूरा आत्मा ही इस जन्ममरणरूप तांतोंसे बनी हुई हाल मालम होता रहता है। निर्ग्रन्थ प्रभु उसको जगजंजाल स्वरूप जालसे छुटकारा पाकर मुक्त लोकवादी और कर्मवादी कहते हैं । इस प्रकारके विचाबन सकता है। वही आत्मा अजर, अमर, और अचल रवान् और ज्ञानवान् मनुष्य आदि अपनी उन्नतिके स्वरूपको प्राप्त कर सकता है-सच्चिदानन्द-पूर्ण बन लिये क्रियाशील बनता है। क्रियाशील मनुष्य ही सकता है। इच्छित सुख प्राप्त कर सकता है और दुःखोंसे मुक्त हो सकता है इसीलिये जैनधर्मका यह मुद्रालेख है किजिस तरह निर्ग्रन्थ मुनीश्वरका यह प्रवचन परमार्थ-पारलौकिक रहस्यका उद्बोधक है, वैसे व्या ज्ञान-क्रियाभ्यां मोक्षः। वहारेक-इहलोक रहस्यका भी उद्बोधक है। इस " ज्ञान और क्रिया ( चारित्र-आचरण ) अर्थात् प्रवचन में कही गई बातें जैसे आत्माके आंतर स्वरूपका ज्ञानयोग और कर्मयोग इन दोनोके संयुक्त सामर्थ्य से विकास-क्रम प्रकट करती हैं, वैसे इस जगतके मोक्ष मिलता है। मनुष्य, समाज और देशकी व्यावहारिक दशाका भी विकास-क्रमं बतलाती हैं। भगवान् महावीर देवके प्रवचनका यह व्यावहाजो कोई मनुष्य, समाज और राष्ट्र ‘सज्ञा' (चे रिक रहस्य जगत्के प्रत्येक व्यक्ति, समाज, राष्ट्र तन्य) हीन हो कर अपने गतागत याने भूत-भवि- और धर्मके लिये विचारणीय है। जैनधर्मका तो ध्यतका विचार नहीं करता, वह यह नहीं जान यह स्वकीय आविष्कृत सिद्धान्त है, इसलिये उस सकता कि मेरा भूतकाल कैसा था, वतमार्नमें क्या के अनुयायी व्याक्ति और समाजको तो आवश्य ही हालत है और भविष्यमें कैसी दशा होगी। उसे इसकी विचारणा करनी चाहिए। जैन तत्वज्ञानके यह नहीं मालूम हो सकता कि, वह किस दशामेंसे कथनानुसार कालका स्वरूप पदार्थमात्रके स्वरूप समुत्थित हुआ है, किस दशामें विद्यमान है और में परिवर्तन करनेका है। प्रत्येक वस्तुमें, कालके किस दशामें जा कर लीन होगा। इस प्रकारका प्रभावसे प्रतिक्षण रूपान्तर होता रहता है। इस 'सज्ञा'-शून्य मनुष्य, समाज और राष्ट्र भग- नियमानुसार, व्यावहारिक दृष्टिसे विचार किया जाय वान्के मतसे अनात्मवादी है-अपनी हालतको तो व्यक्ति, समाज, राष्ट्र और धर्मके स्वरूपमें भी न जानने वाला अज्ञान है। ऐसे अज्ञान मनुष्य, सदैव परिवर्तन-रूपान्तर हुआ ही करता है । जैनसमाज या राष्ट्रको जगत् (लोक) की स्थिातका धर्म और जैन समाज भी इसी सनातन नियमके कुछ भी ज्ञान नहीं हो सकता और उसे कर्तव्या- स्वाधीन है। रूपान्तर या परिवर्तन जो होता रहता है कर्तव्य ( कर्म ) का भी कुछ भान नहीं होता। इस वह अच्छा ही होता रहता है या बुरा ही होता रहता तरह वह मनुष्य आदि फिर अन्तमें क्रियाशून्य है; ऐसा कोई विशिष्ट नियम इस जगत्में नहीं देखा -उद्यमहीन हो जाता है। वह अक्रियावादी बन जाता जाता। कभी अच्छेका रूपान्तर बुरेके रूप में होता है। कर्तव्यशून्य मनुष्य कभी उन्नति नहीं प्राप्त कर है; कभी बुरे का भले के रूप में। कभी तदवस्थ याने सकता। उसकी क्रमशः अवनति ही होती जाती जैसा का वैसा ही होता है। परीवर्तनके अच्छेहै; और अन्त में नष्ट दशाको प्राप्त होता है। बुरेका आधार देश, काल, मनुष्योंका आचार, Aho! Shrutgyanam Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उद्बोधन। यवहार, इत्यादि अनेक कारणोंके ऊपर निर्भर है। जैन इतिहासके अन्वेषणके लिये मुख्य क्षेत्र दो जो व्याक्त आदि 'सज्ञी ' याने विचारवान् है वह तो हैं- एक साहित्य और दूसरा स्थापत्या जैन साहित्य इस देश-काल-कृत परिवर्तनकी दशाओंका निरं- प्राकृत, संस्कृत, अपभ्रंश, कानडी, तामिल, तेलुगु, तर विचार किया करता है और समयानुसार उचित गुजराली, हिन्दी आदि जैसी भारतकी प्राचीन-अर्वाप्रवत्ति कर उन्नत होनेकी-प्रगति करनेकी-चेष्टा -चीन सबही प्रधान प्रधान भाषाओं में व्याप्त है। करता रहता है। इतिहास-शास्त्रका आविष्कार और इसी तरह जैम स्थापत्य भी पंजाब, बंगाल, उडीसा अध्ययन-अध्यापन इसी लक्ष्यको लेकर, प्रवर्तित मद्रास, हैदराबाद चिन्हाड, कर्नाटका मध्यभारत, हुआ है । इस शास्त्रके द्वारा जगतुके धर्म, समाज युक्ता भात, मेवाड,मारवाडा मालका, गुजसत, सिंध, और राष्ट्रोंका भूतकालीन स्वरूप ज्ञात हो सकता किच्छ इत्यादि भारत के सब देशों और प्रदेश में है आरै उसस वर्तमानिक दशाकी तुलना कर भवि- उपलब्ध है। इस प्रकार भारतवर्षीय बहभाषायद् दशाका अनुमान किया जा सकता है। इति-व्यापी जैन साहित्य और बहु प्रदेश व्यापी जैन हासके अध्ययनसे प्रत्येक समाज, 'धर्म' और 'राष्ट्र स्थापत्वको देखते हुए, इस बातका सहज अनुमान अपनी उन्नति-अवनतिका विचार कर सकता है हो सकता है कि भूतकालमें जैन धर्मका भारत वर्ष और उसके कार्य-कारण-भावको जान सकता है। में कितना प्रभाव रहा होमा। और उसका इतिहास इसालये जगत्का प्रत्येक सभ्य और शिक्षित 'जन- कितना सचल होगा । यह हर्षकी बात है कि भारत समूह अपने अपने इतिहासके अन्वेषण और अर्थ- - सरकारके पुरातत्त्व-विभागके द्वारा ब्राह्मणं और बौद्ध यनमें विशेष रूप से प्रवर्तित है। भारतवर्ष में भी स्थापत्य के साथ सार्थ जैन स्थापत्यका भी अन्वेषणअब इस विषयकी ओर शिक्षित मनुष्योंका लक्ष्य संरक्षणादि होता रहता है और उक्त विभागके खींचा जा रहा है और दिन-प्रतिदिन इस विषयकी विवरणात्मक-पुस्तकों ( रिपोर्टी) में तत्संबंधी ऐतिगवेषणा करनेवाले विद्वान संख्यामें बढ़ते जाते हैं। हाँसिक पर्यालोचन भी यथा समयं प्रकट होता - आज तक जो कुछ भारतवर्षके । भूतकालंके रहता है। इस प्रकार कितने एक अंशमें। जैन स्थापविषयमें लिखा हुआ है वह पश्चिमीय विद्वानोहीके त्यके उद्वारका सो उद्घाटन हो रहा है। परन्तु, जैन परिश्रमका फल है। इन विदेशी लेखकाका एकतो : साहित्य के बारेमें अभीतक कोई ऐसी महत्वयाली ध्येय ही जुदा था और दूसरी बात यह है कि उन्हा प्रवृत्तिका प्रारंभ कहनिहीं हुआ है | kR ने प्राचीन भारतका अवलोकन, वर्तमान-भारतकी ? उनीसंधी शताब्दी के उत्तरार्द्ध में कितने एक विद्याअवनत-दशाको आदर्श मानकर किया। इसालये विलासी और निष्पक्ष-अभ्यासी जर्मन विद्वानों ने उनके लेखोंमें और विचारों में सत्यकी अपेक्षा : जैन साहित्यका कितनाक संशोधन-प-लोचन किया संकुचितता अधिक है। सिवाया उन्होंने भारतके ; थी, और उसके कारण जैन धमके विषयमें जो इतिहासका आरंभ वहींसे माना है. जहांस उस . किनीमान्तियां.कपाश्चात्य और उनके अध के पतनकी शुरूआत हुई है। वास्तविकमें आर्या-भक्त एतद्देशीय विद्वानोंके बीच में फैली हुई थीं, वे कई वर्तकी उन्नत अवस्था का इतिहास अभी तक अध- अंशों में निकल गई। परंतु, जैन समाजकी अज्ञानंताऔर कार ही में विलुप्त है। इसके उद्धारके प्रयत्न । अब - अकर्मण्यताके कारण न तो उन विद्वानोंकों कछ अपने कहीं कहीं होने लगे हैं। कार्यमें उत्तेजक आश्वासन ही मिला और न प्राचीन - जैन धर्म भारतवर्षका एक प्रधान- धर्म है, इसका और प्रतिष्ठित पुस्तकादि साधन ही मिले। इस लिये लिये समुच्चय. भारतके, इतिहासमें इसका भी बहुत बड़ा हिस्सा है। अतः इसके स्वतंत्र इतिहास : " जैन साहित्यके विषयमें अभीतक विद्वानोंक न कोई के अन्वेषणकी भी उतनी ही आवश्यकता है, जि- भी महत्त्व-दर्शक विचार ही प्रकट हुए हैं और 'तनी वैदिक और बौद्ध धर्मके इतिहासकी है। जैन न कोई जैन साहित्यके जिज्ञासु ही दिखाई देते हैं। 'धर्मके इतिहासान्वेषणके विना भारतका इतिहास सेंकडों ही विद्वानोंको तो अभीतके जैन साहित्य किबहत अंशमें अपर्ण ही रहेगा। .......... तना और कैसा है इसकी कल्पना मात्र भी नहीं है। Aho! Shrutgyanam Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६ जैन साहित्य संशोधक । भारतके भाग्याकाशमें अब सौभाग्यके सूर्यका उदय होने लगा है और हजारों वर्षोंसे छाई हुई जडता (अंधकार) का नाश होने जा रहा है । भारतके सेंकडों ही सपूत आलस्यका त्याग कर कार्यक्षेत्रमें ऊठ खड़े हुए हैं और भावी अभ्युदयके साथ भूतकालीन गौरवके उद्घाटन में भी कई दत्तचित्त हो रहे हैं। अनेक सज्जन भारतीय इतिहास और साहित्यके क्षेत्रमें उत्साहपूर्वक कार्य करने लगे हैं और इनमें से कोई कोई विद्वान् जैन साहित्यका परिचय प्राप्त करने के लिये भी उत्सुकता दिखाने लगे हैं । इधर, जैन समाज भी कुछ कुछ जागृत हो रहा है और अपने साहित्यके संरक्षण और प्रकाशनकी तरफ लक्ष्य लगा रहा है । यद्यपि यह हर्षकी बात है; परंतु, जिनके नेतृत्व में यह कार्य हो रहा है, उनमें एक तो विचार-संकुचितताकी मात्रा अधिक है और दूसरी बात यह है कि जैन के सिवाय बाहरके जगत्को उन्हें किंचित् भी परिचय नहीं है— अथवा बहुत ही कम है। इसलिये वर्तमान में जो कुछ साहित्य जैसे वैसे छपकर प्रकट भी हो रहा है-और परिमाणमें वह है भी बहुत कुछ तो भी अन्य विद्वानोंको उसका दर्शनमात्र भी नहीं होने पाता है। और इस प्रकार विद्वानोंके लिये जैन साहित्यके परिचय करनेका द्वार अभी तक बिलकुल बन्ध ही सा है। ऐसी स्थिति होनेसे, अब ऐसे एक साधनकी बहुत आवश्यकता है कि, जिसके द्वारा जैन साहित्यका, जिज्ञासु विद्वानोंको यथेष्ट परिचय मिलने के साथ विस्तृत स्वरूपभी मालूम होता रहे; और जैन विद्वानोंको जगत् के अन्यान्य विद्वानोंके विचार, परिश्रम, अभ्यासार्दिक के साथ कर्तव्य की दिशाका उपयुक्त ज्ञान भी मिलता रहे । इसी आवश्यकताकी किञ्चित् पूर्तिक लिये इस 'जैन साहित्य संशोधक' को जन्म दिया गया है । इस आशा है, कि विज्ञ लेखक और पाठकगण साहित्य, समाज और अंशतः देश-सेवाके पवित्र कार्य में सहभागी बन कर सबही यथाशक्ति अपने अपने योग्य कर्तव्य का पालन केरग । तथास्तु । सिद्धसेन दिवाकर [भाग १ और. स्वामी समन्तभद्र । सिद्धसने दिवाकर, और आप्तकी मीमांसा - द्वारा जैनधर्मके प्रमाणशास्त्र के मूल प्रतिष्ठापक आचार्य स्याद्वाद ( अनेकान्तवाद) का समर्थन करनेवाले स्वामी समन्तभद्र, दोनों जैनधर्म के महान प्रभावक और समर्थ संरक्षक महात्मा हैं। इन दोनों महापुरुपोंकी कृतियोंके देखनेसे, इनके स्वभाव और प्रभाव में एक सविशेष समानता प्रतीत होती है । दोनोंहीने परमात्मा महावीरके सूक्ष्म सिद्धान्तों का उत्तम स्थिरीकरण किया और भविष्य में होनेवाले प्रतिपक्षियों के कर्कश तर्कप्रहारसे जैनदर्शनको अक्षुण्ण रखनेके लिये अमोघ शक्तिशाली प्रमाण-शास्त्रका सुदृढ संकलन किया । Aho ! Shrutgyanam इन्हीं दोनों महावादियों द्वारा सुप्रतिष्ठित जैनतर्वकी मूल भित्तियों पर मल्लवादी, अजितयशा, हरिभद्र, अकलंक, विद्यानन्द, माणिक्यनन्दि, प्रभाचन्द्र, अमृतचन्द्र, अनन्तवीर्य, अभयदेव, शान्तिसूरि, जिनेश्वर, वादी देवसूरि, हेमचन्द्रसूरि, मल्लिषेण, गुणरत्न, धर्मभूषण और यशोविजय आदि समर्थ जैन नैयायिकोंने बडे बडे तर्कयन्थों के विशाल और दुर्गम दुर्गोंका निर्माण कर जैनधर्मके तात्त्विक साम्राज्यको इतर वादीरूप परचक्रके लिये अजेय बनाया है। हमें अभी तक यह पूर्णतया निश्चित ज्ञात नहीं हुआ है कि ये दोनों महापुरुष कब और किस संप्रदाय में हुए हैं, परंतु पूर्वपंरपरासे जो मान्यता चली आ रही है उसके आशयानुसार यह कह सकते हैं कि सिद्धसेन दिवाकर तो श्वेताम्बर - संप्रदायमें, विक्रमराजाके समय में, और स्वामी समन्तभद्र दिगम्बरसंप्रदाय में, विक्रमकी दूसरी शाताब्दी में हुए हैं। - सिद्धेसन दिवाकर । २ दन्तकथाके कथनानुसार सिद्धसेन विक्रमराजाके - जिसके नामसे भारतवर्षका सुप्रसिद्ध सर्वत् चलता है— गुरु थे । ऐतिहासिकोंने भी इस कथनमें कुछ तथ्य स्वीकार किया है और 'ज्योतिर्विदाभरण' के Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक१] सिद्धसेन दिवाकर और स्वामी समन्तभद्र। 'धन्वन्तरिक्षपणकामरसिंहशकु सीधे साधे वचनोंको युक्तिशन्य और प्राकृतजनप्रिय वेतालभट्टघटखर्परकालिदासाः। मात्र बतलानेके उद्योगका आरंभ किया। महर्षि गौख्यातो वराहमिहिरो नृपतेः सभायां तम उन्हीं मनस्वी ब्राम्हणों के नेता थे। बुद्धिमान रत्नानि वै वररुचिर्नव विक्रमस्य ॥' भिक्षुओं (बौद्धश्रमणों) को जब इस उद्योगके रहइस श्लोको क्षपणक नामसे जिस व्याक्तिको विक्र- स्यका पता लग गया तब उन्होंने भी अपने आप्तके मराजाकी सभाके नौ रत्नोंमेंसे एक रत्न बतलाया नामधारी गौतममुनिक तर्कजालके फंदेमे न फंसहै वह सिद्धसेन दिवाकर ही होना चाहिए, ऐसा नेकी सावधानीका रास्ता ढूंढना शुरू किया। केवल अनुमान किया गया है। यहां पर हमें इस कथ- लोकहितकी दृष्टिसे, प्रचलित लोकभाषामें, आबालनकी ऐतिहासिक सत्यासत्यताका विचार नहीं कर- गोपालको बोध करनेके लिये रचे गये पाली पिटना है, इसलिये इस विषयमें हम अपना कुछ भी कोंके पारायणसे भिक्षकगणको जब, तार्किक ब्राह्मअभिप्राय प्रकट करना नहीं चाहते। हमारे इस णोंके तर्कप्रपञ्चका समाधान करने में समर्थ होते न लेखका उद्देश्य केवल सिद्धसेन और समन्तभद्रकी देखा तब, आर्य नागार्जन नामक प्रतिभाशाली महापरस्पर कुछ तुलना और उनके सामथ्येके बारेमें श्रमणने शन्यवादकी स्थापनाके लिये गृढ विचारकिञ्चित् वक्तव्य प्रकट करना है। गार्भत मध्यमावतारका प्रणयन किया। जिस तर्कउपलब्ध जैनवाड्ययका सूक्ष्मता के साथ निरी- पद्धर्तिसे ब्राह्मण विद्वान् श्रमणोंके सरल विचारोंपर क्षण करनेसे पता लगता है कि सिद्धसेनसे पहले कठिन कटाक्ष किया करते थे, श्रमण विद्वान भी जैनदर्शनमें तर्कशास्त्रविषयक कोई स्वतंत्र सिद्धान्त अब उसी पद्धतिसे अपने ‘मायावाद ' के अदृश्य प्रचलित नहीं था। उनके पूर्वमें प्रमाण-शास्त्रविषयक बाण ब्राह्मणोंके ऊपर चलाने लगे। इस प्रकार बातें केवल आगम-ग्रन्याहीमें, अस्पष्ट रूपसे संकलित ब्राह्मण और बौद्ध विद्वानों में तर्कशास्त्रीय युद्ध थीं; और उस समयतक उन बातोंका कुछ अधिक बढता गया, और शनैः शनैः श्रमणसमूह इस विषय प्रयोजन भी नहीं था।सिद्धसेनसरिके पहलेका जमा- में आधिकाधिक उन्नति प्राप्त करता गया। उसमें ना तर्क-प्रधान नहीं था किन्तु आगम-प्रधान था। आचार्य दिग्नाग आदि बडे बडे न्यायवित् श्रमण आप्त-पुरुषका कथन मात्र ही तबतक सर्वथा शिरो- उत्पन्न हुए और उन्होंने शाक्यसून भगवान बुद्धके धार्य समझा जाता था। जैनधर्मके सहचर ब्राह्मण प्राकृतजनप्रिय सरल सिद्धान्तोंको विद्वानोंके लिये और बौद्धधर्मकी भी यही अवस्था थी। परंतु महर्षि भी साधारणतः दुर्गम तथा गढ बना दिये और उगौतमके 'न्यायसूत्र के संकलनके बाद धीरे धीरे नकी गुत्थी सुलझानेके लिये अपने प्रतिपक्षियोंको तर्कका जोर बढने लगा और जुदा जुदा दर्शनोंके चिरकाल तक विवश किया। विचारों का समर्थन करने के लिये स्वतंत्र सिद्धान्तोंकी ब्राह्मणों और श्रमणोंके बीचमें होनेवाले इस वारचना होने लगी। लगभग उसी समयमें भगवान् ग्युद्धकी शब्दध्वनि निर्जनवनों में घूमनेवाले जैन गौतमबुद्धका साम्यवाद और मध्यममार्ग ब्राह्मणोंके निर्ग्रन्थोंके कानोंत्तक भी जा पहुँची ।ध्यानमग्न निम्रकर्मजालसे संत्रस्त हुए साधारण लोगोंमें अधिक न्थ इस ध्वनिके मतलबको समझनका प्रयत्न कर ही आदर पाने लगा था और थोडेही समयमें उसने रहे थे कि इतनेमें स्वयं ज्ञातपुत्र भगवान् महावीरके सम्राटके सिंहासन तकको भी अपना अनुयायी बना 'मोक्षमार्ग' का उपहास सूचित करनेवाले शब्द भी लेनेकी महत्ता प्राप्त कर ली थी। उन्हें अस्फुट रीतिसे सुनाई देने लगे। इस स्थितिका __ इस प्रकार बौद्धधर्मके बढते जाते प्रभावको देख- विचार कर, द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावके ज्ञाता 'क्षपणक' कर कुछ मनस्वी ब्राह्मणोंने बुद्धदेवके सरल और (जैन श्रमण या निर्ग्रन्थ) भी अपनी 'शासनरक्षा' देखो, डॉ. सतीशचन्द्र विद्याभूषणलिखित 'न्याया का उपाय सोचने लगे। बौद्ध श्रमण 'शून्यवाद । बतार'की भूमिका तथा 'मध्यकालीन भारतीय न्यायशा- के सिद्धान्तको जिस तर्कपद्धति द्वारा प्रबल और स्त्रका इतिहास।' व्यवस्थित बनाते हुए बुद्धदेवके शासनको स्थिर Aho! Shrutgyanam Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक । बनाते जा रहे थे, उसी पद्धतिका आश्रय ले कर निर्ग्रन्थ क्षपणकोंने भी ' स्याद्वाद ' के सिद्धान्तको समर्थ और सुस्थित बनाकर महावीरदेव के शासनको अचल बनानेका निश्चय किया । उन्होंने सोचा कि पाली पिटकोंके पारायण मात्रसे जिस प्रकार बौद्ध श्रमण अपने शासनका संरक्षण करनेमें समर्थ नहीं हुए, उसी प्रकार प्राकृत आगमोंके प्रवचन मात्र से जैन निर्मन्थांका 'मोक्षमार्ग' भी अब निर्भय नहीं रह सकता। इस लिये तर्कप्रधान प्रकरणग्रंथोंका प्रणयन करना अत्यावश्यक है । इन्हीं निग्रंथोंमेंसे, सबसे प्रथम आचार्य उमास्वाति (मी) ने तत्त्वार्थाधिगम सूत्रकी रचना कर समग्र जैनतत्त्वों को एकत्र संग्रहीत किया। अपने जीवनमें वे इस कार्यको पूर्ण करके पिछले प्रतिभाशाली क्षपकोंके लिये ऐसी सूचना कर गये कि इन संगृहीत जैनतत्त्वोंके अर्थ प्रमाण और नयके द्वारा निश्चित करने चाहिएँ (-प्रमाण नयैरधिगमः) । ' मोक्षशास्त्र' के रचयिता महार्षिकी इस अर्थपूर्ण सूचनाके महत्वको समझ कर जिन पिछले महामति क्षपणकोंने इस दिशा में प्रयत्न करना शुरू किया और प्रमाण और नयकी व्यवस्था करनेके लिये नवीन शास्त्ररचना करनी शुरू की, सिद्धसेन दिवाकर उन्हीं सबके प्रधान अग्रणी हैं। उन्होंने ही सबसे पहले 'न्यायावतार' नामक तर्कप्रकरणकी रचना कर 'जैन प्रमाण' का पाया स्थिर किया और 'सम्मति प्रकरण ' नामक महातर्कग्रन्थका प्रणयन कर 'नयवाद' का मूल दृढ किया। सिद्धसेन दिवाकरकी कृतियोंके अवलोकनसे मालूम पडता है कि ये बड़े स्पष्टभाषी और स्वतंत्र विचार के उपासक थे। प्रकृतिसे वे बड़े तेजस्वी थे और प्रतिभासे 'श्रुतकेवली' थे। उनकी कृतियोंमें जो स्वतंत्र विचारकी झलक दिखाई दे रही है वह अन्य किसी की भी कृतिमें नहीं । साक्षात् उनके ग्रन्थोंके देखने से, तथा पिछले ग्रंथकारोंने उनके विषयमें जो उल्लेख किये हैं उनके पढ़नेसे, ज्ञात होता है, कि जैनधर्मके कितने एक परंपरागत विचारोंसे सिद्धसेनके विचार भिन्नत्व रखते थे । पूर्वकालीन तथा समकालीन अन्यान्य जैन विद्वनोंके विचारोंमें और सिद्ध सेनसूरिके विचारोंमें परस्पर बहुत कुछ उल्लेख योग्य मतभेद था । दिवा [ भाग १ करजी साक्षात् जैनसूत्रोंके - जैनागमोंके - कथनको भी अपनी तर्कबुद्धिकी कसोटीपर कसकर तदनुकूल उसका अर्थ किया करते थे। केवल पूर्वपरंपरा से चले आने अथवा पूर्वाचार्योंको स्वीकृत होनेही के कारण वे किसी सिद्धान्तको शिरोधार्य नहीं कर लेते थे । युक्तियुक्त बातहीका वे स्वीकार किया करते थे, चाहे वह पूर्वाचार्योंको सम्मत हो या न हो । जिस तरह वर्तमानमें बहुधा देखा जाता है कि कोई भी स्वतंत्र विचारक किसी भी पूर्वपरंपरा से चली आती हुई बात में कुछ 'ननु नच' करता है, या उसके प्रतिकूल कुछ अर्थ या अभिप्राय प्रदर्शित करता है, तो झट बहुतसे गतानुगतिक और लकीरके फकीर बने हुए पण्डितम्मन्य महाशय एकदम चिल्ला उठते हैं कि, 'यह बात तो शास्त्रविरुद्ध है, यह अभिप्राय तो परंपरा प्रचलित अभिप्रायसे प्रतिकूल है;' उसीतरह शायद दिवाकरजीके जमाने में भी चलता रहा होगा । उनके कितने ही उद्गारोंसे मालूम पडता है कि जब कभी वे कोई पूर्वपरंपरासे अथवा पूर्वाचार्यों के मत से भिन्नार्थक विचार प्रदर्शित करते होंगे तब बहुत से पुराणप्रिय पण्डित उनके नवीन विचारका प्रतिषेध करते हुए यही दलील देते होंगे कि - " महाराज, आपके विचार तो पूर्वाचार्योंके विचारसे विरुद्ध जाते हैं; क्या आप पूर्वपुरुषोंसे अधिक ज्ञानवान् हैं, जो उनके कथनमें शंका उपस्थित करते हैं ? क्या आपके जैसी शंका उनको नहीं करनी आती थी ? " इत्यादि । ऐसे ही 'मृतरूढगौरव ' प्रिय पण्डितोंका मुख मुद्रित करने के लिये दिवाकरजीने एक द्वात्रिंश का में बडी ही मार्मिकताके साथ अपने हृदयका जोश प्रकट करते हुए निम्न श्लोक कहा है कहते हैं। कहा जाता है कि सिद्धसेन दिवाकरने ३२-३२ - बत्तीस पद्योंका जो एक प्रकरण होता है उसे द्वात्रिंशिका पयोंवाली ऐसी ३२ द्वात्रिंशिकायें बनाई थीं। प्रसिद्ध ग्रंथ 'न्यायावतार ' भी इन्हीं द्वात्रिंशद् - द्वात्रिंशिकाओंमें से एक द्वात्रिंशिकारूप है। वर्तमान में ये सब ३२ ही द्वात्रिंशिकायें उपलब्ध नहीं होतीं। 'न्यायावतार' सहित कुल २१ द्वात्रिंशिकायें ही मिलती हैं। भावनगरकी 'जैनधर्मप्रसारक काओं और 'सम्मतिप्रकरण' को मूल रूपमें छपवा कर प्रकट सभा ' ने 'सिद्धसेन ग्रंथमाला' के नामसे इन द्वात्रिंशिकर दिया है। सिद्धसेनसूरिकी ये द्वात्रिंशिकायें बहुत ही गूढ और गभीरार्थक हैं। इनको ऊपर ऊपर से हमने कई Aho! Shrutgyanam Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक १] सिद्धसेन दिवाकर और स्वामी समन्तभद्र। जनाऽयमन्यस्य भूतः पुरातनः अर्थात् मरे बाद सब ही पुरातन माने जाते हैं। भला, पुरातनैरेव समो भविष्यति । ऐसी अनवस्थित पुरातनताके कारण कौन बुद्धिमान पुरातनष्वित्यनवस्थितषु कः पुरातनोक्तान्यपरीक्ष्य रोचयेत् ॥ मनुष्य किसी प्रकारकी परीक्षा किये विना. ओरल इसका भावार्थ यह है। दिवाकरजी पुरातन-पियों . र मुंद कर, केवल पुरातनोंके नामहीसे चाहे जिस सि. को उद्दिष्ट करके कहते हैं कि, पुरातन पुरातन क्या द्धान्तका रवीकार कर लेगा? पकारा करते हो, यह (में) जन भी मरने बाद, कुछ नियों के प्रति इस प्रकार स्पष्ट कहा है: ___ इसी तरह एक जगह और भी दिवाकरजीने पुराकाल अनन्तर पुरातन हो जायगा और फिर अन्य 'यदेव किश्चिद्विषमप्रकल्पितं पुरातनोहकि समान इसकी भी गणना होने लगेगी। पुरातनरुक्तमिति प्रशस्यते । बार पढकर देखा परतु सबका आशय स्पष्ट रीतिसे यदुत विनिश्चिताऽप्यद्यमनुष्यवाक्कृतिकम समझमें आता है। अफसोस तो इस बातका है कि र्न पठ्यते रमतिमोह एव सः॥ अथात् पुरातनोंने चाहे अयुक्त भी कहा हो तो भी गये हैं, परतु किसीने भी इन द्वात्रिंशिकाओंका अर्थ स्मुट उनके कथनकी तो प्रशंसा ही करते रहना और आजकरनेके लिये 'शब्दार्थमात्र प्रकाशिका' व्याख्या भी कलक-वर्तमानकालीन-मनुष्योंकी यक्तिद्वारा सुनिलिखी हो ऐसा ज्ञात नहीं होता ! इसका कारण हमारी समझमें नहीं आता ।इन द्वात्रिंशिकाओंकी अपूर्वार्थता और श्चित विचारवाली भी वाणी (कृति) को पढना तक काकी महत्ताका खयाल करते हैं, तब तो यह विचार नहीं! यह केवल मुग्ध मनुष्यांका स्मृतिमोह है; अन्य आता है कि इनके ऊपर अनेक वार्तिक और बड़े बड़े कुछ भी नहीं। व्याख्यान लिखे जाने चाहिए थे । और, 'न्यायावतार' के उनके ऐसे ही और भी अनेक चुभनेवाले उद्गार यत्र ऊपर ऐसे अनेक वार्तिक और व्याख्यान लिखे भी गये हैं। तत्र दृष्टिगोचर होते हैं। मालूम पडता है कि दिवाकफिर नहीं मालूम, क्यों इन सबके लिये ऐसे नहीं किया रजीके ऐसे कोरे परंतु युक्तियुक्त जवाबीको सुनकर गया। शायद अतिगूढार्थक होनेहीके कारण इनका रहस्य प्रकट करनेके लिये किसीकी हिम्मत न चली हो। योग्य । उनके विरोधी निरुत्तरित हो कर मन ही मनमें खूब और बहुश्रुत विद्वानोंके प्रति हमारा निवेदन है कि वे चिढते रहते होंगे; और जिस तरह आजकलके पुरा इनका अर्थ स्फुट करनेके लिये अबश्य परिश्रम करें। इन णप्रिय मनुष्य, जब स्वतंत्र विचारवाले किसी बुद्धिकृतियों में बहुत ही अपूर्व विचार भरे हुए हैं। हमारे विचा- मान विचारकके विचारोंका समाधान नहीं कर सकते रसे जनसाहित्य भरमें ऐसी अन्य अपूर्व कृतियां नहीं हैं। तब, अपने भक्तोंके सामने अपनी प्रतिष्ठा कायम रखसुप्रसिद्ध आचार्य हेमचंद्रने 'अन्ययोगव्यवच्छेद' और र नेके लिये, नवीन विचारोंपर नास्तिकताका आरोप • अयोग्यव्यवच्छेद 'नामकी दो द्वात्रिंशिकायें बनाई हैं (जिनमेंसे एकके ऊपर मल्लिषेणसरिने 'स्याद्वादमंजरी करके उनका उपक्षा करन-करानका नाटक करतेनामक विद्वप्रिय उत्तम व्याख्या लिखी है ), वे इन्हींकी सिद्धसेनसरिका यह उदगार उनके समकालीन और अनुकरण हैं। स्वयं हेमचंद्रसूरिने अपनी प्रथम द्वात्रिंश- सहवासी महाकवि कालिदासक मालविकाग्निमित्रमेके-- काके प्रारंभहीमें सिद्धसनरिकी कृतियाँका महत्व बतला 'पुराणमित्येव न साधु सर्व ते हुए लिखा है कि न चापि काव्यं नवमित्यवद्यम्। ‘क सिद्धसेनस्तुतयो महार्थी सन्तः परीक्ष्यान्यतरद्भजन्ते आशिक्षितालापकला क चैषा।' मूढः परप्रत्ययनेयबुद्धिः॥' अर्थात्-सिद्धसेनरिकी बनाई हुई महान् अर्थवाली इस उद्गारके साथ कितनी अर्थसमता रखता है ! महाकवि स्तुतियां कहाँ और अशिक्षित मनुष्यके आलाप कालिदास और सिद्धसेन दिवाकर दोनों महाराज वीरविक्र जैसी मेनी यह रचना कहाँ। इसी कथनसे ज्ञात हो मादित्यकी राजसभाके उज्ज्वल रत्न थे। मालूम पडता है जायगा कि सिद्धसेनसूरिकी ये रतुतियाँ कैसी महत्त्ववाली दोनोंकी अलौकिक प्रतिभा और लोकोत्तर कृतियोंने उस हैं। इन बहुतसी द्वात्रिंशिकाओमें मुख्य कर अर्हन् महा. समयके पुराणप्रिय पण्डितोंको ईर्ष्यालु हृदया बना दिये होंगे वीरकी अनेक प्रकारसे स्तवना की गई है, इस लिये इनको और अतएव वे सर्व साधारणमें पुरातनताके बहाने इनके स्तुतिय कहते हैं, और अतएव बहुतसी जगह 'आह च गौरवमें न्यूनता लानेकी व्यर्थ चेष्टायें किया करते होंगे। स्तुतिकारः ' ऐसा उल्लेख सिद्धमनसूरिके लिये किया शायद ऐसे ही ईादग्ध विदग्धोंको मौनव्रत दिलानेके गया है। लिये इन समर्थ पुरुषोंको ये उद्गार निकालने पडे होंगे। Aho! Shrutgyanam Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। कराते दिखाई देते हैं, इसी तरह, उस पुराणे का उल्लेख किया हुआ है । अर्थात् ; एक क्षण (जैन जमाने में भी यही हाल चलता रहा होगा और अत पारिभाषिक शब्द समय) में केवलज्ञान र एव शायद दिवाकरजीने निम्नलिखित मर्मवचन दूसरे क्षणमें केवलदर्शन । इसी तरह प्रतिक्षण क्रमशः बडे मजाकके साथ कहा होगाः केवलज्ञान और केवलदर्शन स्वरूप केवलीका उपयोग 'परेय जातस्य किलाय युक्तिमत् परिवर्तित हुआ करता है। सिद्धसेनसूरिको यह पुरातनानां किल दोषवद्वचः। विचार सम्मत नहीं है। वे इस विचारमें युक्ति-संगकिमेव जाल्मः कृत इत्युषेक्षितुं तता नहीं समझते । तर्क और युक्ति से वे इस मान्यप्रपश्चनायास्य जनस्य सेत्स्यति ।' ताको अयुक्त सिद्ध करत हैं । उनके विचारसे केवअर्थात- कल के जन्मे हुएके वचन तो आज लीको केवलज्ञान और केवलदर्शन दानों युगपद-एक युक्तिमा बताये जाते हैं और पुरातन पुरुषोंके दोष- ही साथ होना युक्तिसंगत है। और वास्तविक में, वाले माने जाते हैं ! अफसास, इससे अधिक और आर अन्तमें वे फिर इन दोनोंमें परस्पर कोई भेद ही नहीं क्या मूर्वपना हो सकता है! ऐसे बोलनेवाले जालिम मानते-दोनोंको एक ही बतलाते हैं। इस विचारका मनुष्योंकी तो उपेक्षा ही करनी चाहिये। उनके सुधा- उन्होंने अपने 'सम्मतिप्रकरण में खब ऊहापोह रने के लिये और कोई दूसरा उपाय नहीं है।' इस किया है। सिद्धसेनजीके इस विचारभेदके कारण प्रकारके उद्गार निकालकर 'उपेक्षा करनेका ' ढोंग ग उस समयके सिद्धान्त-ग्रन्थ-पाठी और आगमभक्ति HD रचनेवाले पुराणप्रेमियोंको दिवाकरजी कहते हैं कि, प्रवण आचार्यगण उनको तर्कम्मन्य जैसे तिरस्कारबड़ी खुशीकी बात है-आपकी इस उपेक्षासे हमको व्यक विशेषणोंसे अलंकृत कर, उनके प्रति अपना तो लाभ ही होगा। क्यां कि हमारे विचारोंका सामान्य अनादर-भाव प्रकट किया करते थे। सिद्धप्रतिरोध करनेवाला कोई न निकलनसे उनका तो सेनजीके बाद सिद्धान्तग्रन्थपाठी आचायोमें जिनऔर खूब प्रसार ही होगा! . भद्रगणी क्षमाश्रमण नामके एक बहुत समर्थ प्रतिविज्ञ पाठक दिवाकरजीके इन उद्गारों को पढ भावान् आचार्य हुए। उन्ह ने जैनसूत्रोंके विस्कलित कर उनकी विचारस्वतंत्रता औरतर्कप्रवणता का बहुत रहस्यको संकलित करने के लिये ' विशेषावश्यकभाकुछ अनुमान कर सकेंगे। ऐसे स्वतंत्र और निभीक व्य' नामक महान् ग्रन्थकी रचना की । इस भाष्य उधार जैसाहित्यमें तो क्या समग्र संस्कृत-साहित्यमें में क्षमाश्रमणजीने दिवाकरजीके उक्त विचारभेदका भी मिलने मुश्किल हैं। खन ही खण्डन किया है और उनको आगम-विरुद्ध भाषी बतला कर उनके सिद्धान्तको अमान्य बतलाया सिद्धसेन दिवाकरका जैनागमांक रूढ आभिप्राय है। तत्त्वार्थसत्र' ऊपर बृहदव्याख्या लिखनेवाले से भिन्न-विचारवाला एक सिद्धान्त जैन-(श्वेता- दिवाकरजी ही के नामधारी सिद्धसेन गर्णाने भी म्बर) साहित्य में बहुत प्रसिद्ध और बह-विवेचित है। 'एकादीनि भाज्याने युगपदेकस्मिन्ना चतुर्यः ॥ १-३१॥' यह सिद्धान्त केवलज्ञान और केवलदर्शनके स्वरूपके इस सूत्रकी व्याख्या में दिवाकरजीके विचारभेद ऊपर साथ सम्बन्ध रखता है । पाठकोंको इस सिद्धान्तका अपने ठीक वाग्बाण चलाये हैं। गणीजीके कुछ पूरा परिचय करानेके लिये यहां पर अवकाश नहीं वाक्य देखिएहै, तो भी संक्षेपसे सूचनमात्र अवश्य कर देना यह भाष्य, मलधारी आचार्य हेमचंद्र विरचित चाहते हैं। वृहरव्याख्या के साथ काशीकी यशोविजयग्रंथमालामें मु__ श्वेताम्बर संप्रदायमें जो सिद्धान्त ग्रन्थ (सूत्रग्रन्थ) द्रित हुआ है। विद्यमान हैं, उनमें, केवली (सर्वज्ञ ) को केवल.ज्ञान २ श्वेताम्बर संप्रदायमें तत्त्वार्थमत्रपर यही एक प्रसिद्ध और प्रौढ टीका है। यह टीका भाष्यके ऊपर लिखी और केवलदर्शन ये दोनों, युगपत् याने एक साथ च गई है।ऐतिहासिक दृष्टिसे, तत्त्वार्थसूत्रकी दिगम्बर श्वेता. नहीं होते परंतु क्रमशः-एक दफह केवलज्ञान और म्बर संप्रदाय की अन्य सब टीकाओंसे इस टीकाका महत्त्व एक दफह केवलदर्शन, इस प्रकार बारी बारी से-होंने अधिक है। इस विषयमें हम कभी विस्तारके साथ लिखेंगे। Aho! Shrutgyanam Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सिद्धसेन दिवाकर और स्वामी समन्तभद्र । अंक १] “ यद्यपि केचित् पण्डितम्मन्याः सूत्राण्यन्यथाकारम र्थमाचक्षते तर्कबलानुविद्धबुद्धयो वारवारेणोपयोगो नास्ति, तत्तु न प्रमाणयामः, यत आम्नाये भूयांसि सूत्राणि वारंवारेणोपयोगं प्रतिपादयन्ति । " जिनभद्रगणी क्षमाश्रमण और सिद्धसेनगणी आदि दिवाकरजी के विचारभेदमें केवल आगमप्रामाण्यकी दलीलके सिवा और कुछ नहीं कह सके । युक्तिसे वे भी दिवाकरजीके विचार के कायल होते थे, परंतु अन्तमें यही कह कर वे छूट जाते थे कि युक्ति और तर्कले चाहे जो सिद्ध होता हो परंतु आगम-लिखित उल्लेखांके विरुद्ध-विचारको हम कभी नहीं आदर दे सकते । सिद्धसेनगणी लिखते हैं किस्वमनीषिका सिद्धान्तविरोधिनी न प्रमाणम्, अत्यभ्युपेयते । ' ...' न चान्यथा जिनवचनं कर्तुं शक्यते सुबपापीति । ' मालूम पडता है इस प्रकारकी तर्क प्रियताक कारण ही पिछले जैन साहित्य में दिवाकरजी 'तार्किक' के नामसे प्रसिद्ध रहे हैं। [बहुतसे पाठक यह नहीं जानते होंगे कि श्वेताम्बर आचार्यैके इस विशिष्ट मतभेदके बारे में दिगम्बर आचार्याका क्या मत है ? उनके लिये हम यहां पर यह नोट कर देते हैं कि, दिगम्बर साहित्यमें इस बारे में एक ही सिद्धान्त उल्लिखित है; और वह सिद्धसेन दिवाकरका सिद्धान्त है। अर्थात् दिगम्बराचार्योंको दिवाकरजी ही का मत मान्य है । दिगम्बर ग्रन्थोंमें सर्वत्र केवलज्ञानको ज्ञान और दर्शन दोनों युगपत् लिखे हुए हैं। उनमें श्वेताम्बर - आगमों के मुताबिक • जुगवं दो णत्थि ओगा ' अर्थात् एक साथ दो उपयोग नहीं होते -यह दि चार कहीं देखनेमें नहीं आता। इतना ही नहीं बल्कि 'तत्त्वार्थराजवार्तिक' में भट्ट अकलंकदेवने 'केवाल - श्रुत-सङ्घ-धर्म-देवावर्णवादी दर्शनमोहस्य ' (६-१२) इस सूत्र की व्याख्या में 'पिण्डाभ्यवहारजीविनः, केवलदशानिर्हरणाः, अलाहूपात्रपरिग्रहाः कालभेदवृत्तज्ञानदर्शनाः, केवलिनः इत्यादि वचनं केवलिष्ववर्णवादः । ' ऐसा उल्लेख कर, श्वेताम्बरोंकी, केवलीको कव लाहार माननेकी जो दिगम्बर-मत-विरुद्ध दूसरी प्रसिद्ध मान्यता है, उसीकी तरह, इस क्रमोपयोग ११ वादकी मान्यताको भी, केवलज्ञानीके अवर्णवाद स्वरूप बतलाकर दर्शनमोह कर्मके बन्धका कारण बतलाया है। अकलंकदेव के इस कथन के विरुद्ध श्वेताम्बर विद्वान् सिद्धसेन गणीने इसी सूत्रकी व्याख्यामें । “दिगम्बरत्वाद्विगतत्रपाः, क्रमोपयोगभाजः ", समवसरणभूमावप्कायभूम्यारम्भानुमोदिनः, सर्वोपायनिपुणा अ प्यति दुष्करखुरपचर मार्गोपदेशिनः; इत्याद्यवर्णोद्भासनम् ।' इस प्रकार उल्लखे कर, केवलज्ञानीको क्रमशः ज्ञान दर्शन होनेवाले मत (विचार) में युक्ति-रहितता मानने या प्रतिपादन करनेवालोंके विचारको दर्शन मोहकर्मके बन्धका कारण बतलाया है !! ] सिद्धसेनसरिके लिये एक यह भी किम्वदन्ती प्रचलित है कि, इन्होंने एक दफह जैन श्रमण संघ के सामने यह विचार प्रदर्शित किया था कि, 'जैनागम ग्रंथ' जो प्राकृतभाषामें बने हुए हैं इसलिये विद्वानोंका उनके प्रति विशेष आदर नहीं होता- विदग्धगण उन्हें ग्रामीण भाषाके ग्रन्थ समझकर उनका अवलोकन नहीं करते- इस लिये यदि भ्रमण गण अनुमति दे तो मैं उन्हें संस्कृत भाषामं परिवर्तित कर देना चाहता हूँ । दिगकरजी के इन विचारों को सुनकर श्रमण-संघ एकदम चौंक ऊठा और 'मिच्छामि दुक्कडं, का उच्चारण करता हुआ, इनसे कहने लगा कि, 'महाराज, इस अकर्तव्य विचारको अपने हृदय में स्थान देकर आपने तीर्थकर, गणधर और जिन-प्रवचन की महती 'आशातना ( अवज्ञा ) की है। ऐसा कबित विचार करनेके, और श्रमण-संघ के सामने ऐसे उद्गार निकालने के कारण, जैन शास्त्रानुसार, आप ' संववाह्य' के भूईण्डकी शिक्षा पानेके अधि कारी हुए हैं।" दिवाकरजी संघके इस कथनको सुनकर चकित हो गये और अपने सरल विचारसे भी संघको इतनी अत्रीति हुई इसलिये उनको बडा खेद हुआ । संघसे तुरन्त उन्होंने क्षमा-प्रार्थना की और जो प्रायश्चित्त दिये जाने योग्य हो उसे देनेकी विज्ञप्ति की । कहा जाता है कि संघने उन्हें शास्त्रानुसार बारह वर्षतक 'बहिष्कृत' रूपमें रहनेका 'पाराचित' नामक प्रायश्चित्त दिया, जिसे दिवाकरजीने सादर स्वीकार कर संवाज्ञाका पालन किया । प्रायश्चित्तकी मर्यादा पूर्ण हो जाने पर संघने उनको पुनः 4 Aho! Shrutgyanam Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [ भाग १ अपने अंदर सामिलकर पूर्ववत् उनका सत्कार किया। रिने 'सम्मतिप्रकरण' पर २५ हजार श्लोक प्रमाण इस किम्बदन्तीमें कितना तथ्यांश है उसका विचार विस्तृत और प्रौढ टीका बना कर, शान्त्याचार्य और हम यहां परनहीं करना चाहते, केवल इतना कह देना जिनेश्वरसूरिने 'न्यायावतार' के सटीक वार्तिक चाहते हैं कि इस रूपकमें कुछ न कुछ ऐतिहासिक रच कर, सिद्धसेनसूरिके, जैनतर्कशास्त्र विषयक सत्य गर्भित अवश्य है। ऊपर जो हमने थोडासा इनके सूत्रधारत्वका सगौरव समर्थन किया है। प्रचण्ड ताविवार-स्वातंव्य और स्प-भाषित्वका परिचय दिया है, किवादी देवसरिने उन्हें अपना मार्गदर्शक बतलाया उससे यह जाना जा सकता है कि, यदि जैनागमोंके है; और सर्वतंत्रस्वतंत्र आचार्य हेमचंद्रने उनकी कृतिसम्बन्धमें इन्होंने ऐसी कोई बात श्रमणसंघके सामने योंके सामने अपनी विद्वन्मनोरंजक कृतियों को भी प्रदर्शित की हो अथवा कृतिरूपसे उपस्थित कर दी 'अशिक्षितालापकला' वाली बतलाई हैं। हो कि जितसे पुराणप्रिय और आगमप्रवण श्रमण- * * वर्गको बडा असंतोष हुआ हो, तो, उसमें कोई असं- जिस तरह श्वेताम्बर संप्रदायके प्रसिद्ध आचाभवता नहीं है। योने सिद्धसेन दिवाकरकी प्रशंसा की है वैसे दिग- तत्कालीन श्रमणसंघमें अथवा कुछ काल तक पीछे म्बर संप्रदायक सरिवरोंने भी उनके विषयमें स्तुतिभी आगमाभ्यासी सैद्धान्तिकोंमें सिद्धसेनसूरिके प्रति परक उद्गार प्रकट कर, समुचित गौरव किया है। आदरभाव अल्परूपमें भले ही जागृत रहा हो; परंतु हरिवंश पुराणके कर्ता महाकवि जिनसेन सूर्ति परवादियोंके किये जानेवाले प्रचण्ड आक्रमणसे (प्रथम) ने, अपने पुराण-रूप महाकाव्य की प्रस्ताजैनशासनकी रक्षा करनेके लिये प्रमाण और नय- वनामें समन्तभद्रादि बडे बडे प्रभावक आचार्यों का वादके प्रबलयुक्तिपूर्ण सिद्धान्तोंकी स्थापनारूप स्मरणीय उल्लेख करते हुए सिद्धसेनसूरिका भीजिस दुर्गम-दुर्गके मूलको वे दृढ बना गये, इस उनकी सक्तियों की प्रशंसा द्वारा-सादर स्मरण लिये उनके अनुगामी और पश्चाद्वर्ती सब ही समर्थ किया है। यथा-- जैन विद्वानोंने उनका बड़े गौरवके साथ स्मरण राजोखर सरिका बनाया हुआ संक्षिप्त 'टिप्पनक' भी हे' किया है। महातार्किक आचार्य मल्लवादीने सम्मति १इस टीकाका थोडासा प्रारीभक भाग काशीकी प्रकरण उपर टीका लिख कर उनके प्रति अपनी 'यशोविजयनग्रन्थमाला' में प्रकाशित हुआ है। संपूर्ण उत्तम भक्ति प्रकट की। जैनधर्मके अनन्यसाधारण ग्रंथ अभीतक नहीं छपा। . . और अप्रतिम तत्वज्ञ आचार्य हरिभद्रने तो उन्हें २ जिनेश्वररिके वार्तिकका नाम 'प्रमालक्षण साक्षात् 'श्रुतकेवली' लिख कर उनका अनुपम आदर है और वह केवल न्यायावतार सूत्रके आदिम श्लोकका किया धात महात्मासिंद्धापन न्यायावतार विस्तार स्वरूप है। इस ग्रन्थके विषय विशेष जाननेक तार स्वरूप ह। इस ग्रन्थक विषयमविशष जाननक लिये, देखो जनहितैषीमासिक पत्र के भाग १२, संख्या १,में ऊपर व्याख्या लिख कर, तर्कपश्चानन अभयदेवसू- " : मुद्रित हमारा 'प्रमालक्षण' शीर्षक लेख । यह ग्रंथ अमदाबा. १यह टीका अभीतक कहीं उपलब्ध नहीं हुई है। दके सेठ मनसुखभाई भगुभाई ने छपवा कर प्रकट किया है। ४-५ सौ वर्ष पहले की बनी हुई एक ग्रन्थसूचि हमारे पास ३शान्त्याचार्यका वार्तिक भी जिनेश्वर सूरिके वार्तिक है उसमें इस टीकाका नाम लिखा हुआ मौजूद है। की तरह न्यायावतारके प्रथम श्लोककी व्याख्यारूप २ देखो, 'पञ्चवस्तु' ग्रन्थका निम्न लिखित गाथा-युगल है। इसका नाम 'प्रमाण कलिका ' है। यह काशी के पंडित पत्रमें पं. विठ्ठलशास्त्री द्वारा संशोधित हो कर भण्णइ एगतेणं अम्हाण कम्मवायो णो इहो। प्रकाशित हुआ है, परंतु इतना अशुद्ध छपा है कि जिससे जो सहाववाओ सुअकेवलिणा जओ भणि॥ एक पृष्ठ भी शुद्ध पढना-समझना कठिन है। आयरिय-सिद्धसेणेण सम्मईए पइटिअ-जसेण । ४ देखो, 'स्याद्वादरत्नाकर' के प्रारंभमें निम्न गत श्लोक दूसमणिसादिवायर-कप्पत्तणओ तदक्षेण ॥ श्रीसिद्धसेन-हरिभंद्रमुखाः प्रसिद्धाडेसनकालेज संग्रहीत हस्तलिखित पु. पृ.१३१. स्ते सूग्यो मयि भवन्तु कृतप्रसादाः। ३ यह व्याख्या पाटणकी 'हेमचद्राचार्य जनसभा' येषां विनश्य सततं विविधान् निबन्धान की ओरसे छपकर प्रकाशित हुई है। इस व्याख्याके ऊपर शास्त्रं चिकीर्षति तनुप्रतिभोऽपि मादक। Ahol Shrutgyanam Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * सिद्धसेन दिवाकर और स्वामी समन्तभद्र । जगत्प्रसिद्धबोधस्य वृषभस्येव निस्तुषाः। समान ही उनकी प्रामाणिकता स्वीकृत की गई है। बोधयान्ति सतां बुद्धि सिद्धसेनस्य सूक्तयः॥ सिद्धसेनसूरिके बारे में लिखे गये इन ऊपर्युक्त इसी तरह आदिपुराणके कर्ता महाकवि जिन विचारोंके अवलोकनसे विश पाठक जान सकेंगे कि जैन धर्मके समर्थक आचार्यों में उनका कितना सेनाचार्य (द्वितीय) ने भी अपने महापुराणके ऊंचा आसन है और पिछले लेखकों द्वारा वे कितने प्रारंभमें निम्न लिखित श्लोक द्वारा सिद्धसेन सूरि _ सत्कृत हुए हैं। के पाण्डित्यकी प्रभुताका उल्लेख कर उनके प्रति अपना आदर-भाव प्रकाशित किया है। स्वामी समन्तभद्र । प्रवादिकरियुथानां केशरी नयकेशरः । अब हम कुछ हाल सिद्धसेनसूरि ही के समासिद्धसेनकवि याद विकल्पनखराङकरः ॥ नासनासीन स्वामी समन्तभद्रके बारेमें निवेदन . भट्ट-अकलंक देवके ग्रन्थों में भी सिद्धसेन सूरिके कर र करना चाहते हैं। वचन प्रमाणतया उद्धृत किये हुए दिखाई देते हैं। श्वेताम्बर साहित्यमें जो स्थान सिद्धसेन दिवाइससे उनकी प्रामाणिकताका पूरा परिचय मिल - करको मिला है वहीं स्थान दिगम्बर साहित्यमें जाता है और जैन धर्मके दोनों संप्रदायों में उनकी स्वामी समन्तभद्रको प्राप्त है । श्वताम्बर संप्रदायके प्रतिष्ठा एकरूपसे स्वीकृत की गई है यह स्पष्ट तर्कशास्त्र-विषयक साहित्य ऊपर जितना प्रभाव जाना जा सकता है। सिद्धसेनसूरिकी कृतियोंका पडा है, उतना ही। लक्ष्मीभद्र नामक दिगम्बर विद्वानके बनाये हुए प्रभाव दिगम्बर संप्रदायके तद्विषयक वाङ्मय एकान्त खण्डन नामक ग्रन्थमें ऊपर स्वामी समन्तभद्रकी कृतियोंका पडा है। अनेकान्तलक्ष्मीविलासाऽऽवासाः सिद्धसेना- अ जिस तरह श्वेताम्बर साहित्यमें सिद्धसेनके पूर्व स सिसनायाम कालीन कोई स्वतंत्र तर्क-विषयक ग्रन्थ उपलसिद्धि प्रत्यपादयन् ब्ध नहीं है, वैसे ही दिगम्बर साहित्यमें समन्तभद्रके 'असिद्धं सिद्धसेनस्य............' पूर्वका वैसा कोई ग्रंथ नहीं है। वताम्बर संप्रदा'नित्यायेकान्तहेतोढुंधततिमहितः यमें संस्कृत भाषाके पद्यात्मक प्रौढ ग्रंथोके प्रथम सिद्धसेनो ह्यसिद्धम्। प्रणेता जैसे सिद्धसेन हैं, वैसे ही दिगम्बर संप्रदाइत्यादि प्रकारके उल्लेखो द्वारा, सिद्धसेनसरिका यम समन्तभद्र हैं। इन दोनों विद्वानोंके पहले, समन्तभद्रादिक आचार्योंके साथ हेतके स्वरूप- दाना संप्रदायोमे संस्कृत भाषाका विशेष अभ्यास विषयक विचार-विरोधका आदर यत वर्णन और आदर नहीं था। तब तक जैन श्रमणोंमें किया हुआ है, और इस प्रकार समन्तभद्रादिकके प्राकृत भाषा ही का प्रभुत्व था। श्रमणोंके अभ्यासके - विषय भी बहुत नहीं थे। जिस तरह, वर्तमानमें १ तत्त्वार्थ राजवातिकके ८३ अध्यायके १ म सूत्रके १७ श्वेताम्बर संप्रदायकी स्थानकवासी (ढूंढिया) वें वार्तिकमें, सिद्धसेन सूरिका, प्रथम द्वात्रिंशिकान्तर्गत निम्न नामक शाखाके साधुओमे बहुधा देखा जाता है लिखित सुप्रसिद्ध पद्य उद्धृत किया हुआ है। कि उनमें केवल मल-सूत्रोंका पाठ कंठस्थ कर लेनेके सनिश्चितं नः परतन्त्रयुक्ति तथा सारा दिन बैठे बैठे वह पाठ मात्र पढते-चांचते स्फुरन्ति या: काश्चन सूक्तसंपदः। रहनेके सिवा, न कोई सूत्रोंके अर्थका विशेष तपेव ताः पूर्वमहार्णवोत्थिता । जगत्प्रमाणं जिनवाक्यविषुषः ॥ १ इस विचार-विरोधके स्पष्टीकरणके लिये किसी भगले यह पद्य और भी अनेकानेक ग्रंथकारों द्वारा यत्र तत्र अंकमे हम एक आधा छोटासा लेख लिखना चाहते हैं ।पाठक उद्धत किया हुआ दृष्टिगोचर होता है। इस पद्यगत तब ही ध्यान पूर्वक इस विषयको पढे । यहां पर तो सिर्फ विचार सिटसेनसरिके मलिक विचार है। .. सूचन मात्र कर दिया गया है। पातमाहतः Aho! Shrutgyanam Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [भाग १ विचार किया जाता है और न कोई व्याकरण, काव्य मौलिक अतएव नवीन विचारोंका परिचय कराने कोषादिका अभ्यास किया जाता है; उसी तरह के लिये, श्रमण-समूहकी साधारण और प्रिय भाषा शायद उस पुराणे जमानेके बहुतसे श्रमणोंका हाल जो उस समय प्राकृत थी, उसमें भी कुछ लिखने रहा होगा सम्मातितर्कके अन्तमे, सिद्धसेनसूरिने की आवश्यकता प्रतीत हुई होगी । 'सम्मतिप्रक' तम्हा आहिगयसुत्तण अत्थसंपायणम्मि जइअवं।, रण' का प्राकृत भाषा में होना हमारे इस अनु. इत्यादि प्रकारका जो उल्लेख किया है और सत्र मान का विशिष्ट कारण है । ऐसा न होता तो (मूलपाठ) के साथ अर्थसंपादन करनेमें भी फिर, वैसा प्रौढ और तर्क-प्रवण ग्रंथ संस्कृत यतियोंको यत्न करना चाहिए, ऐसा जो उपदेश भाषाके अत्यंत अनुरागी और महाकवि हो कर भी दिया है, उससे हमारे इस विचारकी पुष्टि होती वे प्राकृत जैसी सरल और साधारण भाषामे है। अर्थ-परिज्ञानके सिवाय, और व्याकरण.काव्य. क्या लिखत।। कोष, आदिक सर्व-साधारण ज्ञानके सिवाय समन्तभद्र स्वामीने प्राकृत भाषामें कोई ग्रंथमनुष्यको न तत्त्वबोध हो सकता है और न वह रचना की है या नहीं, इस का कुछ पता नहीं लग दूसरोको करा सकता है । सर्व-साधारण परि- सकता । परन्तु उनके नामसे जितने ग्रंथ वर्तमाज्ञानके उक्त सब साधन भारतवर्ष में प्राचीन का. नमें प्रचलित और प्रसिद्ध है-और उन को उन्हीं लसे एकमात्र संस्कृत भाषा ही में उपलब्ध होते हैं। की कृति मानने में कोई विशेष सन्देह-जनक कारण वर्तमानमें अंग्रेजीकी तरह प्राचीनकालमें संस्कृत भी नहीं है-उनके विषयका विचार करने से ही विद्वानोंके व्यवहारकी मुख्य भाषा थी । इस प्रतीत होता है कि उन्होंने प्राकृतमें कोई रचना लिये जैनश्रमणोंको बहश और विशिष्ट विदान नहीं की होगी। रत्नकरण्ड बनानेके लिये संस्कृत भाषाके अध्ययन-अध्या- विषय प्राकृतमें गंये जानेके योग्य था । ऐसे धर्मपनकी, आवश्यकता थी । यह आवश्यकता तब तत्त्व-प्रतिपादक ग्रंथ, जैन साहित्यमें संस्कृतकी ही पूरी हो सकती है जब उत्तम और प्रौढ विचार अपेक्षा प्राकृत ही में अधिक उपलब्ध हैं, और समाके ग्रंथ इस भाषामें बनाये गये हो और जिनके जको प्रिय भी इसी भाषाके ग्रंथ अधिक हो सकसीखनेकी श्रमणोंको खास जरूरत मालूम देती ते है । क्यों कि अज्ञान बालक-बालिकाये और हो। इस लिये सिद्धसेन दिवाकरने संस्कृत ही में मन्दमात स्त्रिये भी उन्हें सरलतापूर्वक पढ सकता अपने प्रौढ और गभीर विचार लिपिबद्ध करने हैं । श्वेताम्बर संप्रदायमे तो बहुत अर्वाचीन कालशुरू किये । परंतु, जैन श्रमों में संस्कृतका नया तक भी ऐसे प्रथ प्राकृत ही में लिखे गये हैं । रत्नही प्रवेश था, इस लिये, जैसे वर्तमानमें इंग्रेजी करण्डकका दिगम्बर संप्रदायमें सभी स्त्री-पुरुष भाषाके देशी विद्वानोंको अपने विशिष्ट विचार पाठ पढते-सुनते रहते हैं, इस लिये संस्कृती इंग्रजी ही में व्यक्त करना आधिक पसंद होने पर अपेक्षा यह ग्रंथ प्राकृत में होता तो लोगोंको और भी, स्वदेशानवासी सर्वसाधारण जनसमूहको, भी आधिक सुगम और सरल पडता। परंतु हमारे अपने विचारोंका परिचय करानेके लिये मातृभाषा- विचारले, दिगम्बराचायोंमें, स्वामी कुन्दकन्दके में भी कुछ थोडा-बहुत लिखना पडता है; वैसे ही बाद, प्राकृत भाषा ऊपरसे बिलकुल प्रेम ऊठ गया शायद सिद्धसेनसूरिको, ( यहां पर सिद्धसेनको था । और उसके ऊठ जाने में मुख्य कारण स्वामी लक्ष्य कर यह कथन लिख रहे हैं, इसलिये प्रधा- समन्तभद्रका संस्कृत-प्रेम और उनकी उसीमें नतः उनका ही जिकर करना पड़ता है, परंतु यह रची गई सब कृतिय हैं। समन्तभद्रकी देखादेखी बात इस प्रकारके अन्य विद्वानों के लिये भी स- पिछले प्रायः सब ही दिगम्बर विद्वान् , विशेष कर मझ लेनी चाहिए ) संस्कृत भाषा ही में लिखना संस्कृत ही में प्रथ--रचना करते रहे हैं । अस्तु । विशेष प्रिय होने पर भी सभी श्रमणोंको अपने हमारे इस लिखनेका मतलब यही है कि, सिद्ध. Aho! Shrutgyanam Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५ क सिद्धसेन दिवाकर और स्वामी समन्तभद्र। सेन और समन्तभद्र दोनों जैन समाजमें संस्कृ' मागम कांटे बिछा कर उन्हें मार्ग भ्रष्ट करनेके प्रयत-भाषा के विशिष्ट लेखक और प्रचारक थे। नका प्रारंभ किया गया था । समाधिशील निर्ग हम ऊपर सूचित कर आये हैं कि सिद्धसेनके न्थाको, अपने मौनधर्मका इस प्रकार विपर्यास पूर्व ही में बौद्ध और ब्राह्मणों के बीच तक युद्ध आर दुरुपयोग होत देख जगत्के कल्याणार्थ और को शुरुआत हो चुकी थी, और इसलिये बोद्ध श्रमणों परमपुरुष महावारके मोक्षमागका सत्यत्व स्थाको पाली भाषाकं प्रवाहमसे निकलकर संस्कृतके पनार्थ, मौनधर्मका त्याग करना पडा; और फिर स्रोतमें दाखल होना पड़ा था और ब्राह्मणोंके समान बौद्ध भिक्षुओंको तरह वे भी जन सहवासमें आ ही तर्क-विषयक साहित्यका संगठन कर भगवान् कर, वाद-विवादके युद्ध-क्षेत्रमें उपस्थित हो कर, गौतम बुद्धके शासनका संरक्षण करनेमेवे काट- अपने प्रतिपक्षियोंका मुकाबला करने लगे। एसे बद्ध हो रहे थे। उन बौद्ध श्रमणोंका प्रभाव जैन ही एक विवाद-क्षेत्रम, वृद्धवादी नामक निग्रन्थानिर्ग्रन्थों पर बहुत असर कारक पडा और उनको चार्यके साथ वाद करते हुए चतुर्दशविद्यापारंगत अपने कार्य में सफल होते देख जैन निन्थोंने ब्राह्मणकुल-भूषण सिद्धसन पराजित हुए थ, आर भी उसी मार्गका अनुसरण करना शुरू किया। 'जो मुझे शास्त्रवादमें पराजित करे उसका मैं बौद्धोंके साथ वाद-विवाद करते हुए ब्राह्मणों शिष्य बनूंगा,' एसो गावष्ठ प्रतिज्ञा करनवाल वि. की दृष्टि, शनैः शनैः बौद्धों ही के समान बहतसे द्योन्मत्त परंतु कृत-प्रतिज्ञाका पूर्ण निर्वाह करने आचार-विचार रखनेवाले और अतएव ब्राह्मण- जितना दृढ मनाबल रखनके कारण सत्य-प्रतिज्ञ वर्चस्व का विनिपात करनेवाले जैन निग्रंथाके, सिद्धसनको अपने विजेता आचायक पास निग्रशान्त परंतु स्थिर भावसे बढते जाते सामर्थ्य और न्थ-दीक्षा ले कर 'ब्राह्मणवर' से 'श्रमणवर' होना लोकप्रियत्व ऊपर भी पड़ने लगी। यद्यपि जैन पडा था। निग्रन्थ उस समय अपना प्रशमरसपरिपूर्ण जीवन सिद्धसनक उद्गारोंस पता लगता है कि उस केवल निर्जन-वनोंमें घूमते और धर्मध्यानमें मग्न समय निर्ग्रन्थाकी सरल वाद-पद्धति और आकरहते हो बिताते थे। उन्हें अपना अनुरक्त-वर्ग बढा. र्षक शांतवृत्तिका लोगों पर बहुत अच्छा प्रभाव नेका या सम्राटोंके गुरु बननेका कोई लोभ नहीं पड़ता था। निग्रन्थ अकेले-दुकले हो ऐसे स्थला. था। जनसमूहके विशेष संसर्गसे वे दूर दूर रहते पर जा पहुंचते थे, और ब्राह्मणादि परवादाविस्तृतथे । इसलिये ब्राह्मणों को अपनी आजीविका और शिष्य समूह और जनसमुदायके सहित राजसी लोकप्रतिष्ठामें उनकी तरफसे किसी विशेष आघात ठाठ-माठ के साथ पेश आते थे, तो भी जो यश के आनेकी आशंका करनेका आधिक कारण नहीं निर्ग्रन्थाको मिलता था वह उन प्रतिवादियोको था । तथापि, बौद्ध श्रमणोंकी जनहितकर प्रवृत्ति अप्राप्य था । यह बात स्वयं सिद्धसेनमारने, और सेवाभावनासे आकर्षित हो कर लोकमत दिन महावीर स्तुतिरूप प्रथम द्वात्रिंशिकामें इस प्रकार प्रतिदिन जो उनका अनुरक्त होता जाता था और प्रकट की है:ब्राह्मणोंके प्रति जो शिथिलादर होता जाता था, अलब्धानष्ठाः प्रसमिद्धचेतसइसके कारण मनस्वी ब्राह्मणोंको सात्त्विक वृत्ति स्तव प्राशष्या प्रथयन्ति यद्यशः । तमःप्रधान बन गई थी । इस कारणसे, उन्होंने अनात्मवादी बुद्धानुरागियोंके साथ साथ परम न तावदप्येकसमूहसंहताः आत्मवादी निर्ग्रन्थानुयायियोंको भी 'नास्तिक' प्रकाशययुः परवादिपार्थिवाः ॥ 'नास्तिक ' कह कह कर परमाप्त भगवान महावीर इस कथनसे उस समयको लोकरुचिका भी के मोक्षमार्गका तिरस्कार करना शुरू कर दिया पता लगता है कि लोक ब्राह्मणोंके जल्पवितण्डा था। और इस प्रकार मुमुक्षु आत्माओंके कल्याणके परिपूर्ण शुष्कवाद और कर्मकाण्डके प्रपंचसे कितने Aho! Shrutgyanam Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ દ ऊब गये थे और शांतिपूर्ण सात्त्विक मार्गके कितने उत्सुक बन गये थे । अस्तु । जैन साहित्य संशोधक । [ भाग १ कार्यके लिये यदि वह जगत्के ऊपर अपने पूज्यत्वका अधिकार सदैव के लिये रखे तो उसमें उसकी कोई अनुचितता नहीं है । सिद्धसेन निर्ग्रन्थ-दीक्षा लेनेके पहले सर्व शास्त्र - पारंगत विद्वान् ब्राह्मण थे यह बात ऊपर सूचित की जा चुकी है । इस लिये निर्ग्रन्थ बनते ही उन्होंने अपनी सर्वज्ञकल्प शास्त्रशताका, जैन तत्त्वोंको न्यायसंगत बनाने में और स्याद्वादके सिद्धान्तको नय और प्रमाण द्वारा सुव्यवस्थित बनाने में, पूरा उपयोग किया । ब्राह्मणवर्ग अपने प्रतिपक्षियों पर जो 'नास्तिकता' का कुत्सित आरोप कर सर्व साधारणमें मिथ्याभ्रान्ति फैलानेका उद्योग किये करता था उसका प्रतिवाद और निराकरण करनेके लिये; तथा यथार्थ में आप्त-पुरुष कौन है, और किसका सिद्धान्त स्वीकरणीय होना चाहिए, इस विषयका उद्घाटन करनेके लिये, सिद्धसेनने बडे गंभीर और उच्च विचारवाले भिन्न भिन्न दृष्टिसे अनेक प्रकरण लिखे । ये वेही प्रकरण हैं जिनका जिकर हम ऊपर द्वात्रिंशद् द्वात्रिंशिकाओंके नामसे कर आये हैं । इन प्रकरणों में उन्होंने अपने पक्षका समर्थन और परपक्षका निरसन इतनी उत्तमता, इतनी मार्मिकता और इतनी गंभीरता के साथ किया है कि जिनको पढ़ कर सहृदय विद्वानोंको काव्यका, तर्कशास्त्रका और सत्यके साक्षात्कारका एक साथ ही आनंद आ सकता है । यह एक विचारणीय और ऐतिहासिक सत्य है कि, ब्राह्मणों के वर्चस्वका और कर्ममार्गका विरोध करनेवाले कृष्ण, महावीर, गौतमबुद्ध आदि क्षत्रिय वीर ही हैं और अध्यात्म मार्गकी गवेषणा कर जगत्‌को उसका उपदेश देनेवाले भी एक मात्र वे ही हैं; परंतु इन क्षत्रिय धर्म-प्रवर्तकों के सिद्धान्तोंको संगत, सुस्थित और सुप्रचलित करनेवाले फिर वेही ब्राह्मण ही हैं । भागवत, जैन और बौद्ध धर्मके समर्थ लेखक और आचार्योंकी जातिकी तरफ दृष्टि करते हैं तो अधिकांश ब्राह्मण जाति ही के ऐसे सरस्वतीवर-लब्ध पुत्र उत्पन्न किये हुए दिखाई देते हैं । निःसंशय ब्राह्मण जातिने जगत्के अज्ञानका नाश करनेमें सर्वाधिक श्रेष्ठ कार्य किया है । और इसी सिद्धसेन सूरके बाद, दिगम्बर संप्रदायमें, उनके ही जैसे प्रतिभाशाली और प्रतापवान् आचार्य स्वामी समन्तभद्र हुए। समन्तभद्र के समयका अनुमान किया जाय ऐसा कोई भी विशिष्ट प्रमाण अभीतक उपलब्ध नहीं हुआ है, और न कोई वैसी विश्वसनीय जीवनकथा ही उनके बारे में दृष्टिगोचर होती है । इस लिये वे कब हुए इस बारे में कुछ भी नहीं कह सकते । दिगम्बर पट्टावलियोंकी गणनानुसार विक्रमकी दूसरी शताब्दी में उनका अस्तित्व बताया जाता है। हमने इस विष यमें अभीतक कुछ भी विशेष विचार नहीं किया है । हम जो कुछ ऊपर ऊपरसे अनुमान कर सके हैं उसका सार इतना ही है कि सिद्धसेन के बाद थोडे ही समयमै समन्तभद्र हुए होंगे। इन दोनों की लेखशैली, विचारशैली और भाषाशैली बहुत कुछ मिलती जुलती है। भेद है तो केवल इत ना ही है कि सिद्धसेनकी कृतियोंमें गूढार्थता अधिक है और समन्तभद्रकी कृतियों में स्पष्टार्थता । इन दोनों आचार्योंके जीवनवृत्तांत संबंध में जो दंतकथायें पिछले जैनग्रंथों में देखी जाती हैं उनमें भी लगभग एक ही बात, कुछ थोडेसे फेरफार के साथ, कही हुई है । सिद्धसेनके बारेमें लिखा हुआ है कि, उन्होंने अवन्ती ( उज्जैनी) के राजा विक्रमादित्य के अत्याग्रह करने से, वहांके जगत्प्रसिद्ध महाकालेश्वरकी स्तुति करनी शुरू की जिसके प्रभावको महाकालेश्वरका महालिंग सहन न कर सकनेके कारण उसके टुकडे टुकडे हो गये और फिर उसमेंसे जैन तीर्थंकर पार्श्वनाथकी मूर्ति प्रकट हुई। इससे राजा बडा आश्च र्य चकित हुआ और सिद्धसेनके पादतलमें मस्तक रख कर उनको अपना गुरु बनाया । इधर, समन्तभद्रकी कथामें भी इसके जैसी ही बात लिखी मिलती है। उन्होंने वाराणसी (काशी) के राजा शिवकोटिके आग्रह करने पर वहां के विश्वविख्यात विश्वेश्वर महादेवकी जब स्तवना करनी Aho ! Shrutgyanam Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ क सिद्धसेन दिवाकर और स्वामी समन्तभद्र। प्रारंभ की तो उसके सामर्थ्यसे विश्वेश्वरका महा- इसलिये इन दन्तकथाओंमें कुछ सत्यांश अवश्य लिंग फट कर उसमेंसे चतुर्मुख जैनमूर्ति प्रकट होना चाहिए, ऐसा अनुमान करनेकी तरफ हमारी हुई ! समन्तभद्र के इस प्रभावसे मुग्ध हो कर वह चित्तवृत्ति सहज खींची जाती है। राजा उनका शिष्य बन गया! सिद्धसेन और समन्तभद्र दोनों महाकवि और मालूम नहीं इन दंतकथाओम कितना तथ्य है। महावादी थे। उनका महाकवित्व तो उनकी चिरं. इनके आकार-प्रकारसे तो विद्वानोंको ऐसाही भास जीव कृतियोंमें स्पष्ट प्रतिभासित हो रहा है और हो सकता है कि केवल इन आचायाकी महिमा महावादित्वका अनुमान उनकी कृतियों में कट कट बढाने के लिये ये कथायें मनगढन्त बना ली गई हैं, कर भरे हुए पाण्डित्यको देख कर सहज किया जा और सिद्धसेनको कथा ही में कुछ नाम परिवर्तन सकता है। इन प्रवादि-करि-केशरियोंने अपने कर समन्तभद्र को भी लागू कर दी गई है। परन्तु जायनमें कहां कहां पर किन किन विद्वानोंके साथ संभव है कि इनमें कुछ ऐतिहासिक सत्यांश भी वाद-विवाद कर दिग्विजयिपना प्राप्त किया हो । अवन्तीकी और समन्तभद्रने था इसके जाननेका कोई साधन नहीं है। सिद्ध काशीकी ब्राह्मण-परिषद्म-जिस तरह न्यायाचार्य सेनकी कथाओंमें, उनके मालव देशमें विचरण यशोविजयजीने काशीकी विद्वत्सभामें विजय प्राप्त के साथ दक्षिण देशमें विचरण करनेका भी उल्लेख किया था वैसे--दार्शनिक बाद-विवाद कर विजय किया हुआ है, इस लिये इन देशोंमें तो उनके प्राप्त किया हो, और उसके स्मरणार्थ पाण्डित्यके प्रकाश-किरण सर्वत्र अवश्य फैले ही उन उन स्थानों में जैन मंदिरोंको प्रतिष्टा होंगे । अन्य देशोंके विषयमें कुछ नहीं कह सकते। करवा कर जैन धर्मका खब जयजयकार समन्तभद्रके दिग्विजयका क्षेत्र बहत विस्तत है करवाया हो । ऐसी बातें समय समय पर अनेक दक्षिणके प्रसिद्ध दिगम्बर जैन तीर्थस्थल श्रवणबेल जगह होती रही हैं, इस लिये सिद्धसेन और गोलाके विन्ध्यगिरि पर्वत ऊपर एक मन्दिर में समन्तभद्रके समयमें भी ऐसी ही कोई बात बनी 'मल्लिषेण प्रशास्त' नामका एक बहुत बडा शिलाहो और उसीको लेकर ऊपर्युक्त दंतकथा--अर्द्धसत्य- लेख है । इस लेखमें समन्तभद्रके पारचायक कुछ मिश्रित होकर--प्रचलित हो गई हो, तो उसमें कोई प्राचीन पद्य उत्कीर्तित हैं जिनमेंसे निम्न लिखित असंभवनीयता नहीं है। अवन्ती और वाराणसी पद्यमें उनके दिगविजय-क्षेत्रका अच्छा उल्लेख ये दोनों नगरियां प्राचीन कालसे ब्राह्मणोंकी राज- किया हुआ है ।-- धानियांसी बनी हुई हैं । उस समय में जितने बडे बडे पूर्व पाटलिपुत्रमध्यनगरे भेरी मया ताडिता दिग्गजविद्वान् हुआ करते थे वे अवश्य इन क्षेत्रोंकी पश्चान्मालवसिन्धुढक्कविषये काञ्चीपुरे वैदिशे। प्राप्तोऽहं करहाटकं बहुभट विद्योत्कटं सङ्कटम् यात्रा किया करते थे और वहांके विद्वत् समाजोंमें पादार्थी विचराम्यहं नरपते शार्दूलविक्रीडितम् ॥ भिन्न भिन्न विषयोंपर शास्त्रार्थ कर अपने पाण्डि- इस पद्यमें समन्तभद्र को स्वयं अपने मुखसे त्यका प्रमाण पत्र तथा वियजपताका प्राप्त कर कृत- किसी एक राजाको सभामें यह बात कहते हुए बकृत्य होते थे । सिद्धसेन और समन्तभद्र दोनों बडे ताये गये हैं कि, उन्होंने कौनसे कौनसे हैप्रखर वाग्मी और प्रचण्ड वादी थे इसमें तो कोई शोमें वाद-विवाद कर विजयपताका प्राप्त की है। सन्देह ही नहीं है। उनकी ऐसी प्रसिद्धि तब ही पयका अर्थ इस प्रकार है:हो सकी होगी जब उन्होंने अवन्ती और वारा और व्याख्यानवाचस्पति' अपने आपको बडे धाष्टर्य णसी जैसी सरस्वतीके वरपुत्रोंकी वासभूमीमें के साथ कहलात फिरते हैं, वैसे धृष्ट उस जमाने में नहीं होते जा कर वहांके दिग्गज विद्वानांक साथ शा- और यदि कोई मर्ख वैसा करने का साहस कर भी लेता स्त्रार्थ कर महती प्रतिष्ठा प्राप्त की होगी। तो तीसरे ही दिन लोग उसके दंड-कमंडलु छन कर, लंगोटी. १ आजकल जैसे निरक्षर भट्टाचार्य भी 'शास्त्रविशारद' भर बहिष्कृत कर देते थे। Aho! Shrutgyanam Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [भाग १ M.AAAAAA N A ..... .. . ... . ... . "पहले मैंने पाटलीपुत्र नगर (पटना) में प्रतिष्ठा बढाई । समन्तभद्रको कृतियों में सबसे वादको भेरी बजाई, फिर मालवा, सिन्धु देश, अधिक मान 'आप्तमीमांसाको' मिला है। यह दिखढक (दाका-बंगाल ), काञ्चीपुर और वैदिश नेमें ११४ श्लोकोंका एक छोटासा ग्रंथ मालूम देता (भिलसके आसपासका देश) में भेरी बजाई। है, पर इसका गांभीर्य इतना है कि, इसपर और अब बड विद्वान् वीरोंसे भरे हुए इस करहाटक संकडों-हजारों श्लोकोवाले बडे बडे गहन भाष्य (कराड, जिला सतारा) नगरको प्राप्त हुआ हूं। -विवरण आदि लिखे जाने पर भी विद्वानोंको यह इस प्रकार हे राजन्, मैं वाद करनेके लिये सिंहके दुर्गम्यसा दिखाई देता है। समान इतस्ततः क्रीडा करता फिरता हूं" सबसे पहले इसपर महान तार्किक भट्ट अक. इस उलखसे जाना जाता है कि समन्तभद्र लंक देवने अष्टशती ( आठ सौ श्लोक परिमाणवास्वामी भारतके पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण; सब ही ला ) नामका अल्पाक्षर और बह्वर्थवाला गंभीर खण्डोंमें घमे थे और सब देशांक विद्वानोंके साथ भाष्य लिखा । इस भाष्यके ऊपर प्रचण्ड विद्वान् शास्त्रार्थ कर जैनधर्मकी विजय-दुन्दुभि बजवाई थी। आचार्य विद्यानन्दीने अष्टसहस्री ( आठ हजार __ समन्तभद्र स्वामीकी कृतियोंके देखनेसे पता श्लोक प्रमाण ) नामक विशद व्याख्या बनाई। लगता है कि सिद्धसेनसूरिन अपनी कृतियोंमें जो समुच्चय संस्कृत साहित्यमें, भिन्न भिन्न दार्शनिक बात संक्षेपसे सूचित की है, समन्तभद्रने सिद्धान्तों-विचारोंको आलोचना-प्रत्यालोचना उसोको व्यवस्थितरूपमें विस्तारके साथ वर्णन करनेवाला यह एक महान और प्रौढ ग्रंथरत्न है। की है । सिद्धसेन अपने ग्रंथमे प्रमाण और नयके इसमें ब्राह्मण और बौद्ध धर्मके सब ही तात्त्विक लक्षण स्थिर मात्र कर गये थे; समन्तभद्र ने अपने संप्रदायोंके तत्त्व-विचारोंका बडो मार्मिक और ग्रंथमें उनके अनुसार मीमांसा कर उन्हें सफल, युक्तिपूर्ण पद्धतिसे खण्डन-मण्डन किया गया है । संगत और सिद्ध कर दिखाये । सिद्धसेनने आप्त- और अन्तमें जैन धर्मका स्याद्वाद-सिद्धान्त कितपुरुषके बारेमें संक्षिप्त और प्रकीर्ण विचार प्रद- नाप्रमाणयुक्त और अखण्डनीय है, यह विचार र्शित किये थे; समन्तभद्रने उन्हीं विचारोंको बडे गौरवके साथ सिद्ध किया गया है। विस्तृत और क्रमबद्ध रूपमें ग्रथित कर संपूर्णरूपसे इस ग्रंथकी महत्ताका पता इतने हो से लग आप्तकी मीमांसा की । इस प्रकार, सिद्धसेनने जायगा कि, श्वेताम्बर संप्रदायके महान् नैयायिक जैन धर्मके तत्त्वज्ञानको अंकुरित होने में जलास- और समर्थ ग्रंथकार उपाध्याय यशोविजय जैसे चनका काम किया; तो समन्तभद्रने उसको पूर्ण सांप्रदायिक विद्वान्न भी, इस कृातक गांभीस्वच्छंद और निर्भय रीतिसे ऊंचे बढनेमें कांटोंकी र्यसे मुग्ध हो कर, इस पर, मूल ग्रंथके जितनी बाडका काम किया। इन्हीं दो महापुरुषोंके सुप्र. ही श्लोक प्रमाण (अर्थात् आठ हजार श्लोकवाली) यत्न और स्तुत्य जीवनसे जैनदर्शन सजीवन रहा और उतनी ही प्रौढ टिप्पणी लिखी है। और इस और इन्हीं के बताये हुए मार्गका अवलंबन कर, आकलूज निवासी सेठ नाथारंगजी गान्धीने पं. वंशीपिछले समर्थ आचायाने ( जिनमेसे कितने एकके जी शास्त्रीद्वारा संशोधित करवा कर जो अष्टमहस्री छपनाम हम इस लेखके प्रारंभहीमें लिख आये है) वा उसके साथ यदि यशोविजयजीकी यह टिप्पणी भी उसे खूब पल्लवित किया। . (टिप्पणी क्या टोकाकी भी टीका) छपवा दी जाती तो सिद्धसेनसूरिकी कृतियोंके समान समन्तभद्रा-सोने में सगन्ध' आ जाती। हमें इस बातका पता नहीं चार्यकी कृतियोंका भी, पिछले आचार्योंने बडा , लगा कि शास्त्री वंशीधरजीने अपनी अष्टसहनीकी भूमिकामे गौरव किया। उनपर संक्षिप्त और विस्तृत ऐसे इस महती टिप्पणीका नामोलख तक क्यों नहीं किया । अनेक भाष्य-टीका आदि लिख कर उनकी खूब क्या उन्हें इसका अस्तित्व मालूम नहीं था अथवा अन्य . १ विद्वद्रत्नमाला ( श्रीनाथूरामप्रेमी लिखित ), पृ. १६९ किसी कारणसे वैसा नहीं कर सके । Aho! Shrutgyanam Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सिखसेन दिवाकर और स्वामी समन्तभद्र। प्रकार ‘अष्टसहनी' को 'षोडशसहस्री' बना निर्माता आत्मज्ञानी शुभचन्द्रने समन्तभद्रके कृतिकर उसके महत्त्वको द्विगुणित कर दिया है। सं- स्वरूप सूर्यके सम्मुख अपनी कृतिको खद्योततुल्य पूर्ण जैन साहित्यमे यही एक ऐसा ग्रंथ है, जिस उपहासपात्र लिख कर समन्तभद्रके वचनोंकीमहः पर, दसरे संप्रदायके एक ऐसे विद्वान्ने व्याख्या चापका की है... लिखी है, जो योग्यता मूल कर्तासे रत्तीभर भी न्यून नहीं हो कर, सवेथा सांप्रदायिक-भावका समन्तभद्रादिकवीन्द्रभास्वतां पूर्ण समर्थक था। __ स्फुरन्ति यत्रामलसूक्तरश्मयः । । समन्तभद्र स्वामीके इन महान् टीकाकारोके सिवा जिनसेन, वादीभसिंह, वीरनन्दी, शुभच व्रजन्ति खद्योतवदेव हास्यता न्द्राचार्य इत्यादि अन्यान्य सभी प्रसिद्ध प्रसिद्ध न तत्र किं ज्ञानलवोद्धता जनाः।। दिगम्बर ग्रंथकारोने भी उनके कवित्व, वाग्ग्मित्व चन्द्रप्रभचरितके कर्ता महाकवि वीरनन्दीने, और पाण्डित्यकी भूरि भूरि प्रशंसा और स्तुति मोतियोंके बने हुए हारसे कंठको विभूषित करना की है । और सभाने उनको जैन धर्मका एक महा- दुर्लभ नहीं है, परन्तु समन्तभद्रके वचनरूप मुक्तान संरक्षक और समर्थक रूपमें स्वीकृत किया है। फलस गंथे हुए काव्यस्वरूपहारसे कंठको अलंकृत राष्ट्रकूट वंशीय प्रतापी नृपति महाराजा अमोघ- करना परम दुर्लभ बतलाया हैवर्षक परमगुरु और सुप्रसिद्ध महापुराण आदिपुराणके कर्ता महाकवि जिनसेनने अपने पुराणकी गुणान्विता निर्भलवृत्तमौक्तिका प्रस्तावनामें स्वामी समन्तभद्रकी प्रशंसा करते हुए ___ नरोत्तमैः कण्ठविभूषणीकृता । निम्नगत उद्गार प्रकट किये हैं न हारयष्टिः परमेव दुर्लभा नमः समन्तभद्राय महते कविवेधसे । समन्तभद्रादिभवा च भारती ॥ यद्वचोवज्रपातेन निर्मिन्नाः कुमताद्रयः ॥ इसी प्रकार और भी अनेकानेक ग्रन्थकारोंने कवीनां गमकानां च वादीनां वाग्मिनामपि । विविध प्रकारसे समन्तभद्र स्वामीकी स्तवना यशः सामन्तभद्रीयं मूनि चूडामणीयते॥ और प्रशंसा की है । इतना गौरव शायद ही हरिवंश महापुराणके प्रणेता जिनसेन (प्रथम) ने भी स्वकीय पुराणके प्रारंभमें समन्तभद्रके वच. अन्य किसी आचार्यका किया गया हो । नको भगवान महावीरके वचनतुल्य लिखा है। यथा जीवसिद्धिं विधायेह क्रतयक्त्यनशासनम् । दिगम्बर विद्वानोंने तो समन्तभद्र स्वामीको वचः समन्तभद्रस्य वीरस्येव विजृम्भते ॥ इस प्रकार आपना प्रमाणभूत पुरुष माना ही है गद्यचिन्तामाणि नामक सुप्रसिद्ध गद्यकाव्यके परंतु श्वेतांबर विद्वानोंने भी उनकी प्रामाणिका प्रगण्यताका खुले दिलसे स्वीकार किया है। हरि रचयिता महाकविवादीभसिंहने समन्तभद्रके वच भद्र, वादी देव, हेमचन्द्र और मलयगिरि से नस्वरूप वज्रपातके कारण परवादरूप करोडों श्वेताम्बरशिरोमाण सूरियोने भी प्रसंगोपात्त उनपर्वत चूरचर हो गये बतलाये हैं । यथा-- की कृतिका उल्लेख या अवतरण कर उन्हें एक सरस्वतीस्वैरविहारभूमयः प्रमाणभूत पुरुषकी कोटिमें स्थान दिया है। हरिसमन्तभद्रप्रमुखा मुनीश्वराः । भद्रसूरिने उनको 'वादिमुख्य ' के महत्त्व-सूचक जयन्तु वाग्वजनिपातपाटित विशेषणसे सम्बोधित किया है और अनेकान्तप्रतीपराद्धान्तमहीध्रकोटयः॥ जयपताकामें निम्न लिखित दो श्लोक इनके नामसे अध्यात्मज्ञानके समुद्रस्वरूप मानार्णव ग्रन्थके उद्धत किये हैं । यथा Aho! Shrutgyanam Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [भाग १ आह च वादिमुख्यः समन्तभद्रः भवन्त्यभिप्रेतफला यतस्ततो 'बोधात्मा चेच्छदस्य न स्यादन्यत्र तच्छ्रतिः ।। भवन्तमार्याः प्रणता हितैषिणः ॥ यहोद्धारं परित्यज्य न बोधोऽन्यत्र गच्छति ॥ यही पद्य मलयगिरिसूरिने आवश्यकसूत्रकी अपनी अपूर्ण टीकामे, 'आद्यस्तुतिकारोऽप्याह'न च स्यात्प्रत्ययो लोके यः श्रोत्रा न प्रतीयते । । आद्य-- प्रथम स्तुतिकार भी कहते हैं-ऐसा उल्लेख शब्दाभेदेन सत्येवं सर्वः स्यात्परचित्तवत्* ' | कर, उध्दृत किया है । इस उल्लेखसे स्पष्ट जान, अनेकान्तजयपताका पृ. ४३ ( अमदाबाद )। जाता है कि ये प्रसिद्ध स्तुतिकार माने जाते थे इतआचार्यवर्य हेमचंद्रने अपने सिद्धहमशब्दानु- ना ही नहीं परंतु आद्य---सबसे पहले होने वालेशासन नामक व्याकरणके प्रारंभमें, दूसरे सूत्रकी स्तुतिकारकामान प्राप्त थे।हरिभद्रादिश्वेताम्बराग्रणी व्याख्यामें 'स्तुतिकारोऽप्याह' ऐसा उल्लेख कर आचार्योंने सिद्धसेन दिवाकरको भी वादिमुख्य निम्न गत स्तुतिपद्य उद्धृत किया है जो इन्हीं सम- और स्तुतिकारके विशेषणोंसे उल्लिखित किया है। न्तभद्र स्वामीका बनाया हुआ है और बृहत्स्वयम्भू और उपर्युक्त प्रमाणानुसार समन्तभद्र स्वामिको स्तोत्रमें उपलब्ध होता है । पद्य यह है भी इन्हीं विशेषणोंसे अलंकृत किया है। इससे नयास्तव स्यात्पदलाञ्छना इमे यही अनुमान हो सकता है कि श्वेताम्बरोकी दृष्टि में सिद्धसेन और समन्तभद्र दोनों समान पूज्य रसोपविद्धा इव लोहधातवः । और समान सत्कारास्पद हैं। इधर, सिद्धसेन , 'समन्तभद्र ' यह नाम टीकामें लिखा है, जो स्वयं सूरिको भी जिस प्रकार श्वेताम्बराचार्योंने अपना ग्रंथकार ही की बनाई हुई है। मूलमें केवल 'वादिमुख्य' श्रद्धास्पद और प्रमाणभूत पुरुष माना है, वैसे, विशेषण ही का उल्लेख है। जैसा कि हम ऊपर सप्रमाण लिख आये हैं, दिग*शानस्याचार्य विरचित प्रमाणकलिका और वादी देवसूरि म्बराचार्योंने भी उन्हें अपना स्तुतिपात्र और शिररचित स्याद्वादरत्नाकरमें भी ये दोनों श्लोक समन्तभद्रके सावंद्य माना है। अतः दिगम्बरोंकी दृष्टिमें भी नामसे अवतारित हैं । जहां तक हम जान सके, समन्त सिद्धसेन और समन्तभद्र दोनों समान गुणगणाभद्रकी उपलब्ध हतियोंमेंसे किसीमें भी ये श्लोक नहीं लंकृत हैं । इससे यह स्वतः सिद्ध हो गया कि, पाये जाते । इस लिये, यह स्पष्ट मालूम पडता है कि स्वा. समग्र जैनसमाज और जैन साहित्यमें इन दोनों मांकी केवल इतनी ही कृतिये नहीं है जो अभीतक जानी महापुरुषोंका ज्ञानप्रभान्वित, सत्त्वपरिपूर्ण और दनके सिवा और भी कृतियें होनी चाहिए जो निग्रन्थगणवन्य सिंहासन, समान स्थान और समाअद्यापि अज्ञात या अप्राप्य हैं। न रूपमें संस्थापित है। म Aho! Shrutgyanam Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ अहम् ॥ हरिभद्रमूरिका समय-निर्णय। न धर्मके श्वेताम्बर संप्रदायमें हरिभद्र ना- साहित्यके इतिहासमें वे प्रथम लेखक माने जाने जमके एक बहुत प्रसिद्ध और महान् विद्वान् योग्य हैं, और जैन समाजके इतिहासमें, नवीन आचार्य हो गये हैं। उन्होंने संस्कृत और प्राकृत संगठनके एक प्रधान व्यवस्थापक कहलाने योग्य भाषा, धर्म-विवार और दर्शनिक विषयके हैं। इस प्रकार, वे जैनधर्मके पूर्वकालीन और अनेक उत्तमोत्तम और गभारतत्त्व-प्रतिपादक ग्रंथ उत्तरकालीन इतिहासके मध्यवर्ती सीमास्तंभ लिने हैं। इन ग्रंथों में सांख्य, योग, न्याय, वैशे समान हैं। उनके समयका यथार्थ निर्णय हो जाने बिक, अद्वैत, चार्वाक, बौद्ध, जैन आदि सब ही पर, समुचय जैन इतिहासके सूत्र-पुंजकी एक दर्शनों और मतोंकी उन्होंने अनेक तरहसे आलो- बहुत बडी गांठ सुलझा सकेगी। केवल जैन साहि. चना-प्रत्यालोचना की है । इस प्रकारके मिल त्य और समाजके इतिहास ही की दृष्टिसे हरिभभिन्न मताक सिद्धान्तोंकी विवेचना करते समय, द्रके जीवन-समयके निर्णयकी उपयोगिता है, अपने विरोधिमतवाले विचारकोंका भी गौरव- यह बात नहीं है; परंतु भारतवर्षके कई जैने. पूर्वक नामोल्लेख करनेवाले और समभावपूर्वक तर धर्मधुरन्धर आचार्यों तथा गीर्वाणगिराके मृदु और मधुर शब्दों द्वारा विचार-मीमांसा कई प्रतिष्ठित लेखकोंके समय--विचारकी दृष्टिले करनेवाले ऐसे जो कोई विद्वान् भारतीय साहित्य- भी उसकी बहुत उपयोगिता है। के इतिहासमें उल्लेख किये जाने योग्य हो तो उनमे जैसा कि हमने प्रारंभ ही में सूचित किया है, हरिभद्रका नाम सबसे पहले लिखने योग्य है। हरिभद्र एक बहुत बडे दार्शनिक विद्वान् थे और योतोजैन इतिहासकेपरातन साधनोंको देखनेसे, इस विषयके उन्होंने अनेक उत्तमोत्तम ग्रंथ लिखे उनमें हरिभद्र नामके अनेक आचार्योंके हो जानेका हैं। इन ग्रंथोमं उन्होंने भारतके वैदिक, बौद्ध और पता मिलता है; परंतु जिनको उद्देश्य करके हमने चार्वाक आदि सभी मतोके पुरातन और प्रसिद्ध इस निबन्धके लिखनेका प्रारंभ किया है, उन्हें प्रसिद्ध तत्त्ववेत्ताओंके तात्त्विक विचारोंकी जगह सबसे पहले होनेवाले-अर्थात् प्रथम हरिभद्र जगह आलोचना प्रत्यालोचना की है । इस कारण, समझना चाहिए । हमारे आजके इस लेखका हरिभद्रके समय-निर्णयसे उनके पूर्ववर्ती उन अन्य उद्देश्य इन्हीं प्रथम हरिभद्र सूरिके अस्तित्व-सम- दार्शनिकोंके समयके बारेमें भी बहुतसी ज्ञातव्य यका विचार और निर्णय करना है। और निर्णायक बाते मिल सकती हैं; और आजतक हरिभद्र-सरिका प्रादुर्भाव जैन इतिहासमें बडे जो कितनीएक परस्पर विरुद्ध ऐसी आनुमामहत्वका स्थान रखता है । जैन धर्मके-जिसमें निक बातें पुरातत्त्वज्ञोके मनको शंकाशील और मुख्य कर श्वेताम्बर संप्रदायके-उत्तरकालीन चिन्तापूर्ण बनाए रहीं हैं, उनके लिये, एक और नई (आधनिक) स्वरूपके संगठन-कार्यमें उनके जीव- दिशामे प्रयत्न कर सन्दिग्ध सिद्धान्तोंके पुनर्विचानने बहुत बडा भाग लिया है। उत्तरकालीन जैन रका नया मार्ग मिल सकता है। १ देखो, प्रोफेसर पिटसन साहयकी, बबई इलाखेमें युरोपियन स्कालरों से शायद सबसे पहले प्रो. हस्तलिखित पुस्तकोंके शोधके बारेमें लिखी हुई, ४ थी पिटर्सनने अपनी ४ थी रिपोर्टमै 'उपमितिभवसपोर्ट, पृष्ठ (परिशिष्ठ ), १३५; तथा पं. हरगोविन्ददास २ देखो, रिपोर्ट, पृष्ठ ५; तथा परिशिष्ट ( Index of लिखित, संस्कृत 'हरिभद्रसूरिचरित्रम्,' पृष्ठ १। Authors) पृष्ठ ७९. Aho! Shrutgyanam Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३ जैन साहित्य संशोधक [भाग १ प्रपञ्चा कथा ' नामक धार्मिक नीतिके खरूपको नामक उपयुक्त पुस्तक प्रकट हुई । इस पुस्तअनुपम रीतिसे प्रदर्शित करनेवाले संस्कृत साहित्यके कमें अन्यान्य प्रसिद्ध जैन नैयायिकोंके समान एक सर्वोत्तम ग्रंथके रचयिता जैन साधु सिद्धर्षिका हरिभद्रके समयके विषयमें भी विद्याभूषणपरिचय लिखते हुए, साथमें इन हरिभद्र जीने अपना विचार प्रदर्शित किया है। परंतु सूरिके समयका भी उल्लेख किया था । इसके १२ वीं शताब्दीमें होने वाले इसी नामके बाद डॉ. क्लाट (Klatt), प्रो० ल्यम (Leu• पक दसरे आचार्यके साथ इनकी कछ कृतियों mann ) जेकोबी (Jacobi), बेलिना (Ballini) का सम्बन्ध लगा कर इस विषयमें कुछ और और मिरोनौ (Mironov) आदि अन्य विद्वानोंने उलटी गडबड फैलानेकी चेष्टाके सिवा अन्य अ. भी प्रसंगवशात् अपने अपने लेखोंमें इस विषयका धिक वे कुछ नहीं कर सके। प्रस्तुत हरिभद्र के यथासमय थोडा बहुत विचार किया हुआ दिखाई उन प्रसिद्ध दार्शनिक ग्रंथोंका, जिनका निर्देश देता है। परंतु इन सबमें जैनधर्मके विशिष्ट अ. आगे पर किया जायगा, नामोल्लेस तक भी विद्याभ्यासीडॉ. जेकोबीका परिश्रमविशेष उल्लेखके योग्य भूषणजी अपनी इस पुस्तकमें नहीं कर सके। है। उन्हो ही ने सबसे पहले हरिभद्रके समयकानि- इससे यह ज्ञात होता है कि उनको हरिभद्रके देश करनेवाले पुरातन कथनके सत्य होने में सन्देह विशाल साहित्यका कुछ भी हाल मालूम नहीं हो प्रकट किया था। सन् १९०५ में भावनगर (हाल सका । तदनन्तर रसियन विद्वान् डॉ. मीरोनौ 'बाम्बई) निवासी जैन गृहस्थ मि. एम्. जी. काप- ने भी अपने 'दिग्नागका न्यायप्रवेश और डिया, सोलीसिटर, के कुछ प्रश्न करने पर उक्त उसपर हरिभद्र की टीका' इस शीषक लेख डॉ. साहबने, इस विषयमे फिर विशेष ऊहापोह में, (जो बनारसके जैनशासन नामक एक सामकरना शुरू किया, और अन्तमें अपने शोधके परि- यिक पत्रके विशेषांक में छपा है) प्रस्तुत प्रश्न के णाममें जो कुछ निष्कर्ष मालूम हुआ, उसको, सम्बन्धमें कुछ मीमासा की है। 'उन्होंने 'बिब्लीओथिका ईडिका' में प्रकाशित यद्यपि डॉ. जेकोबीने, जैसाकि ऊपर लिखा गया उपमितिभवप्रपञ्चा कथाकी प्रस्तावनामें लिपिबद्ध है, इस विषयमें कुछ विशेष ऊहपोह कर महत्त्वके कर प्रकट किया। इसी बीचमें डॉ. सतीशचंद्र मुद्दोंका विचार किया है, तथापि हरिभद्र के सब ही विद्याभूषण महाशयकी ‘मध्यकालीन भारतीय ग्रंथोका सक्ष्मदृष्टिसे अवलोकन कर उनमे मिलते न्यायशास्त्रका इतिहास' ( History of the Me- हुए आंतर प्रामाणोंके खोजेनेकी उन्होंने बिल्कुल diaval school of Indian Logic. चेष्टा नहीं की, और इस लिये वे अपने मंतव्यके ३ Klatt, Onomasticon. समर्थनार्थ निश्चयात्मक ऐसे कुछ भी प्रमाण नहीं दे x Zeitschrift der Deutschen Morgen) र सके । इस प्रकार यह प्रश्न अभी तक विना हल and, Gesellschaft, XLIII, A. p. 348. " हुए ही जैसा का वैसा संशयात्मक दशामें विद्य. ५ Ballini, Contributo allo studio della मान है । आजके इस लेखका उद्देश, हरिभद्रके upo Katha etc. (R Acad dei Lincei. Rem. प्रथसमूहका ध्यानपूर्वक निरीक्षण कर उनसे dicontixV ser.b, a scc. 5, 6, 12, p. 5. मिलते हुए आंतर प्रमाणोंके आधार पर तथा .... ६'जैन शासन दीवालीनो खास अंक और भी बाह्य प्रमाण जितने मिल सके हैं उन ७ डॉ. जेकोबी और मि. कापडियाके बीच में जो पत्र- सबका ठीक ठीक विचार कर, इस प्रश्न का निराव्यवहार इस विषयमें हुआ था, वह बम्बईसे प्रसिद्ध होने. करण करना है। बाले 'जैन श्वेताम्बर कान्फरन्स हेरल' नामक पत्रके ई.स. हारभद्रसूरिके समयका निर्णय, मुख्य कर उनके १९१५के जुलाई माक्टोबर मासके संयुक्त अंकों में प्रकट बनाये हुए प्रथोमेसे मिलते हुए साधक-बाधक ऐसे आंतर प्रमाणोंके ऊपर आधार रखता है। इस हुआ है। Aho! Shrutgyanam Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३ अंक १] हरिभद्र सूरिका समय-निर्णय । लिये प्रथम हम यहां पर, उनके कुछ प्रसिद्ध प्रास- १३ पंचवस्तुप्रकरणटीका । द्ध ग्रंथोंकी नामावली दे देते हैं। हरिभद्रसूरिने १४पंचसूत्रप्रकरणटीका। अपने जीवनमें जैन साहित्यको जितना पुष्ट किया १५ प्रज्ञापनासूत्रप्रदेशव्याख्या। है उतना अन्य किसीने नहीं किया। उनके बना- १६ योगदृष्टिसमुच्चय । से हुए ग्रंथोंकी संख्या बहुत ही बडी है । पूर्वपरं- १७ योगबिन्दु। राके कथनानुसार, वे १४०० या १४४० अथवा १८ ललितविस्तरा नामक चैत्यवन्दनसूत्रवृत्ति । १४४४ ग्रंथोंके प्रणेता बतलाये जाते हैं ! यह १९ लोकतत्त्वनिर्णय । संख्या हमारे जैसे आजकल के मनुष्योंको बहुत २० विंशतिकाप्रकरण । ही अधिक और अतएव आतिशयोक्ति पूर्ण मालूम २१ षड्दर्शनसमुच्चय । देती है। परंतु साथमें यह बात भी अवश्य खया- २२ शास्त्रवार्तासमुच्चय, स्वकृतव्याख्यासहित । सम रखने लायक है, कि इस संख्याके सूचक २३ श्राषकप्राप्ति । उल्लेख ८ सौ ९ सौ जितने वर्षोंसे भी अधिक पुरा. २४ समराइच्चकहा। में मिलते हैं। इस संख्याका अर्थ चाहे जैसा हो, २५ सम्बोधप्रकरण । परंतु इतनी बात तो पूर्ण सत्य है कि वर्तमानमें २६ सम्बोधसप्ततिकाप्रकरण । जितने ग्रंथ जैन साहित्यमें हरिभद्र के नामसे हरिभद्रसूरिके बनाये हुए ग्रंथोंकी संख्या इतनी प्रचलित और प्रसिद्ध हैं, उतने अन्य किसीके विशाल होने पर भी, उसमें कहीं पर, उनके जीवननामसे नहीं। और यही एक बात उनके अपार- के सम्बन्ध में कुछ भी विशेष बात लिखी हुई नहीं मित ग्रंथकर्तृत्वकी पुष्टिम स्पष्ट प्रमाण-स्वरूप है। मिलती । भारतके अन्यान्य प्रसिद्ध विद्वानोंकी तर. वर्तमानमें उपलब्ध होनेवाले उनके ग्रंथों से वि. ह उन्होंने भी अपने ग्रंथों में, अपने जीवनसंबंधी शेष प्रसिद्ध, प्रतिष्ठित और प्रौढ ग्रंथोंके नाम इस किसी प्रकारका उल्लेख नहीं किया। लिखने में मात्र प्रकार हैं: अपने संप्रदायका, गच्छका, गुरुका और एक विदुषी १ अनेकान्तवाद प्रवेश। धर्मजननी आर्याका नाम कई जगह लिखा है। यह २ अनेकान्तजयपताका स्वोपत्रवृत्ति सहित।। भी एक सौभाग्यकी बात है। क्योंकि दूसरे ऐसे ३ अनुयोगद्वार सुत्रवृत्ति । अनेक विद्वानोंके बारेमें तो इतना भी उल्लेख नहीं ४ अष्टकप्रकरण। मिलता। हरिभद्रके किये हुए इन गुर्वादिके नामांके ५ आवश्यकसूत्रबृहद्वृत्ति। उल्लेखानुसार,उनका संप्रदाय श्वेताम्बर था। गच्छ६ उपदेशपदप्रकरण । का नाम विद्याधर, गच्छपति आचार्यका नाम जिन७ दशवकालिकसूत्रवृत्ति। भट, दीक्षाप्रदायक गुरुका नाम जिनदत्त, और धर्म८ दिग्नागकृत न्यायप्रवेशसूत्रवृत्ति । जननी साध्वीका नाम याकिनी महत्तरा था। इन ९ धर्मबिन्दुप्रकरण। सब बातोका उल्लेख, उन्होंने एक ही जगह, आव१० धर्मसंग्रहणीप्रकरण । श्यकसूत्रकी टीकाके अंतमें इस प्रकार किया है:११ नन्दीसूत्रलघुवृत्ति ।। __ " समाप्ता चेयं शिष्यहिता नामावश्यकटीका । १२ पंचाशकप्रकरण । कृतिः सिताम्बराचार्यजिनभटनिगदानुसारिणो विद्या८ इस विषय के उल्लेखोंके लिये देखो पं. श्रीहरगोविन्द याकिनीदास लिखित संस्कृत 'हरिभद्रसूरिचरित्रम् ।' पृष्ठ १६.२० । महत्तरासूनोरल्पमतेराचायेहरिभद्रस्य ''।" ९ हरिभद्रसूरिके उपलब्ध सब ही ग्रथोंके नामसंग्रहके १०. देखो, पिटर्सन साहबकी ३ री रिपोर्ट, पृष्ठ २०१७ लिये. देखो, जैन ग्रंथावली, पृ. ९८-१०३, तथा उक्त तथा ४ थी रिपोर्ट, परिशिष्ट, पृष्ठ ७। वेबर साहबकी पंडित लिखित हरिभद्रसूरिचरित्र, पृ. २०-३.। बलिनकी रिपोर्ट, पुस्तक २, पृष्ठ ७८६। Aho! Shrutgyanam Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [भाग १ [टिप्पणी-हरिभद्रसूरिके गुरुके नामके सम्बन्धमें डॉ. क्यों न हो-उनके विषयमें कई प्रकारकी भिन्न भिन्न जेकोबा और अन्य कई विद्वानोको एक खास भ्रम हो रहा बातें लिखी हुई अवश्य मिलती हैं। हमारे इस ले. है। वे हरिभद्रके गुरुका नाम जिनभद्र या जिनभट समझते खका उद्देश्य हरिभद्र के चरितवर्णन करनेका नहीं है। डॉ. जेकोबीने, जर्मन ओरिएन्टल सोसाइटोके, ४० वें है, इस लिये, इस बारेमें हम कोई विशेष बात नहीं जर्नल ( पुस्तक ) में, पृ. ९४ पर, यह दिखलानका प्रयत्न लिखना चाहते । परंतु, पाठकोंके सूचनार्थ, मुख्य किया है कि, भाचाराडसूत्रकी टीका बनानेवाले आचार्य कर जिन जिन प्रथोंमें ह ने हरिभद्र के जीवनसम्बशीलाङ्क और हरिभद्र दोनों गुरुबन्धु थे-एक हो गुरुके न्धी छोटे बडे उल्लेख देखे हैं उनके नाम यहां पर शिष्य थे। क्यों कि दोनोंके गुरुका नाम जिनभद्र या जिन- निर्दिष्ट किये देते हैं। भट है । और इसी लिये वे दोनों समकालीन भी थे । परंतु इन ग्रंथों में सबसे विशेष उल्लेख योग्य प्रभाचन्द्र उनका यह कथन ठीक नहीं है। क्योंकि इस आवश्यक सन- चित प्रभावक चरित्र है। यह ग्रंथविक्रमसंघत३३४ की टीकाके अन्तिम वाक्यसे स्पष्ट ज्ञात होता है कि हरिभद्र में बना है। इस प्रथके ९वै प्रबन्धम, उत्तम प्रकारकी के दाक्षाप्रदायक गुरु तो विद्याधर गच्छोय आचार्य जिनदत्त काव्यशैलीम, विस्तारपूर्वक हरिभद्रका चरित घथे। जिनभट सूरि या तो हरिभद्र के विद्यागुरु होंगे या अन्य र्णित किया हुआ है (-इस चरितमें कही गई बात किसी कारणसे उन्हें वे अपने विशेष पूज्य समझते होंगे। कहां तक सत्य हैं उसके बारेमे हम अपना कुछ भी इसी लिये, इस उपर्युक्त वाक्यमें उन्होंने प्रथम जिनभटका आभप्राय यहां पर नहीं दे सकते)। इस प्रथके नामोल्लेख किया है और अपने को उनका आज्ञाधारक (-निग- बाद राजशेखरसूरिके (वि. सं. १४०५ में) बनाये दानुसारिणो ) बतलाया है। इस प्रकार जिनभट और जिन- हुए प्रबन्धकोष नामक ऐतिहासिक और किम्वददत्त दोनों हरिभद्र के समान पूज्य होनेके कारण कहीं तो न्ती स्वरूप कितनेएक प्रबन्धाके संग्रहात्मक प्रथम उन्होंने जिनदत्त सूरिका (जैसा कि समराहच्चकहाके अं. भी इनके विषयमे कितनाएक वर्णन किया हुआ तमें ) उल्लेख किया है और कहीं जिनभट सूरिका । ( देखो, मिलता है । हरिभद्रसूरिके जीवनसम्बन्धमें कुछ प्रज्ञापनासूत्रवृत्तिका अन्तिम पद्यः किल्होंने साहबकी रिपोर्ट, विस्तारके साथ बातें इन्हीं दो पुस्तकोमें लिखी हई पृ. ३१) । प्रभावक चरित्र आदि ग्रंथोंमें यद्यपि हरिभद्र के मिलती हैं । संक्षेपमें तो कुछ उल्लेख, इन ग्रंथोंके गुरुका नाम मात्र जिनभट ही लिखा हुआ मिलता है, परंतु पूर्व बने हुए ग्रंथोंमें भी कहीं कहीं मिल आते हैं। उसके कथनकी अपेक्षा साक्षात् ग्रंथकारका यह उपर्यक्त ऐसे ग्रंथोमे, काल-क्रमकी दृष्टिले, प्रथम ग्रन्थ मु । विशेष प्रामाणिक होना नाशिक निचंद्रसाररचित उपदेशपद (जो हरिभद्रही का जो उनके गुरुका नाम जिनभद्र बतलाया है वह इस उल्लखेस बनाया हुआ एक प्रकरण ग्रंथ है) की टीकों है। नान्तिमूलक सिद्ध हो जाता है। जिनभट और जिनभद्र शब्दके इस टीकाके अंतमे, बहुत ही संक्षेपमें,-परंतु प्रभाबोलने और लिखने में प्राय: समानता ही होनेके कारण, इस वक चरित्रकारने अपने प्रबन्धमे जितना चरित भ्रान्तिका होना बहुत स्वाभाविक है। रही बात. शीला वर्णित किया है उसका बहुत कुछ सार बतलानेऔर हरिभद्रके समकालीन होनेकी, सो उसका निर्णय तो वाला-हरिभद्रके जीवनका सूचन किया है। दूसइस निबन्धका अगला भाग पूर्ण पढ लेने पर अपने आप रा ग्रंथ, भद्रेश्वरसूरिका बनाया हुआ प्राकृतभाषाहो जायगा।] - मय कथावली नामक है । इसमें चौवीस ही तीआवश्यकसूत्रकी टीकाके उपर्युद्धत अंतिम उल्ले- ११ यह टीका वि. सं. ११७४ में समाप्त हुई थी। खसे आधिक कोई बात हरिभद्रने अपने किसी १२ यह ग्रंथ कब बना इसका कोई उल्लेख नहीं मिला। ग्रंथमें नहीं लिखी । इस लिये उनके जीवनके बारेमें रचनाशैली और कर्ताके नामसे अनुमान होता है कि १२ इससे अधिक कोई बात, उन्हींके शब्दों में मिल सके, वीं शताब्दीमें इसका प्रणयन हुआ होगा। इस शताब्दीमें ऐसी आशा रखनी तो सर्वथा निरर्थक है। परंतु भद्रेश्वर नामके दो तीन विद्वानोके हो जाने के उल्लेख मिलपिछले कई ग्रंथों में-चाहे किम्बदन्ती ही के रूपमे ते हैं। Aho! Shrutgyanam Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक हरिकामद्र सूरिका समय निर्णय । करोंके चरित्रोंके साथ अंतमें भद्रबाहु, वज्रस्वामी बडे उदार थे। इनका स्वभाव सर्वथा गुणानुरागी सिद्धसेन आदि आचार्योंकी कथायें भी लिखी हुई था । जैनधर्म ऊपर अनन्य श्रद्धारखने पर, और इस है, जिनमें अंतमें हरिभद्रकी जीवनकथा भी सम्मि- धर्मके एक महान् समर्थक होने पर भी, इनका लित है। इसी तरह थोडासा हाल गणधरसार्द्ध- हृदय निष्पक्षपातपूर्ण था। सत्यका आदर करनेम शतककी सुमतिगणोकी बनाई हुई बृहत् टीकामें भी ये सदैव तत्पर रहते थे। धर्म औरतत्त्वक विचारों. उल्लिखित है। का ऊहापोह करते समय ये अपनी मध्यस्थता - इन सब ग्रंथाम लिखे हुए वर्णनोंपरसे जो निष्क- और गुणानुरागिताकी किञ्चित् भी उपेक्षा नहीं र्ष निकलता है वह यह है कि हरिभद्र पूर्वावस्थामें करते थे। जिस किसी भी धर्म या संप्रदायका जो एक बडे विद्वान् और वैदिक ब्राह्मण थे। चित्रकूट कोई भी विचार इनकी बुद्धिमें सत्य प्रतीत होता तिहास प्रसिद्ध वीरभामि चित्ताडे गढ) था उसे ये तरन्त स्वीकार कर लेते थे। केवल उनका निवास स्थान था। याकिनी महत्तरा नाम- धर्म-भेद या संप्रदाय-भेद ही के कारण ये किसी क एक विदुषी जैन आर्या (श्रमणी साध्वी ) के पर कटाक्ष नहीं करते थे-जैसे कि भारतके अन्यासमागमसे उनको जैनधर्मपर श्रद्धा हो गई थी न्य बहुतसे प्रसिद्ध आचार्यों और दार्शनिकोंने और उसी साध्वीके उपदेशानुसार उन्होंने जैनशान किये हैं। बुद्धदेव, कपिल, व्यास. पतञ्जलि, आदि प्रतिपादित-संन्यासधर्म-श्रमणव्रतका स्वीकार कर विभिन्न धर्मप्रवर्तकों और मतपोषकोंका उल्लेख लिया था। इस संन्यासावस्थामें जनसमाजको निरं- करते सयम इन्होंने उनके लिये, भगवान्, महामुनि, तर सबोध देनेके सिवा उन्होंने अपना समप्र महर्षि, इत्यादि प्रकारके बडे गौरवसूचक विशेषणोंजीवन सतत साहित्यसेवामें व्यतीत किया था । का प्रयोग किया है-जो बात हमें इस प्रकारके. धार्मिक, दार्शनिक और आध्यात्मिक विषयके अने. दूसरे प्रन्थकारोंकी लेखनशैलीमें बहुत कमरष्टिकानेक उत्तमोत्तम मौलिक ग्रंथ और ग्रंथविवरण गोचर होती है। कहनेका तात्पर्य यही है किये लिखकर उन्होंने जैनसाहित्यका-और उसके द्वारा एक बडे उदारचेता साधु पुरुष थे। सत्यके उपा. समुच्चय भारतीय साहित्यका भी-बडा भारी उप- सक थे । भारतवर्षके समुचित धर्माचार्योंके पुण्यकार किया है। जैनधर्मके पवित्र पुस्तक जो आगम श्लोक इतिहासमें ये एक उच्च श्रेणिमें विराजमान कहे जाते हैं, वे प्राकृत भाषामें बने हुए होनेके का- होने योग्य संविज्ञहृदयी जैनाचार्य थे। रण विद्वानोंको और साथमै अल्पबुद्धिवाले मनु- हरिभद्रके जीवनके विषयमें उपर्युक्त थोडीसी प्योको भी अल्प उपकारी होरहे थे इस लिये उन पर प्रासंगिक बातें लिख कर, अब हम, प्रस्तुत निव सरल संस्कृत टीकाये लिख कर उन्हें सबके लिये न्धके मुख्य विषयकी विवेचना करना चाहते हैं। सुबोध बना देनेके पुण्यकार्यका प्रारंभ इन्हीं महात्माने हरिभवसरिक जीवन-वृत्तान्तके विषयमें अल्पकिया था। इनके पहले आगम ग्रंथों पर शायद सं. स्वल्प उल्लेख करनेवाले जिन ग्रंथोके नाम हमने स्कृत टीकायें नहीं लिखी गई थी। उस समय तक र तक ऊपर सूचित किये हैं, उनमें इस बातका कोई उल्लेप्राकृतभाषामय चाणये हा लिया जाता था। निदान सयासचन नहीं कि ये सरि किस समय वर्तमानमें तो इनकं पूर्वकी किसी सूत्रकी कोई . ६ हुए हैं। इस लिये, प्रस्तुत विचारविवेचनमें उन संस्कृत टीका उपलब्ध नहीं है। अस्तु । योसे हमें किसी प्रकार की साक्षात् सहायता के इनके बनाये हुए आध्यात्मिक और तात्त्विक प्र- मिलनेकी तो बिल्कुल आशा नहीं है । यदि, उन थोंकास्वाध्याय करनेसे मालूम पडता है कि,ये प्रकृ म ग्रंथोंमें जीवनवृत्तांतके साथ हरिभद्रके समयका तिसे बडे सरल, आकृतिसे बडे सौम्य, और वृत्तिसे सूचक भी कोई उल्लेख किया हुआ होता, तो उनके • १३ इस वृत्ति की रचना-समाप्ति वि. सं. १२९५ में दिये हुए वर्णनों में कुछ और विशेष महत्ता और हुई थी। विश्वसनीयता आ जाती । परंतु, वास्तवमें, उन Aho! Shrutgyanam Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [भाग १ ग्रंथकारोंका उद्देश्य कोई सन्-संवत्वार अन्वेषणा- कर्षके मुकाबले, किसी अंशमें, सत्य नहीं प्रतीत स्मक इतिहास लिखनेका नहीं था। उनका उद्देश्य हो (और ऐसा निर्विवाद सत्य तो आज कल भी तो मात्र अपने धर्मकै समर्थक और प्रभावक आचा- सभी ऐतिहासिक सिद्धान्तोंमें कहां स्वीकृत है)। यौँ तथा विद्वानोंने, धर्मको प्रभावनाके लिये, किस क्यों कि हमारी आधुनिक साधन-सामग्री और प्रकारके लोगोंको चमत्कार बतलाये अथवा किस उस पुराणे जमानेकी साधन-सामग्रीमें आकाशप्रकार परवादियाक पाण्डित्यका पराभव किया। पाताल जितना अन्तर है। अस्तु। इत्यादि प्रकारकी जो जनमनरंजन बातें पूर्वपरंपरा- यद्यपि, उक्त कथनानुसार, हरिभद्रके जीवन-वृसे कंठस्थ चली आती थीं, उनको पुस्तकारुढ कर सान्तका सूचन करनेवाले ग्रंथों में, उनके समयका शाश्वत बनानेका; और इस प्रकारसे सर्वसाधार- कोई निर्देश किया हुआ नहीं मिलता; तथापि जैन णमें धर्मप्रभावकी महत्ता प्रदर्शित करनेका था। गुरुपरंपरा-सम्बन्धी जो कितनेएक कालगणनाहां, इस उद्देश्यकी दृष्टिले प्रबन्धादि लिखते समय त्मक प्रबन्धादि उपलब्ध है, उनमें , उनमेसेकिसी किसीमें, प्रबन्धलेखकको यदि प्रबन्धनायकके विषयमें किसी इनके समयका उल्लेख किया हुआ अवश्य विद्यमान विशेष घटनासूचक संवतादिका कहींसे उल्लेख है। इस प्रकारके कालगणनात्मक प्रबन्धोंमें, प्रथम जो प्राप्त हो जाता था, तो उसे वह अपने निबन्ध- और प्रधानतया जो प्रबन्ध उल्लेखयोग्य है, वह में कभी कभी प्रथित भी कर देता था। परंतु, अञ्चलगच्छीय आचार्य मेरुतुङ्गका बनाया हुआ जिस अतुरताके साथ आज कल हम सन् संवता- विचारश्रेणि नामके है । मेरुतुक्राचार्य ने अपना प्रबविकी प्राप्तिके लिये उत्सुक रहते हैं और उसके ग्धचिन्तामणि नामक प्रसिद्ध ऐतिहासिक ग्रंथ घि. अन्वेषणके लिये दीर्थ परिश्रम करते रहते हैं, वैसी सं. १३६. में समाप्त किया था। प्रस्तुत विचारोणिप्रकृति भारतवर्षके पुराणे प्रबन्धलेखकोंकी नहीं १५ यह प्रबन्ध पुरातत्त्वज्ञोंको सुपरिचित है । महावीर दिखाई देती। निर्वाण और विक्रम संवत् के विषयकी आलोचनामें इतियद्यपि हमारा यह उपयुक्त कथन भारतवासी हासज्ञोंको मुख्य कर यही प्रबन्ध विषयभूत हो रहा है (देखो, विद्वानोंके लिये सर्वसाधारण है; तथापि, हमें डॉ. जेकोबीकी कल्पसूत्रकी प्रस्तावना; और, जार्लचा पैटिलिखते हुए एक प्रकारसे हर्ष होता है कि, जैन. यरका महावीर समयनिर्णय नामक निबन्ध; इण्डियन एंटिधर्मके जने विद्वानोंमें कुछ ऐसी प्रकातवाल विद्वान् केरी. प. ४)। शायद, सबसे पहले, प्रसिद्ध शोधक डॉ. भी हो गये हैं, जो इस कथनके अपवाद-स्वरूप भाऊ दाजीने, सन १८५२ में, बम्बईकी रायल एसियाटिक हैं। इन विद्वानोंके बनाए हुए निबन्धोंमेसे दो चार सोसाइटिकी शाखाके सभ्योंके सम्मुख इस प्रबन्ध पर एक ऐसे निबन्ध भी जैनसाहित्यकी शोभा बढ़ा रहे हैं, निबन्ध पढा था। (यह निबन्ध, इसी सोसायटिके वृत्तपत्र जिन्हें हम निस्सन्देह रीतिसे-उनके कर्ताके समयमें (जर्नल ) के ९ वें भागमें, पृ. १४४-१५७ पर प्रकट उपलब्ध हो सकने वाली तद्विषयक साधन-साम. हुभा है) डॉ. बुल्हरने इसको इंप्रेजी नाम " Catena of प्रीकी अपेक्षासे-आधुनिक अन्वेषणात्मक पद्धतिसे Enquiries" दिया है (-ई. ए. पु. २, पृ. ३६२) । लिखे जानेका सम्मान दे सकते हैं। यह बात आश्चर्य है कि यह ऐसा विवेचनीय प्रबन्ध अभी तक मूलमलग है कि, कदाचित् इन प्रबन्धोमेका ऐतिहा. रूपमें कहीं प्रकट नहीं हुआ। पाठकोंको जान कर खुशी सिक निष्कर्ष, हमारी आधुनिक अन्वेषणाके नि होगा कि थोडे ही समय में इम इसे छपवा कर प्रकट करना १४ मेरुतुडाचार्य विरचित-विचारश्रेणि; किसी अज्ञात- चाहते हैं। नामा विद्वान्की बनाई हुई-गुर्वावलीविशुद्धि; धर्मसाग. १६ यह ग्रंथ गुजगती भाषांतर सहित, अमदावादके रोपाध्यायकत-प्रवचनपरीक्षान्तर्गत कुछ भाग; समयसु. रामचंद्र दीनानाथ शास्त्रीने, सन १८८८ में छपवा कर न्दररचित-सामाचारीप्रकरणगत कुछ विभाग; इत्यादि प्रकट किया है। इसका इंग्रेजी अनुवाद भी बंगालकी रायक प्रकारके प्रबन्ध हमारे इस कथनके उदाहरण स्वरूप हैं। एसियाटक सोसाइटिने प्रकट किया है। Aho Shrutgyanam Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हरिभद्र तरिका समय-निर्णय | 1 में वि. सं. १३७१ में, समरा साहने " शत्रुंजय का जो उद्धार किया था, उसका उल्लेख किया हुआ है। इस लिये विक्रम की १४ वीं शताब्दीक पिछले पादमें इस प्रबन्धकी रचना हुई, ऐसा माननेमें कोई आपत्ति नहीं है। इस प्रबन्धमें एक पुराणी प्राकृत गाथा उद्धृत की हुई है, जिसमें लिखा है कि, विक्रम सं. वत् ५८५ में हरिभद्रसूरिका स्वर्गवास हुआ था । गाथा इस प्रकार है पंचसए पणसी विक्कम कालाउ झत्ति अत्थमिओ । हरिभद्दसूरि- सूरो भवियाणं दिसउ कल्लाणं | अर्थात् - विक्रम संवत् ५८५ में अस्त (स्वर्गस्थ ) होने वाले हरिभद्रसूरिरूप सूर्य भव्यजनोंको कल्याण प्रदान करें । ' ૨૦ यहां पर यह बात खास ध्यानमें रस लेनेकी है कि यह गाथा भेरुतुंगने 'उक्तं च-' कह कर अपने प्रबन्धर्मे उद्धृत की है- नई नहीं बनाई है। मेरुतुङ्गाचार्यके, निश्चितरूपले पहले के बने हुए किसी प्रथमे ग्रह गाथा अभी तक हमारे देखनेमें नहीं आई । इस लिये यह कुछ भी नहीं कह सकते कि यह गाथा कितनी प्राचीन है । परन्तु मेरुतुङ्गले तो निश्चित ही १०० २०० वर्ष पुराणी अवश्य होनी चाहिए । विचारत्रेनिमें 'जं रया कालगओ ' इत्यादि बाक्यले प्रारंभ होने वाली, और महावीर निर्वाण और विक्रम संवत् के बीचके राजवंशका समयनिरूपण करने बाली जो तीन प्राकृत गाथाएं हैं, प्रायः वैली ही गाथाएं तो ' तित्थोग्गालियपइण्णा' नामक प्राकृत ग्रंथमें भी मिलती है; परंतु हरिभद्रके मृत्यु- समयका विधान करनेवाली प्रस्तुत गाथा वहां पर नहीं दिखाई देती । इस लिये यह भी नहीं कह सकते कि मैरुतुंगने कौनसे प्रन्थमसे इसे उद्धृत की है । और कुछ भी हो, परंतु इतनी बात तो सत्य हैं कि १४ वीं शताब्दीसे तो यह गांथा अवश्य पूर्वकी बनी हुई है । - इसी गाथाको प्रद्युम्ननूरिने" अपने 'विचारसार १७ इस उद्दारका विशेष उल्लेख, हमारी शत्रुंजयतीर्थे द्वार प्रबन्ध नामक पुस्तक के उपोदूषत, पृ. ३१-३३ में किया हुआ है । - १८ प्रो. पिटर्सनने आपनी ३ रिपोर्टके पृ. २७२ पर 'प्रद्यनसूरिविरचित 'विचारसारप्रकरण' के, और पृ. २४४ पर समयसुंदर गणिके 'गाथासहस्री ' नामक ग्रंथके, जो अवतरण किये हैं उनमें यह प्रकृत गाथा भी सम्मिलित है। वहां पर, 'पणसीए' के स्थान पर ' पणतीए' ऐसा पाठ मुद्रित है। इस पाठ भेदके कारण, कई विद्वान् ५८५ के बदले ५३५ के वर्षमें हरिभद्रकी मृत्यु हुई मानते हैं; परंतु, वास्तविकमें वह पाठ अशुद्ध है। क्योंकि प्राकृत भाषा के 'नियमानुसार ३५ के अंक के लिये ' पणती से ' शब्द होता है, 'प्रणतीए' नहीं । यद्यपि, लेखक - पुस्तक की नकल उतारने बाले प्रमादसे 'पणती से' की जगह 'पणतीए' पाठका लिखा जाना बहुत सहज है, और इस लिये 'पणतीए' के बदले ' पणतीचे ' के शुद्ध पाठकी कल्पना कर ८५ के स्थान पर ३५ की संख्या गिन लेनेमें, भाषा-विज्ञानकी दृष्टिसे - कोई अनुचितता नहीं कही जा सकती; परंतु, प्रकृत विषयके कालसूचक अन्यान्य उल्लेखों के संवादानुसार यहां पर ' पणसीए' पाठका होना ही युक्तिसंगत और प्रमाणविहित है । बहुतसी हस्तलिखित प्रतियो में भी यही पाठ उपलब्ध होता है | प्रो. वेबरने, बर्लिनके राजकीय पुस्तकालय में संरक्षित संस्कृत-प्राकृत पुस्तकोंकी रिपोर्टके, भाग २, पृ. ९२३ पर भी, 'पणसीए' पाठ ही को शुद्ध लिखा है और '' पणती' को अशुद्ध । १९ ये सूरि धर्मघोषरिके शिष्य, देवप्रभके शिष्य थे । इनका निश्चित समय ज्ञात नहीं हुआ। संभव है कि कदाचित् ये मेरुतुंगके पूर्ववत हों, और 'विचारश्रेणि' में की बहुतसी प्राकृत गाथायें इन्हींके 'विचारखारे प्रकरण' मेंसे ली गई हों - यद्यपि इसमें भी वे सब गाथायें संगृहीत मात्र ही हैं, नवीन रचित नहीं । यदि विशेष खोज करने पर, इन संग्रह - कारके समयका पता लग गया और ये मेरुतुंगसे पूर्ववर्ती निश्चित हुए, तो फिर हरिभद्रकी मृत्युसंवत्सूचक प्रकृत गाथाके प्रथम अवतरणका मान, इन्हीं के इस 'विचारसार प्रकरण' को देना होगा । इस प्रकरणमें, एक दूसरी बात यह भी है कि, प्रकृत गाथा के साथ, प्रकरणकारने 'अह वा' (सं. अथ वा ) लिख कर एक दूसरी भी प्राकृत गाथा लिखीउध्दत की — है, जिसमें वार-निर्वाणसे १०५५ वर्षबाद : हरिभद्र हुए, ऐसा कथन है। इस गाथा के उद्धृत करने का मतलब, लेखकको इतना ही मालूम देता है कि हरिभद्रसूरिका स्वर्ग-समय प्रधान गाथा में जो वि. सं. ५८५ बतलाया है वह इस दूसरी गाथा के कथनसे भी समर्थित होता Aho! Shrutgyanam Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [भाग प्रकरण' में, और समयसुंदर गणिने स्व-संगृहीत जाता है । अतः यह उल्लेख भी हरिभद्रसूरिके 'गाथासहस्री' नामक प्रबन्ध भी उद्धृत की है। गाथोक्त समयका संवादी गिना जाता है। पुनः इसी गाथाके आशयकोले कर कुलमंडनसूरिने' मुनिसुन्दरसूरिका उल्लेख इस प्रकार है'विचारामृतसंग्रह' में, और धर्मसागर उपाध्यायने अमृद् गुरुः श्रीहरिभद्रमित्रं तपागच्छगुर्वावली में,लिखा है कि, महावीर निर्वाणके पश्चात् १०५५ वें (वीर नि. ४७० अनन्तर श्रीमानदेवः पुनरेव सूरिः । विक्रम संवत्की शुरुआत, तदनन्तर ५८५४७० + यो मान्यतो विस्मृतसूरिमन्त्रं ५८५=१०५५) वर्षमें हरिभद्रसारिका स्वर्गवास लेभेऽम्बिकाऽऽस्यात्तपसोजयन्ते ॥ हुआ था । इन पिछले दोनों ग्रंथकारोंका कथन ---गुर्वावली ( यशोवि. पं. काशी) पृ. ४॥ क्रमशः इस प्रकार है(१) 'श्रीवीरनिर्वाणात् सहस्रवर्ष पूर्वश्रुतव्यव- सूरिका सत्ता-समय विक्रमकी ६ ठी शताब्दी है इस प्रकार इन सब ग्रंथकारोंके मतसे हरिभद्रच्छिन्नम् । श्रीहरिभद्रसूरयस्तदनु पञ्चपञ्चाशता वर्ष. और उनका स्वर्गवास सं. ५८५ (ई. स. ५२९) दिवं प्राप्ताः।' -विचारामृतसंग्रह । में हुआ था। (२) श्रीवारात् पञ्चपञ्चाशदाधिकसहस्रवर्षे विक्र- . व परंतु, इसी प्रकारके बाह्य-प्रमाणों में, कुछ ऐसे " भी प्रमाण उपलब्ध होते हैं जिनके कारण इस मात् पश्चाशत्यधिकपञ्चशतवर्षे याकिनीसनः श्रीहरिभ- गाथोक्त समयकी सत्यताके बारेमें विद्वानोंको द्रसूरिः स्वर्गभाक्। -तपागच्छगुर्वावली। बहुत समयसे संदेह उत्पन्न हो रहा है । इन - मुनिसन्दरसूरिने जो तपागच्छकी पद्यबद्ध गर्वा- प्रमाणामे, जो मुख्य उल्लेख योग्य है, वह बहुत महवली (संवत् १४६६) बनाई है उसमें हरिभद्रसरि-त्वका और उपयुक्त समयसाधक प्रमाणोंसे भी को मानदेवसूरि (द्वितीय) के मित्र बतलाये हैं। बहुत प्राचीन है। यह प्रमाण महात्मा सिद्धर्षिके इन मानदेवका समय पट्टावलियोकी गणना और महान ग्रन्थ उपमितिभवप्रपञ्चा कथाम उल्लिखित मान्यता अनुसार विक्रमकी ६ठी शताब्दी समझा है। यह कथा संवत् ९६२ के ज्येष्ठ शक्ल पंचमी, है । क्यों कि ५.५का विक्रम-वत्सर महावीर संवत्:०५५ के. र गुरुवारके दिन, जब चंद्रमा पुनर्वसु नक्षत्रमें स्थित बराबर (४७०+५८५१०५५) ही होता है। प्रद्यनसूरि था, तब समाप्त हुई थी। ऐसा स्पष्ट उल्लेख, इस कथाकी प्रशस्तिमें सिद्धर्षिने स्वयं किया है । यथासंगृहीत दूसरी प्रारुत गाथा इस प्रकार हैपण पन्न-दस-सएहिं हरिसूरी आसि तत्थ पुषकई ।। संवत्सरशतनवके द्विषष्टिसहितेऽतिलचन्ते चास्याः। . तेरसवरिससएहिं मईएहि वि बप्पपिहू ॥ ज्येष्ठे सितपञ्चम्या पुनर्वसौ गुरुदिने समाप्तिरभूत ॥ पिटर्सन, रिपोर्ट ३. पृ. २७२। __ ययपि ग्रन्थकर्ताने यहां पर मात्र केवल 'संवत्' २० समयसुन्दरगणिने गाथासहस्री सं. १६८६ में बनाई शब्द ही का प्रयोग किया है जिससे स्पष्टतया यह है । देखो,-पि.रि. ३, पृ. २९०।। -विचारसार प्रकरण और गाथासहस्रीमें प्रस्तुत गाथा २३ धर्मसागरगणिने अपनी पावलिमें इसी पद्यका समा. के चतुर्थ पादमें कुछ पाठ-भेद है, परंतु अर्थ-तात्पर्य एक नार्थक एक दूसरा पद्य उध्दृत किया है । यथाही होनेसे उसके उल्लेखकी कोई आवश्यकता नहीं विद्यासमुद्रहरिभद्रमुनीन्द्रमित्रं प्रतीत होती। सरिर्बभूव पुनरेव हि मानदेवः । २१ ये आचार्य विक्रमकी १५ वी शताब्दीके: पूर्वार्धमें मान्द्यात् प्रयातमपि योऽनघसूरिमन्त्रं लेभेऽम्बिकामुखगिरा तपसोज्जयन्ते ॥ २२ वर्भसागरजी १५ वी शताब्दीके पूर्वार्द्ध में विद्य- यही पद्य पुनः पूर्णिमागच्छकी पट्टावलीमें भी मिलता माम थे। है। देखो, पं. हरगोविन्ददासका हरिभद्रचरित्र पृ: ३॥ Aho! Shrutgyanam Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हरिभद्र सारिका समय निर्णय । नहीं ज्ञात हो सकता कि, वीर, विक्रम, शक, गुप्त इस कथाकी प्रशस्तिमें सिद्धर्षिने प्रारंभमें आदि संवतोमेसे प्रस्तुतमें कौनसा संवत् कथा- ९ श्लोकों द्वारा अपनी मूल गुरुपरंपराका उल्लेख कारको विवक्षित है; तथापि, संवत् के साथ माल, कर, फिर हरिभद्रसूरिकी विशिष्ट प्रशंसा की है तिथि, वार और नक्षत्रका भी स्पष्ट उल्लेख किया और उन्हें अपना धर्मबोधकर गुरु बतलाये हैं। हुआ होनेसे, ज्योतिर्गणितके नियमानुसार गिनती प्रशस्तिमें हरिभद्रकी प्रशंसावाले निम्नलिखित तीन करने पर, प्रकृतमे विक्रम संवत् ही का विधान पद्य मिलते हैं। - किया गया है, यह बात स्पष्ट मालूम पड आती है। (१५) आचार्यहरिभद्रो मे धर्मबोधकरो गुरुः । सिद्धर्षिके लिखे हुए इस संवत्, मास और तिथि प्रस्तावे भावतो हन्त स एवाद्ये निवेदितः ॥ आदिकी तुलना ई. स. के साथ की जाय तो, गाणि । (१६) विषं विनिर्धूय कुवासनामयं त करनेसे, ९०६ ई. के. मई महिनेकी १ ली तारिखके बराबर इसकी एकता होती है । इस तारी व्यचीचरद् यः कृपया मदाशये। खको भी वारगुरु ही आता है और चन्द्रमा भी अचिन्त्यवीर्येण सुवासनासुधां नमोऽस्तु तस्मै हरिभद्रसूरये ॥ सूयादयसे लेकर मध्यान्ह कालक बाद तक पुनर्वसु नक्षत्र ही में रहता है ।२४ (१७) अनागतं परिज्ञाय चैत्यवन्दनसंश्रया। . २४ किसी किसीकी कल्पना इस संवत्को वीर-निर्वाण-संवत् मदर्थैव कृता येन वृत्तिललितविस्तरा ॥२६ माननेकी होती है। अगर इस कल्पनाके मुताबिक गणित इन पद्योंका भावार्थ इस प्रकार हैकरके देखा जाय तो वीर सं. ९६२ के ज्येष्ठ शुक्ल ५ मीके (१५) आचार्य हरिभद्र मेरे धर्मबोधकर-धर्मदिन ई. स. ४३६ के मई मासकी ७ वी तारीख आता का बोध (उपदेश) करनेवाले-गुरु हैं । इस है। वार उस दिन भी गुरु ही मिलता है, परंतु चन्द्रमा उस कथाके प्रथम प्रस्तावमें मैंने इन्हीं धर्मबोधकर दिन प्रातःकालमें २ घंटे तक पुष्य नक्षत्र में रह कर फिर गुरुका निवेदन किया है।। अश्लेषा नक्षत्रमें चला जाता है। इस लिये नक्षत्र उस दिन (१६) जिसने कृपा करके अपनी अचिन्त्य ग्रंथमें लिखे मुताबिक नहीं मिलता। इसके सिवा इस शक्तिके प्रभावले मेरे हृदयमेंसे कुवासना-दुर्वि. कल्पनामें एक बडा और प्रत्यक्ष विरोध भी है । उक्त २५ डॉ. जेकोबी. इन पदोंोके पहलेके और ३ ( नं. प्रारुत गाथामें जो हरिभद्रका मृत्युसमय बतलाया गया है १२-१३-१४ वाले) श्लोकोंको भी हरिभद्र है। की प्रशंसामे उससे, यह समय लगभग १०० वर्ष जितना उलटा पीछे लिखे हुए समझते हैं और उनका भाषान्तर भी उन्होंने चला जाता है- अर्थात् सिद्धर्षि हरिभद्रके भी शतवर्ष पूर्व अपनी प्रस्तावना ( पृ. ५) में दिया है । परंतु यह डॉ. वर्ती हो जाते हैं 1 सिद्धर्षिका, जैसा कि आगे चल कर बत साहबका भ्रम है । उन तीन पद्योंमें हरिभद्रकी प्रशंसा नहीं लाया जायगा, हरिभद्रके पहले होना सर्वथा असिद्ध है। है परंतु सिद्धर्षिकी प्रशंसा है । इनके पूर्वके दूसरे दो (नं. इस लिये सिद्धर्षिका लिखा हुआ यह संवत् विक्रम ..११) श्लोकों में भी सिद्धर्षि ही का जिकर है। वास्तवमें संवत् ही है। हमारे विचारसे नं. १० से १३ तकके ४ पद्य स्वयं सिद्धप्रो. पिटसनने अपनी ४ थी रीपोर्टके ५ वें पष्ठ ऊपर सिद्धर्षिके इस संवत्को वीरनिर्वाण संवत् मान कर, और र र्षिके बनाए हुए नहीं है, परन्तु उनके शिष्य या अन्य किसी उसके मुकाबले में विक्रम संवत् ४९२ के बदले ५९२ दूसरे विद्वान्के बनाये हुए हैं। अतएव वे वहां पर प्रक्षिप्त हैं। कर गाथाक्त हरिभद्र के समयके साथ मेल मिलाना चाहा है। सिद्धर्षि, स्वयं अपने मुखसे अपनी प्रशंसा करनेवाले बहिपरंतु इस गिनतीमें तो प्रत्यक्ष रूप से ही १०० वर्ष की भट्टी मुख आत्मा नहीं थे। वे बड़े नम्र, लघुताप्रिय और अन्याभल की गई है। क्यों कि ९६२ में से ४७० वर्ष निकाल त्मस्वरूपमें लीन रहनेवाले सन्त पुरुष थे। वे अपने लिये देनेसे, शेष ४९२ रहते हैं, ५९२ नहीं। इस लिये पिटर्सन 'सिद्धान्तनिधि'' महाभाग ' और 'गणधरतुस्य' जैसे साहबकी कल्पनामें कुछ भी तथ्य नहीं है। डॉ. जेकोबीने मानभरे हुए विशेषणोंका प्रयोग कभी नहीं कर सकते। भी इस कल्पनाको त्याज्य बतलाया है। देखो, उपमितिभव- २६ उपमितिभवप्रपञ्चा कथा. (बिब्लिओथिका इन्डिका.) प्रपंचाकी प्रस्तावना-पृष्ठ ८ की पाद टीका। पृ. ११४॥ Aho! Shrutgyanam Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [भाग १ चाररूप विषको निकाल कर सुवासना-सद्विचार प्रबन्ध सिद्धर्षिका जो जीवन वर्णित है उसमें इस स्वरूप सुधा (अमृत) का सिंचन किया है, उस बातका किश्चित् भी जिकर नहीं किया गया है कि, आचार्य हरिभद्रको नमस्कार हो।। हरिभद्र, सिद्धर्षिके एक गुरु थे और उनसे उन(१७ ) उन्होंने (हरिभद्रसूरिने) अनागत याने को धर्मबोध मिला था। हरिभद्र और सिद्धर्षिके भविष्यमे होनेवाले मुझको जानकर मानो मेरे ही बीचमें एक प्रकारसे गुरुशिष्यका सम्बन्ध था, इस लिये चैत्यवन्दनसूत्रका आश्रय लेकर ललित- यातका सूचन प्रभावकचरित्रकारने न हरिभद्र ही विस्तरा नामक वृत्ति बनाई है। के प्रबन्ध किया है और न सिद्धर्षि ही के प्रबन्ध इस अवतरणसे ज्ञात होता है कि सिद्धर्षि हरि- में । केवल इतना ही नहीं, परंतु इन दोनोंके चरित्रभद्रको एक प्रकारसे अपने गुरु मानते हैं। वे उन्हीं प्रबन्ध पास पासमें भी वे नहीं रखते । उन्होंने से अपनेको धर्मप्राप्ति हुई कहते हैं, और ललित- हरिभद्रका चरित्र ९ वे प्रबन्धमे गुंथा है और सिविस्तरावृत्ति नामक ग्रन्थ, जो हरिभद्र के ग्रन्थों से धर्षिका १४ वे प्रबन्धमे । इस लिये प्रभावकचरिएक प्रसिद्ध ग्रन्थ है उसे, अपने ही लिये बनाया त्रकारके मतसे तो हरिभद्र और सिद्धर्षिके बीच गया बतलाते हैं। इस प्रकार, इस प्रशस्तिगत न किसी प्रकारका साक्षात् गुरुशिष्य जैसा सम्बकथनके प्रथम दर्शनसे तो हरिभद्र और सिद्धर्षिके न्ध था और न वे दोनो समकालीन थे।। बीचमें गुरु-शिष्यभावका होना स्थापित होता है। परन्तु, सिद्धर्षिने अपनी कथाकी प्रशस्तिमें जो और जब ऐसा गुरुशिष्यभावका सम्बन्ध उनमें उक्त प्रकारसे हरिभद्रका उल्लेख किया है, उसे रहा तो फिर वे प्रत्यक्ष ही दोनों समकालीन सिद्ध प्रभावकचरित्रकर्ता जानते ही नहीं है यह बात हुए, और वैसा होने पर हरिभद्रका उक्त गाथा- नहीं है। उन्होंने सिद्धर्षिका वह कथन केवल देखा विहित सत्ता-समय असत्य साबित होगा। ही नहीं है किंतु उसे अपने प्रबन्धमे यथावत् उद्ध इस प्रकार हरिभद्रसूरिके समय-विचारमें सि त तक कर लिया है। परंतु, उस कथनका सम्बन्ध द्धर्षिका सम्बन्ध एक प्रधान स्थान रखता है । इस वे और ही तरहसे लगाते हैं । उनका कहना है कि, लिये प्रथम यहां पर इस बातका ऊहापोह करना सिद्धर्षिने जैन शास्त्रोंका पूर्ण अभ्यास करके, फिर आवश्यक है कि सिद्धार्षिके इस कथनके बारेमें उन- न्यायशास्त्रका विशिष्ट अभ्यास करनेके लिये किसी के चरित्रलेखक जैन ग्रन्थकारोंका क्या अभि- प्रान्तस्थ बौद्ध विद्यापीठमें जा कर रहनेका विचार प्राय है। किया। जानेके पहले उन्होंने जब अपने गुरु गर्गसिद्धर्षिके जीवनवत्तान्तकी तरफ इधिपात कर- स्वामीक पास अनुमति मांगी तो गुरुजीने अपनी ते हैं तो, उनके निजके ग्रन्थमें तो, इस उपर्यत असम्मति प्रकट की और कहा कि वहां पर जानेप्रशस्तिके कथनके सिवा, और कोई विशेष उल्लेख से तेरा धर्मविचार भ्रष्ट हो जायगा । सिद्धर्षिने नहीं मिलता। इस लिये उनके निजके ही शब्दों में गुरुजीके इस कथन पर दुर्लक्ष्य कर चल ही दिया तो अपनेको यह बात नहीं मालूम हो सकती, कि, और अपने इच्छित स्थान पर जा कर बौद्ध प्रमाण हरिभद्रको वे अपने धर्मबोधकर गुरु किस कारण- शास्त्रका अध्ययन करना शुरू किया। अध्ययन से कहते हैं और ललितविस्तरावृत्तिको अपने ही करते करते उनका विश्वास जैनधर्म ऊपरसे ऊठता लिये बनाई गई क्यों बतलाते हैं । गया और बौद्ध धर्म पर श्रद्धा बढती गई। अध्यपिछले जैन लेखकोंके लेखों-प्रन्थों में सिद्धर्षिके यनकी समाप्ति हो जाने पर, उन्होंने बौद्धधर्मकी जीवन-वृत्तान्तके विषयमें जो कथा-प्रबन्धादि दीक्षा लेनेका विचार किया, परंतु, पहले ही से उपलब्ध होते हैं, उनमें कालक्रमकी दृष्टिसे सबसे वचनबद्ध हो आनेके कारण, जैनधर्मका त्याग प्राचीन, तथा वर्णनकी दृष्टिसे भी प्रधान, ऐसा करनेके पहले वे एक वार अपने पूर्वगुरुके पास मिप्रभावकचरित्रान्तर्गत सिद्धर्षि-प्रबन्ध है । इस लनेके लिये आये । शान्तमूर्ति गर्गमुनिने सिद्धर्षि. Aho ! Shrutgyanam Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हरिकभद्र सूरिका समय-निर्णय । की स्वधर्म ऊपरसे चालत-चित्तताको देख कर उनके कथनानुसार तो सिद्धर्षि और हरिभद्र दोनों अपने मुखसे किसी प्रकारका उन्हें उपदेश देना समकालीन थे और सिद्धर्षिको यौद्ध संसर्गके मुनासब नहीं समझा । उन्होने ऊठ कर पहले सि. कारण स्वधर्मसे भ्रष्ट होते देख कर उनको प्रतिबोद्धर्षिका स्वागत किया और फिर उन्हें एक आसन ध करनेके लिये ही हरिभद्र सूरिने ललितविस्तरा पर बिठा कर, हरिभद्रसूरिकी बनाई हुई ललितवि- वृत्ति बनाई थी। इन ग्रन्थकारोंमें मुख्यकर राजस्तारावत्ति, जिसमें बौद्ध वगैरह सभी दर्शनोंके शेखरसूरिका (सं. १४०५ में बना हुआ) प्रबन्धकोसिद्धान्तोंकी बहुत ही संक्षेपमै परंतु बडी मार्मिक- ष अथवा चतुर्विशतिप्रबन्ध है । इस ग्रन्थमें हरिताके साथ मीमांसा कर जैनतार्थ करकी परमाप्तता भद्रसूरिका जो चरित-प्रबन्ध है उसमें साथमें स्थापित की गई है, उसको पढनेके लिये दी। पुस्तक सिद्धर्षिका भी वर्णन किया हुआ है । इस प्रबन्ध दे कर गर्गमुनि जिनचैत्यको वन्दन करनेके लिये तो सिद्धर्षिको साक्षात् हरिभद्र ही के दीक्षित चले गये और सिद्धर्षिको कह गये कि, जब तक शिष्य बतलाये हैं । गर्गमुनि वगैरहका नामानिर्देश मैं चैत्यवन्दन करके वापस आऊं तब तक तुम इस तक नहीं है । प्रकृत बातके विषयका बाकी सब ग्रन्थको वाचते रहो । सिद्धर्षि गुरुजीके चले जाने हाल प्रायः ऊपर (प्रभावकचरित्र ) के जैसा ही पर ललितविस्तराको ध्यानपूर्वक पढने लगे । ज्यों है । मात्र इतनी विशेषता है कि, बौद्ध गुरुके पासज्यों वे हरिभद्रके निष्पक्ष, युक्तिपूर्ण, प्रौढ और से जब सिद्धर्षि अपनी प्रतिज्ञानुसार, हरिभद्रसूप्राञ्जल विचार पढते जाते थे त्यो त्यो उनके वि. रिको मिलनेके लिये आये तब बौद्ध गुरुने भी उन्हें चारोंमें बडी तीव्रताके साथ क्रांति होती जाती थी। पुनर्मीलनके लिये प्रतिज्ञाबद्ध कर लिये थे । हरिसारा ग्रंथ पढ लेने पर उनका विश्वास जो बौद्ध भद्रसूरिने उनको सद्बोध दिया जिससे उनका संसर्गके कारण जैनधर्म ऊपरसे ऊठ गया था वह मन फिर जैन धर्म ऊपर श्रद्धावान् हो गया। परंतु फिर पूर्ववत् दृढ हो गया, और बौद्ध धर्मपरसे उन- प्रतिज्ञानिर्वाहके कारण वे पुनः एक वार बौद्ध गुरुके की रुचि सर्वथा हठ गई । इतनेमें गर्गमुनिजी चै- पास गये । वहां उसने फिर उनको बहकाया और त्यवन्दन करके उपाश्रयमें वापस आ पहुंचे । सि- वे फिर हरिभद्रसे मिलने आये। हरिभद्रने पुनः द्धर्षि गुरुजीको आते देख एक दम आसन ऊपरसे समझाये और पुनः बौद्धाचार्यके पास गये। इस ऊठ खडे हुए और उनके पैरोंमें अपना मस्तक रख प्रकार २१ दफह उन्होंने गमनागमन किया। आकर, स्वधर्म परसे जो इस प्रकार अपना चित्तभ्रंश खिरमें हरिभद्रने उन पर दया लाकर प्रबलतर्कपूर्ण हुआ उसके लिये पश्चात्ताप करने लगे । गुरुजीने ललितविस्तरा वृत्ति बनाई, जिसे पढ़ कर उनका मिष्टवचनोंसे उन्हें शान्त कर उनके मनको संतुष्ट मन सर्वथा निर्धान्त हुआ और वे जैनधर्म ऊपर किया । अन्तमें वे फिर जैनधर्मके महान् प्रभावक स्थिरचित्त हुए । इसके बाद उन्होंने १६ हजार हुए। इत्यादि । इस प्रकार हरिभद्रके बनाये हुए श्लोक प्रमाण उपमितिभवप्रपञ्चा कथा बनाई प्रन्थके अवलोकनसे सिद्धर्षिकी मिथ्याभ्रान्ति नष्ट और उसके अन्तमें उक्त प्रकारसे हरिभद्रहुई और सद्धर्मकी प्राप्ति हुई इस लिये उन्होंने सूरिकी प्रशंसा की ।२७ हरिभद्रसूरिको अपना धर्मबोधकर गुरु माना और इसी वृत्तान्तका यथावत् सूचक संक्षिप्त उल्लेख ललितविस्तराको मानों अपने ही लिये बनाई गई मुनिसुन्दरसूरिने उपदेशरत्नाकरमे, और रत्नशेखरसमझी । इसके सिवा प्रभावकचरित्रके कर्ता इन सूरिने श्राद्धप्रतिक्राणार्थदीपिका टीका (सं. १४दोनों में परस्पर और किसी प्रकारका सम्बन्ध नहीं ९६) में किया है। दोनो उल्लेख क्रमश इस प्रकार हैं:-- मानते। २७ देखो, प्रोफेसर मणिलाल नभुभाई द्विवेदीका किया परन्तु, दूसरे कितने एक ग्रन्थकार प्रभावकच- हुआ और बडौदा राज्यकी ओरसे छपाया हुआ 'चतुर्विशीत रित्रके इस कथनके साथ पूर्ण मतैक्य नहीं रखते। प्रबन्ध ' का गुजराती भाषान्तर, पृ. ४७-४८। Aho I Shrutgyanam Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक | २२ ( १ ) ' ये पुन: कुगुर्वादिसङ्गत्या सम्यग्दर्शन चारित्राणि वमन्ति ते शुभधर्मवासं प्रतीत्य वाम्याः । बौद्धसङ्गत्यैकविंशतिकृत्वोऽर्हद्धर्मत्या गिश्री हरिभद्रसू रिशिष्यपश्चात्तदुपज्ञललितावस्तराप्रतिबुद्धश्री सिद्धवत् । - उपदेशरत्नाकर, पृ० १८ ' " ( २ ) ' मिथ्यादृष्टिसंस्तवे हरिभद्रसूरिशिष्यसि साधुर्ज्ञातम् स सौगतमत रहस्यमर्मग्रहणार्थं गतः । ततस्तैर्भावितो गुरुदत्तवचनत्वान्मुत्कला पनायागतो गुरुभिर्बोधितो बौद्धानामपि दत्तवचनत्वान्मुत्कलापनार्थ गतः । एवमेकविंशतिवारान् गतागतमकारीति । तत्प्रतिबोधनार्थं गुरुकृतललित विस्तराख्यशक्रस्तववृत्त्या दृढं प्रतिबुद्धः श्रीगुरुपार्श्वे तस्थौ । ' - श्राद्धप्रतिक्रमणार्थ दीपिका । इस प्रकार इन ग्रन्थकारोंके मतसे तो सिद्धर्षि साक्षात् हरिभद्रसूरि ही के हस्त-दीक्षित शिष्य थे। इनके मतको कहां तक प्रामाणिक समझना चाहिए, यह एक विचारणीय प्रश्न है । क्यों कि ये तो सिद्धर्षिके दीक्षागुरु, जो गर्गमुनि हैं और जिनकी पूर्व - गुरुपरंपरा तकका उल्लेख सिद्धर्षिने स्वयं अपनी कथाकी प्रशस्तिमें किया है, उनका सूचन तक बिल्कुल नहीं करते और खुद हरिभद्र ही के पास इनका दीक्षा लेना बतलाते हैं । सो यह कथन स्पष्टतया प्रमाण विरुद्ध दिखाई दे रहा है। सिवा सिद्धर्षि जैसे अपूर्व प्रतिभाशाली पुरुषको इस तरह २१ वार इधर उधर धक्के खिलाकर एक बिल्कुल भोंदूके जैसा चित्रित किया है इस लिये इनके कनकी किंमत बहुत कम आंकी जा सकती है । सिद्धर्षिके जीवन सम्बन्धी, प्रभावक चरित्र और प्रबन्धकोषके लेखकोंके उक्त मतोसे कुछ भिन्न एक तीसरा मत भी है जो पडिवाल गच्छकी एक प्राकृत पट्टावली में मिलता है । यह पट्टावली कबकी बनी हुई है और कैसी विश्वसनीय है; सो तो उसे पूरी देवेविना नहीं कह सकते । मुनि धनविज यजीने चतुर्थस्तुतिनिर्णयशंकोद्धार नामक पुस्तकमें, इस पट्टावलीमेंसे प्रस्तुत विषयका जो पाढ उद्धृत [भाग १ किया है उसी परसे हम यहां पर यह तीसरा मत उल्लिखित कर रहे हैं । इस पट्टावलीके लेखक के गर्गमुनि ही थे- हरिभद्र नहीं । हरिभद्र और सिद्धमतसे सिद्धर्षिके मूल दीक्षागुरु तो गर्गाचार्य या र्षिके गुरुशिष्यभावके सम्बन्धमे पट्टावलीकारका कथन इस प्रकार है: - पूर्वोक्त कथानुसार, बौद्धसंसर्गके कारण जब सिद्धर्षिके विचारोंमें वारंवार परिवर्तन होने लगा तब उनके गुरु गर्गर्षिने हरिभद्रसूरीको, जो बौद्धमत के बड़े भारी ज्ञाता थे, विज्ञाति की कि कोई ऐसा उपाय कीजिए कि जिससे सिद्धर्षिका मन स्वधर्ममें स्थिर हो जाय। फिर सिद्धर्षि जब अपने गुरु के पास पुनर्मीलन के लिये आये तब हरिभद्रने उनको बहुत कुछ समझाया परन्तु वे सन्तुष्ट न हुए और वापस बौद्ध मठ में चले गये । इससे फिर हरिभद्रने तर्कपूर्ण ऐसी ललितविस्तरा वृत्ति बनाई। इसके बाद हरिभद्रका मृत्यु हो गया । मरते समय वे गर्गाचार्यको वह वृत्ति सौंपते गये और कहते गये कि अब जो सिद्धर्षि आवें तो उन्हें यह वृत्ति पढनेको देना । गर्गाचार्यने बाद में ऐसा ही किया और अन्तमें उस वृत्तिके अवलोकनसे सिद्धकिा मन स्थिर हुआ । इसी लिये उन्होंने हरिभद्रको अपना गुरु माना और उस वृत्तिको ' मदर्थ निर्मिता ' बतलाई ।" २- इस पट्टावली में, सिद्धर्षिके गुरु गर्गाचार्य और उनके गुरु दुर्ग स्वामीके स्वर्गमनको साल भी लिखी हुई है । यथा 'अह दुग्गलामी विक्कमओ ९०२ वरिसे देवलोयं गतो । तस्सीसो सिरिसेणो आयरियपर ठिओ । गग्गायरियावि विकमओ ९९२ वरिसे कालं गया तप्पर सिद्धायरिओ । एवं दो आयरिया विहरई ।' अर्थात् दुर्गस्वामी विक्रमसंवत् ९०२ में स्वर्गगये । उनके शिष्य श्रीषेण आचार्य पद ऊपर बैठे । गर्गा - चार्य भी विक्रम संवत् ९१२ में मरणशरण हुए । उनके पट्ट पर सिद्धर्षि बैठे । इस प्रकार श्रीषेण और सिद्धर्षि दोनों आचार्य एक साथ रहते थे । यदि यह कथन सच है तो इसके ऊपरसे सिद्धर्षिके दीर्घायु होने का अनुमान किया जा सकता है । क्योंकि उनके गुरु गर्गस्वामी जब ९१२ में मृत्यु प्राप्त हुए थे, तो कमसे कम १०-१२ वर्ष पहले तो सिद्धर्षिने उनके पास दक्षा अवश्य ही की Aho! Shrutgyanam Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बैंक १] इस प्रकार हरिभद्र और सिद्धर्षिके सम्बन्धके विषयमें जैन ग्रन्थकारोंके तीन भिन्न भिन्न मत उप लब्ध होते हैं। तीनों मतोंमें यह एक बात तो समान रूपमें उपलब्ध होती है कि सिद्धर्षिका चित्त बौद्ध संसर्गके कारण स्वधर्म ऊपर से चलायमान हो गया था और वह फिर हरिभद्रसूरिकी बनाई हुई ललितविस्तरा वृत्तिके अवलोकनसे पुनः दृढ हुआ था । इस कथन से, सिद्धर्षिने ललितविस्तरा वृत्तिके लिये जो ' मदर्थ निर्मिता' ऐसा उल्लेख किया है, उसकी संगति तो एक प्रकारसे लग जाती है; परंतु मुख्य बात जो हरिभद्र और सिद्धर्षिके बीच में गुरुशिष्यभावके विषयकी है, उसके बारेमें इन ग्रन्थकारोंमें, उक्त प्रकारसे, परस्पर बहुत कुछ मतभेद है । और इस लिये सिद्धर्षिके आचार्य हरिभद्रो मे धर्मबोध करो गुरुः । इस उल्लेखकी संगति, उनके जीवनकथा-लेखकों के लेखोंके आधार ऊपरसे ठीक ठीक नहीं लगाई जा सकती । 6 " सिद्धर्षिके चरित्रलेखकों के मतोंका एकंदर सार इस प्रकार है:(१) प्रभावकचरित्रके मत से सिद्धर्षि गर्गर्षि या गर्गमुनिके शिष्य थे । हरिभद्रका उन्हें कभी साक्षात् समागम नहीं हुआ था । केवल उनकी बनाई हुई ललितविस्तरा वृत्तिके पढने से उन्हें स्वधर्मपर पुनः श्रद्धा हुई थी, इस लिये कृतज्ञता ज्ञापन करनेके लिये उन्होंने हरिभद्रसूरिको अपना धर्मबोधकर गुरु लिखा है । (२) प्रबन्धकोषके मत से सिद्धर्षि स्वयं हरिभद्र ही के हस्त दीक्षित शिष्य थे । गर्गमुनि वगैरहका कोई सम्बन्ध नहीं था । हरिभद्रके शिष्य होनेके कारण अर्थात् वे उनके समकालीन ही थे । हरिभद्र सूरिका समय-निर्णय । (३) पाडेवालगच्छीय पट्टावालके मतसे सिद्धहोगी । इधर ९६२ में उन्होंने अपनी कथा समाप्त की है । दीक्षा लेने के पूर्व में भी कमसे कम १५ - २० वर्ष की उम्र होनी चाहिए । इस हिसाब से उनकी आयु न्यूनसे न्यून भी ८० बर्षकी तो अवश्य होनी चाहिए । ३३ पिंके दीक्षागुरु तो गर्गस्वामी ही थे । परंतु हरिभद्रसूरिका समागम भी उनको हुआ था । इसलिये वे दोनों कुछ कालतक समकालीन अवश्य थे । सिद्धर्षिके विषय में एक और उल्लेख हमारे देखने में आया है जिसे हम प्रमाणकी दृष्टिसे नहीं किन्तु विचित्रताकी दृष्टिसे यहां पर सूचित किये देते हैं । जैन श्वे० कॉन्फरन्स हेरल्ड नामक मासिक पके सन् १९१५ के जुलाई-अक्टोबर मासके संयुक्त अंकमें, एक गुजराती भाषामें लिखी हुई तपागच्छकी अपूर्ण पट्टावली छपी है । इस पट्टावली में हरिभद्रसूरिका भी वर्णन दिया गया है। इस वर्णनके अंतमें लिखा है कि, सिद्धर्षि हरिभद्रके भाणेज ( भागिनेय ) थे और उन्होंने उपमितिभवप्रपञ्चा कथा, श्रीचंद्रकेवलीचरित्र तथा विजयचंद्र केवली चरित्र नामके ग्रन्थ बनाये थे ( - देखो उक्त पत्र, पृ० ३५१ ) । । प्रभावक चरित्रमें सिद्धर्षिक सम्बन्धमें जो जो उनके समयका विचार करते समय उल्लित कर दी बातें लिखी हैं उनमें दो बातें और भी ऐसी हैं जो जाने योग्य हैं। पहली बात यह है कि, सिद्धर्षिको महाकाव्य शिशुपालवधके सुप्रसिद्ध संस्कृत कर्ता कवीश्वर माघक चचेराभाई (पितृव्यपुत्र) लिखे हैं; " और दूसरी बात यह है कि, कुवलयमाला कथाके कर्ता दक्षिण्यचिन्ह सुरिको सिद्धर्षिके गुरुभ्राता बतलाये हैं । परंतु महाकवि माघका समय ईस्वीकी ७ वीं शताब्दीका मध्य भाग निश्चित किया गया है; " और कुवलयमाला कथाके कर्ता दाक्षिण्यचिन्ह सूरिका समय जैसा कि हम बतलायें गे ई. स. की ८वीं शताब्दीका अंतिम भाग निर्णीत है । इस कारणसे, जब तक सिद्धर्षिका लिखा हुआ उक्त ९६२ का वर्ष, एक तो प्रक्षिप्त या झूठा नहीं सिद्ध होता; और दूसरा वह विक्रम संवत्के २९ देखो, प्रभावकचरित्र - सिद्धर्षिप्रबन्ध, श्लो. ३-२० । ३० ८९ । 11 "" " "" ३१ देखो, डॉ. जेकोबी की उप० की प्रस्तावना, पृ. 1३; तथा, श्रीयुत केशवलाल हर्षधराय ध्रुवका गुजराती अमरुशतक, प्रस्तावना, पृ. ९ ( ४ थी आवृत्ति ) । Aho! Shrutgyanam Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक । ३४ सिवा और किसी संवत्का साबित नहीं किया जाता, तब तक प्रभावकचरित्र की ये दोनों बातें कपोलकल्पित ही माननी पडेंगीं । डॉ. मिरोनौ (Dr. N. Mironow ) ने Bulletin de PAcade’mie Imperiale des Sciences de St. Petersburg, 19" में सिद्धर्षि ऊपर एक लेख प्रकाशित किया है जिसमें श्रीचंद्र केवली चरित्र नामक ग्रंथ में से निम्न लिखित दो श्लोक उद्धृत किये हैं। वस्वङ्केषु (५९८) मिते वर्षे श्रीसिद्धर्षिरिदं महत् । प्राक् प्राकृतचरित्राद्धि चरित्रं संस्कृतं व्यधात् ॥ 'तरमान्नानार्थसन्दोहा दुद्धृतेयं कथात्र च । न्यूनाधिकान्यथायुक्तेर्मिथ्या दुष्कृतमस्तु मे ॥ इन श्लोकोंका सार मात्र इतना ही है किसिद्धर्षिने संवत् ५९८ में, प्राकृत भाषामें बने हुए पूर्वके श्री चंद्रकेवलीचरित्र ऊपरसे संस्कृतमें नया चरित्र बनाया था । सिद्धर्षि अपनी उपमि० कथाके बननेका संवत्सर ९६२ लिखते हैं और इस चरित्रमें ५९८ वर्षका उल्लेख किया हुआ है । इस प्रकार इन दोनों वर्षो के बीच में ३६४ वर्षका अन्तर रहता है । इस लिये डॉ. मिरोनौका कथन है कि यदि इस ५९८ वे वर्षको गुप्त संवत् मान लिया जाय तो इस विरोधका सर्वथा परिहार हो जाता है । क्यों कि ५९८ गुप्त संवत् ३७६ वर्ष सामिल कर देने पर विक्रम संवत् ९७४ हो जाता है और यह समय सिद्धर्षिके उपमि० कथावाले संवत्सर ९६२ के समीप आ पहुंचता है । इस प्रकार सिद्धर्षिके समयादिके बारेमें जितने उल्लेख हमारे देखनेमें आये हैं उन सबका सार हमने यहां पर दे दिया है । हरिभद्रसूरिके समयविचारके साथ सिद्धर्षिके समय- विचारका घनिष्ठ सम्बन्ध होने से हमें यहां पर इस विषयका इतना विस्तार करने की आवश्यकता पडी है । सिद्धार्थ विषयक इन उपर्युक्त उल्लेखोसे पाठक यह जान सकेंगे कि हरिभद्रसूरि और सिद्धर्षिके ३२ डॉ. जेकोबीने भी अपनी उन की प्रस्तावनाके अंत में, साक्षप्त टिप्पणके साथ इन श्लोकों को छपवा दिये हैं । [भाग १ गुरुशिष्यभावके सम्बन्धमें, और इसी कारण से इन दोनोंके सत्ता- समय के विषय में जैन ग्रन्थकारों के परस्पर कितने विरुद्ध विचार उपलब्ध होते हैं । परंतु आश्चर्य यह है कि इन इतने विचारोंमें भी कोई ऐसा निश्चित और विश्वसनीय विचार हमें नहीं मालूम देता, जिसके द्वारा इस प्रश्नका निराकरण किया जा सके कि हरिभद्र और सिद्धर्षिके बीच के गुरुशिष्यभावका क्या अर्थ है ?- वे दोनों समकालीन थे या नहीं ? | इस लिये अब हमको, इन सब उल्लेखोंको यहीं छोड कर खुद सिद्धर्षि और हरिभद्र ही के ग्रन्थोक्त आन्तर प्रमाणौका ऊहापोह करके; तथा अन्य ग्रंथोंमें मिलते हुए इसी विषय के संवादी उल्लेख पूर्वापरभावका यथासाधन विचार करके, उनके द्वारा इन दोनों महात्माओंके सम्बन्ध और समयकी मीमांसा करनेकी आवश्यकता है। उसके सिवा, इस विषयका निराकरण होना अशक्य है । इस विषय के विचारके लिये हमने जितने प्रमाण संगृहीत किये हैं उनकी विस्तृत विवेचना करने के पहले, हम यहां पर जैनदर्शनदिवाकर डॉ. हर्मन जेकोबीने बडे परिश्रमके साथ, प्रकृत विषयमें कित नेएक साधकबाधक प्रमाणोका सूक्ष्मबुद्धिपूर्वक ऊहापोह करके, स्वसंपादित उपमितिभवप्रपञ्चाकी प्रस्तावना में जो विचार प्रकाशित किये हैं उनका उल्लेख करना मुनासब समझते हैं । डॉ. साहब अपनी प्रस्तावना में सिद्धर्षिके जीवनचरित्र के बारेमें उल्लेख करते हुए, प्रारंभ में उपमितिकी प्रशस्ति में जो गुरुपरंपरा लिखी हुई है उसका सार दे कर हरिभद्रकी प्रशंसावाले पर्योका अनुवाद देते हैं । और फिर लिखते हैं कि (6 'मेरा विश्वास है कि हरिभद्र और सिद्धर्षि विषयक इन उपर्युक्त श्लोकोंके पढनेसे सभी निष्पक्षपात पाठकोंको निश्चय हो जायगा कि इनमें शिष्यने अपने साक्षात् गुरुका वर्णन किया है परंतु 'परंपरागरु' का नहीं । जिन प्रथम युरोपीय विद्वान् प्रो. ल्युमनने ( जर्मन ओरिएन्टल सोसायटीका जर्नल, पु. ४३ पृ. ३४८ पर) इन श्लोकोंका अर्थ किया है उनका भी यही मंतव्य था, और हमारे Aho! Shrutgyanam Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ته مه نیه تیرها بی مهنية مية با ما در میمه ترانه ها و . هی بیت نه ای به دام به في اره نية له ووعيه لي. تا ما بيه امه به به تایبه ت به ئه ره ده . و بره. م १] हरिभद्र सूरिका समय-निर्णय। इस अनुमानकी, उपमितिभवप्रपंचाके प्रथम प्र- “कथाकी प्रशस्तिके अन्तमें सिद्धर्षि लिखते हैं स्तावमें सिद्धर्षिने जो हकीकत लिखी है उससे, कि, यह ग्रन्थ, संवत् ९६२ के ज्येष्ठ शुक्ल ५मी गुरुपुष्टि भी होती है। वहां पर, भिक्षक निष्पण्यक वारके दिन जब चन्द्र पुनर्वसु नक्षत्रमें विद्यमान आत्मसुधारके प्रारंभसे ले कर अन्तमें जब वह था, तब समाप्त हुआ। इसमें यह नहीं लिखा हुआ अपना कुत्सित भोजन फेंक देता है और पात्रको है कि, यह ९६२ का वर्ष वीर, विक्रम, गुप्त, शक धोकर स्वच्छ कर डालता है; अथोत् आलंकारिक आदिमेसे कौनसे संवत्सरका है । यदि यह वर्षे भाषाको छोड कर सीधे शब्दों में कहें तो, जब वह विक्रम संवत्का मान लिया जाय तो उस दिनके दीक्षा ले लेता है तब तक उस भिक्षुकको-इस सारे विषयमें लिखे गये वार आदि सब ठीक ठीक मिल समय में-धर्मबोधकर गरु उपदेश देने वाले और जाते हैं। विक्रम संवत् ९६२ के ज्येष्ठ शुक्ल ५मी के ' रास्ता बतानेवाले वर्णित किये गये हैं। सिद्धर्षि दिन ईस्वी सन् ९०६के मई मासकी १ली तारीख स्वयं कहते हैं कि इस रूपककथामें वर्णित धर्मबोधः आती है । उस दिन चन्द्रमा सूर्योदयले लेकर कर गुरु आचार्य हरिभद्र ही है, और भिक्षुक निष्पु- मध्यान्हकालके बाद तक पुनर्वसु नक्षत्र में था। ण्यक स्वयं मैं ही हूं। इससे स्पष्टतया जाना जाता वार भी गुरु ही था । परंतु इस वर्षको वीर संवहै कि सिद्धर्षिको दीक्षा लेने तक सद्बोध देनेवाले त माने तो उस दिन ई. स. ४३६ के मई मासकी और सन्मार्ग पर लानेवाले साक्षात हरिभद्र ही थे। ७वीं तारीख आती है । वार उस दिन भी गुरु ही "यद्यपि सिद्धर्षिके स्वकीय कथनानुसार वे आता है , परंतु चंद्रमा सूर्योदयके समय पुष्य हरिभद्रके समकालीन ही थे, परंत जैनग्रन्थोक्त नक्षत्रमें रह कर फिर दो घंटे बाद अश्लेषा नक्षत्र दन्तकथा, इन दोनों प्रसिद्ध ग्रन्थकारोके बीच में चला जाता है । इस लिये नक्षत्र बराबर नहीं शताब्दी जितना अन्तर बतलाती है। जैन परंपरा मिलता। अतः प्रस्तुत संवत् वीरसंवत् नहीं होना मुताबिक हरिभद्रका मृत्यु संवत् ५८५ में हुआ था चाहिए । दूसरी बात यह है कि, यदि इसे वीरसंवत् और उपमितिभवप्रपश्चाकी रचना. रचयिताके उले- माना जाय तो वह विक्रम संवत् ४९२ होता है और खानुसार ९६२ में हुई थी। हरिभद्र और सिद्ध- इससे तो सिद्धर्षि अपने गुरु हरिभद्र, जो दंतकर्षिके बीच में समय-व्यवधान बतलानेवाली दन्त- थाके कथनानुसार विक्रम संवत् ५८५ में स्वर्गस्थ कथा १३ वे शतकमें भी प्रचलित थी, ऐसा मालम हुए, उनसे भी पूर्वमे हो जानेवाले सिद्ध होते हैं। देता है । क्यों कि प्रभावकचरित्रकार हरिभद्र और इस लिये सिद्धर्षिका संवत् निस्सन्देह विक्रम संवत् सिद्धर्षिके चरित्रोंमें, इन दोनोंके साक्षात्कारके ही है और वह इ. स. ९०६ बराबर है। विषयमें कुछ भी नहीं लिखते। यद्यपि, वे इनके सम- “जैन परंपरा प्रचलित दन्तकथा मुजब हरिभयके सूचक वर्षोंका उल्लेख नहीं करते हैं, तथापि, द्रका मृत्यु समय विक्रम संवत् ५८५ (ई. स. ५२९) इन दोनोंको वे समकालीन मानते हों ऐसा बिल- अर्थात् वीर संवत् १०५५ है । यह समय हरिभद्र के कुल मालूम नहीं देता । क्यों कि वैसा मानते तो ग्रन्थों में लिखी हुई कितनीएक बातोंके साथ सम्बद्ध इनके चरित्रों में इस बातका अवश्य उल्लेख करते। नहीं होता । षड्दर्शनसमुच्चय नामक ग्रन्थमें हरि. तथा इन दोनोंके चरित्र जो दूर दूर पर दिये हैं, भद्र दिग्नाग शाखाके बौद्धन्यायका संक्षिप्त सार -हरिभद्रका चरित्र ९ वे सर्गम और सिद्धषिका १४ देते हैं, उसमें प्रत्यक्षकी व्याख्या ' प्रत्यक्षं कल्पना. वे सर्ग दिया है-वैसा न करके पासपासमें देते । .. पोढमभ्रान्तं ऐसी दी हुई है । यह व्याख्या न्यायप्रस्तुत विषयमें इस दन्तकथाके वास्तविक मूल्यका निर्णय करनेके लिये हरिभद्र और सिद्धर्षिकै समय बिन्दुके प्रथम परिच्छेदमे धर्मकीर्तिकी दी हुई विचारकी, और उसके साथ सम्बन्ध रखनेवाले व्याख्याके साथ शब्दशः मिलती है। दिग्नागकी दूसरे विषयोंकी पर्यालोचना करनी आवश्यक है। व्याख्या ' अभ्रान्त ' शब्द नहीं मिलता उनकी Aho! Shrutgyanam Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [भाग १ T ईन) के जैन साहित्य संशोधक। व्याख्या इस प्रकार है- प्रत्यक्ष कल्पनापोढं नाम- शताब्दीसे प्राचीन नहीं ऐसे ग्रन्थोमेसें मिल आती जात्याद्यसंयुतम् ।' ( देखो, न्यायवार्तिक, पृ. ४४; है। पिछले ग्रन्थकारोंने यह साल मनगढन्त खडी तात्पर्य टीका, पृ. १०२, तथा सतीशचन्द्र विद्याभू- . __कर दी है,ऐसा कहनेका मेरा आशय नहीं है, परंतु षण लिखित-मध्यकालीन भारतीय न्यायशास्त्रका वास्तविक बातका भ्रान्त अर्थ करनेके कारण यह इतिहास, पृ. ८५, नोट २. ) हरिभद्रसूरिकी दी, भूल उत्पन्न हुई है, ऐसा मैं समजता हूं । अन्तिम हुई व्याख्यामें आवश्यकीय 'अभ्रान्त' शब्दकी नोटमें (-देखो नीचे दी हुई टिप्पणी ) दिखलाये वृद्धि हुई है, इस लिये जाना जाता है कि उन्होंने हुए मेरे अनुमानका स्वीकार करके प्रो० ल्युमन धर्मकीर्तिका अनुकरण किया है। धर्मकीर्तिका समय लिखते हैं (जर्मन ओरिएन्टल सोसाइटिका जर्नल जैन दन्तकथामें बतलाये गये हरिभद्र के मत्यसमः पु.४३ पृ. ३४८.) कि ' अन्यान्य सालोके ( वही यसे १०० वर्ष पीछे माना जाता है। इस लिये हरि- जर्नल पु. ३७, पृ. ५४० नोट.) समान हरिभद्रके भद्रका यह संवत् सत्य नहीं होना चाहिए। पुनः स्वर्गमनकी सालके बारे में भी संवत् लिखने में ग्रंथ. षड्दर्शनसमुच्चयके ११ वे श्लोकमें हरिभद्रसूरि कारोंको भ्रान्ति हुई है । ५८५ की जो साल है वह बौद्धन्याय वार या विक्रम संवत् की नहीं है परंतु गुप्त संवत् प्रकार लिखते हैं-- की है । गुप्त संवत् ईस्वी सन् ३१९ में शुरू हुआ रूपाणि पक्षधर्मत्वं सपक्षे विद्यमानता। था। इस हिसाबसे हरिभद्रके स्वर्गमनकी साल ई. स.९०४ आती है; अर्थात् उपमितिभवप्रपश्चाविपक्षे नास्तिता हेतोरेवं त्रीणि विभाव्यताम् ॥ की रचनासमाप्तिके २ वर्ष वहले आती है। यह यह बौद्ध न्यायका सुज्ञात सिद्धान्त है, परंत कथन सच हो सकता है। परन्तु, दन्तकथा प्रचहरिभद्र प्रयुक्त पक्षधर्मत्व पद खास ध्यान खींचने लित वीर संवत् की १.५५ वाली साल ली जाय लायक है । क्यों कि न्यायशास्त्रके पुराणे ग्रन्थों में और भ्रान्ति ( भूल ) उसमेसे उत्पन्न हुई है ऐसा यह पद दृष्टिगोचर नहीं होता। प्राचीन न्यायग्रन्थों में माना जाय तो इस दन्तकथावाली सालमे होनेइस पद्वाच्य भावको दूसरे शब्दों द्वारा प्रकट वाली भ्रान्तिका खुलासा एक दूसरी तरह से भी किया गया है । यह पद न्यायप्रन्थों में पीछेसे प्र- किया जा सकता है । इस कल्पनाक करनेमे मुझे युक्त होने लगा है। इससे जाना जाता है कि निम्न लिखित कारण मिलता है। 'पउमचरियं हरिभद्रसूरि, कहे जानेवाले समयसे बादमें हुए नामक ग्रन्थके अन्तमें, उसके कर्ता विमलसूरि होने चाहिए । अष्टक प्रकरण नामक अपने ग्रन्थ कहते हक, यह ग्रन्थ उन्होंने वीर निर्वाण बाद ४ थे अष्टकमें हरिभद्र सूरिने शिवधर्मोत्तरका ५३० (दूसरी पुस्तक ५२० ) वे वर्ष में बनाया है। उल्लेख किया है। इससे भी यही बात ग्रन्थकता इस कथनको नहीं मानने में कोई काहै; क्योकि अज्ञात समयका यह ग्रन्थ बहुत पुरातन र गरण नहीं है । परंतु वह ग्रंथ ईस्वीसन्के ४ थे वर्षमें हो ऐसा प्रतीत नहीं होता। शंकरकी श्वेताश्वतर बना था, यह मानना कठिन लगता है । मेरे अभि. उपनिषद्की टीकामें इस ग्रंथका नाम मिलता है। प्रायके मुताबिक 'पउमचरियं ' ईस्वी सन्की ३ री यदि, हरिभद्रसूरिके ग्रन्थोका ठीक ठीक अभ्यास या ४ थी शताब्दीमें बना हुआ होना चाहिए । चाहे किया जाय, और उनका बराबर शोध लगाया जैसा हो; परन्त पूर्वकालमै महावीर निर्वाण काल. जाय तो, दन्तकथामें बतलाये हुए समयसे वे अर्वा- जर्मन ओरिएन्टल सोसाइटिके जर्नलकी ४० वीं जिचीन समयमें हुए थे, इसका प्रायः निर्णय हो ल्दमें, पृ. ९४ पर, मैंने लिखा है कि-हरिभद्ररि और शीजायगा। लाङकाचार्य दोनोंके गरु जिनभद्र या जिनभट थे, इस लिये " हरिभद्रसूरिके स्वर्गमनकी साल (जो विक्रम वे दोनों समकालीन थे । शीलाङ्कने आचारागसूत्र ऊपर संवत् ५८५ और वीर संवत् १०५५ है ) १६ ७९., ई. स. ८७६ में टीका लिखी है। Aho! Shrutgyanam Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हरिकभन्द्र सरिका समय निर्णय । ३७ गणता वर्तमान गणनाकी तरह एक ही प्रकार- सामान्य रीतिसे एक मनुष्यके व्यावहारिक जीवनके २० वर्ष नहीं होती थी। ऐसा सन्देह लानेमें कारण गिनते हैं और इस प्रकार एक शताब्दीमें पांच पुरुष-परंपमलते है और अगर ऐसा न हो तो भी प्राचीन राके हो जाने का साधारण सिद्धान्त स्वीकार करते हैं। इस सालमें निर्वाण समयकी गणनामें भूल अवश्य लिये ४ पटके ज्यादहसे ज्यादह सौ सवासौ वर्ष बाद कर, की आती थी, जो पीछेसे सुधार ली गई है ।" हरिभद्रको सीधे सिद्धर्षिके समकालीन मान लेनेमें अधिक -डॉ. जेकोबीकी उपमि प्रस्तावना, पृ. ६-१०। युक्ति संगतता है।) .साहबके इस सब कथनका एकंदर सार दूसरा प्रमाण धनविजयजीने यह दिया है कि-रत्नसंचय सना ही है कि वे हरिभद्र और सिद्धर्षि--दोनोको प्रकरणमें, निम्न लिखित गाथार्धमें हरिभद्रका समय वीर समकालीन मानते हैं और उनका समय सिद्धर्षि- संवत् १२५५ लिखा है। यथाके लेखानुसार विक्रमको १० वीं शताब्दी स्वीकर- 'पणपण्णबारससए हरिभद्दो सूरि आसि पुव्वकर' पीय बतलाते हैं। हरिभद्रकी मृत्यु-संवत् सूचक इस गाथाके 'टवार्थ' में लिखा है कि-धीरथी बारसें माथामे जो ५८५ वर्षका जिकर है वह वर्षे विक्रम पंचावन वर्षे श्रीहरिभद्रसूरि थया। पूर्वसंघ (8) ना करनार ।' सेंवत्सरका नहीं परंतु गुप्त संवत्सरका समझना इस पर धनविजयजी अपनी टिप्पणी करते हैं कि, वीर संवत् चाहिए । गुप्त संवत् और विक्रम संवत्के बीचमे १२५५ मेंसे ४७० वर्ष निकाल देनेपर विक्रम संवत् ७८५ ३७६ वर्ष का अन्तर रहता है । इस लिये ५८५ में आते हैं। संभव है कि, हरिभद्र सूरिका आयुष्य सौ वर्ष जि३७६ मिलानेसे ९६१ होते हैं । इधर सिद्धर्षिकी तना दीर्घ हो और इस कारणसे वे सिद्धर्षिके, निदान बास्याकथाके ९६२ में समाप्त होनेका स्पष्ट उल्लेख है ही। वस्थामें तो, समकालीन हो सकते हैं (!)। अतः वे दोनों बराबर समकालीन सिद्ध हो जाते हैं। हरिभद्रके मृत्यु संवत् ५८५ को विक्रमीय न ___तीसरा प्रमाण उन्होंने यह लिखा है:-दशाश्रुतस्कन्ध सूत्रकी टीकाके कर्ता ब्रह्मर्षिने 'सुमतिनागिलचतुष्पदी में मानने में मुख्य कारण, एक तो सिद्धर्षि जो उनको लिखा है कि, महानिशीथसूत्रके उद्धारकर्ता हरिभद्रसरि अपना गुरु बतलाते हैं वह है, और दूसरा यह है कि हरिभद्रके निजके प्रन्थों में ऐसे प्रन्थकारोंका उल्लेख : वीरनिर्वाणबाद १४०० वर्षमें हुए । यथाअथवा सूचन है, जो विक्रमीय ६ ठी शताब्दीके 'परस चउदसे वीरह पछे, पाद हुए हैं । इस लिये उनका उतने पुराणे समयमें एग्रंथ लखिओ तेणे अंछे। होना दोनों तरहसे असंगत है। दसपूर्वलग सूत्र कहाय, , . [टिप्पणी-मुनि धनविजयजीने चतुर्थस्तुतिनिर्णयशंकोद्धार पछे न एकान्ते कहवाय॥ नामक पुस्तकमें हरिभद्र और सिद्धार्षिके समकालीन होनेमें कुछ इस कथनानुसार विक्रम संवत् ९३० में हरिभद्र हुए दो-एक और दूसरे प्रमाण दिये हैं जिन्हें भी संग्रहकी दृष्टिसे सिद्ध होते हैं । उनके बाद ३२ वें वर्षमें सिद्धार्षने उपमितियहां पर लिख देते हैं। उन्होंने एक प्रमाण खरतर गच्छीय भवप्रपञ्चा कथा बनाई। इस प्रमाणानुसार भी ये दोनों रंगविजय लिखित पट्टावलीका दिया है। इस पावली में वि. समकालीन ही सिद्ध होते हैं।] . . सं. १०८० में होनेवाले जिनेश्वरसूरिसे पूर्व के ४ थे पट्ट ऊ- जेकोबी साहबने हरिभद्रसरिके समग्र प्रन्थ देखे पर हरिभद्रसूरि हुए, ऐसा उल्लेख है। अर्थात् जिनेश्वरसूरि विना ही केवल षड्दर्शनसमुख्यमेके बौद्धन्या३३ ३ पट्टधर थे और हरिभद्रसूरि २९ वें पट्टधर । इस यसम्मत प्रत्यक्ष प्रमाणके लक्षणको देख कर हीउल्लेखानुसार, मुनि धनविजयजीका कहना है कि, १०८. उन्होंने जो धर्मकीर्तिके बाद हरिभद्रके होनेका मेंसे ४ पटके २५० वर्ष निकाल देनेसे शेष ८३० वर्ष रहते अनुमान किया है, वह निःसन्देह उनकी शोहैं, सो इस समय में हरिभद्रसूरि हुए होंगे । (जब इस उल्लेख धक बुद्धि और सूक्ष्म प्रतिभाका उत्तम परिचय के आधार पर हरिभद्रको सिद्धर्षिके समकालीन सिद्ध करना देता है । क्यों कि, जैसा हम आगे चल कर सविस्तर है तो फिर ४ पटके २५० वर्ष जितने अव्यवहार्य संख्यावाले लिखेंगे, हामिदने केवल धर्मकीर्तिकथित लक्षणका वर्षे के निकालनेकी क्या जरूरत है । ऐतिहासिक विद्वान् अनुकरण मार ही नहीं किया है, परंतु उन्होंने म. Aho! Shrutgyanam Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८ www - जैन साहित्य संशोधक। [भाग.१ पने अनेकान्तजयपताकादि दूसरे प्रन्थों में इन योधकर गुरु बतलाये हैं, उसका क्या तात्पर्य है। महान् बौद्ध तार्किकके हेतुबिन्दु आदि ग्रन्थोंमेंसे इस बातका; और दूसरा, प्राकृत गाथामें और अनेक अवतरण भी दिये हैं और पचासों वार सा- उसके अनुसार अन्यान्य पूर्वोक्त प्रन्यों में हरिभद्रका: क्षात् उनका स्पष्ट नामोल्लेख तक भी किया है। स्वर्गमन जो विक्रम संवत्के ५८५ चे वर्ष में लिखा इस लिये डॉ. साहबका यह अनुमान निःसन्देह- है उसका स्वीकार क्यों नहीं किया जाता, इस बारूपसे सत्य है कि धर्मकीर्ति हारभद्र के पुरोयायी तका । इसमें पहली बातका-सिद्धर्षिके लिखे हुए थे। परंतु इस प्रमाण और कथनसे हरिभद्रका 'हरिभद्रपरक गुरुत्वका-समाधान इस प्रकार हैसिद्धर्षिके साथ एक कालमें होना हम नहीं स्वी- उपमितिभवप्रपञ्चा कथाम लिखे हुए सिक कार सकते। यदि डॉ. जेकोबीके कथनके विरुद्ध र्षिके एतद्विषयक वाक्योका सूक्ष्मबुद्धिपूर्वक जानेवाला कोई निश्चित प्रमाण हमें नहीं मिलता, विचार किया जाय और उनका पूर्वापर सम्बन्ध तब तो उनके उक्त निर्णयमें भी आविश्वास लाने- लगाया जाय तो प्रतीत होगा कि, सिद्धर्षि हरिभद्रः की हमें कोई जरूरत नहीं होती और नाही इस को अपने साक्षात (प्रत्यक्ष ) गरुनहीं मानते परंत विषयके पुनर्विचारकी आवश्यकता होती । परंतु परोक्षगुरु-अर्थात् आरोपितरूपसे गुरु-मानते हैं। हमारे सम्मुख एक ऐसा असन्दिग्ध प्रमाण उप- उपमि० को प्रशस्तिमें जो उन्होंने अपनी गुरुपरस्थित हैं जो स्पष्टरूपसे डॉ. साहबके निर्णयके परा दी है, उसका विचार यहां अवश्य कर्तव्य है। विरुद्ध जाता है । इसी विरुद्ध प्रमाणकी उपलब्धि- इस प्रशस्तिके पाठसे स्पष्ट ज्ञात होता है कि सि. के कारण इस विषयकी हमें फिरसे जांच करने द्धर्षिके दीक्षाप्रदायक गुरु गर्गर्षि थेकी जरूरत मालूम पडी और तदनुसार प्रकृत गर्गर्षिके हाथ से दीक्षा ली थी। प्रशस्तिके सातवें उपक्रम किया गया है। पद्यमें यह बात स्पष्ट लिखी हुई है । यथा- अपनी इस जांचके परिणाममें हमें जो जो नये सद्दीक्षादायकं तस्य स्वस्य चाहं गुरुत्तमम् । प्रमाण मिले हैं उनको क्रमशः उल्लिखित करनेके नमस्यामि महाभागं गर्षिमुनिपुङ्गवम् ॥ पहले और उन प्रमाणोंके आधार पर जो सिद्धान्त प्रशस्तिके पाठसे यह भी ज्ञात होता है कि, हमने स्थिर किया है. उसका विस्तृत स्वरूप बत- गर्गर्षि मात्र सिद्धर्षिके 'दीक्षा गुरु 'थे, बाकी और लानेके पहले, पाठकोंके शानसौकर्यार्थ, अपने नि- र सब प्रकारका गुरुभाव उन्होंने दुर्गस्वामीमे स्थार्णयका सारांश हम प्रथम यहीं पर कह देते हैं कि, पित किया है । क्यों कि दुर्गस्वामीकी प्रशंसा में जा हमारे शोधके मुताबिक हरिभद्रसूरि न तो उक्त उन्होंने ५-६ श्लोक लिखे हैं और अपनेको उसका प्राकृत गाथा आदि लेखोंमें बतलाये मुजिब ६ ठी 'चरणरेणुकल्प ' लिखा है, तब गर्गर्षिको केवल शताब्दी में विद्यमान थे और न डॉ. जेकोबी सा- एक श्लोकमे नमस्कार मात्र किया है। साथमः हब आदि लेखकोंके कथनानुसार, सिद्धर्षिके. इस उपर्युद्धृत श्लोकमें दुर्गस्वामीको भी दीक्षा देने समान १० वीं शताब्दी में मौजूद थे। परंतु श्रमण वाले गर्षि ही बतलाये हैं । इससे यह भी अनुमा.. भगवान् श्रीमहावीरदेव प्ररूपित आहेत दर्शनके न होता है कि, शायद, गर्गर्षि मूल सूराचार्यक अजरामर सिद्धान्तस्वरूप अनेकान्तवाद' की 'जय- शिष्य और देल्लमहत्तरके गुरुबन्धु होंगे। उन्होंने पताका' को भारतवर्षके आध्यात्मिक आकाशमें , ३३ ऊपरका कथन लिखे बाद पीछेसे जब प्रभावकचरित्र उन्नत उन्नततर रूपसे उडाने वाले ये 'श्वेताभक्षुः में देखा तो उसमें वही बात लिखी मिली जो हमने अबुमामहात्मा अपने उज्ज्वल और आदर्श जीवनले, नित की है । अर्थात् प्रभा० कारने गर्षिको. सूराचार्य ही के आठवीं शताब्दीके.सौभाग्यको अलंकृत करते थे। 'विनेय' (शिष्य ) लिखे हैं । यथा... अपने ईस निर्णयको प्रमाणित करनेके लिये 'आसीनिवृत्तिगच्छे च सूराचार्यो धियां निधिः। हमें केवल दो ही बातोंका समाधान करना होगा। तद्विनेयश्च गर्गर्षिरहं दीक्षागुरुस्तव ॥'' एक तो सिद्धर्षिने जो सरिभद्र सूरिको अपने धर्म प्रभावकचरित्र, पृ० १.१, श्लो. ८५। । Aho I Shrutgyanam Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक १] हरिभद्र सूरिका समय निर्णय । ३९ दुर्गस्वामीको दीक्षा अपने हाथसे दी होगी, परंतु श्लोकमें सिद्धर्षि अनागतं परिज्ञाय' ऐसा गुरुतया देल्लमहत्तरका नाम प्रकट किया होगा वाक्य-प्रयोग करते हैं । 'अनागतं' शब्दका (ऐसा प्रकार आज भी देखा जाता है और दूसरे यहां पर दो तरहसे अर्थ लिया जा सकता हैजने ग्रन्थों में इस प्रकारके उदाहरणोंके अनेक उल्ले- एक तो, यह शब्द सिद्धर्षिका विशेषण होसकता है। से भी मिल आते हैं )। सिद्धर्षिको भी उन्होंने या और इसका विशेष्यमा(मुझको) यह अध्याहृत रहता तो दुर्गस्वामीके ही नामसे दीक्षा दी होगी, अथवा है; इस विचारसे, इसका अर्थ 'अनागत याने भअपने नामसे दीक्षा देकर भी उनको दुर्गस्वामीके विष्यमें होनेवाले ऐसे मुझको जानकर' ऐसा होता स्वाधीन कर दिये होंगे, जिससे शास्त्राभ्यास है। दूसरा यह शब्द क्रियाविशेषण भी बन सकता आदि सब कार्य उन्होंने उन्हींके पास किया होगा। है, और उसका व्याकरणाशास्त्रकी पद्धति अनुसार और इस.कारणले सिद्धाषन मुख्य कर उन्होका गु- 'अनागतं यथा स्यात तथा परिज्ञाय' ऐसा शाब्दरुतया स्वीकृत किये होंगे । यह चाहे जैसे हो; परंतु , परतु बोध होता है । इसका अर्थ 'अनागत याने भावकहनेका तात्पर्य यह है कि सिद्धर्षिकी प्रशस्तिके प्यमें जैसा होगा वैसा जान कर ' ऐसा होता है। पाठसे तो उनके गुरु दुर्गस्वामी और साथमें गर्ग गग- दोनों तरहके अर्थका तात्पर्य एक ही है और वह सात होते हैं। ऐसी दशामे यहां पर, यह प्रश्न यह है कि सिद्धर्षिके विचारसे हरिभद्रका ललित. उपस्थित होता है कि डॉ. जेकोबीके कथनानुसार सिद्धर्षिको धर्मबोध करनेवाले सूरि यदि उपकारकी दृष्टिसे है । इससे यह स्वतः स्पष्ट ' विस्तरारूप बनानेवाला कार्य भविष्यत्कालीन साक्षातरूपस आचार्य हरिभद्र हा हात ता फिर किरिभटने ललितविस्तरा किसी अपने समा'घे उन्हींके पास दीक्षा ले कर उनके हस्तदीक्षित सत नकालीन शिष्यके विशिष्ट बोधके लिये नहीं बनाई शिष्य क्यों नहीं होते ? गर्गर्षि और दुर्गस्वामीके * थी। और जब ऐसा है तो, तर्कसरणिके अनुसार यह शिष्य बननेका क्या कारण ?. इसके समाधानके लिये डॉ. जकोबीने कोई विचार नहीं किया। अन्वयार्थ पहले श्लोकके साथ सम्बन्ध रखता है। प्रभावक पाठक यहां पर हमसे भी इसी तरहका उलटा प्रश्न चरित्रमें इसी क्रमसे थे श्लोक लिखे हुए भी उपलब्ध हैं। यह कर सकते हैं कि जब हमारे विचारसे हरिभद्र (देखो, पृ० २०४) सिद्धर्षिके साक्षात् या वास्तविक गुरु नहीं थे तो ' '३५ मुनि धनविजयजीने चतुर्थस्तुतिनिर्णयशंकोद्धारमें फिर स्वयं उन्होंने 'अनागत' शकदका प्रसिद्ध अर्थ जो 'भविष्यत् 'वाचक है उसे छोड कर और कई प्रकारके विलक्षण अर्थ किये ऐसा उल्लेख क्यों किया? इस उल्लेखका क्या मत- हैं और उनके द्वारा सिद्धर्षिका हरिभद्रसूरिके समान काल में होना साबित किया है। धनविजयजीके ये विलक्षण अर्थ एस प्रश्नका यद्यपि हमको भी अभी तक इस प्रकार हैं:-"अनागत' याने बौद्धमेंसे मझको (सिद्ध. प ._naana ' याने होंगे यथार्थ समाधान नहीं हुआ है, तथापि इतनी र्षिको) नहीं आया हुआ जान कर; अथवा, 'अनागत' बात तो हमें निश्चितरूपसे प्रतीत होती है कि हार- याने जनमतसे अज्ञात जान कर; तथा, 'अनागत' याने भद्रका सिद्धर्षिको कभी साक्षात्कार नहीं हुआ भविष्यमें मैं बौद्धपरिभावितमति हो जाऊंगा, ऐसा जान कर; था। प्रमाणमे, प्रथम ता सिद्धाषका हा उल्लख पुन: 'अनागत' याने आगमनकर्ताका भिन्नत्व ( ? ) जान ले लिया जाय । उपमि० की प्रशस्तिमेंके हरिभद्रकी | कर-अर्थात् २२ वीं वार बौद्धर्ममेंसे मुझे नहीं आता जान मांसावाले जो तीन श्लोक हम पहले लिख आये हैं कर; फिर, 'अनागत' याने पूर्णयोधको प्राप्त हुआ न जान नोका तीसरौं श्लोक विचारने लायक है। इस कर; चैत्यवन्दनका आश्रय ले कर, श्रीहरिभद्रसूरिने मेरे '' ३४ असलमें यह श्लोक दूसरा होना चाहिए और जो प्रतिबोधके लिये ललितविस्तरा वृत्ति बनाई । इस तरह का हाय वह तीसरा होना चाहिए। क्यों कि इस श्लोकका 'अनागतं' परिज्ञाय इस श्लोकका अर्थ संभवित लगता है(!)।' लेष है ?। Aho! Shrutgyanam Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४० जन साहित्य संशोधक [भाग १ स्वयंसिद्ध हो गया कि, उस वृत्तिको अपने ही वि- परंतु, इधर जब हम एक तरफ ललितविस्तरामें शिष्ट बोधके लिये रची गई माननेवाला शिष्य, चर्चित विषयका विचार करते हैं और दूसरी तरउन आचार्यसे अवश्य पीछे ही के कालमें हुआ फ उपमिति में वर्णित सिद्धषिके आम्तर जीवनका था। हमारे विचारसे, प्रस्तुत श्लोकके उत्तरार्धमें अभ्यास करते हैं तब, इन दोनों ग्रन्थों में, इस ललितविस्तराके विशेषणरूपमें मदर्थे व कृता- प्रचलित प्रवाद की सत्यताका निश्चायक ऐसा कोई (मेरे ही लिये की गई)' ऐसा जो पाठ है उसकी भी प्रमाण हमारी दृष्टि में नहीं आता। ललितधिजगह 'मदर्थेव कृता-(मानो मेरे लिये की गई), स्तरामें यद्यपि अहेवकी आप्तता और पूज्यता ऐसा होना चाहिए । क्यों कि उक्त रीतिस जब बडीगार और हृदयंगमरीति से स्थापित की गई सिद्धर्षि अपना अस्तित्व हरिभद्र के बाद-किसी है, तथापि उसमें ऐसा कोई विशेष विचार नहीं है समयमें-होना सूचित करते हैं तो फिर उनकी जिसके अवलोकनसे, बौद्धन्यायशास्त्र के विशिष्ट कृतिको निश्चयरूपसे (५वकार शब्दका प्रयोग अभ्यासके कारण सिद्धषि जैसे प्रतिभाशाली और कर ) अपने ही लिये बनाई गई कैसे कह सकते जैनशास्त्र के पारदशी विद्वान्का रवधर्मसे चलायहैं ? इस लिये यहां पर 'इव' जैसे उपमावाचक मान हो जानेवाला मन सहजमें पुनः स्थिर होजाय । ( आरोपित अर्थसूचक) शब्दका प्रयोग ही अर्थ हां, यदि हरिभद्र ही के बनाये हुए अनेकान्तजयपसंगत है। बहुत संभव है कि उपमि० की दूसरी ताकादि ग्रंथोके लिये ऐसा विधान किया हुआ हस्तलिखित पुस्तकोंम इस प्रकारका पाटभेद मिल होता तो उसमें अवश्य सत्य माननेकी श्रद्धा उत्पभी जाय। न हो सकती है । क्योंकि उन ग्रन्थों में बौद्ध शाललितविस्तरावृत्ति सिद्धर्षिको किस रूपम उप- रूके समग्र कुतकोंका बडी अकाट्य युक्तियों कारक हो पडी थी, अथवा किस कारण उन्होंने द्वारा संपूर्ण निराकरण किया गया है। दूसरी बात उसका स्मरण किया है, इस बात का पता उनके यह है कि, यदि सिद्धर्षिका उक्त प्रवादानुसार लेखसं बिल्कुल नहीं लगता। उनके चरित्रलेखक, वैसा जोविश्वविश्रुत धर्मभ्रंश हुआ होता तो उसका जो, बौद्धधर्मक संसर्गक कारण जैनधर्मपरसे उ. जिकर वे उपमिति के प्रथम प्रस्तावमे अपने 'स्वसंवेनका चित्तभ्रंश होना और फिर इस वृत्तिके अव- दन' में अवश्य करते क्यों कि सांसारिक कुवासलोकनसे पुनः स्थिर होना, इत्यादि प्रकारकी बातें नाजन्य धर्मभ्रंशका वर्णन विस्तारके साथ उन्होंने लिखते हैं, वे कहां तक सत्य हैं इसका कोई निर्णय दो तीन जगह किया है (देखो, उप० पृ. ९३,-५४) नहीं हो सकता । ललितविस्तराकी पञ्जिका लि- परंतु दार्शनिक कुसंस्कारजन्य धर्मभ्रंशका उल्लेख बनेवाले मुनिचंद्रसूरि, जोसिद्धार्षसे मात्र २०० वर्ष कहीं भी नहीं किया है । यद्यपि एक जगह, कुतर्कबाद हुए हैं वे भी. इस प्रवादकी पुष्टिमें प्रमाणरूप वाले ग्रन्थ और उनके प्रणेता कुतैर्थिक, मुग्ध जनगिना जाय, ऐसा ही अपना अभिप्राय लिखते हैं। को किस प्रकार भ्रान्त करते हैं और तत्त्वाभिमुख.३६ प्रभावक चरित्रमें 'मदर्थ निर्मिता येन' ऐसा - तासे किस प्रकार पराङ्मुख बनाते हैं, उसका पाठ मुद्रित है। इसी तरह दूसरी पुस्तकों में उक्त प्रकारका । उल्लेख आया है (देखो, उप० पृ. ४६); तथापि वह दूसरा पाठ भी मिलना बहुत संभवित है। सर्वसाधारण और निष्पुण्यककी भगवद्धर्मप्राप्तिके ___३७ मुनिचन्द्रसूरिने पञ्जिका ललितविस्तरा यत्तिकी वि पूर्वका वर्णन होनेसे उस परसे सिद्धर्षिके प्रावावृति करने के लिये अपनी असमर्थता बताते हुए निम्न दिक धर्मभ्रंशका कुछ भी सूचन नहीं होता । अतः लिखित.पद्य लिखा है। इस बातका हम कुछ निर्णय नहीं कर सके कि ल. 'यो बुद्ध्वा किल सिद्धसाधुरखिलव्याख्यातृचूडामणिः लितविस्तरा वृत्तिका स्मरण सिद्धर्षिने क्यों किया सम्बुद्धः सुगतप्रणीतसमयाभ्यासाचलच्चतनः। यत्कर्तः स्वकृती पुनर्गुरुतया चके नमस्यामसौ है। हां, इतनी बात तो जानी जाती है कि यह वृत्ति को खेनो विवृणोतु नाम विकृति स्मृलै तथाप्यात्ममः ॥'. उन्हें अभ्यस्त अवश्य थी और इस पर उनकी Aho! Shrutgyanam Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ n] मिति थी । क्यों कि इस वृत्तिकी वाक्यशैलीका कन्होंने अपने महान् ग्रन्थमें उत्तम अनुकरण किया है, इतना मात्र हो नहीं है परंतु इसमें जितने उत्तम उत्तम धार्मिक भावनावाले वाक्य हैं वे सब एक दूसरी जगह ज्यों के त्यों अन्तर्हित भी कर लिये हैं। उदाहरण के लिये चतुर्थ प्रस्तावमें जहां पर वाहन राजा विचक्षण नामके सूरिके पास जा कर बैठता है, तब सूरिने जो उपदेशारमक वाक्य उसे कहे हैं वे सब सिद्धर्षिने ललितविस्तरा ही मैसे ज्यों के त्यों उद्धृत किये हैं। ( देखो, उपमि. पृ. ४७७, और लालित० १.४६-७ )। इसी तरह, सातवें प्रस्तावमें भी एक जगह बहुतसा उपदेशात्मक अवतरण यथावत् उद्धृत ( अन्तर्हित) किया हुआ है (उपमि. पृ १०९२ और ललित. पृ. १६६ ) । इससे यह निश्चित ज्ञात होता है कि सिद्धर्षिक यह ग्रन्थ बहुत प्रिय था और इस प्रियता में कारणभूत, किसी प्रकारका इस ग्रन्थका, उनके ऊपर विशिष्ट उपकारकत्व ही होगा । विना ऐसे विशिष्ट उपकारकत्वके, उक्त रीतिसे, इस ग्रन्थका सिद्धर्षिद्वारा बहुमान किया जाना संभवित और संगत नहीं लगता । जिस ग्रन्थके अध्ययन वा मननसे अपना आत्मा उपकृत होता है, उस ग्रन्थ के प्रणेता महानुभावको भी अपना उपकारी मान मा-समजना और तदर्थ उसको नमस्कारादि करना, यह एक कृतज्ञ और सज्जनका प्रसिद्ध लक्षण है, और वह सर्वानुभव सिद्ध ही है । अतः हरिभद्रके समकालीन न होने पर भी सिद्धर्षिका, उनको गुरु तया पूज्य मान कर नमस्कारादि करना और उन्हें अपना परमोपकारी बतलाना तथा उनकी बनाई हुई ललितविस्तरा वृत्तिके लिये ' मदर्थेव कृता--मानों मेरे लिये की गई' की भावनात्मक कल्पना करना सर्वथा युक्तिसंगत है । हरिभद्र सूरिका समय-निर्णय । उपर्युक्त कथनानुसार सिद्धर्षि हरिभद्रसूरिकी अपेक्षासे अनागत याने भविष्यकालवर्ती थे, यह बात निश्चित सिद्ध होती है । इसी बातका विशिष्ट उल्लेख उन्होंने, उपमिति० के प्रथम प्रस्ताव में और भी स्पष्ट रूप से कर दिया है। इस प्रस्तावमें, सिद्धर्षिने, निष्पुण्यक भिखारीके राजमन्दिरके चौकमें ४१ प्रविष्ट होने पर उस पर महाराजकी दयार्द्र दृष्टिके पडनेका, और उस दृष्टिपातको देख कर, महाराजकी पाकशाला के धर्मबोधकर नामक अधिकारीके मनमें, उसके कारणका विचार करनेका, जो रूपकात्मक वर्णन दिया है, उस वर्णनको फिर अपने अन्तरङ्ग जीवन ऊपर घटाते हुए तथा रूपकका अर्थ स्फुट करते हुए उन्होंने लिखा है कि " यथा च तां महाराजदृष्टिं तत्र रोरे निपतन्तीं धर्मबोधकराभिधानो महानसनियुक्तो निरीक्षितवानित्युक्तम्, तथा परमेश्वरावलोकनां मज्जीबे भवतीं धर्मबोधकरणशीलो ' धर्मबोधकर: ' इति यथार्थाभिधानो मन्मार्गोपदेशकः सूरि : 'स निरीक्षते स्म, ( उपमिति. पृ. ८० ) : 4 अर्थात् ' पहले जो भोजनशालाके अधिकारी धर्मबोधकरने उस भिखारीपर पड़ती हुई महाराजकी दृष्टि देखी ' ऐसा कहा गया है, उसका भावार्थ धर्मका बोध (उपदेश) करनेमें तत्पर होनेके कारण 'धर्मबोधकर' के यथार्थ नामको धारण करने वाले ऐसे जी मेरे मार्गोपदेशक सूरि हैं, उन्होंने मेरे जीवन ऊपर पड़ती हुई परमेश्वरकी अचलोकना ( ज्ञानदृष्टि ) को देखी, ऐसा समझना चाहिए । , इस रूपकको अपने जीवनपर इस प्रकार उपमित करते हुए सिद्धर्षिके मनमें यह स्वाभाविक शंका उत्पन्न हुई होगी कि, 'रूपकमें जो धर्मबोधकरका, भिखारीपर पडती हुई दृष्टिके देखनेका वर्णन दिया गया है वह तो साक्षात्रूपमें है। अर्थात्, जब भिखारी ऊपर महाराजकी दृष्टि पडती थी तब धर्मबोधकर ( पाकशालाधिपति ) वहां पर प्रत्यक्ष रूपसे हाजर था । परंतु इस उपमितार्थमें तो यह बात पूर्णरूप से घट नहीं सकती । क्यों कि, परमेश्वर तो सर्वज्ञ होनेसे उनकी दृष्टिका पडना तो मेरे ऊपर वर्तमान में भी सुघटित है. परंतु जिनको मैंने आपना धर्मबोधकर गुरु माना हैं. वे ( हरिभद्र) सुरि तो मेरे इस वर्तमान जीवनमै विद्यमान हैं। ही नहीं और न वे परमेश्वरकी तरह सर्वज्ञ ही माने जा सकते हैं, इस लिये इस उपमानकी अर्थ Aho! Shrutgyanam Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [भाग १ संगति कैसे लगाई जाय ! [पाठक यहां पर यह गत, याने भविष्यकालमें होनेवाला मेरा समग्र वृत्तांबात ध्यान रखें कि सिद्धर्षिने इस सारे प्रस- जान लिया था। यह बात हमारी स्वसंवेदन (स्वाअनामें जिस धर्मबोधकर गुरु का वर्णन दिया है वह नुभव ) सिद्ध है।' हरिभद्रसूरिको ही लक्ष्य कर है । क्यों कि, प्रश. इस उल्लेख पर किसी प्रकार की टीकाकी जरूर स्तिमें यह बात खास तौरसे, उन्होंने लिख दी है। त नहीं है। स्पष्टरूपसे सिद्धर्षि कहते हैं कि, मेरेसे देखो ऊपर पृष्ठ २९ पर, हरिभद्रकी प्रशंसामें कालव्यवहित अर्थात् पूर्वकालमें हो जानेवाले धर्म. लिखे गये तीन श्लोकों में का पहला श्लोक ।] बोधकर सूरि (जो स्वयं हरिभद्र हो है ) ने जो इस शङ्काका उन्मूलन करनेके लिये और प्रकृत अनागत याने भविष्यकालमें होनेवाला मेरा समय उपमानकी अर्थ सङ्गति लगानेके लिये उस का- वृत्तान्त जान लिया था उसका कारण यह है कि न्तदर्शी महर्षिने अपने अनुपम प्रातिभ कौशलसे विशिष्टज्ञानी थे। हरिभद्र सूरि सचमुच ही निम्न लिखित कल्पनाका निर्माण कर अपूर्व बुद्धि- सिद्धर्षिके जीवनके बारेमें कोई भविष्यलेख लिख चातुर्य पतलाया है। वे लिखते हैं कि- गये थे या कथागत उपमितार्थकी संगतिके लिये 'सध्यानबलेन विमलीभूतात्मानः परहितैकनि- सिद्धर्षिको यह स्वोभाषित कल्पना मात्र है, इस रतचित्ता भगवन्तो ये योगिनः पशन्त्येव देशकालव्य- यातके विचारमेकी यहां पर कोई आवश्यकता नहीं वहितानामपि जन्तनां छदमस्थावस्थायामपि वर्तमाना है। यहां पर इस उल्लेखकी उपयोगिता इसी दृष्टिदत्तोपयोगा भगवदवलोकनाया योग्यताम् । पुरोवर्तिनां : " से है कि, इसके द्वारा हम यह स्पष्ट जान सके हैं। पुनः प्राणिनां भगवदागमपरिकर्मितमतयोऽपि योग्य- किन्तु पूर्वकालीन हैं। " कि हरिभद्रसूरि सिद्धर्षिके समकालीन नहीं हैं तां लक्षयन्ति, तिष्ठन्तु विशिष्टज्ञाना इति । ये च मम इस प्रकार सिद्धर्षिके निजके उल्लेखसे तो हरिसदुपदेशदायिनो भगवन्तः सूरयस्ते विशिष्टज्ञाना एव, भद्रसूरिकी पूर्वकालीनता सिद्ध होती ही है, परंतु यतः कालव्यवहितरनागतमेव तैतिः समस्तोऽपि इस पूर्वकालीनताका विशेष साधक और आधिक मदीया वृत्तान्तः । स्वसंवेदनसिद्धमतदस्माकामति।' स्पष्ट प्रमाण प्राकृत साहित्यके एक मुकुटमणिसमान , उप० ए० ८० । 'कुघलयमाला' नामक कथाग्रन्थमेसे भी मिलअर्थात्-'सद्ध्यानके बलसे जिनका आमा ता है । यह कथा दाक्षिण्यचिन्हके उपनामवाले निर्मल हो गया है और जो परहितमें सदा तत्पर उद्योतनसरिने बनाई है। इसकी रचना-समाति रहते हैं ऐसे योगी महात्मा, छद्मस्थावस्था यांने श शकसंवत् सात सौ के समाप्त होनेमें जब एक दिन असर्वदशामें भी विद्यमान हो कर, अपने उपयोग न्यूम था तब, अर्थात् शकसंवत् ६९९ के कृष्ण (मान ) द्वारा, देशान्तर और कालांतर में होनेवाले १४ के दिन-- हुई थी। यह उल्लेख कोने, स्वयं प्राणियोंकी, भगवान के दृष्टिपातके योग्य ऐसी.यो. प्रशस्तिमें निम्न प्रकारले किया हैम्यताको जान लेते हैं। तथा इसी तरह जिनकी '........ अह चोदसीए चित्तस्स किण्हपक्खम्मि। मात भगवानके आगमोंके अध्ययनसे विशुद्ध हो- निम्मविया बोहकरी भन्वाणं होउ सन्वाणं ॥' गई है वैसे आगमाभ्यासी पुरुष भी इस . x _ x x x प्रकारकी योग्यताको जान सकते हैं तो ३८ राजपूताना और उत्तर भारतमें पूर्णिमान्त मास फिर विशिष्टसानियों ( श्रुतज्ञानियों ) की तो माना जाता है । इस लिये यहां पर इसी पूर्णिमान्त मासको बात ही क्या है? । और जो मेरेको सदुपदेश अपेक्षासे चैत्रकृष्णका उल्लेख किया हुआ है। दक्षिण भारतदिनेवाले आचार्य महाराज हैं वे तो विशिष्टज्ञानी की अपेक्षासे फाल्गुनकृष्ण समझना चाहिए । क्यों कि यहां ही हैं। इस लिये 'कालसे व्यवहित' याने कालां- पर अमान्त मास प्रचलित है। गुजरात में भी यही अमान्त तरम (पूर्वकालमें ) होने पर भी, उन्होंने 'अना- मार प्रचलित है। Aho! Shrutgyanam Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक.१] हरिभद्र सरिका-समय-निर्णय । 'सगकाले वोलीने वरिसाण सएहिं पुत्तहिं गएहिं । सकती है, जिसके बाचनेसे मनुष्यको उत्तरोत्तर रसालाद . एगदिणे प्रणेहिं एस समत्ता वराहम्मिः ॥" आता रहता है । तुमारी रचना तो लेखक (लिपिकर-नि [टिप्पणी:-यह कथा प्रारुत साहित्य में एक अमूल्य रत्न:- हुए पुस्तककी नकल करनेवाला)की तरह मात्र नकर और हल्के बनाने जैसी है। अपने गुरुभ्राता के ऐसे उपहासात्मक बना पर आज तक किसी शोधक विद्वामकी दृष्टितक नहीं पी । सिद्धर्षिके दिलमे चुभ गये और फिर उन्होंने अष्ट प्रस्ताव इसकी एक प्राचीन हस्खलिखित प्रति, डेक्कनकालेजमें संरक्षिता वाली सुप्रसिद्ध उपमितिभवप्रपंचा कथाकी अपूर्व रचना बम्बई सरकरके सुप्रसिद्ध पस्तकालय में संग्रहीत है। यह कथा की। इस सुबोध कथाके आमदक व्याख्यानको सना चम्पू के ढंग पर बनी हुई है। इसकी रचनाशली वागाकी कर जैन समाज (संघ) ने सिद्धर्षिको मानप्रद ऐसी 'व्या-- हाख्यायिका-या त्रिविक्रमकी नलचम्पू के जैसी है। काव्य. ख्याता' की पदवी समर्पित की । इत्यादि । (देखो, प्रभाकर चमत्कति उत्तम प्रकारकी और भाषा बहुत मनोरम है। कचरित्र, निर्णयसागर, पृष्ठ २०१-२०२ श्लोक ८८-१४) प्राकृतभाषाके अभ्यासियोंके लिये यह एक अमपम ग्रन्थ है। (डॉ. जेकोबी, प्रभावकचरित्रके इस वर्णनको बराबर इस कथा कविने कौतुक और विनोदके वशभित हो कर मुख्यः समझ नहीं सके इस लिये उन्होंने 'कुवलयमाला कथा' को प्राकृत भाषाके सिवा अपभ्रंश और पैशाची भाषामें भी कि सिद्धर्षि ही की रुति समझ कर असम्बद्ध मर्थ लिख दिया है। तनेएक वर्णन लिखे हैं, जिनकी उपयोगिता भाषाशास्त्रियोंकी (देखों, जेकोबी साहबकी उपमितिभव. की प्रस्तावना. दृधिसे और भी अत्यधिक है। अपभ्रंश भाषामें लिख गए. पृष्ठ०१२, तथा परिशिष्ट, पृष्ठ• १०५) इतने प्राचीन वर्णन अभी तक अन्यत्र कहीं नहीं प्राप्त हुएः कुवलयमाला कथाकी प्रशस्तिके देखनेसे मालूम हैं । इस लिये, इस. दृष्टि से विद्वानोंके लिये यह एक बहुत पडता है कि प्रभावक चरित्रके कर्ताका उपर्युक्स कथन वि. महत्वकी चीज़ है । इस कथाका विस्तृत परिचय हम एक. स्कुल असत्य है। क्यों कि कुक्लयमालाकी रचना उपमितिमस्वतंत्र लेख द्वारा देना चाहते हैं। सुप्रसिद्ध आपाय हेमचंद्र वप्रपंचाकी रचनाने १२७ वर्ष पूर्व हुई है, इसलिये दाक्षिसूरिके. गुरुवर श्रीदेवचन्द्रसूरिने 'संतिनाह चरिय' के उपो- ण्यचन्द्र (चिन्ह )का सिद्धर्षिके गुरुभ्राता होनेका और द्घात में, पूर्व कवियों और उनके उत्तम ग्रंथोंकी प्रशंसा करते उक्त रीतिसे उपहासात्मक वाक्योंके कहनेका कोई भी हुए इस कथाके कर्ताकी भी इस प्रकार प्रशंसा की है.- सम्बन्ध सत्य नहीं हो सकता।]. दक्खिन्नइंदसूरि नमामि वरवणभासिया सगुणा. इस कथाके प्रारंभमें बाणभट्टकी 'हर्षाख्यायिका' कुवलयमाल व्व महा: कुवलयमाला कहा जस्सः।। और धनपाल कविको 'तिलकमञ्जरी' आदि कर इस कथाका संक्षिप्त संस्कृत रूपान्तर-१४ वीं शताब्दीमें थाओंकी तरह, कितनेएक प्राचीन कवि और होनेवाले रत्नप्रभसूरि- नामके एक विद्वान्ने किया है जिसे उनके ग्रन्थोंकी प्रशंसा की हुई है। इस कविप्रशंभावनगरकी जैन आत्मानन्द सभाने छपवा करः प्रकट, सामें, अन्तमें, हरिभद्रसारिकी भी उनकी बना किया है। इस कथा और इसके कर्ताका उल्लेख प्रभावक चरि. हुई प्रशमरस परिपूर्ण प्राकृत भाषात्मक 'समराह कहा' के उल्लेख पूर्वक--इस प्रकार प्रशंसा की के सिद्धर्षि प्रबन्धमें आया हुआ है। वहां पर ऐसा वर्णन गई हैलिखा है कि-'दाक्षिण्यचन्द्र नामके सिद्धार्षिक एक गुरु जो इच्छर भवविरह भवविरहं को न बचए सुयणो। भ्राता थे। उन्होंने शृंगाररससे भरी हुई ऐसी कुवलयमाला कथा बनाई थी। सिद्धर्षिने जब'उपदेशमाला' नामक ग्रंथ ऊपर समयसयसत्थगुरुणो समरामियंका कहा जस्स ।। बालावबोधिनी टीका लिखी तब दाक्षिण्यचन्द्र ने उनका उप - डेकनका० संगृहीत पुस्तक, पृ. २ । हास करते हुए कहा कि पुराणे ग्रंथोंके अक्षरों को कुछ उलटा ३९ हरिभवसूरिने तो स्वयं अपने इस. गंधका नाम पुलटा कर नया ग्रंथ बनाने में क्या महत्त्व है.? शास्त्र तो 'समराहच्चकहा' अथवा . 'समराहच्चचारिय।' 'स्मरादित्यचरित ' जैसा कहा जा सकता है जिसके पढने (चरियं समराइच्चस्स, पृ. ५, पं. १२) लिखा है, परंतु त्यहा से मनुष्य भूख-प्यासके भी भूल जाते हैं । अथवा मेरी. पर 'समरमियंका' (संक समस्याका) ऐसा नाम उलि. बनाई हुई कुवलयमाला कथा भी कुछ वैसी ही कही जा. खित है, सो इस पाठभेदका कारण समझमें नहीं आता । Aho! Shrutgyanam Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (भाग १ द कि -जन साहित्य संशोधका — हरिभद्रसूरिने प्रायः अपने सभी ग्रन्थोंके अंतमें, अब यहां पर, यह दूसरा प्रश्न उपस्थित होता है किसी न किसी तरह अर्थ-सम्बन्ध घटा करके कि, जब हरिभद्र इस प्रकार सिद्धर्षिके समकालीन 'भवविरह ' अथवा 'विरह ' इस शब्दका प्रयोग नहीं माने जा सकते, तब फिर पूर्वोक्त गाथाके अवश्य किया है। इस लिये वे 'विरहाङ्क' कवि कथनानुसार उन्हें विक्रम की ६ठी शताब्दीमें मान या ग्रन्थकार कहे जाते हैं । इनके ग्रन्थोंके सबसे लेनेमें क्या आपत्ति है ? क्यों कि उस समयका पहले टीकाकार जिनेश्वर सूरिने (वि. सं. १०८०) बाधक मुख्य करजोसिर्षिका उल्लेख समझा जाता अष्टक प्रकरणकी टीकामे, अन्तमें जहां पर 'विरह' है वह तो उपर्युक्त रीतिसे निर्मूल सिद्ध होता है। शब्द आया है वहां पर, इस वारेमें स्पष्ट लिखा इस प्रश्नके समाधानके लिये विशेष गवेषणाकी भी है कि-- जरूरत होनेसे, जब हमने हरिभद्रके प्रसिद्ध प्रसिद्ध विरह ' शब्देन हरिभद्राचार्यकृतत्वं प्रकरण- सब ही उपलब्ध ग्रंथोंका, इस दृष्टि से, ध्यानपूर्वक स्यावेदितम् . विरहाङ्कत्वाद् हरिभद्रसूरेरिति ।' निरीक्षण किया, तो उनमें अनेक ऐसे स्पष्ट प्र. ऐसा ही उल्लेख अभयदेवसूरि (पंचाशकप्रकरण- माण मिल आये कि जिनकी ऐतिहासिक पूर्वापर. ताका विचार करने पर की टीकामें ) और मुनिचन्द्रसूरि( ललितविस्तरापंजिकामे ) आदिने भी किया है। इसी आशयसे. गाथा' में बतलाये मुजब हरिभद्रका स्वर्गमन वि. कुवलयमालाके कर्ताने भी यहां पर श्लेषके रूपमें 'भव : सं. ५८५ में-एवं ६ ठी शताब्दीमें उनका होना विरह ' शब्दका युगल प्रयोग कर हरिभद्रसूरिका - सत्य नहीं माना जा सकता। स्मरण किया है। साथमें उनकी 'समराइच्चकहा' जैसा कि हम प्रारंभ ही में सूचित कर आये हैं, का भी उल्लेख है, इससे, इस कुशङ्का के लिये तो हरिभद्रसूरिने अपने दार्शनिक और तारिखक ग्रंथोंमें यहां पर, किश्चित् भी अवकाश नहीं है कि, इन कितनेएक ब्राह्मण, बौद्ध आदि दार्शनिक विद्वानोंके हरिभद्रके सिवा और किसी ग्रंथकारका इस उल्ले - नामोल्लेख पूर्वक विचारों और सिद्धान्तों की समें स्मरण हो । अस्तु। आलोचना-प्रत्यालोचना की है । इस कारणसे उन . इसी तरह, इस कथाकी प्रशस्तिमें भी हरिभद्र उन विद्वानोंके सत्ता-समयका विचार करनेसे हरि. भद्रके समयका भी ठीक ठीक विचार और निर्णय सरिका उल्लेख मिलता है, जिसका विचार आगे चल कर किया जायगा । इससे स्पष्ट है कि, हरि किया जा सकता है । अतः अब हम इसी बातका भद्रको, शक संवत् ७००, अर्थात् विक्रम संवत् । विचार करना शुरू करते हैं। ८३५-ई. सं.७७८ से तो अर्वाचीन किसी तरह .. ____ हरिभद्रसूरिके ग्रंथोंमें मुख्य कर निम्न लिखित दार्शनिकों और शास्त्रकारोंके नाम मिल आते हैं:नहीं मान सकते। इस प्रकार, हरिभद्रसूरि सिद्धर्षिके समकालीन ब्राह्मणनहीं थे, इस बातका समाधान तो हो चुका है। अवधूताचार्य आपुरि ईश्वर कृष्ण --महाकवि धनपालने भी तिलकमञ्जरी कथाकी पाठिका कुमारिल-मीमांसक में इस ग्रन्थको निम्न प्रकारसे प्रशंसा की है पतञ्जलि-भाष्यकार पतञ्जलि-योगाचार्य निरोद्धं पार्यते केन समरादित्यजन्मनः । पाणिनि-वैयाकरण भगवद् गोपेन्द्र भर्तृहरि-वैयाकरण व्यास महर्षि प्रशमस्य वशीभूतं समरादि त्यजन्मनः ॥ विन्ध्यवासी शिवधर्मोत्तर इसी तरह देवचन्द्रसूरिने 'सन्तिनोहचरियं' की प्रस्ता. _ बनामें भी इस कथा-प्रबन्धका स्मरण किया है । यथा-- ४० इन मंथकारों के नामोंके सिवा, कितने ही संप्रदायों, चंदे सिरिहरिभई सूरिविउसयणणिग्गयपयावं। सांप्रदायिकों और तेर्थिकोंके उल्लेख भी इनके ग्रंथोंमें यत्र जेण य कहापबन्धो समराइयो विणिम्मविओ॥ तत्र मिलते हैं परंतु उनके उल्लेखोंसे प्रकत विचारमें कोई विशेष (-पिटर्सन रिपोर्ट, ५, पृ. ७३) सहायता न मिलनेके कारण यहां पर वे नहीं दिये जाते। Aho! Shrutgyanam Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक १] बौद्ध कुक्काचार्य दिवाकर ( ? ) दिग्नागाचार्य धर्मपाल धर्मकीर्ति धर्मोत्तर भदन्तादन वसुबन्धु शान्तरक्षित जैन हरिभद्र सूरिका समय-निर्णय । अजितयशाः उमास्वाति जिनदास महत्तर* जिनभद्र गणि क्ष० देववाचक भद्रबाहु मल्लवादी समन्तभद्र शुभगुप्त सिद्धसेन - दिवाकर संघदास - गणि* [ टिप्पणीः--इन ग्रन्थकारोंके अतिरिक्त, हरिभद्रके प्रबन्धों-प्रन्थोंमें कितने ही जैन- अजैन ग्रन्थों के भी नाम मिलते हैं । इनमें का एक नाम खास उनके समय के विचा रमें भी विचारणीय है । आवश्यकसूत्रकी शिष्यहिता नामक बृहद्वृत्तिमें, एक जगह, निर्देश्य-निर्देशक विषयक नाम निर्देशके विचार में, हरिभद्रसूरिने, ५-६ ग्रन्थों के नाम लिखे हैं, जिनमें 'वासवदत्ता' और 'प्रियदर्शना' का भी नामनिर्देश है"। 'वासवदत्ता' सुबन्धु कविकी प्रसिद्ध आख्यायिका वा कथा है | यद्यपि इसके समय के बारेमें विद्वानोंमें कुछ मतभेद है, परंतु सामान्य रूप से ६ ठी शताब्दी में इस कविका अस्तित्व बताया जाता है । 'प्रियदर्शना ४२ । एक सुप्रसिद्ध नाटक । > 4 * ये नाम, उनके ग्रंथोंके दिये हुए अवतरणांसे सूचित हैं ४१ देखो, आवश्यकसूत्रकी हारिभद्री वृत्ति, पृ. १०६, यथा' निर्देश्यवशाद् यथा - वासवदत्ता, प्रियदर्शनेति । — जिनभद्रगणिने विशेषावश्यक भाष्य में, इसी प्रसंग पर, अहवा निर्दिद्ववसा वासवदत्ता - तरंगवयाई ।' ऐसा लिख कर वासवदत्ता और तरंगवती ( जो, गाथा सत्तसईके संग्राहक प्रसिद्ध महाराष्ट्रीय कवि नृपति सातवाहन या हालके समकालीन जैनाचार्य पादलिप्त या पालित्त कविकी बनाई हुई है ) का उल्लेख किया है। जिनभद्रगणि क्षमाश्रमका समय ६ ठी शताब्दी है, इस लिये ७ वीं शताब्दीमें जन्म पानेवाली ' प्रियदर्शना' का नाम उनके उल्लेखमें नहीं आ सकता, यह स्वतःसिद्ध है। जिनभद्रजी के इस प्रमाणसे, वासवदत्ता के कर्ता सुबन्धुका समय जो बहुतसे विद्वान् ६ ठी शताब्दी बताते हैं और उसे बाणका पुरायायी मानते हैं, सो हमारे बिचारसे टीक मालूम देता है । ४२ वर्तमानमें इस नाटिकाको जितनी संस्कृत आवृत्तिय । प्रकाशित हुई हैं उन सबमें इसका नाम 'प्रियदर्शिका ' ४५ है और वह स्थानेश्वर के चक्रवर्ती नृपति कवि हर्षकी बनाई हुई है । हर्षका समय सर्वथा निश्चित है । ई. स. ६४८ में इस प्रतापी और विद्याविलासी नृपतिको मृत्यु हुई थी । ई. स. की ७वीं शताब्दीका पूरा पूर्वार्द्ध हर्ष के पराक्रर्म जीवनसे व्याप्त था । हमारे एक वृद्धमित्र साक्षरवर श्री के. ह. भुवने प्रियदर्शनाके गुजराती भाषान्तरकी भूमिकामें, इसका रचना- समय ई. स. ६१८ के लगभग अनुमानित किया है। इस ऊपर से प्रस्तुत विषयमें, यह बात जानी जाती है कि प्रियदर्शनाका नामनिर्देश करनेवाले हरिभद्र सूरि उसके रचना समय बाद ही कभी हुए होंगे। प्राकृतगाथा में बतलाये मुताबिक हरिभद्र ६ ठी शताब्दी में नहीं हुए, ऐसा जो निर्णय हम करना चाहते हैं, उसमें यह भी एक प्रमाण है, इतनी बात ध्यानमें रख लेने लायक है । ] इस नामावली में कितनेएक नामोंका तो अभी तक विद्वानोंको शायद परिचय ही नहीं है । कितनेएक नाम विद्वत्समाजमें परिचित तो हैं परंतु उन नामधारी व्यक्तियों के अस्तित्वके बारेमें पुराविद् पण्डितोमें परस्पर सेंकडों ही वर्षों जितना बडा मतभेद है । कोई किसी विद्वानका अस्तित्व पहली शताब्दी बतलाता है, तो कोई पांचवी छठी शताब्दी बतलाता है । कोई किसी आचार्यको ई. स. के भी सौ 'सौ वर्ष पहले हुए साबित करता है, तो सिद्ध करता है। इस प्रकार ऊपर दी हुई नामावकोई उन्हें ९ वीं १० वीं शताब्दीसे भी अर्वाचीन लीमेके कितने ही विद्वानोंके समय के विषय में विके विशेषज्ञ विद्वानोंने दीर्घपरिश्रमपूर्वक विस्तृत नका एकमत नहीं है । तथापि, देश और विदेश - ऊहापोह करके, इस नामावली के कई विद्वानोंके समयका ठीक ठीक निर्णय भी किया है; और वह बहुमत से निर्णीतरूपमें स्वीकृत भी हुआ है । इस ऐसा छपा हुआ है, परंतु श्रीयुत केशवलालजी घ्रषने, अपने गुजराती अनुवादकी प्रस्तावना में (देखो, पृ. ७६, नोट. ) यह साबित किया है कि इसका मूल नाम 'प्रियदर्शिका ' नहीं किंतु 'प्रियदर्शना होना चाहिए; और अपनी पुस्तकपर उन्हें ने यही नाम छपवाया भी है। सो ध्रुव महाशयके इस अविष्कारका हरिभद्र के प्रकृत उल्लेख से प्रामाणिक समर्थन होता है । ४३ देखो, ८. ७९ पहली आवृत्ति । Aho! Shrutgyanam Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उलुख - - - ल ७१. - जैन साहित्य संशोधक। [भाग १ लिये, इन विद्वानोंके समयका विचार, हरिभद्र के अनुविद्धमिव ज्ञानं सर्व शब्देन जायते ॥४५ समय-विचारमें बडा उपयोगी हो कर उसके द्वारा (२) उक्तं च (भर्तहरिणा) हम ठीक ठीक यह जान सकेगे कि हरिभद्र किस यथानवाकः श्लोको वेति ।, re समयमें हुए होने चाहिए। (अनेकान्तजयपताका, अमदाबाद पृष्ठ. ४१.) ऊपर जो आचार्यनामावली दी है उसमें वैयाक- चीनदेश निवासी प्रसिद्ध प्रवासी इत्सींग ई. रण भर्तृहरिका भी नाम साम्मालित है । अनेकान्त- स. की ७ वीं शताब्दीके उत्तरार्धमें भारतमें भ्रमण जयपताकाके चतुर्थ अधिकारमें, शब्द ब्रह्मकी मी- करनेको आया था। उसने अपने देशमें जा कर मांसा करते हुए दो तीन स्थलपर हरिभद्रने इनका ई. स. ६९५ में अपना भ्रमण-वृत्तान्त लिखा। इस नामोल्लेख किया है और इनके प्रसिद्ध ग्रन्थ वाक्य में, उसने, उस समय भारतवर्ष व्याकरणशास्त्रका पदीयमेसे कुछ श्लोक उद्धृत किये हैं । यथा-- अध्ययन-अध्यापन जिस रीतिसे प्रचलित था (१) आह च शब्दार्थतत्त्वविद् (भर्तृहरिः)-४४ उसका वर्णन लिखा है और साथ में मुख्य मुख्य वैयाकरणोंके नाम भी लिखे हैं । भर्तृहीरेक विषय'वाग्रूपता चेदुकामेदवबोधस्य शाश्वती । में भी उसने लिखा है कि ये एक प्रसिद्ध वैयान प्रकाशः प्रकाशेत सा हि प्रत्यवमर्शिनी ॥ करण थे, और इन्होंने ७०० श्लोककी संख्या वाले न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यः शब्दानुगमादृते । वाक्यपदीय ग्रंथकीरचना की है। इस ग्रंथका जिकर करके उस प्रवासीने यह भी लिखाहै कि इसके ४४अनेकान्तजयपताका ऊपर हरिभद्र ने स्वयं एक संक्षिप्त काकी ई. स. ६५० में मृत्यु हो गई है। इसींगके परंतु शब्दार्थका परिस्फुट करने वाली टीका लिखी है। [इस विरुद्धम आज तक कोई विशेष प्रमाण टीका के अन्तमें ऐसा उल्लेख है--कृतिधर्मतो जा (या)- उपलब्ध नहीं हुआ इस लिये इसे सत्य मान लेने में किनीमहत्तरासूनोराचार्यश्रीहरिभद्रस्य । टीकाप्येषा .कोई हरकत नहीं है। वर्णिका प्राया भावार्थमात्रावेदिनी नाम तस्यैवेति महान् मीमांसक कुमारिलने 'तंत्रवार्तिक' के इस टीकामें मूलग्रंथमें जिन जिन विद्वानोंके विचारोंका-अव- प्रथम प्रकरणमें शब्दशास्त्रियोंकी खूब खबर ली है। तरणाका संयह किया गया है उन सबके प्रायः नाम लिख उसमें पाणिनि, कात्यायन और पतंजलीके साथ दिये।मल ग्रंथमें उन्होंने कहीं पर भी किसी के मय साथ भहतारक ऊपर भा आक्षेप किये गये है। नाम का उल्लेख न कर के जिस शास्त्रका जो पारंगत ज्ञाता 'वाक्यपदीय ' मेसे अनेक श्लोकोको उद्धृत कर था है उसके सुबक किसी विशेषणसे अथवा और किसी प्रसि- ४५ काशीमे मुद्रित वाक्यपदीयके प्रथमकाण्डमें ये द उपनामसे उस उस विद्वान का स्मरण किया है। फिर दोनों श्लोक (पृष्ट ४६-७) पूर्वापर के क्रमसे अर्थात आगे टीकामें उन सबका स्पष्ट नामोल्लेख भी कर दिया है। कहीं पीछे लिखे हुए मिलते हैं। पिछले श्लोकके ४ र्थ पाटमें मला मानी 'सर्वशब्देन भासते' ऐसा पाठ भेद भी उपलब्ध है। अवतरण उद्धृत कर दिया है और फिर टिकामें उसी तरह। प्रसिद्ध दिगम्बर विद्वान् विद्यानन्दी ने 'अष्टसहस्री '[पृ. नाम लिख दिया है । यही क्रम 'शास्त्रवातासमुच्चय' १३० ] में और प्रभाचंद्रने प्रमेयकमलमार्तण्ड' [पृ. ११1 में भी इन दोनों श्लोकोंको वाक्य पदीयके कमसे की स्वोपज्ञ टीकामें भी उपलब्ध होता है। इस क्रमानुसार, उदधत किये हैं। वादी देवसरिने भी 'स्याद्वादरत्नाकर' ऊपर जो 'शब्दार्थतत्त्वविद्' विशेषण है उसका परिस्फुट टीका (प.४३) में इन को दिया है। में 'शब्दार्थतत्त्वविद् भर्तृहरिः' ऐसा किया है । अर्थात् ४६ वाक्यपदीय, पृ. ८३ में यह पूराश्लोक इस प्रकार है इससे 'शब्दार्थतत्वविद् ' यह विशेषण भर्तृहरि का है, यथानुवाकः श्लोको वा सोढत्वमपगच्छति। ऐसा समझना चाहिए। आगे पर जहां कहीं हम टीकामें आवृत्त्या, न तु स ग्रन्थः प्रत्यावृत्त्या निरूप्यते ॥ से ऐसे मुख्य नामों को उद्त करें वहां पर पाठक इस ४७ देखो, प्रो. मॅक्ष मुलर लिखित India: what it नाट को लक्ष्यमें रक्खें। can teach us १, पृष्ठ २१० । Aho! Shrutgyanam Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक १] उनकी तीक्ष्ण समालोचना की है। उदाहरणके लिये ' वाक्यपदीय' और ' तन्त्रवार्तिक' मैसे निम्न लिखित स्थल ले लीये जाँय | वाक्यपदीयके ( पृ० १३२ ) दूसरे १२१ वां श्लोक इस प्रकार है: अस्त्यर्थः सर्वशब्दानामिति प्रत्याय्यलक्षणम् । अपूर्वदेवतास्वगैः सममाहुर्गवादिषु ॥ कुमारिल भट्टने तन्त्रवार्तिकमें इस लोकको दो जगह (बनारस की आवृत्ति पृ. २५१ - २५४ ) उद्धृत किया है । यथा हरिभद्र सूरिका समय-निर्णय । प्रकरण में 'यथाहु: ' अस्त्यर्थः सर्वशब्दानामिति प्रत्याय्यलक्षणम् । अपूर्वदेवतास्वगैः सममाहुर्गवादिषु ॥ ' इति । यत्तु 'अपूर्वदेवतास्वर्गैः सममाहुः । ' इति, तत्राभिधीयते । वाक्यपदीयके प्रथम प्रकरणमेके ७ वें श्लोकका उत्तरार्द्ध, तन्त्रवार्तिक ( पृष्ठ २०९-१० ) में कुमारि - ने उद्धृत किया है और उसमें शब्दपरावर्तन कर भर्तृहरिके विचारका अवस्कन्दन किया है:यदपि केनचिदुक्तम् — ' तत्त्वावबोधः शब्दानां नास्ति व्याकरणादृते । ' इति तद्रूपरसगन्धस्पर्शेष्वपि वक्तव्यमासीत् । are प्रत्यक्षम्यार्थे शास्त्रात्तत्त्वावधारणम् । शास्त्रलोकस्वभावज्ञ ईदृशं वक्तुमर्हति ? ॥ --- अत एव लोकस्योत्तरार्द्ध वक्तव्यम् - 'तत्त्वावबोधः शब्दानां नास्ति श्रोत्रेन्द्रियादृते नत्र कश्चिद्विप्रतिपद्यते बधिरेष्वेवमदृष्टत्वात् । प्रसिद्ध इतिहासज्ञ प्रो. का. बा. पाठकने अपने ' भर्तृहरि और कुमारिल' नामक निबन्धमें इस ऊपर लिखे गये प्रमाणाधारले निर्णीत किया है कि कुमारिल ई.स. की ८ वीं शताब्दी के पूर्व भाग में हुए होंगे । अध्यापक पाठक लिखते हैं कि- " मेरे विचारसे यह तो स्पष्ट है कि कुमारिलके समय मे व्याकरणशास्त्र के ज्ञाताओंमें भर्तृहरि भी एक विशिष्ट प्रमाणभूत विद्वान् माने जाते थे । भर्तृहरि ४७ जर्नल आव दि बॉम्बे बेंच रोयल एसियाटिक सोसायटी, पु. १८. पृ. २१३-२३८ । ४७ अपने जीवनकालमें तो इतने प्रसिद्ध हुएही नहीं होंगे कि जिससे पाणिनि-संप्रदायके अनुयायी, उन्हें अपने संप्रदायका एक आप्त पुरुष समझने लगे हों और अतएव पाणिनि और पतंजलिके साथ वे भी महान् ककी समालोचनाके निशान बने हो इसी कारण से हुएन त्सांग, जिसने ई. स. ६२९-६४५ के बीच भारत भ्रमण किया था, उसने इनका नाम तक नहीं लिखा, परंतु इत्सींग, जिसने उक्त लिखा है, वह लिखता है कि भारत वर्ष के पांचों समयसे आधी शताब्दी बाद आपना प्रवास वृत्त खण्ड में भर्तृहरि एक प्रख्यात वैयाकरणके रूपमें प्रसिद्ध हैं। इस विवेचनसे हम ऐसा निर्णय कर सकते हैं कि जिस वर्षमें तन्त्रवार्तिककी रचना हुई उसके और भर्तृहरिके मृत्युवाले ई.स. ६५० के बीचमें आधी शताब्दी बीत चुकी होगी । अतएव कुमारिल ई. स. की ८ वीं शताब्दी के पूर्वार्द्ध में विद्यमान होने चाहिए । " हरिभद्रने अपने अनेक ग्रन्थोंमें मीमांसा दर्शनकी आलोचना- प्रत्यालोचना की है। शास्त्रवार्ता- समु के १० वें प्रकरणमें मीमांसक प्रतिपादित 'सर्वज्ञनिषेध' पर विचार किया गया है। उसमें पूर्वपक्ष में कुमारिल भट्टके मीमांसा - श्लोकवार्तिक के - ' प्रमाणपञ्चकं यत्र वस्तुरूपे न जायते । वस्तुसत्तावबोधार्थं तत्राभावप्रमाणत ॥ इस श्लोकका, ' शास्त्रवार्तासमुच्चय' ( उक्त प्रकरण में के ४ र्थ श्लोक ) के ' प्रमाणपञ्चकाऽवृत्तस्तत्राभाव प्रमाणती । ' इस श्लोकार्द्धमें केवल अर्थशः ही नहीं परंतु शब्दशः अनुकरण किया हुआ स्पष्ट दिखाई देता है । इसी तरह, मीमांसा - श्लोकवार्तिक के चोदना- सूत्र वाले प्रकरण में जहां पर वेदोंकी स्वतः प्रमाणता स्थापित करनेकी मीमांसा की हुई है- निम्न लि खित श्लोकार्द्ध कुमारिलने लिखा है: ' तस्मादाला कवद् वेदे सर्वसाधारणे सति । ' मीमांसा कार्तिक, पृ. ७४३ ४९ मीमांसा लकवार्तिक, पृष्ठ ४७३ । ५० शास्त्रवार्तासमुच्चय, ( देवचंद ला. पुस्तकोद्धार फंडसे मुद्रित ) पृष्ठ ३४९ ॥ Aho! Shrutgyanam Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [भाग १ इसी श्लोकार्द्धको शास्त्रवार्ता-समुश्चयके उक्त त्तर और शांतरक्षित आदि विद्वान् गाथोक हरि प्रकरणमें हरिभद्र ने भी निम्नलिखित श्लोकमे तद्वत्- भद्रके मृत्युसमयसे अर्धाचीन काल में हुए हैं। ऐसा फक्त प्रारंभके एक शब्दका परिवर्तन कर-उद्धत ऐतिहासिकोका बहुमत है । इस लिये हरिभद्रका किया है। यथा - समय भी गाथोक्त समयसे अवश्य अर्वाचीन मानआहचालोकवद्वेदे सर्वसाधारणे सति । ना पडेगा । यहां पर प्रथम हम हरिभद्र के ग्रंथों मेंधर्माधर्मपरिज्ञाता किमर्थ कलप्यते नरः॥ ५१ से उन कुछ अवतरणाको उद्धत कर देते हैं जिनमें और फिर इस श्लोककी स्वोपज्ञ-व्याख्या में 'आह च धर्मपालादि बौद्ध विद्वानोंका जिकर पाया जाता है। फिर उनके समयका विचार करेंगे। कुमारिलादिः । इस प्रकार स्वयं ग्रंथकाने साथमें है ___अनेकान्तजयपताकाके ४ र्थ परिच्छेदमें, जहां साक्षात् कुमारिलका नामोलेख भी कर दिया है। पर पदार्थों में अनेकधाँके अस्तित्वका स्थापन ___ इस प्रमाणसे यह शात हो गया कि हरिभद्रने किया गया है, वहां पर एक प्रतिपक्षी बौद्धके मुखजैसे वैयाकरण भर्तृहरिकी आलोचना की है वैसे से निम्न लिखित पंक्तियोंका उच्चारण ग्रंथकारने ही भर्तृहरिके आलोचक मीमांसक कुमारिलकी करवाया हैभी समालोचना की है। __'स्यादेतत्सिद्धसाधनम , एतदुक्तमेव नः पूर्वाचाय:ऊपर लिखे मुताबिक प्रो. पाठकके निर्णयानुसार कुमारिलका समय जो ई. स. की ८ वीं शताब्दीका द्विविधा हि रूपादीनां शक्ति:- सामान्या प्रतिनिपूर्वार्द्ध मान लिया जाय तो फिर हरिभद्रका समय यता च । तत्र सामान्या यथा घटसन्निवशिनामुद - भी वही मानना चाहिए । क्यों कि इस शताब्दीके काद्याहरणादिकार्यकरणशक्तिः। प्रतिनियता यथा उत्तरार्द्धके मध्य-भागमे-ई. स. ७७८ में-समाप्त चक्षर्विज्ञानादिकार्यकरणशक्तिरिति ।' होनेवाली कुवलयमाला कथामें पूर्वोक्त उल्लेखानु- (अनेकान्तजयपताका, अमदाबाद, पृ.५०) सार स्पष्ट रूपसे हरिभद्रका नामस्मरण किया हुआ इस अवतरणके पूर्वभागमें जो 'न: पर्वाचा:-' विद्यमान है । ऐसी दशामें उल्लिखित कुमारिल- . यह वाक्यांश है, इसकी स्फुट व्याख्या स्वयं ग्रंथसमय और यह हरिभद्र समय दोनों एक ही हो : जात है । अतएव इन दोनों आचायोको समक कार ने इस प्रकार की हैलीन मान लेनेके सिवा दुसरा कोई मत दिखाई ‘न:-अस्माकंपूर्वाचार्यः-धर्मपाल-धर्मकीर्त्यादिभिः ।' नहीं देता। ___ इससे स्पष्ट है कि उद्धृत अवतरणको हरिभद्रने इस मतकी पुष्टिम अन्य प्रमाण भी यथेष्ट उप- धर्मपाल और धर्मकीर्तिके विचारोंका सूचक बतलब्ध होते हैं, सो भी बतलाते हैं। .. लाया है । धर्मपालका स्पष्ट नामोल्लेख तो फक्त इसी ___ हरिभद्र के ग्रंथोंमें जिन जिन बौद्ध विद्वानोंके एक ही जगह हमारे देखनेमें आया है, परंतु धर्मकी नाम मिलते हैं उनकी सूचि ऊपर दी गई है। इन र्तिका नाम तो पचासो जगह और भी लिखा हुआ विद्वानों से आचार्य वसुबन्धु और महामति दि- दिखाई देता है। 'अनेकान्तजयपताका' ग्रंथ खास ग्नाग तो प्राकृत गाथामें उल्लिखित हरिभद्रके कर. भिन्न भिन्न बौद्धाचार्योंने अपने ग्रन्थोंमें जैनधमृत्यु-समयसे निर्विवाद रीतिसे पूर्वकाल ही में मके अनेकान्तवादका जो खण्डन किया था उसका हो चुके हैं, इस लिये उनके जिकरकी तो यहां पर समर्पक उत्तर देने ही के लिये रचा गया था। ता. कोई अपेक्षा नहीं है, परंतु धर्मपाल,धर्मकीर्ति,धर्मो- किचक्रचूडामाण आचार्य धर्मकीर्तिकी प्रखर ___५१ शास्त्रवार्तासमुच्चय, बम्बई ( दे. ला. जैनपुस्तको- प्रतिभा और प्राञ्जल लेखिनीने भारतके तत्कालीद्धार फंड ) पृ. ३५४. न सब ही दर्शनोंके साथ जैनधर्मके ऊपर भी प्रचण्ड ५२ अनेकान्तजयपताकाकी तरह इस ग्रंथपर भी हरिभ- आक्रमण किया था। इस लिये हरिभद्रने, जहां द्रने स्वयं एक संक्षिप्त व्यख्या लिनि है-जो उपलब्ध है। कहीं थोडासा भी मौका मिल गया षहीं पर धर्म Aho! Shrutgyanam Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक१] हरिभद्र सूरिका समय-निर्णय । कीर्तिके भिन्न भिन्न विचारोंकी सौम्यभाव पूर्वकपरंतु तदसत् परमार्थेन यथा सङ्कल्पितं तया ॥ मर्मान्तक रीतसे चिकित्सा कर, जैनधर्म पर किये (वही प्रति पृ. ३९) गये उनके आक्रमणोंका सुद सहित बदला चुकवा (६) तथा चोक्तम् (न्यायविदा वार्तिके )लेनेकी सफल चेष्टा की है । हरिभद्रने धर्मकीर्तिका । विशेष कर न्यायवादी' के पाण्डित्यप्रदर्शक विशे नीलपीतादियज्ज्ञानाद् बहिर्वदवभासते । षणसे उल्लेख किया है और कहीं कहीं पर उनके __ तन्न सत्यमतो नास्ति विज्ञेयं तत्त्वतो बहिः ॥ बनाए हुए हेतुबिन्दु' और 'वार्तिक' आदि ग्रंथोंका। तदपेक्षया (क्षा ? ) च संवित्तमता या कर्तृरूपता। भी नामस्मरण किया है । यथा साऽप्यतत्त्वमतः संविदद्वयति विभाव्यते ॥ (१) उक्तं च धर्मकीर्तिना 'न तत्र किश्चिद (वही प्रति पृ. ५४) भवति न भवत्येव केवल , मिति वार्तिके। (७)एवं च यदाह न्यायवादी-(धर्मकीर्तिः )(अनेकां. यशोविजय जैनग्रंथमाला, पृ. ९०) बीजादगुरजन्मामेधूमात्सिद्धिरितीदृशी। (२)आह च न्यायवादी (धर्मकीर्तिर्वार्तिके )-५३ बाह्याश्रियिणी यापि कारकज्ञापकस्थितिः ॥ न प्रत्यक्षं कस्यचित् निश्चायकं, तद् यमपि सापि तद्रूपनि सास्तथा नियतसङ्गमाः । गृह्णाति तन्न निश्चयेन, किं तर्हि ? तत्प्रतिभासेन । बुद्धीराश्रित्य कल्प्येत यदि किंवा विरुद्धयते । (पृ. १७७.) इत्यादि तदसांप्रतमिति दर्शितं भवति । यदाह न्यायवादी (धर्मकीर्तिर्वार्तिके ) (वही प्रति पृ.५७) (३) 'प्रत्यक्षं कल्पनायोढं प्रत्यक्षेणैव सिद्धयति । (८) ग्राह्यग्राहकभावलक्षणएव तयोः प्रतिबन्ध इति प्रत्यात्मवेद्यः सर्वेषां विकल्पो नाम संश्रयः॥ चेत्, न, अस्य धर्मकीर्तिना-(भवत्तार्किकचूडामसंहृत्य सर्वतश्चिन्तां स्तिमितेनान्तरात्मना। णिना)-मनङ्गीकृतत्वात् ।। स्थितोऽपि चक्षुषा रूपमीक्षते साऽक्षजा मतिः॥ (वही प्रति पृ. ६०) पनि किमिटा (९) यच्चोक्तमेतेन कारणानां भिन्नेभ्यः स्वभाइति वेत्ति न पूर्वोक्तावस्थायामिन्द्रियाद् गतौ ॥ TE वेभ्यः कार्यस्य भिन्ना एव विशेषा इत्येतदपि इत्यादि, तदपाकृतमवसेयम् । (पृष्ठ. २०७)। प्रत्युक्तामति । एतदप्ययुक्तं, कारणानां भिन्नेभ्यः स्वभावेभ्यः कार्यस्य तस्य तदविरोधात्, तदेकाने(४) आह च न्यायवादी (धर्मकीर्तिः )अर्थानां यच्च सामान्यमन्यव्यावृत्तिलक्षणम् । कस्वभावत्वात् तथोपलब्धेः, धर्मकीर्तिनाप्यभ्यु. पगमत्वात्, 'हेतुबिन्दौ । भिन्नस्वभावेभ्यश्चक्षुरायन्निष्ठास्त इमे शब्दा न रूपं तस्य किञ्चन ॥' दिभ्यः सहकारिभ्य एककार्योत्पत्तौ न कारण(अनेकां. अमदाबाद, पृ. ३७) भेदात्कार्यभेदः स्यात् । इत्याशक्य ' न यथास्वं (५) उक्तं च न्यायवादिना (धर्मकीर्तिना) स्वभावभेदेन तद्विशेषोपयोगतस्तदुपयोगकार्यस्वपररूपं स्वरूपेण यया संवियते धिया । भाव विशेषासङ्करात् ' इत्यादेः ( ग्रन्थात् ) एकार्थप्रतिभासिन्या भावानाश्रित्य मेदिनः ।। स्वयमेवाभिधानात्। तया संवृतनानात्वाः संवृत्या भेदिनः स्वयम् । (वही प्रति, पृ. ६६) अमेदिन इवाभान्ति भावा रूपेण केनचित् ॥ आचार्य धर्मपाल और न्यायवादी धर्मकीर्ति इन तस्या अभिप्रायवशात्सामान्यं सत् प्रकीर्तितम् ।। दोनोंमें गुरुशिष्यका सम्बन्ध था और ये ई.स. की - ७वीं शताब्दीके पूर्वार्द्ध में विद्यमान थे। चीनी प्रवासी ५३ कोसमें लिखा हुआ पाठ टीकामें उपलब्ध है। . हुएनत्सांग जब ई. स. ६३५में नालन्दाके विद्यापीढ़ Aho I Shrutgyanam Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LAAAAAAAAAAAAPARN ५० जैन साहित्य संशोधक। [ भाग १ में पहुंचा था तब उसे मालूम हुआ कि उसके अविभागोऽपि बुद्धयात्मा विपर्यासितदर्शनैः । आनेके कछ ही समय पहले, आचार्य धर्मपाल ग्राह्य-ग्राहकसावीत्तभेदवानिव लक्ष्यते ॥ जो विद्यापीठके अध्यक्षस्थान पर नियुक्त थे, निवृत्त हो गये थे। हुएनत्सांगके समय धर्मपाल इससे यह मालूम होता है कि कुमारिलने दिके शिष्य आचार्य शीलभद्र अपने गुरुके स्थान पर . ग्नाग और धर्मकीर्ति-दोनों के विचारोंकी समालोप्रतिष्ठित थे । उन्हींके पाससे हुपनत्सांगने विद्या चना की है । अतः यह सिद्ध होता है कि कुमारिल लाभ किया था। इस वृत्तान्तसे यह शात होता है धर्मकीर्ति के बाद हुए ।धर्मकीर्ति जब ईस्वी की ७ वीं कि धर्मपाल ई. स. ६०० से १५ के बीच में शताब्दीक पूचाद्धम विद्यमान थे तब कमारिल विद्यमान थे। कमसे कम उसी शताब्दीके अंतमें होने चाहिए । __ महामति धर्मकीर्ति भी धर्मपालके शिष्य थे इस कुमारिलका नामोल्लेख, जैसा कि ऊपर बतलाया लिये उनके बादके २५ वर्ष धर्मकीर्तिके अस्तित्वके गया है,हाभिद्रने किया है और हरिभद्रका नामस्ममानने चाहिए । अर्थात् ई. स. ६३५ से ६५० तक रण कुवलयमालाकथाके लिखनेवाले दाक्षिण्यचि. वे विद्यमान होंगे। इस विचारकी पुष्टिमें दूसरा न्हने। दाक्षिण्यचिन्हका समय ई. स. की ८ वीं शताब्दीका तृतीय भागनिश्चित है। अतः हारभद्रका भी प्रमाण मिलता है । तिब्बतीय इतिहास लेखक तारानाथने लिखा है कि टिबेटके राजास्रोत्संगम्पो अस्तित्व उसके प्रथमार्धमें या मध्यम-भाग में जो ई. स. ६१७ में जन्म था और जिसने ६५९-९८ मानना पडेगा। इस प्रकार, भर्तृहरि और कुमारिल ' के कालक्रमसे विचारा जाय; अथवा धर्मकीर्ति तक राज्य किया था, उसके समयमें आचार्य धर्मकीर्ति तिब्बतमें आये थे। इस उल्लेखसे ज्ञात होता है । और कुमारिलके कालक्रमसे विचारा जाय-दोनों गणनासे हरिभद्रका ८ वीं शताब्दी ही में-फिर कि हुएनत्सांग जब नालंदाके विद्यापीठमें अभ्यास : चाहे उसके आरंभमें या मध्यम-होना निश्चित करता था तब धर्मकीर्ति बहुत छोटी उम्रके होंगे। होता हैं। इस लिये उसने अपने प्रवास-वृत्तांतमें उनका । नामोल्लख नहीं किया। परंतु हुएनत्सांगके बादके ___इसी तरहका, परंतु इनसे भी विशिष्ट, और एक चीनी यात्री इत्सींगने-जिसने ई. स. ६७१-६९५ हरिभद्र सरिने ३३३६ श्लोक प्रमाण संस्कृत टीका प्रमाण है । नन्दीसूत्र नामक जैन आगम ग्रंथ ऊपर तक भारतमें भ्रमण किया था-अपने यात्रावर्णनमे लिखी है। इस टीकामे, (जिस तरह आवश्यकसूलिखा है कि दिग्नागाचार्यके पीछे धर्मकीर्तिने तिन की टीकामें, आवश्यकचूर्णिमेसे शतशः प्राकृत न्यायशास्त्रको खूब पल्लवित किया है । इससे जाना पाठ उद्धृत किये हैं वैसे) उन्होंने बहुतसी जगह, जाता है कि इत्सींगके समयमें धर्मकीर्तिकी प्रसिद्ध इसी सत्र पर जिनदास महत्तरकी बनाई हुई चूर्णि खूब हो चुकी थी । अतः इन सब कथनोंके मेलसे धर्मकीर्तिका अस्तित्व उक्त समयमें (ई. स. ६३५ नामक प्राकृत भाषामय पुरातन व्याख्यामेंसे जैसेके वैसे,बडे लंबे लंबे अवतरण दिये हैं । जिनदास महत्त६५०) मान लेनेमें कोई आपत्ति नहीं है। रने नन्दीचूर्णि शक संवत् ५९८ (= विक्रम संवत् ___ अध्यापक का. बा. पाठकने अपने ‘भर्तृहरि और कुमारिल' नामक निबन्धमें लिखा है कि-'मी. ७३३% ई.स. ६७६ ) में समाप्त की थी। इस सम यका उल्लेख, इस चूर्णिके अन्तमें स्पष्ट रूपसे इस मांसाश्लाकेवातर्कके शून्यवाद-प्रकरणमें कुमारिलने बौद्धमतके 'आत्मा बुद्धिसे भेदवाला दिखाई प्रकार किया हुआ है: 'शकराज्ञः पञ्चपु वर्षशतेषु व्यतिक्रान्तेषु अष्टदेता है ' इस विचारका खण्डन किया है । श्लोकवार्तिककी व्याख्यामें इस स्थान पर सुचरितामश्र- : नवतिषु नन्धध्ययनचूर्णिः समाप्ता। ' ने धर्मकीर्तिका निम्न लिखित श्लोक, जिसको ५४ नन्दीसूत्रचूर्णि, डेक्कन कालेज पुस्तक संशंकराचार्य और सुरेश्वराचार्यने भी लिखा है,। ग्रह, नं, ११९५, सन् १८८४-८७. चारवारंवार उद्धृत किया है। '' पांच सौ वर्ष पहले के किसी एक : जन विद्वान्ने Aho! Shrutgyanam Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ हरिभद्र सूरिका समय निर्णय । उदाहरणके लिये, हरिभद्रसूरिने नन्दीचूर्णिमेसे पुस्तक, नं. ११९७, सन् १८८४-८७ पृष्ठ ५.) जो पाठ अपनी टीकामे उद्धृत किये हैं उनमेंसे एक नन्दीसूत्रकी बृहट्टीकामें, आचाराङ्गसूत्र विषयक हो पाठ यहां पर लिख देते हैं। व्याख्यानमें, मलयगिरि सूरिने 'तथा चाह चूर्णिकृत्.' . इस सूत्रके प्रारंभमे जो स्थविरावली प्रकरण है लिखकर, निम्न लिखित पाठ, नन्दीचूर्णिमेसे उसकी ३६ वीं गाथा की, जिसमें 'खंदिलायरिय' उद्धृत किया हैकी प्रशंसा है, व्याख्या हरिभद्रने इस प्रकार दो सुयक्खंधा पणवीसं अज्पयणाणि एवं लिखी है। (मूल गाथा-) आयारग्गसहियस्स आयारस्स पमाणं भणियं, ' जेसि इमो अणुओगो पयरइ अन्जावि अङ्कभरहम्मि। अठारसपयसहस्सा पुण पढमसुयक्खंधस्स नवयंभचे. बहुनयरनिग्गयजसे ते वंदे खंदिलायरिए॥ रमइयस्स पमाणं, विचित्तअत्थनिबद्धाणि य सुत्ताणि, व्याख्या-येषांमनुयोगः प्रचरति, अद्यापि गुरूवएसओ तेर्सि अत्थो जाणियन्वो ति।' अर्धभरते वैताढ्यादारतः । बहुनगरेषु निर्गतं प्रसृतं नन्दीटीका, ( मुद्रित पृ. २११) प्रसिद्धं यशो येषां ते बहुनगरनिर्गतयशसः, तान् यही पाठ, हरिभद्रसूरिने भी अपनी टीकामें वन्दे । सिङ्घ ( सिंह ) वाचकशिष्यान् स्कन्दिलाचा- अविकलरूपसे उद्धृत किया हुआ है । (देखो, डे. योन् । 'कहं पुण तेस अणओगो! उच्यते- पु पृ. ७६) । ऐसे ही और भी कई जगह इस बारससंवच्छरिए महंते भिक्खे काले भत्तटठा अण्ण- प्रकारके पाठ उद्धृत हैं । इससे यह बात निश्चित ण्णतो हिंडियाणं गहणगुणणणुप्पेहाभावाओ विप्पणठे हुई कि हरिभद्रसूरि, शक संवत् ५९८ (वि. सं. ० ७३३-ई. स. ६७६ ) से बाद ही में किसी समयमें ॥ सुसिक्स काल जाए महराए महत साधु- हुए हैं। गाथामें बतलाये मताबिक विक्रम संवत समुदए खंदिलायरियप्पमुहसंघेण जो जं संभरइ ति ५८५ में, अथवा, दूसरे उल्लेखों में लिखे मुजब, वी० एवं संघडियं कालियसुयं । जम्हा एयं महुराए कयं सं० १०५५ में नहीं हुए । चूर्णिके बने बाद कमसे तम्हा माहुरी वायणा भण्णइ । सा य खंदिलायरि- कम ५० वर्ष अनंतर ही हरिभद्रने अपनी टीका यसम्मत ति काउं तस्संतिओ अणओगो भण्णइ । लिखी होनी चाहिए । और इस लिये, इस हिसाबअन्ने भणंति जहा, सुयं ण णटुं। तम्मि दभिक्खे से भी उनका समय वही ईस्वीकी ८वीं शताब्दी काले जे अन्ने पहाणा अणुओगधरा ते विणठा । एगे " र निश्चित होता है। खंदिलायरिए संधिरें (1), तेण महुराए पणो अणओगो इस प्रकार, भिन्न भिन्न प्रमाणोंसे हमने यह तो पवत्तिओ त्ति माहुरी वायणा भण्णइ । तस्संतिओ अ सिद्ध कर दिखाया है, कि हरिभद्रसूरि प्राकृत अणुओगो भण्णइ ।। गाथा आदिके लेखानुसार, विक्रमकी छठी शताब्दीमें नहीं हुए परंतु आठवीं शताब्दीमें हुए हैं। परंतु (नन्दी टीका, डेक्क० पु० पृ.१३) इससे यह निश्चित नहीं हुआ कि, इस शता. इस अवतरणमें जितना प्राकृत पाठ है वह सारा हरिभद्रसूरिने चूर्णिमें ही से लिया है। क्यों ब्दीके कौनसे भागमें--कबसे कब तक--वे विद्यकि चूर्णिमे अक्षरशः यही पाठ विद्यमान है। (देखो. मान थे ?। कुवलयमाला कथाके आन्तम (प्रशस्ति-) डेक्कन कालेज संगृहीत, नन्दीचूर्णिकी हस्तलिखित ' लेखका ध्यानपूर्वक निरीक्षण करनेसे इस प्रश्नका " भी यथार्थ समाधान हो जाता है। 'बृहट्टिप्पणिका' नामकी संस्कृतमें एक जैनग्रन्थसूचि जैन इतिहासके रसिक अभ्यासियोंको यह सुन बनाई है जिसमें भी, इस चूर्णिका रचना-काल वि. सं.७३३ (अर्थात् शक संवत ५९८) लिखा हुआ है। यथा- कर आनंदके साथ आश्चर्य होगा कि, कुवलयमाला'नन्दीसूत्रं ७०० [ श्लोक प्रमाणं] चर्णिः ७३३ के कर्ता उद्योतनसूरि ऊर्फ दाक्षिण्यचिन्ह खुद हरिवर्षे कृता । स्तंभ विना नास्ति ।' भद्रके एक प्रकारसे साक्षात् शिष्य थे! इस कथा Aho! Shrutgyanam Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [ भाग की प्रशस्तिका वह महत्त्वका भाग, जिसमें कर्ताने शसे उस नगरीमें, उस राजाने एक जिनमंदिर स्वकीय गुरुपरंपरा आदिका परिचय दिया है, कुछ बनवाया था। उनके शिष्य देवगुप्त नामक हुए जो विस्तत होने पर भी उसे यहां पर उद्धत कर देनेके सिद्धान्तोके ज्ञाता और कशल कवि थे। उनकी लोभका हम संवरण नहीं कर सकते । प्रशस्ति इस कीर्ति आज भी जगत्में फैल रही है। उनके बाद प्रकार है सिवचन्द्र गणी महत्तर नामके आचार्य हुए। उन्होंअस्थि पयड़ा पुरीण पव्वइया नाम रयणसोहिल्ला। ने देशमेंसे (पव्वइया नगरीवाले प्रदेश से 1 ) आ. तत्थट्रिएण भुत्ता पुहई सिरितोरसाणेण ॥ कर भिल्लमाल (जिसे श्रीमाल भी कहते हैं) नगरमें तस्स गुरू हरियतो आयरिओ आसि गुत्तवंसीओ। निवास किया। उनके यक्षदत्त गणी नामक क्षमा तीए नयरीए दिन्नो जिणनिवेसो तहिं काले॥ श्रमण गुणधारक प्रसिद्ध शिष्य हुए जिनके अनेक तिस्स बहकलाकसलो सिद्धन्तवियाणभो कई दक्खो। शिष्योने गुजरात देशमे देवमांदर (जिनमंदिर) आयरियदेवगुत्तो अज्जवि विज्जरए कित्ती (?)॥ बनवा कर उसकी शोभा बढाई । इनके शिष्य आसिवचन्दगणी अह मयहरो त्ति सो एत्थ आगओ देसा। श्रमण हुए जिनके मुखका दर्शन करके अभव्य जीव गासवप्प नगरमें रहनेवाले वडेसर नामक क्षमा सिरिभिल्लमालनयरम्मि संठिओ कप्यरुक्खो व्व ॥ भी प्रशान्त हो जाता था। वडेसरके तत्तायरिय तस्स खमासमणगुणो नामेणं जक्खदत्तगणिनामो। नामके बडे तपस्वी और आचारधारक शिष्य हुए। सिस्सो महइमहप्पा आसि तिलोएवि पयडजसो।।५॥ इन्हीं तत्तायरियके शिष्य दाक्षिण्याचन्ह हुए, जितस्स य सीसा बहुया तववीरियलद्धचरणसंपण्णा । न्होंने हीदेवीके दर्शनसे प्रसन्न हो कर इस कुवरम्मो गुज्जरदेसो जेहिं कओ देवहरएहिं॥ लयमाला कथाकी रचना की। आगासवप्पनयरे बड़ेसरो आसि जो खमासमणो। इस प्रकार इन गाथाओंमे, अपनी मूल पूर्व गुरुतस्स महदसणे च्चिय अवि पसमा जो अहव्वोवि॥ परंपराका जिकर करके कथाकारने फिर अनन्तरको तस्स य आयारधरो तत्तायरिओत्ति नाम सारगणो। ३ (११-१३) गाथाओंमें अपने विशिष्ट उपकारी गुरुओं-पूज्योंका सविशेष उल्लेख कर, उनके प्रति आसि तवतेयनिज्जियपावतमोहो दिणयरो व्व ॥ ॥ अपनी कृतज्ञता प्रकट की है। इस गाथा-कुलकका जो दूसमसलिलपवाहवेगहीरन्तगुणसहस्साण । अर्थ इस प्रकार हैसोलंगविउलसालो लग्गणखंभो व्व निकंपो ॥ 'इच्छित फलके देनेवाले, और कीर्तिरूप कुसुमोसे सीसेण तस्स एसा हिरिदेवीदिन्नदसणमणेण । अलंकृत होनेके कारण नवीन कल्पवृक्षके समान रइया कुवलयमाला विलसिरदक्खिन्नइंधेण ॥१०॥ दीखाई देनेवाले, आचार्य वीरभद्र तो जिसके सिदिनजहिच्छियफलओ बहुकित्तीकुसुमरेहिराभोओ। द्धान्तोके पढानेवाले गुरु हैं, और जिन्होंने अनेक आयरियवीरभद्दो अवा (हा ) वरो कप्परुक्खो व्व ग्रन्थोंकी रचना कर समस्त श्रुत (आगमों) का सो सिद्धन्त [म्मि] गुरू, पमाण नाएण (अ)जस्स हरिभद्दो " सत्यार्थ प्रकट किया है वे आचार्य हरिभद्र जिसके प्रमाण और न्यायशास्त्रके सिखानेवाले गुरु हैं। बहुगन्थसत्थावत्यरपयड़ समत्तसुन सच्चत्या ॥ तथा, क्षत्रियवंशोत्पन्न वडेसर नामक राजाका जो राया [य] खत्तियाणं वसे जाओ वडेसरो नाम । पुत्र है और उद्योतन जिसका मूल नाम है उसने तस्सुज्जोयणनामो तणओ अह विरइया तेण ॥ यह कथा निर्मित की है।' इन गाथाओंमेंसे, प्रथमकी १० गाथाओंमें कथा- इस गाथाकुलकमें हरिभद्रसूरिके लिये बहु ने अपनी मल गरुपरंपराका वर्णन दिया है ग्रन्थ प्रणेतृत्व' और 'प्रमाण न्यायशास्त्रविषयक जिसका तात्पर्य यह है:-पहले हरिदत्त नामके गुरुत्व' के विषेशण जो साभिप्राय प्रयुक्त किये एक गुप्त वंशीय आचार्य हुए। वे पव्वइया पुरी के गये हैं उनसे विचारवान् विद्वान् स्पष्ट जान सकते तोरसाण नामक राजाके गुरु थे और उनके उपदे- हैं कि, कथाकर्ता यहां पर जिन हरिभद्रका स्मरण Aho! Shrutgyanam Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक १] करते हैं, वे, वे ही हरिभद्र सूरि हैं जिनको लक्ष्य कर प्रस्तुत प्रबन्धके लिखनेका परिश्रम किया गया है । क्यों कि इनके सिवा ' अनेक ग्रन्थोंकी रचना कर समस्त श्रुतका सत्यार्थ प्रकट करनेवाले' दूसरे कोई हरिभद्र जैन साहित्य या जैन इति हासमें उपलब्ध नहीं होते । अतः इससे यह अंतिम निर्णय हो जाता है कि महान् तत्त्वज्ञ आचार्य हरिभद्र और कुवलयमाला कथाके कर्ता उद्योतनसूरि ऊर्फ दाक्षिण्यचिन्ह दोनों (कुछ समय तक तो अवश्यही) समकालीन थे। इतनी विशाल ग्रन्थराशि लिखनेवाले महापुरुषकी कमसे कम ६०-७० वर्ष जितनी आयु तो अवश्य होगी । इस कारण से, लगभग ईस्वीकी ८ वीं शताब्दीके प्रथम दशकर्मे हरिभद्रका जन्म और अष्टम दशकमै मृत्यु मान लिया जाय तो वह कोई असंगत नहीं मालूम देता । इस लिये, हम ई. स. ७०० से ७७० (विक्रम संवत् ७५७ से ८२७) तक हरिभद्र सूरिका सत्ता- समय स्थिर करते हैं । परिशिष्ट । 10:1 १ हरिभद्र सूरिका समय-निर्णय । ५३ दार्शनिक विषयोंकी आलोचना करनेवाला 'तत्त्वसंग्रह ' नामक एक प्रौढ ग्रन्थ बनाया है । इस ग्रन्थ पर पञ्जिका नामकी एक टीका भी उन्हींके समकालीन नालन्दा -विद्यापीठके तंत्रशास्त्राध्यापक आचार्य कमलशीलने उसी समय में लिखी है । इस सटीक थका प्राचीन हस्तलेख हमने गुजरातकी पुरातन राजधानी पाटनके प्रसिद्ध जैनपुस्तकभांडागार में देखा है । " प्रस्तुत निबन्ध लिखनेके समय यह ग्रंथ हमारे सम्मुख न होनेसे यह तो हम नहीं कह सकते कि हरिभद्रने जो शान्तिरक्षितका उल्लिखित श्लोकाई उद्धृत किया है वह इसी तत्त्वसंग्रहका है या अन्य किसी दूसरे ग्रन्थका । परन्तु इतना तो हमें विश्वास होता है कि यह श्लोका होना चाहिए इन्हीं शान्तिरक्षितकी किसी कृतिमेका । ऐसी स्थिति में, डॉ. सतीशचन्द्र वि. का लिखा हुआ शान्तिरक्षितका समय यदि ठीक है तो हरिभद्र और शान्तिरक्षित दोनों समकालीन साबित होते हैं । 9 हरिभद्र और शांतिरक्षित । . शास्त्रवार्तासमुच्चयके चतुर्थ स्तबकके निम्न लिखित श्लोक में हरिभद्रने बौद्ध पण्डित शान्तिर क्षितके एक विचारका प्रतिक्षेप किया है । यथाएतेनैतत्प्रतिक्षिप्तं यदुक्तं सूक्ष्मबुद्धिना । ' नासतो भावकर्तृत्वं तदवस्थान्तरं न सः ॥ इस श्लोक की स्वोपज्ञ टीका में 'सूक्ष्मबुद्धिनाशान्तिरक्षितेन ' ऐसा निर्देश कर स्पष्टरूपसे शान्ति रक्षितका नामोल्लेख किया | डॉ. सतीशचन्द्र विद्याभूषणने अपनी ' मध्यकालीन भारतीय न्यायशास्त्रका इतिहास' नामक पुस्तक में (पृ. १२४ ) आचार्य शान्ति (न्त ) रक्षितका समय ई. स. ७४९ के आसपास स्थिर किया है । इन शान्तिर क्षितने, हरिभद्रके शास्त्रवार्तासमुच्चयके समान १ देखो, शास्त्रवार्तासमुच्चय, (दे. ला.पु. मुद्रित.) ११४० कुछ विद्वान् ऐसे समकालीन पुरुषोंको लक्ष्य कर ऐसी शंका किया करते हैं कि-उस पुरातन समयमै आधुनिक कालकी तरह मुद्रायंत्र, समाचारपत्र और रेल्वे आदि अतिशीघ्रगामी वाहतो वगैरह जैसे साधन नहीं थे कि जिनके द्वारा कोई व्यक्ति तथा उसका लेख या विचार तत्काल सार देशमें परिचित हो जाय । उस समय लिये किसी विद्वान्का अथवा उसके बनाये हुए ग्रंथका अन्यान्य विद्वानोंको परिचय मिलने में कुछ न कुछ कालावधि अवश्य अपेक्षित होती थी। इस विचारसे, यदि शान्तिरक्षित उक्तरीत्या ठीक हरिभद्रके समकालीन ही थे तो फिर हरिभद्र द्वारा उनके ग्रंथोक्त विचारोंका प्रतिक्षेप किया जाना कैसे संभव माना जा सकता है ? इस विषय में हमारा अभिप्राय यह है कि यह कोई नियम नहीं है, कि, उस समय में समकालीन विद्वानोंका एक दूसरे संप्रदायवालोंमें तुरन्त परिचय हो ही नहीं सकता था । यह बात अवश्य है कि आजकल जैसे कोई २ यह ग्रंथ बडौदाराज्यकी ओरसे प्रकाशित होनेवाली संस्कृतग्रन्थमाला में छरनेके लिये तैयार हो रहा है । Aho! Shrutgyanam Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [भाग १ व्यक्ति या विचार चार छह महिनेहीमें मुद्रालयों मीयतेऽनेनेति मानं परिच्छिद्यत इत्यर्थः ।अनुश और समाचारपत्रोंके द्वारा सर्वविश्रुत हो जाता ब्दः पश्चादर्थे, पश्चान्मानमनमानम् । पक्षधर्मग्रहणसम्बहै, उतनी शीघ्रताके साथ उस समयमे नहीं हो न्यस्मरणपूर्वकमित्यर्थः। वक्ष्यति च "त्रिरूपाल्लिङ्गाल्लिपाता था । परंतु ५-१० वर्ष जितनी कालावधिमे ङ्गिनि ज्ञान ] मनुमानम् ।" तो उस समयमें भी उत्तम विद्वान् यथेष्ट प्रसिद्धि ' प्राप्त कर सकता था। इसका कारण यह है कि इस अवतरणके अन्त में जो वक्ष्यति' क्रिया लिख उस समय जब कोई ऐसा असाधारण पण्डित कर “त्रिरूपाल्लिङ्गाल्लिङ्गिनि ज्ञानमनुमानम् ।" यह तैयार होता था तो फिर वह अपने पाण्डित्यका सूत्र लिखा है उस पर किसी एक पुरातन पण्डिपरिचय देनेके लिये और दिग्विजय करनेके निमित्त तने निम्न लिखित टिप्पणी लिखी है:देश-देशान्तरोंमें परिभ्रमण करता था और इस नन्वेतत्सूत्रं धर्मोत्तरीयं न तु प्रकृतशास्त्रसत्कम्। तरह अनेक राजसभाओंमें और पण्डित-परिषदोंमें एतच्छास्त्रसत्कमेतत्सत्रम्--- लिडं पुनरित्यादि ।' उपस्थित हो कर वहांके अन्यान्य विद्वानोंके साथ तत्कथं वक्ष्यति च ' इति प्राच्यते । सत्यमेतत् । यद्यशास्त्रार्थ या वादविवाद किये करता था । इसी तरह प्यत्रैवं विध सत्रं नास्ति तथा [पि धर्मोत्तरीयसूत्रमजब कोई विद्वान् किसी विषयका कोई खास नवीन .. और अपूर्व ग्रंथ लिखता था तो उसकी अनेक NG प्यत्र सूत्रोक्तानुमानलक्षणाभिधायिकमेवेत्यर्थतोऽत्रत्यप्रतियां लिखवा कर प्रसिद्ध पुस्तकभांडागारों, धमात्तरायसूत्रयाः My धर्मोत्तरीयसूत्रयोः साम्यमेवेत्यर्थापेक्षया वक्ष्याति ' इति राजमन्दिरों और धर्मस्थानों में तथा स्वतंत्र विद्वा. व्याख्ययमिति न विरोधः । नोंके पास भेंट रूपसे या अवलोकनार्थ भेजा करता इस टिप्पणीका आशय यह है कि व्याख्याकारने था । इस लिये प्रख्यात विद्वानको अपने जीवन काल जो ऊपरके अवतरणमें " त्रिरूपालिङ्गाल्लिङ्गिनि ही में यथेष्ट प्रसिद्धि प्राप्त कर लेनमें और उसके सामनमानस " यह सत्र लिखा है उसके स्थान में बनाये हुए ग्रंथर दूरोंके द्वाग आलोचन-प्रत्यासोचनके किय जानम कोई आपत्ति नहीं है। लिङ्गमुनास्त्ररूपम्' यह सूत्र लिखना चाहिए। क्यों कि वह सूत्र तो धर्मोत्तर आचार्यका बनाया हुआ है। दि ग्नागका नहीं दिग्नागका तो यहीपिछला सूत्र है।ऐसी हरिभद्र और धर्मोत्तर । स्थिति होने पर, यहां पर जोधर्मोत्तरीय सूत्र लिखा गया है उसका समाधान यो कर लेना चाहिए, कि दिग्नागाचार्य रचित 'न्यायप्रवेश-प्रकरण' ऊपर . हरिभद्रने शिष्यहिता नामकी एक संक्षिप्त और स्फुट पर धर्मोत्तरका सूत्र भी प्रत सूत्रानुरूप ही अनु ८ मानका लक्षण प्रदर्शित करता है, इस लिये इन व्याख्या लिखी है । इस व्याख्याके प्रारंभके 8 दोनों में परस्पर. अर्थसाम्य होनेसे हरिभद्रने जो भागमें जहां ' अनुमान' शब्द की व्युत्पत्ति और (कदाचित् विस्मृतिके कारण ? ) धर्मोत्तरका सूत्र उसका लक्षण लिखा है वहां एक उल्लेख खास ध्यान लिख दिया है तो उसमें कोई ऐसा विशेष विरोध खींचने लायक है । वह उल्लेख इस प्रकार है:- नहीं दिखाई देता। यह व्याख्या सेटपीटर्सबर्ग ( अब, पेट्रोग्राड ) से प्रकट टिप्पणीकारके इस समाधानसे न्यायशास्त्रक होने वाली Bibliotheca Buddhica में छप रही है। अभ्यासियोंका तो समाधान हो जायगा परंतु इतिहाइसके बारे में विशेष वृत्तान्त जानने के लिये, 'जैनशासन' सशास्त्रके अभ्यासियोंका नहीं। ऐतिहासिकोंके नामक पत्रके दीपावलीके खास अंकमें छपा हुवा डा. लिये तो इससे एक नया ही प्रश्न ऊठ खडा मिगनीका Dignaga's Nyayapravesas and Haribhadra's Comrnntary on it नामक २ डेक्कनकालेज पुस्तकालयमें की हस्तलिखित प्रति. नं. निबन्ध देखना चाहिए। ७३०, १८७५-७६, पृ. २. Aho! Shrutgyanam Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक १] हरिभद्र सूरिका समय-निर्णय । होता है । टिप्पणीलेखकके कथनानुसार यदि विरोधी सिद्ध किया गया है । वादी देवसूरीके "त्रिरूपालिङ्गाल्लिङ्गिनि ज्ञानमनुमानं " यह सूत्र तद्विषयक सब लेखांश इस प्रकार है:-- धर्मोत्तरके बनाये हुए किसी ग्रंथमेका है तो यहां पर (१) अत्राह धर्मोत्तरः-लक्ष्यलक्षणभावविधायह प्रश्न उपस्थित होता है कि यह धर्मोत्तर कौन और नवाक्ये लक्ष्ममनद्य लक्षणमेव विधीयते । लक्ष्य हि कब हुए। धर्मकीर्तिके बनाये हुए न्यायबिन्दु नामक ग्रं- प्रसिद्धं भवति ततस्तदनुवाद्यम्, लक्षणं पुनरप्रसिद्धथऊपर टीका लिखनेवाले धर्मोत्तरका नाम विद्वानामे मिति तद्विधयम् । अज्ञातज्ञापन विधिरित्यभिधानात् । प्रसिद्ध है। प्रमाणपरीक्षा, अपोहप्रकरण, परलोक-. - सिद्धे तु लक्ष्यलक्षणभावे लक्षणमनूद्य लक्ष्यमेव वि. सिद्धि, क्षणभंगसिद्धि और प्रमाण ? ] विनिश्च यव्याख्या आदि ग्रंथ भी उनके बनाये हुए कहे जाते पास शत। धीयते इति । (स्याद्वादरत्नाकर, पृ. १०, ). (स्याद्वादरत्नाकर,पृ. १०, . हैं। म. म. सतीशचन्द्र विने अपने पूर्वोक्त इति- (२) साधो ! सौगत ! भूभर्तुर्धर्मकीनिकेतने। हास में (पृ. १३१) इन धर्मोत्तरका समय ई. स. व्यवस्थां कुरुषे नूनमम्थापितमहत्तमः॥ ८४७ के आसपास स्थिर किया है । यदि यह समय स हि महात्मा (धर्मकीर्तिः) विनिश्चये (न्यायविठीक है तो फिर हरिभद्र लिखित उक्त सूत्रके रच- निश्चये ) प्रत्यक्षमेकं, न्यायबिन्ती तु प्रत्यक्षात यिता धर्मोत्तर, इन प्रसिद्ध धर्मोत्तरसे भिन्न-कोई । द्वे अप्यप्रसाध्यैव तल्लक्षणानि म म । दूसरे ही प्राचीन धर्मोत्तर--होने चाहिए । क्यों कि शब्दानित्यत्वसिद्धये कृ कर * यमुपन्या :, हरिभद्रका देहविल 1८ ई० की वीं शताब्दीके तीसरे से पादमे हो चूका होगा यह हमने सप्रमाण सिद्ध पश्चात् तात्साद्धमाभदधानोऽपि न लाम्य तामनकरही दिया है। मन्यसे इति स्वाभिमानमात्रम् । अपि च प्रत्यक्षलबौद्ध मतमें धर्मोत्तर नामसे प्रसिद्ध दो आचार्य क्षणव्याख्यालक्षणे 'लक्ष्यलक्षणभावविधानवाक्ये' हो गये हैं ऐसा प्रमाण महान् जैन तार्किक विद्वान् इन्यादिना लक्षणस्यैव विधिमभिधित्से विधेरेवापरा वादी देवसूरिके स्याद्वादरत्नाकर नामक प्रतिष्ठित धान्न बुद्धः, यतो न्यायविनिश्चयटीकायां स्वार्थानुमातर्कग्रंथसे मिलता है। इस ग्रंथके प्रथम परि- नस्य लक्षणे ' तत्कथं त्रिरूपलिङ्गग्राहिण एव दर्शनम्य च्छेदके " स्वपरव्यवसायि ज्ञान प्रमाणम् ।" इस नानुमानत्वप्रसङ्गः । इति पर्यनुयुञ्जान · एतदेव सादूसरे सूत्रकी व्याख्याने 'लक्ष्यलक्षणभाववाचक' मर्थ्यप्राप्त दशयति यद्नुमेयेऽर्थे ज्ञानं तत्स्वार्थमिति' शब्दोंके विधानाविधानकी मीमांसा करते हुए शुरू इत्यनुमन्यमानश्चानुमापयसि स्वयमेव लक्ष्यस्यापि विधिही में धर्मोत्तरके तद्विषयक विचारोंकी आलोचना की है । ग्रंथकर्ताने स्वयं इन धर्मोत्तरको, धर्मकीर्तिके " म् । स्पष्टमेवाभिदधासि च न्यायबिन्दुवृत्तौ एतस्यैव 'न्यायविनिश्चय' और न्यायबिन्दु' नामक प्रमाण- लक्षणे, 'त्रिरूपाच्च लिङ्गाद्यदनुमेयालम्बनं ज्ञानं ग्रंथोंके व्याख्याता बतलाये हैं और उनकी की हुई तत्स्वार्थमनुमानमिति । (देखो, न्यायविन्दुटीका,पिटर्सउन व्याख्याओंमेसे कुछ अवतरण भी उद्धृत किये नसम्पादित, पृ. २१) विनिश्चयटीकायामेव च पराहैं । फिर इन धर्मोत्तर को 'वृद्धधर्मोत्तरानुसा- र्थानुमानलक्षणे · त्रिरूपस्य लिइन्स्य यदाख्यानं तत्परी' (वृद्ध धर्मोत्तरके विचारोंका अनुसरण करने रार्थमनमानमिति ।' च व्याचक्षाण इत्यक्षुण्णं ते वैच. वाले ) तथा 'वृद्धसेवाप्रसिद्ध ' (वृद्ध [धोत्तर क्षण्यमिति । की सेवा करनेसे प्रसिद्धि पाने वाले) ऐसे विशेषणों ( स्याद्वादरत्नाकर, पृ. १०) से सम्बोधित कर इन्हें किसी वृद्ध धर्मोत्तरके अनुयायी बतलाये हैं। और अन्तमें इनके विचार (३ ) अपि च भवद्भवनसूत्रणासूत्रधारो धर्मकीविधानसे उन वृद्ध धर्मोत्तरके तद्विषयक विचारोंका तिरपि ' न्यायविनिश्चयस्याद्य-द्वितीय-तृतीय-परि. खण्डित होना बतला कर, इनके कथनको स्वमत- च्छेदेषु- प्रत्यक्षं कल्पनापोढमभ्रान्तमिति ॥ १॥" Aho! Shrutgyanam Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [भाग १ 'तत्र स्वार्थ त्रिरूपालिङ्गमोऽर्थदृगिति ॥ २॥ , ग्रंथोंके टीकाकार धर्मोत्तर नहीं परंतु उनके पूर्वज 'परार्थमनुमानं तु स्वदृष्टार्थप्रकाशनमिति ॥ ३॥' वृद्धधर्मोत्तर होने चाहिए। नहीं तो फिर इन अर्वात्रीणि लक्षणानि 'तिमिराशभ्रमण नौयानसङक्षो. चीन धर्मात्तरका समय कमसे कम १०० वर्ष जि तना पीछे हटाना चाहिए। भाद्यनाहितविभ्रममविकल्पकं ज्ञानं प्रत्यक्षमिति ॥१॥' धनाहितावब्रममावकल्पक ज्ञान प्रत्यक्षामाता। परंतु इन प्रसिद्ध धर्मोत्तरके, हरिभद्र के पूर्वग त्रिलक्षणाल्लिङ्गाद्यदनुमेयेऽर्थे ज्ञानं तत्स्वार्थमनुमानमि- न होने में एक इतर प्रमाण भी प्राप्त होता है। धर्मो. ति ॥ २॥' ' यथैव हि स्वयं त्रिरूपाल्लिङ्ग-तो त्तर रचित न्यायबिन्दुटीकाके ऊपर मल्लवादी नाम लिङ्गिनि ज्ञानमुत्पन्नं तथैव परत्र लिङ्गिज्ञानोत्पिपाद- के एक जैन विद्वान् की टिप्पणी लिखी हुई उपलयिषया त्रिरूपलिङ्गाख्यानं परार्थमनुमानमिति ।। च ब्ध है। इस टिप्पणी के देखनेसे ज्ञात होता है कि व्याचक्षाणो लक्ष्यस्यैव विधिमकीर्तयत्. तथा ' लक्ष्य धर्मोत्तरने अपनी टीकामें कई जगह न्यायबिन्दुलक्षणभावविधानवाक्ये, इत्यपक्रम्य लक्षणमेव वि. के पूर्वकाकार विनीतदेवकी ( और साथमें शांघीयत इत्यभिदधानः कथं न स्ववचनविरोधमव. न्तिभद्रकी भी) की हुई टीकाको क्षित बतलाई है और उसका खण्डन किया है। टिप्पणी लेखबुध्यसे । कके इस बातके सूचक वाक्य कुछ ये हैं*(स्यद्वादरत्नाकर, पृ. ११. ) (४) बलदेवबलं स्वीयं दर्शयन्ननिदर्शनम् । १- सम्यग्ज्ञानेत्यादिना (१.५) विनीतदेववृद्धधर्मोत्तरस्यैवं भावमत्र न्यरूपयत् ॥ न्याख्यां दूषयति । (पृ. ३ ) (स्थाद्वादरत्नाकार, पृ. ११. ) २- हेयोऽर्थ इत्यादिना विनीतदेवस्य व्याख्या (५) वृद्धसेवापसिद्धोऽपि वन्नेवं विशतिः । दूषिता । (पृ. १३). बालवत्स्यादुपाल्लभ्यस्त्रैविद्यविदुषामयम् ॥ ३- उत्तरेण ग्रन्थेन सर्वशब्द (५.२) इत्या. तथाहि-सोऽयं वृद्धधर्मोत्तरानुसार्यप्यलीकवाचा- दिना टीकाकृतां व्याख्यां दूषयति । विनीलतया तुल्यस्वरूपयोरपि व्युत्पत्तिव्यवहारकालयोरतु. तदेवशान्तभद्राभ्यामेवमाशय व्याख्याल्यतामुपकल्पयन् बाल इवैकामप्यङ्गलिं वेगवत्तया च. तम् । (पृ. १३). चलयन् द्वयीकृत्य दर्शयतीत्येवमुपालभ्यते त्रैविद्य ४- यथार्थाविनाभावेत्यादिना ( ६. १३) कोविदैः। अनेन विनीतदेवशान्तभद्रयोयाख्या च दू(स्याद्वादरत्नाकर, पृ. १२.) षिता । (पृ. १६). ( ६ ) यच्चावाचि ' अत एवेत्यादि । तत्राय- ५- अनेन लक्ष्यलक्षणभाव दर्शयता विनीतदेवमाशयः, लक्ष्यं हि प्रसिद्धमनुवाद्यं भवतीत्यस्मा व्याख्यानं संज्ञासंज्ञिसम्बन्धरूपं प्रत्युक्तम् । द्भूतविभक्तयो द्वितीयाद्याः समुपादीयन्ते लक्षणं पुन (पृ. १७). रप्रसिद्धं विधेयमित्यतो भव्यविभक्तिः प्रथमैव प्रयुज्यत ६- तेन यद्विनीतदेवेन सामान्ययोर्वाच्यवाचकइति । सोऽयं साहित्यज्ञताभिमानात् तत्र वृद्धधर्मोत्तर भावमङ्गीकृत्य निर्विकल्पकत्वमिन्द्रियविज्ञामधरयति, स्वयं त्वेवं व्याचष्ट इति किमन्यदस्य दे- नस्य प्रतिपादितं तषितं भङ्ग्या । (पृ. वानां प्रियस्य श्लाघनीयता प्रज्ञायाः । २३-४). .. (स्याद्व दरत्नाकर, पृ. १३) ये विनीतदेव राजा ललितचन्द्र के समकालीन इन अवतरणासे स्पष्ट ज्ञात ॥ है कि धर्मो * यिलिओथिका बुद्धिका ( सेंटपिटर्सबर्ग, रशिया) में तर नामके दो आचार्य हो गये हैं । अतः हरि- प्रकाशित । भद्रने उक्त जिस धर्मोत्तरीयसूत्रको उद्धृत किया । देखो सतीशचन्द्र वि. लिखित ' मध्यकालीन भारतीय है उसके कर्ता, न्यायाबन्दु आदि धर्मकीर्तिकृत न्यायशास्त्रका इतिहास । पृ. ११९ । Aho! Shrutgyanam Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मंक १] हरिभद्र सूरिका समय-निर्णय। थे।राजा ललितचन्द्रका समय अन्यान्य अनुमानोंके संवेदने विषयप्रतिभासो युज्यते युक्त्ययोद्वारा ई, स. ७०८ के लगभग माना जाता है, अत गात् । (अनेकान्नजय पताका, पृ. ९८) एव विनीतदेवका भी वही समय मानना चाहिए। इस गणनासे, मल्लवादीके लेखानुसार विनीतदेवकी , ___ जैन दन्तकथा मुजिब इन मल्लवादीका आस्तित्व व्याख्या पर आक्षेप करनेवाले धर्मोत्तरका आस्ति- . । ईस्वीकी चौथी शताब्दीमें माना जाता है । परंतु, त्व या तो हरिभद्र के समयमें स्वीकारना चाहिए " इधर उपर्युक्त वर्णनानुसार धर्मोत्तरराचित न्यायबिन्दु -टीकाके ऊपरकी टिप्पणीके कर्ता भी मलवादी या उसके अनन्तर । ऐसी दशामें तिब्बतीय इति- . हासलेखक तारानाथके इस कथनको कि, आचार्य नामक जैनाचार्य ही ज्ञात होते हैं। आज तक जैनसा. धर्मोत्तर, काश्मीरके राजा वनपालके, जो ई. स. हित्यमें केवल एक ही मल्लवादीके होनेका उल्लेख ८४७ के आसपास राज्य करता था. सम देख गया है, इस लिये धर्मोत्तरटीका-टिप्पणीके कर्ता कालीन थे, असत्य मानने कोई कारण नहीं है। मल्लवादी और 'द्वादशारनयचक्र के कर्ता प्रसिद्ध मल्लवादी दोनों एक ही समझे जाये तो उसमें कोई आश्चर्य नहीं है । और इसी कारणसे डॉ. सती शचन्द्र वि. ने अपने निबन्ध मल्लवादीका सत्ताहरिभद्र और मल्लवादी. समय समुचितरूपसे वही लिखा है जो धर्मोत्तरके हरिभद्र और मल्लवादी आचार्यके सम्बन्धमें भी लिये स्थिर किया गया है। परस्पर इसी तरह की एक उलझन है । मल्लवादी परंतु हरिभद्र के ग्रंथम मल्लवादीका उक्त प्रकार नामसे प्रसिद्ध एक बहुत बड़े तार्किक विद्वान् जैन- स्पष्ट नामोल्लेख होनेसे, वे 'वादीमुख्य' और सुप्रधर्मके श्वेतांबर संप्रदायमें हो गये हैं। उन्होंने, जै. सिद्ध मल्लवादी तो निःसन्देह रीतिसे हरिभद्रके नधर्मका सबसे गूढ और गभीर सिद्धान्त जो नय. अस्तित्व-समयसे-अर्थात् इस्वीकी ८ वीं शताब्दी वाद कहलाता है, उस पर द्वादशारनयचक्र नामक से-पूर्व ही में हो चुके हैं । इस लिये धर्मोत्तरटीएक विशाल और प्रौढ ग्रंथकी रचना की है। हरि- काकी टिप्पणी लिखनेवाले मल्लवादीको दूसरे मल्लभद्रसरिने अपने अनेकान्तजयपताका नामक ग्रंथ में वादी समझने चाहिए और वे धर्मोत्तरके बाद दो-तीन स्थान पर उनका नामस्मरण किया है किसी समयमे हुए होने चाहिए । एवं हरिभद्रके और उन्हें वादिमुख्य' बतला कर सिद्धसेन दिवाकर ग्रंथोंसें हमें एक नये धर्मोत्तर और नये मल्लवादीका प्रणीत 'सम्मति महातर्क' के टीका लिखनेवाले पता लगता है। लिने हैं। यथा(१) उक्तं च वादिमुख्येन (टिका-मल्लवादिना सम्मतौ)- स्वपरसत्त्वव्युदासोपादानापाद्यं हरिभद्र सूरि और शंकराचार्य। हि वस्तुनो वस्तुत्वम्, अतो यद्यपि सन्न वेदान्तमतप्रस्थापक आदि शंकराचार्यके सप्ताभवतीत्यसत, तथापि परद्रव्यादिरूपेण समयके विषयमें भी हरिभद्रके समयनिर्णयसे कुछ सतः प्रतिषेधात् तम्य च तत्रामत्त्वात प्रकाश डाला जा सकता है । शंकराचार्यके समयके तत्स्वरूपसत्वानुबन्धात् न निरुपाख्यमेव : बारेमें अनेक विद्वानोंके अनेक विचार हैं। कोई तो तत् । इति प्रसज्यप्रतिषेधपक्षोदितदोषाभा- कोई महाकवि कालिदास और नृपति विक्रमादित्य उन्हें ठेठ महात्मा गौतमबुद्धके समकालीन और वः ( अनेकान्तजयपताका, काशी, पृ० ४७.) के समकालीन बतलाते हैं। कोई ईस्वीकी पहली (२) उक्तं च वादिमुख्येन (श्रीमल्लवादिना स- ॐ देखो, पूर्वोक्त, मध्यकालीन भारतीय न्यायशासका म्मतौ)-न विषयग्रहणपरिणामादृतेऽपरः इतिहास. पू. ३४-३५ । Aho! Shrutgyanam Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८ जैन साहित्य संशोधक । शताद्वी में, कोई चौथी में, कोई पांचवीं में, कोई छठी में, कोई ७ वीं में, कोई आठवीं में, कोई नववी में और यहां तक कि कोई १४ वीं जैसे बिल्कुल अर्धाचीन काल तक में भी उनका होना मानते हैं । परंतु इन सब विचारोंमेंसे हमें, हरिभद्रके साहित्यका अवलोकन करनेके बाद, प्रो. काशीनाथ बापू पाठक का विचार युक्तिसंगत मालूम देता है । उनके विचारानुसार शंकराचार्य ईस्वीकी ८ वीं शतादी अंतमें और नववीं के प्रारंभ में हुए होने चाहिए। उन्होंने एक पुरातन रूांप्रदायिक श्लोक के आधार परसे शक ७५० ( ई. स. ७८८ ) में शंकराचार्यका जन्म होना बतलाया है । इसी समयके सम्बन्ध में अन्यान्य विद्वानोंके अनेक अनुकूल-प्रतिकूल अभिप्राय जो आज तक प्रकट हुए हैं उनमें सबसे पि छला अभिप्राय प्रसिद्ध देशभक्त श्रीयुत बाल गंगाधर तिलकका, उनके 'गीतारहस्य में प्रकट हुआ है । श्रीयुत तिलक महाशयके मतले " इस कालको सौ वर्ष और भी पीछे हठाना चाहिए। क्यों कि महाभाव पन्थ के दर्शनप्रकाश नामक ग्रंथमें यह कहा है कि 'युग्मपयोधिरसान्वितशाके' अर्थात् शक संवत् ६४२ (विक्रमी संवत् ७७० ) में श्रीशंकरा [ भाग १ कि, उन्होंने अपने पूर्वमें जितने प्रसिद्ध मत और संप्रदाय प्रचलित थे उन प्रत्येक में हो जाने वाले सभी बडे बडे तत्त्वशोंके विचारों पर कुछ न कुछ अपना अभिप्राय प्रदर्शित किया है । शंकराचार्य भी यदि उनके पूर्वमें हो गये होते तो उनके विचारोंकी अलोचना किये बिना हरिभद्र कभी नहीं चुप रह सकते । शंकराचार्य के विचारोंकी मीमांसा करनेका तो हरिभद्रको खास असाधारण कारण भी हो सकता था। क्यों कि, शारीरिक भाष्यके दूसरे अध्यायके द्वितीय पादमें बादरायणके " गुहा प्रवेश किया; और उस समय उनकी आयु ३२ वर्षकी थी । अतएव यह सिद्ध होता है कि उनका जन्म शक ६१० (वि. सं. ७६५ ) में हुआ 1 ( गीतारहस्य, हिन्दी आवृत्ति, पृ. ५६४) हमारे विचारसे तिलक महाशयका यह कथन विशेष प्रामाणिक नहीं प्रतीत होता । क्यों कि शंकरा चार्य यदि ७ वीं शताद्वीमें, अर्थात् हरिभद्रके पहले हुए होते तो उनका उल्लेख हरिभद्रके ग्रंथों में कहीं न कहीं अवश्य मिलता । हरिभद्र उल्लिखित विद्वानोंकी दीर्घ नामावलि जो हमने इस लेखमें ऊपर लिखी है उसके अवलोकनसे ज्ञात होता है " 'नैकस्मिन्नसम्भवात् । ३३ । एवं चात्माऽकार्त्यम् ॥ ३४॥ न च पर्यायादप्यविरोधो विकारादिभ्यः । ३५ । अन्त्यावस्थितेश्चोभयनित्यत्वादविशेषः । ३६ । इन ४ सूत्रों पर भाष्य लिखते हुए शंकराचार्यने, जैनधर्मका मूल और मुख्य सिद्धान्त ' स्याद्वाद ( अनेकान्तवाद ), है उसके ऊपर अनेक असदाक्षेप किये हैं । हरिभद्रने ' अनेकान्तजयपताका' में अनेकान्तवाद ऊपर किये जानेवाले सब ही आक्षेपोंका विस्तृत रीतिसे निरसन किया है। इस ग्रंथमें, तथा और और ग्रंथोंमें भी उन्होंने ब्रह्माद्वैत मतकी अनेक वार मीमांसा की है। ऐसी दशामें शंकराचार्य जैसे अद्वितीय अद्वैतवादीके विचारोंका यदि हरिभद्रके समय में अस्तित्व होता ( और तिलक महाशयके कथनानुसार होना ही चाहिए था ] तो, फिर उनमें सङ्कलित अनेकान्तवादपरक आक्षेपोका उत्तर दिये विना हरिभद्र कभी नहीं मौन रहते । इस लिये हमारे विचार से शंकराचार्यका जन्म हरिभद्रके देहविलयके बाद, अर्थात् प्रो. पाठकके विचारानुसार शक ७९० में होना विशेष युक्ति संगत मालूम देता है । Aho ! Shrutgyanam Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक१] हरिषेणकृत कथाकोश। हरिषेणकृत कथाकोश। [लेखक-श्रीयुत पं. नाथूरामजी प्रेमी, भूतपूर्वसंपादक, जैन हितैषी।] दिगम्बर और श्वेताम्बरसम्प्रदायके विद्वानों ट भी संभवतः द्रविड देशका ही नामान्तर है। द्वारा अनेक कथाकोश रचे गये हैं; परंतु अभी इस कथाकोशमें ही भद्रबाहु-कथानकमें लिखा तक जितने कथाकोश उपलब्ध हुए हैं, वे अपे- है:क्षाकृत अर्वाचीन हैं-ग्यारहवीं शताब्दीके पहलेका अनेन सह संघोऽपि समस्तो गुरुवाक्यतः । अभी तक कोई कथाकोश प्राप्त नहीं हुआ है । इस दक्षिणापथदेशस्थपन्नाटविषयं ययौ ॥४०॥ लेखमें हम जिस कथाकोशका परिचय देना चाहते। हैं वह शक संवतू ८५३, विक्रम संवत् ९८९ और इससे सिद्ध है कि पुन्नाट दक्षिणापथका ही खर नामक वर्तमान संवत् के २४ वे वर्षका बना एक देश है और उसे द्रविड देश मानना कुछ हुआ है और इसलिए इस समय हम उसे सबसे असंगत नहीं हो सकता । उस समय शायद कर्नाप्राचीन जैन कथाकोश कह सकते हैं। टक देश भी द्रविड देशमें गिना जाता था। इस । इस कथाकोशकी एक प्रति पूनेके " भाण्डार संघका एक और नाम द्रमिल संघ भी है। न्यायकर-प्राच्यविद्यासंशोधन मन्दिर" में मौजूद है वानश्चयाल विनिश्चयालंकार और पार्श्वनाथचरित अदिके जो वि०सकी लिखी हुई है। यह जयपर कर्ता सुप्रसिद्ध तार्किक वादिराजने अपनेको द्रमिलके गोधाजीके मन्दिरमें लिखी गई थी और संभवतः संघीय लिखा है । द्रविड देशको द्रमिल देश भी वहींसे गवर्नमेण्ट के लिए खरीदी गई. है । इसकी कहते हैं। श्लोकसंख्या १२५००, पत्रसंख्या ३५० और कथासंख्या सुप्रसिद्ध हरिवंशपुराणके कर्ता प्रथम जिनसेन १५७ है। प्रायः सारा ग्रन्थ अनुष्टुप् छन्दोमे रचा भी इसी पुन्नाट संघके आचार्य थे:.गया है । रचना बहुत प्रौढ और सुन्दर व्यत्सष्टापरसंघसन्ततिबृहत्पुन्नाटसंघान्वये-" तो नहीं है; परन्तु दिगम्बर सम्प्रदायके अन्य कथाकोशोस अच्छी है। हरिवंश-प्रशस्ति । इसके कर्ता हरिषेण नामक आचार्य हैं जो अप- यह कथाकोश भी उसी वर्द्धमाननगरमें बनाया नी गुरुपरम्परा इस भांति बतलाते हैं-१ मौनि गया है जहाँ कि जिनसेनसूरिने हरिवंशपुराणकी भट्टारक, २ श्रीहरिषेण, ३ भरतसेन और ४ हरि- रचना की थी। और जब कि जिनसेन पुन्नाट संघके षेण । हरिषेण पुन्नाट संघके आचार्य थे । यद्यपि दिग- ही आचार्य हैं तब संभव है कि हरिषेण आचार्य म्बर सम्प्रदायके अनेक आचार्योंने इस संघको जिनसेनकी ही शिष्यपरम्परामें हों। यदि मौनिभट्टा. पांच जैनाभासोंमें एक बतलाया है; परन्तु फिर भी रककी गुरुपरम्पराका पता लग जाय तो इस बातका यह दिगम्बर सम्प्रदायका ही भेद था। यह द्रावि- निर्णय सहज ही हो जाय। डसंघका नामान्तर जान पडता है । द्रविडदेशीय वर्द्धमानपुर कर्नाटक देशका ही कोई प्रसिद्ध होनेके कारण इसका द्रविडसंघ नाम हुआ है।पुन्ना- नगर है। मालूम नहीं इस समय वह किस नाम१ मेरे द्वारा सम्पादित और जैनग्रन्थरत्नाकर कार्यालय, से प्रसिद्ध है। जिनसेनसूरि लिखते हैं:-- बम्बई, द्वारा प्रकाशित 'दर्शनसार ' में जैनाभासोंका वि. "कल्याण: परिवद्धमानविपुलश्रीवर्द्धमाने पुरे. स्तृत विवेचन देखिए। श्रीपालियनन्नराजवस्तौ पर्याप्तशेषः xx" २ दक्षिणमहुराजादो दाविडसंघो महामोहो। इसी प्रकार इस कथाकोशके कर्ता लिखते हैं:॥२८॥ देवसेन। ___“जैनालयवातविराजिताते "३ आपटेकी संस्कृत-इंग्लिश डिक्शनरीमें पुन्नाटका अर्थ 'कर्नाटक देश' लिखा है। चन्द्रावदातद्युतिसौधजाले। Aho! Shrutgyanam Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक। [भाग १ कार्तस्वरापूर्णजनाधिवासे अपेक्षा छोटे हैं, इसीलिए जान पडता है कि श्रीवर्द्धमानाख्यपुरे xxx॥" इसकी प्रति लिखनेवालेने इसके नामके साथ बृहइससे जान पडता है कि उस समय यह नगर १ त् विशेषण लगा दिया है । ग्रंथकर्ताने स्वयं इसे बहुत समृद्धिशाली था और अनेक जैनमन्दिरोंसे 'कथाकोश 'ही लिखा है। सुशोभित था । वहाँके नन्नराजके बनाये हुए पार्श्व- हमको इस कथाकोशकी सब कथायें पढनेका नाथालय नामक जैनमन्दिरका-जहाँ कि हरिवंश- अवसर नहीं मिला । है भी वे बहुत मामूली और पुराण समाप्त हुआ था-और भी कई ग्रन्थों में उल्ले- विशेषत्वहीन । कुछ कथायें ऐतिहासिक पुरुषोंसे ख मिलता है। सम्बन्ध रखनेवाली हैं, जैसे चाणक्य, शकटाल, यह ग्रन्थ विनयपाल नामक राजाके समयमें और भद्रबाहुः परन्तु वे भी वास्तविक इतिहाससे लिखा गया है। प्रन्थप्रशस्तिसे यह मालम नहीं कम सम्बन्ध रखती हे-केवल जैनधर्मकी माहिमा होता है कि विनयपालकी राजधानी कहाँथी। संभ- बढानेके उद्देश्यसे लिखी गई हैं। वतः वह वर्धमानपुरमें ही होगी। हम इस बातका इसमें भद्रबाहुकी जो कथा लिखी गई है उसमें पता नहीं लगा सके कि विनयपाल किसवंशका दो बाते बडी विलक्षण हैं और पुरातत्त्वज्ञोंके ध्याराजा था; परन्तु संभवतः वह राष्ट्रकूट राजाओं- नमें रहने योग्य हैं। एक तो यह कि, भद्रबाहुने १२ का माण्डलिक होगा और चतुर्थ गोविन्द या सुवर्ण वर्षका घोर दुर्भिक्ष पडनेका निश्चय करके अपने वर्षका समकालीन होगा जिसने शक संवतू ८५६ शिष्यों को ही दक्षिणापथ तथा सिन्ध्वादि देशोको तक राज्य किया था। भेज दिया था; पर वे स्वयं उज्जयिनीमें रहे और __ यह कथाकोश किसी — आराधना ' नामक कुछ दिनोंमें उज्जयिनीके निकट भाद्रपद-(भेलग्रन्थसे उद्धृत करके, सारांश रूपमें या उसके सा?) नामक स्थानमें स्वर्गवासी हो गये। दूसरे, सहारेसे लिखा गया है, यह बात प्रशस्तिके आठवे उज्जयिनी के राजा चन्द्रगुप्तने भद्रबाहुके समीप श्लोकके ' आराधनोध्दतः ' पदसे मालूम होती दीक्षा ले ली थी और वे ही पीछे विशाखाचार्यके है। ऐसी दशामें कहना होगा कि इस ग्रन्थकी नामसे प्रसिद्ध हुए थे । वे भद्रबाहुके समीप न कथायें आधिक नहीं तो हरिषेणके समयसे लो दो रह कर दक्षिणापथको चले गये थे । अन्य कई सो वर्ष पहले की अवश्य होंगी। कथाओंके और शिलालेखोंके अनुसार भद्रबाहु दिगम्बर सम्प्रदायमें ‘आराधना-कथाकोश ' आचार्य भी दक्षिणापथको गये थे और उनका स्व. नामके दो संस्कृत कथाकोश और भी हैं । इनमेंसे एक प्रभाचन्द्र भट्रारकका बनाया हा गद्यमें है १ भद्रबाहुमनिधारा भयसप्तकवजितः। और दूसरा मल्लिभूषणके शिष्य नेमिदत्त ब्रह्मचा पंपाक्षुधाश्रमं ती जिगाय सहसोस्थितम् ॥ ४२ रीको पद्यमें है। यह दूसरा प्रथमका पद्यानुवाद प्राप्य भाद्रपदं देशं धीमदुज्जयिनीभवम् । मात्र है। ये दोनों कथाकोश इस कथाकोशकी चकारानसनं धारः स दिनानि बहून्यलम् ॥ ४३ आराधनां समाराध्य विधिना स चतुर्विधाम् । १-नेमिदत्त ब्रह्मचारी वि० सं० १५७५ के लगभग समाधिमरणं प्राप्य भद्रबाहुर्दिवं ययौ ॥ ४४ हुए हैं। २ भद्रबाहुवचः श्रुत्वा चन्द्रगुप्तो नरेश्वरः। २-देवेन्द्रचन्द्रार्कसमर्थितेन तेन प्रभाचन्द्रमुनीश्वरेण । अस्यैव योगिनं पावें दधी जैनेश्वरं तपः॥१८ अनुग्रहार्थं रचितं सुवाक्यराराधनासारकथाप्रबन्धः ।। ६ ॥ चन्द्रगुप्तमुनिः शीघ्रं प्रथमो दशपूर्षिणाम् । तेन क्रमेणैव मया स्वशक्त्या श्लोकः प्रसिद्वैश्च निगद्यते सः। सर्वसंघाधिपो जातो विशाखाचार्यसंज्ञकः ॥३९ मार्गेण क भानुकरप्रकाशे स्वलीलया गच्छति सर्वलोकः ॥णा अनेन सह संघोपि समस्तो गुरुवाक्यतः। -नेमिदत्तरुत कथाकोश । दक्षिणापथदेशस्थपुन्नाटविषयं ययौ ।। ४० Aho! Shrutgyanam Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक १ हरिषेणकृत कथाकोश।... र्गवास श्रवणबेलगोलके चन्द्रगिरि पर्वतपर हुआ था, इस कथाकोशमें समन्तभद्र, अकलंकदेव और तथा उनके साथचन्दगप्त भी गये और उनका पात्रकेसरी (वियानंद) की कथाये नहीं है। जो दूसरा नाम विशाखाचार्य नहीं किन्तु प्रभाचंद्र अवश्य होनी चाहिए थीं.। क्यों कि इसके कर्ता था। विशाखाचार्य नामके आचार्य उस संघमें उक्त समन्तभद्रादि आचार्योंके देशके ही थे। अकदूसरे ही थे । इन कथाओं और शिलालेखोंके आ- लंकदेव पात्रकेसरीसे थोडे ही समय बाद हुए थे। गरसे ही सम्राट चन्द्रगुप्तके जैन होनेकी सारी प्रभाचन्द्र और नेमिदत्तके कथाकोशोंमें ही सबसे वाल खडी की गई है और स्वर्गीय विन्सेंट स्मि- पहले उक्त कथायें दिखलाई देती हैं, जिससे संदेह से सुप्रसिद्ध इतिहासज्ञ भी चन्द्रगुप्तका जैन होता है कि उनकी रचना किम्वदन्तियों या प्रचFaria'संभवनीय' बतला गये हैं। जिन शिलाले'खोले और कथाओंसे चन्द्रगुप्तका जैनत्व सिद्ध . - लित प्रवादोंके अनुसार स्वयं उक्त कथाकोशकारों करनेका प्रयत्न किया जाता है. इसमें सन्देह ही द्वारा ही की गई है। कि उनमेंसे कोई भी इस कथाकोशसे प्राचीन हो। अन्तमें हरिषेणके कथाकोशके प्रारंभका मंगलाहम आशा करते हैं कि इतिहासज्ञ इस विषयपर वि- चरण और अन्तकी प्रशस्ति देकर हम इस लेखको शेष विचार करनेकी कृपा करेंगे। समाप्त करते हैं:-- ओ नमो वीतरागाय । श्रियं परां प्राप्तमनन्तबोध मुनीन्द्रदेवेन्द्रनरेन्द्रवन्धम् ।। निरस्तकन्दर्पगजेन्द्रदर्प नमाम्यहं वीरजिनं पवित्रम् ॥ १. विघ्नो न जायते नूनं न क्षुद्रामरलंघनम् । न भयं भव्यसत्त्वानां जिनमंगलकारिणाम् ॥ २ जि (ज) नस्य सर्वस्य कृतानुराग विपश्चितां कर्णरसायनं च। समासतः साधुमनोभिरामं परं कथाकोशमहं प्रवक्ष्ये ॥ ३ , अन्तमें ग्रंथकर्ता प्रन्थके अमर होनेकी इच्छा करते हुए अपना परिचय इस प्रकार देते हैं -.. यावचन्द्रो रविः स्वर्गो यावत्सलिलराशयः । यावयोम नगाधीशो यावद्वंगादिनिम्नगाः॥ १ यावत्तारा धरा यावद्रामरावणयोः कथा । तावच्चारुकथाकोशः तिष्ठतु क्षितिमण्डले ॥२ युगलमिदम् । यो बोधको भव्यकुमुद्वतीनां निःशेषराद्धान्तवचोमयखैः । पुन्नाटसंघांबरसन्निवासी श्रीमौनिभट्टारकपूर्णचन्द्रः ॥ ३ जैनालयबातविराजितान्ते चन्द्रावदातद्युतिसौधजाले। कार्तस्वरापूर्णजनाधिवासे श्रीवर्धमानाख्यपुरे वसन्सः ॥ ४ युगलमिदम् । सारागमाहितमतिर्विदुषां प्रपूज्यो नानातपोविधिविधानकरो विनेयः । तस्याभवद्गुणनिधिजनताभिवंद्यः श्रीशब्दपूर्वपदको हरिषेण संज्ञः ॥ ५ छन्दोलंकृतिकाव्यनाटकचणः काव्यस्य कर्ता सतो, वेत्ता व्याकरणस्य तर्कनिपुणस्तत्त्वार्थवेदी परं । नानाशास्त्रविचक्षणो बुधगणैः सेव्यो विशुद्धाशयः, सेनान्तो भरतादिरत्र परमः शिष्यः बभूव क्षितौ ॥ ६ १ इसके लिये देखो जैनसिद्धान्तभास्कर किरण १-१-३, वर्ष १।२ मूर्यस्य का पाठः । Aho! Shrutgyanam Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक । लक्षणलक्षविधानविहीनः छन्दसापि रहितः प्रमया च । तस्य शुभ्रयशसो हि विनेयः संबभूव विनयी हरिषेणः ॥ ७ आराधनोद्धृतः पथ्यो भव्यानां भावितात्मनां । हरिषेणकृतो भाति कथाकोशो महीतले ॥ ८ होनाधिकं चारुकथाप्रबन्धाख्यातं यदस्मामिरतिप्रमुग्धैः । मात्सर्यहीनाः कवयो धरण्यां तत्शोधयन्तु स्फुटमादरेण ॥ ९ भद्रं भूयाज्जिनानां निरुपमयशसां शासनाय प्रकामं, जैनो धर्मोपि जीयाज्जगति हिततमो देहभाजां समस्तं । राजानोऽवन्तु लोकं सकलमतितरां चारुवातोऽनुकूलः, सर्वे शाम्यन्तु सत्त्वाः जिनवरवृषभाः सन्तु मोक्षप्रदा नः ॥ १० नवाष्टनवकेष्वेषु स्थानेषु त्रिषु जायतः । विक्रमादित्यकालस्य परिमाणमिदं स्फुटम् ॥ ११ शष्ट विस्पष्टं पंचाशत् त्र्यधिकेषु च । शककालस्य सत्यस्य परिमाणमिदं भवेत् ॥ १२ संवत्सरे चतुर्विशे वर्तमाने खरामिधे । विनयादिकपालस्य राज्ये शक्रोपमानके ॥ १३ एवं यथाक्रमोक्तेषु कालराज्येषु सत्सु कौ । कथाकोशः कृतोऽस्माभिर्भव्यानां हितकाम्यया ॥ १४ कथाकोशोऽयमीदृक्षो भव्यानां मलनाशनः । पठतां शृण्वतां नित्यं व्याख्यातृणां च सर्वदा ॥ १६ सहस्रैर्द्वादशैर्बद्धो नूनं पंचशतान्वितैः । जिनधर्मश्रुतोद्युक्तैरस्माभिर्मतिवर्जितैः ।। १७ इति श्रीहरिषेणाचार्यकृतं बृहत्कथाकोशं समाप्तं । ग्रन्थसंख्या १२५०० । श्रीरस्तु । कल्याणमस्तु । संवत् १८६८ का मासोत्तममासे जेठमास शुक्लपक्ष चतुर्थ्या तिथौ सूर्यवारे श्रीमूलसंधे नन्द्याम्नाये वलात्कारगणे सरस्वतीगच्छे कुन्दकुन्दाचार्यान्वये भट्टारकजी श्रीमहेन्द्रकीर्तिजी तत्पट्टे भट्टारकजी श्रीक्षेमेन्द्रकीर्तिजी तत्पट्टे भट्टारकजी श्रीसुरेन्द्रकीर्तिजी तत्पट्टे भट्टारकशिरोमणी भट्टारकजी श्रीसुखेन्द्रकीर्तिजी तदाम्नाये सवाई जयनगरे श्रीमन्नेमिनाथचैत्यालये गोधाख्यमन्दिरे पंडितोत्तमपंडितजी श्रीसंतोषरामजी तत्सिख्यपंडित वषतरामजी तच्छिष्य हरिवंशदासजी तत्सिप्य कृष्णचन्द्रः तेषां मध्ये वषतरामकृष्णचंद्राभ्यां ज्ञानावरणी कर्मक्षयार्थ बृहदाराधना कथा कोशाख्यं ग्रन्थं स्वाशयेन लिषितं श्रोतृवक्तृजनानामिदं शास्त्रं मंगलं भवतु । "" દૂર Aho ! Shrutgyanam [भाग १ Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक Aho! Shrutgyanam अति प्राचीन जैन कीर्तिस्तंभ, चितोडगढ, मेवाट । Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भाग १ ] ॥ अर्हम् ॥ जैन साहित्य संशोधक गुजराती लेख विभाग डॉ. हर्मन जेकोबीनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. [ अंक १ [ अनुवादक-श्रीयुत अंबालाल चतुरभाई शाहा, बी.ए. ] [ नोट: - लीप्झीग (जर्मनी) मां प्रकट थती (Abandlungen fur die Kunde des Mo-genjandes' नामनी प्रथमालामां, ई० स० १८७९ मां डॉ. हर्मन जेकोबीए रोमन लापमा विस्तृत प्रस्तावना, उपयोगी टिप्पण, विविध पाठांतरी, अने प्राकृत संस्कृत शब्दकोष साथ भद्रबाहुस्वामी विरचित कल्पसूत्र प्रकट कराव्यं हतुं. ए पुस्तकनी, प्रस्तावनामा ए विद्वान् जैन स्कॉलरे कल्पसूत्र साथ संबंध धरावनारी बातो सिवाय बीजी पण घणीक बाबतो लंबाणथी चर्चेली छे, अने तेमा, तेमना पहेलांना जे केटलाक प्रसिद्ध यूरोपीय स्कॉलरोए जैनधर्मनी ऐतिहासिकता अने स्वतंत्रताना संबंधां जुदा जुदा भ्रांतिवाळा विचारो प्रकट करेला हता, तेमनुं संक्षेपमा निरसन कर्ये छे. डॉ. जेकोबीनुं ए अमूल्य अने प्रारंभिक पुस्तक आजे दुर्लभ थई गयुं छे, तेमज जैनसमाजना मोटा भागने - इंग्रेजी के लवणी लीला ग्रेज्युएटो सुद्धां ने ए वतनी खबर नथी के उक्त विद्वाने पोताना ए उपयोगी पुस्तकमां जैनधना विषयमा केवा केवा विचारो प्रदर्शित कर्या छे. तेथी ए पुस्तकनी प्रस्तावनानो सरल अनुवाद अत्र आपवामां आवे छे. ठेका एट सूची देवूं जरूरनं छे के आ लेखमां जणावला, तथा एवा बीजा लेखो, के जे हमेशां आ पत्रमा प्रकट थता रहेशे तेमां जणावेला बधा विचारो साथ संपादक संमत छे, एम समजी लेवानी कोईए भूल न करवी. संपादक हमेशां पोताना स्वतंत्र लेखोक्त विचारो माटेज जवाबदार होय छे तेमज अन्य लेखकोना विचारो पण हमेशां एक सरखाज रहे छे, एम पण कोईए दृढ धारणा न करी लेवी. ज्ञान अने साघनोना अनुसारे मोटा मोटा लेखकोना विचारामां पण परिवर्तन थतुं रहे छे, ए. सर्वानुभवसिद्ध हकिकत छे. एज नियमानुसार डॉ. जेकोबांना विचारोमां पण प्रस्तुत प्रस्तावना लेख्या बाद, पाछळथी, केटलीक बाबतोमां संशोधन - परिवर्तन थयुं छे, एम तेमना पाछळना लखाएला केटलाक लेखो उपरथी समजाय छे. हवे पछीना अंको मां ' पूर्वना पवित्र पुस्तको' (Sacral Books of the East ) नामनी सुप्रसिद्ध ग्रंथमालामां डॉ. जेकोबी द्वारा अनुवादित जैन- सूत्राना जे बे पुस्तको प्रसिद्ध थयां छे तेमनी प्रस्तावनानो अनुवाद पण क्रमथी आपवानी इच्छा छे. आशा छे के वाचको विचारपूर्वक तेमनो पूरेपूरो लाभ लेशे. - संपादक. ] Aho! Shrutgyanam Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [भाग १ __ महावीर निर्वाणना समयनुं निरूपण करतां पहे. रीते कथन छे के महावीरना जमालि नामना भाणेज ला आपण शरूआतमां ए तपास करीए के जैन- धर्मभेद को हतो; तेमज भगवती सूत्र ( सय १७) चर्म अने बौद्धधर्म बन्ने परस्पर स्वतंत्र धर्मो छ के एक मां महावीरना बीजा शिप्य मक्खलिपुत्त गोसापीजामांथी नीकळेला छे. जे यूरोपीय विद्वानोए लना उपर पण स्फुट रीते आक्षेपो करेला आ विषय उपर आज सुधीमां लख्यं छे. ते सघळा सा. जोवामां आवेछ. ( साथे साथे कही जाउं छं के मान्य रीते उपर दर्शावला बीजा मनने स्वीकारवान आ मक्खलिपुत्त गोसाल ते पालिसूत्रोमां निर्दिष्ट पोतानुं वलण बतावे छे. कोलक ( Colebrooke ) मंखलिगोसालज छे. तने ते स्थळे छ तैथिकोमांनोमहावीरने गौतम बुद्धाना गुरु तरीके माने छे. अने पाखंडमतावलंबिओमांनो-एक तथा बुद्धमतना ते प्रमाणे मानवान कारण ते ए बतावे छे के महा- विरोधी तरीके गणाव्यो छे. वीरनो एक इन्द्रभूति नामनो शिष्य घणीवार गौत- प्रो. एच. विल्सन (Prof. H. Wilson) 'हिंदु मस्वामी अथवा गौतम नामे ओळखाय छे. प्रिन्सेप ओना धार्मिक संप्रदायो' नामना पोताना निबंधमां ( Prinsep ) अने स्टीवन्सन ( Stevenson ) ए कोलक्रकथी तहन विरुद्ध मत उपस्थित करे छे. ते वे विद्वानो तेनाज अभिप्रायने स्वीकारे छे, अने थोडा- कहे छै के जैनधर्म ए बौद्ध धर्मनी शाखाछे अने ते ज समय अगाउ, मि. एडवर्ड थोमसे (Mr. Ed. ई. स. नी दसमी सताब्दिना अरसामा बुद्धधर्मनी Thomas ) पण तेज मतनु पुनः प्रतिपादन कयु छे. पडतीमांथी उत्पन्न थयो छे. प्रो. ए. वेबर पोताना प्रो. वेबर ( Prof. Weber ) पोताना शत्रुजय मा- उपरोक्त पुस्तकमां जो के जैनधर्मनी आना करता हात्म्य ('Ueber das Catrunjaya mahatmya') वधारे प्राचीनता स्वीकार छ परंतु साथे ते बौद्धधर्मउपरना निबंधमां कोलबुकनी कल्पनाने भ्रांतिपूर्ण नी पूर्वकालिकता पण, एच. विल्सनना कहेवा मुजसिद्ध करे छे अने लखे छे के, इन्द्रभूति ते गौतमबुद्धनी बकवल राखे छे. प्रो. लेसन (Prof. Lassen) एकंमाफक क्षत्रिय नहीं पण ब्राह्मण जातिनो हतो. तेनु दर वेबरना अभिप्रायनेज मळतो थाय छे ( Indगोत्र गौतम होवाथी ते ए नामे पण ओळखाय छे. Alterth. IV 755 Sqq). उपर उपरथी जोतां परंतु आटला उपरथी तेनी गौतमबुद्धनी साथे एक- केटलांक कारणो प्रो. विल्सनना मतने पुष्टि आपतां ता करवी ते प्रकट भूल छे. जो इन्द्रभूतिए विरोधी मालुम पडे छे. कारण जैनसत्रोमा जणाव्या प्रमाणे मत स्थापवान वधमानना धर्ममागेनो त्याग कर्यो महावीर विहारना-के जे बुद्धनी पण जन्म अने उपहोत, तो, महावीर निर्वाण बाद थोडा वखत पछी देशनी भमि हती, त्यांना निवासी मात्र हता, रचाएला जैनसूत्रोमां वारंवार तेना संबंधमां जे आदर एटलंज नहीं पण ते बन्ने समकालीन अने एकज भरेला उलेखो करवामां आव्या छे ते कदापि न राजाओना राज्योमां विचरता हता, एवं पण वर्णन करवामां आवत. बरके तेथी उलटुं, महावीरनो मळी आवे छे. अलबत श्रेणिक अने कुणिक (अथवा प्रिय शिष्य होवा छतां बने तेटली रीते तेनी निदाज करवामां आवी होत * कारण के सूत्रोमा स्पष्ट गुरुना अणधार्या अवसानना समाच र सांभळ्या त्यारे तेओ ......... अत्यंत शोकग्रस्त बन्या हता. पछीथी तेमणे प्रबुद्ध थई जोडे * इन्द्रभूतिना संबंधमां जे एक दंतकथा प्रचलित छे ते के, एक अंतिम अवशिष्ठ बंधन, के जेनाथी तेओ संसारबद्ध उपरथी इन्द्रभूांत तमना गुरु उपर केटला अनुरक्त हता ते हता, ते बीजुं कांई नहीं पण तेमना गुरु प्रत्येनो तेमनो प्रबल स्पष्ट थाय छे. महावीरना देहत्याग वखते तेओ गेरहाजर प्रेमभाव हतो. पश्चात् तेमणे ते बंधनने सर्वथा छेदी केबलइता; ज्यारे तेमणे स्थान तरफ पाछा फरतां पोताना पूज्य- ज्ञान प्राप्त कर्यु हतुं. Aho ! Shrutgyanam Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक १] डॉ. हेमन जेकोबांनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. कोणिक ) आवां नामो बौद्धसूत्रोमा जोवामां आवतां नथी, तथापि श्रेण्य या श्रेणिक एवा शब्दो विम्बिसारना बिरुद तरीके जोवामां आवे छे; अने तेनो पुत्र कुणिक, के जे औपपातिकसूत्रमां बिब्भिसारपुत्ततरीके पण ओळखायछे, ते स्पष्ट राते बिम्बिसा रनो पुत्र अजातशत्रुज होवो जोइए. कारण के जैन अने बौद्धसूत्रोमा अनुक्रमे ते बन्नेने पोताना पितानी हत्या करनार तरीके वर्णवेला जोवाय छं. कुणिकनो पुत्र उदायिन् के जेणे जैनपरंपरागत कथानुसार पाटलिपुत्र वसाव्यं हतुं, ते अजातशत्रुनो पुत्र उदयि भद्दकज छे; एम सहेलाईथी साबित करी शकाय एवं छे. कारण के, बौद्धानुं पण तेना संबंधमां तेवुज कथन छे. आ उपरथी एटलं तो निःसंदेह जणाय छे के बिम्बिसार अने अजातशत्रु, जेओ बुद्धना समकालीन हता, तेओ पुनः जैन आगम मां श्रेणिक अने कुणि कना नामे महावीरना समकालीन दृष्टिगोचर थाय छे. तेमनाथी केटलक अंशे अल्पप्रतिष्ठित एवी बीजी व्यक्तिओना संबंधमां पण आवी हकिकत मळी आवे छे. जेमके मंखलिनो पुत्र गोसाल (अथवा जैनानुसार - मक्खलि; मंखलि मक्खालि बिम्बिसार बिब्भिसार ) अने लिच्छवि ( जैन - लेच्छई ) रा - जाओ. अन्य एक दलील प्रो. विल्सन पोताना पक्षमां ए रजु करे छे के, शाक्यसिंह अने वर्धमानना विशेषणो अथवा गुणनामो एक सरल छे. उदाहरण तरीके - बुद्ध, जिन, अने महावीर ( १ ) विगेरे. अने बीजुं पण एक प्रमाण ए छे के बन्नेनी पत्नीनुं नाम यशोदा हतुं. आ प्रमाणोथी, एच्. विल्सन बुद्ध अने महावीर बन्ने एक व्यक्ति छे, एम जणाचे छे, परंतु आ सिवाय ते बन्नेनी बच्चे बीजु कोई प्रकारनं साम्य नथी, कारण के आ सिवायनी जेटली हकिकतो बुद्धना संबंधमां लखवामां आवी छे, तेमांनी एके वर्धमाननी हकिकत साथै मळती आवती नथी. तेमज बन्ने महात्माओनां सगानां नाम, जन्मभूमी, शिष्यपरिवार, आयुर्मर्यादा, तथा तेमना जीवनना अद्भूत बनावो अने आचार-विचारो के जे मना उपदेशो उपरथी तारवी शकारछे ते सघळां त भिन्न भिन्न छे. हुं आ स्थळे मात्र एक लीज बाब उप थोडी चर्चा करीश. पहेली बाचतांने टीकाग जरूर नथी. हुं ज्यां सुधी निर्णय करी शक्यो छु, રા उपरथी, महावीरनुं मानसिक वळण वीतराग (विक्त) जीवन तरफ हतुं तेमनो उपदेश पण मुख्य चे करींगे आध्यात्मिक ज्ञान अने धार्मिक आचारणोने लग तोज छे. तेमनुं तत्त्वज्ञान अथवा परमार्थ (अध्यात्मक) स्वरूप विषयक ज्ञान न्यायशास्त्रनी पूर्वापर संगातनः दृष्टिए उत्कृष्ट जणांत नथी, कारण के ते गंभीर अने सर्वांगपूर्ण शोध ( गवेषणा ) करवाने बदले मात्र मूक्ष्म अने श्रमसाधित भेदो ( विकल्पो ) उभ करे छे. आ सिद्धान्तनुं नाम स्याद्वाद छे, अन शून्यवाद के जे बौद्ध तत्त्वज्ञानने पोतानी जम गूंचवी नांखे छे, तेना भयथी पोताने दूर राखे हे. Flux ) सिद्धान्त हेरेक्टिसना पर्यायवाद साथे थोडेक अंशे मळतो आवे छे—जो के एतेना जेटलो गहन नथी. महावीर सर्वसामान्य मान्यता प्रमाणे आत्मानुं नित्य- अस्तित्व अने धामिक तपश्च रणना प्रभाव (सामर्थ्य) ने विशेष माने छे; त्यारे बौद्धो आ बन्ने सिद्धान्तोनी विरुद्ध कथन करे छे महावीरनं नीतितत्त्वशास्त्र पण मात्र जेम हिंदुधर्मना बोजा घृणा संप्रदायोमां जोवामां आवे छे तेम साधुजीवनना नियमोनुज वर्णन करी विराम पाम है. टुंकामा महावीर हिंदुस्थानना धार्मिक पुरुषो साधारण प्रकारना लागे छे, धार्मिक विषयोना सब धमां तेमनी बुद्धिशक्ति हती खरी; परंतु बुद्धमां जेवी प्रतिभाशक्ति निःसंशयरीते मानी शकाय छे, तेवी तो, तेमनामां न हती, बुद्ध पोताना तात्त्विक विचारो ठेठ शून्यवादना किनारा - अंतिम मर्यादा - सुधी लई जाय छे. अने तेम करवा छतां पण, तेओ पोताना तर्कने तद्दन स्पष्ट राखवा पूर्ण काळज राखे छे, तेओ पांडित्यदर्शक भेदोपभेदो देखाडवार ए Aho! Shrutgyanam Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [भाग १ स्पष्टरीते ब्राह्मणधर्म सामे थवानुं हतं. जो आप वुद्धना समयना तैर्थिक मताचार्योना सिद्धान्तानुं वर्णन वांचीशुं - जे वर्णन बौद्धोना सामञ्ञफलसुत्तमां आपलं छ,तो आपणने जणाशे के ते सर्व अल्प या बहु अंशे, ते वखतना सुधारको हता. ते बधाथी बुद्धनी जे विशेषता हती ते तेमनी प्रतिभाने लईनेज ही. बुद्धनी माफक महावीर पण एक बीजा सुधारक हता अने ते पोतानो स्वतंत्र मत स्थापवाने सफळ थया हता, एम जे आपण मानीए तो तेमां युक्तिरहितता के असंभवितता जेवुं जणातुं नथी. आ विचारने हुं ऐतिहासिक सत्य तरीके स्थापित करवा दलीला रजु करूं तेनी पहेलां मारे बौद्ध धर्मी पूर्वकालिकताना हिमायतिओए जु करेली वे विरुद्ध युक्तिओनुं निराकरण करवुं जोईए. प्रथम, जो हुं भूलतो न होउ तो हेमिल्टन चुकेनन ( Hamilton Buchauan) ना कथनना आधारे एम मनाय छे के जैनो ज्ञाति व्यवस्था स्वीकारे छे; अने आ मान्यताना पाया उपर जैनधर्मनी उत्पत्तिना संबंधमां नीचेनी कल्पना उभी करवामां आवी छे, के ज्यारे ब्राह्मणोए बौद्धोने त्रास आपवा मांड्यो त्यारे तेओए पोताना धर्मांध प्रतिस्पर्धीओनी साथै समाधान करवा अर्थे ज्ञाति व्यवस्थानो स्वीकार कर्यो. कारण के जो तेमणे एटलं नमतु मूक्युं न होत, तो ब्राह्मणोए ते पाखंडमतने सर्वथा दाबी दीघो होत. आ विचारमाथी एवी कल्पना जन्मी, के आ रीते क्षीण थतो बौद्धधर्मज जैनधर्मना रूपमां परिवर्तित थयो. आ कल्पनानो आ स्थळे हुं उहापोह करवा मांगतो नथी. मात्र एटलुंज जणावीश के ते कल्पनानो हुं अस्वीकार करूं छु. चातुर्य बनावा कोशीश करता नथी; अने तेथी मनुं तत्त्वज्ञान थोडा तत्त्वभूत विचारो उपर रचाएली एक संस्थिति (System) रूप बने छे. महावीरनं तत्त्वज्ञान तम बनतुं नथी. ते मात्र भिन्न भिन्न विषयो उपर पन्नत्तिना रूपमांज रहे छे तेनी अंदर आध्यात्मिक विषयना विचारसमुच्चयने धारण करवा योग्य थोडा मूळभूत तत्त्वो नथी. तत्त्वज्ञान विषयक विचारोमां तर्कनी पूर्वापर संगति जाळवा उपरांत बुद्धे उदार अने महान् सूत्रोमा, तथा नीतिनी कल्पितवार्ता ओम, मनुष्य जातिना त्रिविध तापना निवारण अर्थे जे दयानी तीव्र लागणी प्रकट करी छे, ते उपरथी तेमनी प्रतिभानु श्रेष्ठत्व स्पष्ट जाई आवे छे. जैन ग्रंथा करतां बौद्धग्रंथोनी महत्ता तेमना नैतिक तत्त्वने लईने छे, में उपर कह वे छे तेम, महावीरे नीतिशास्त्रने अध्यात्मविद्या करतं हलका दरज्जानुं तथा तेना एक अनुषंगी सिद्धांत तरीके मान्युं छे. कारण के तेमनुं खास लक्ष्य परमार्थविद्या उपर हतुं महा वीर अने बुद्धना उपदेशनी आ रूपरेखा आपणने, तेओ बन्ने भिन्न व्यक्तिओ हती एम मानवा दोरे छे. ते बन्नेना मतभेदो पण घणा विचारणीय छे. तेमना तात्त्विक विचारोना पारिभाषिक या सांके तिक शब्दो पण परस्पर मळता आवता नथी. आवीरीते महावीर अने बुद्धने एक मानवामां विरुद्धता वधती जती होवाथी, ते बन्ने प्रतिष्ठित - पुरुषो भिन्न पण समकालीन व्यक्तिओ हती, एम बतावती जैनो अने बौद्धोनी परंपरागत कथाओने साची मानवा तरफ आपण वलण थाय छे. वस्तुस्थिति आवी होवाना लीघे, बन्ने मतोनी वच्चेनं सामान्य सादृश्य स्वाभाविकज छे, एम सहज जणाई आवशे. बन्ने संप्रदायोना संस्थापको समकालीन अने समान देशनिवासी होवाथी, प्राकृतिक नियम प्रमाणे, ते बन्ने एक प्रकारना देशकालानुरूप सर्वसा - मान्य तत्त्वज्ञान अंन नीति विषयक विचारसमूहनो आश्रय ले तेमां नवाई नथी. तमना जमानानु वलण जैनधर्ममा यति अने श्रावक नामना बेज विभाग छे अने जो कदाचित् हिंदुस्थानना कोई कोई भागमां जैनो लोकव्यवहारमा ज्ञातिभेदो स्वीकारता होय तो, ते प्रमाणे तो, दक्षिण हिंदुस्थानना स्त्रीस्ति अने मुसलमानो तथा सिलोनना बौद्धो पण स्वीकारे Aho! Shrutgyanam Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक डॉ. हर्मन जैकोबीनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. छे. आ बाबतने धर्मनी साथे कोई संबंध नथी. आ आ शब्दो बपराया छ तओना माप उपरथी जणाय छ ज्ञातिभेदो तो मात्र सामाजिक भेदो छ अने ते भार. के मूलमां-सूत्रनी रचना करनाराओना समयमां तवासीओनां मगजमां एटला तो ऊंडा जड घालीने -ए शब्दोनुं उच्चारण : अग्नी ' ' आचार्य , 'सुह्म बठे । छे के तेमने धार्मिक सुधारकना शब्दो बील विगेरेना रूपमां थतुं होवु जोईए. जो ते वखते आ कुल खसेडी शके तेम नथी. बौद्धधर्मना लेखोमा प्रमाण उच्चारण न थतुं होत-अने सूत्रकारोनी अनेक देकाण ब्राह्मणोनो उल्लेख थएलो छे, पण ते- भाषा पण सर्वथा हालना लिखित सूत्रांना जेवीज टला उपरथी कोई बौद्धधर्म उपर ज्ञातिरूपी धार्मिक होत - तो तेओ पण---सघळी प्राकृत भाषाओने योजनाने स्वीकारवानो आरोप न मकी शके. बीजी सरखी रीते लागु पडता स्वरशास्त्रना नियमो तेमनी दलील एवी करवामां आवे छे, के जैनोनी प्राकृत भाषाने पण लागु पडेला होवाथी-ए शब्दोनो भाषा करतां बौद्धोनी पालिभाषा वधार परातन छेउच्चार तेम न करी शक्या होत. आ विषयना विअनेटला माटे ते बौद्धधर्मनी पर्वकालिकता स्थापन स्तृत विवेचन माटे हुं वाचकने " Zeitschrift करवाने एक प्रमाण छे. जो के आ दलील तद्दन fur rergleichenile Sprachforschung" v. साची छे. तो पण ते कोई बाबत सिद्ध करी XXIII; p. 50-1, Sq| जोवानी भलामण करूं छं. शय.ती नथी. कारण केहं आगळ उपर बनावीश ते आ श्रोडीक हकिकतो उपाथी समजी शकाय छे. के प्रमाणे जैनसूत्रो जे रूपमा हालमा विद्यमान छ ते सूप भ पार्नु अनुक रूप जैन साहित्यनी प्राचीनतानी महावीर निर्वाण पछी एक हजार जेटलां वर्षों बाद विरुद्धमा दलील तरीके रजु करी शकाय तेम नथी, अने नकी करवामां आव्यं हतुं. आ उपरथी एटलं तो ज्यार आम छ तो पछी तेवी दलीलने जैनधर्मने तके-सिद्धज छ के ते पहेलांनां एक हजार वर्षोमा बौद्धधमेथी अवोचीन स्थापित करवामां प्रमाण तरीए सोनी भाषामां घना फेरफारो थया होवा जो- के तो लेवायज केम ? अंतमां, आपणे वळी जाणीए ईए. कारण के जे आचार्यों मुखथी अथवा लेखथी छीए क जैन साहित्यनो चौदपूर्वना नामे ओळखापोतानी शिष्य परंपराने ए सत्रो सोंपता गया होय. तो एक भाग ता नष्ट ५ई गयो छ; अने ते कई तेमनं स्वाभाविक वलण, ते सूत्रोनी भाषाना जे जनां भाषामा रचाएला हतो ते आपण बीलकुल जाणरूपो प्रचलित भाषामांथी अदृश्य थया होय तेमना ता नथा,* बदले वर्तमान वाक्पद्धतिप्रमाणेना रूपोनो व्यवहार आपणे उपर जायुं ते प्रमाण जैनोनां पवित्र सूत्रो करवान थाय. ए नि:संशय छे. दाखला बिम्बिसार अने अजातशत्रना समयने महावीरना तरीके, मध्ययुगना जर्मन लेखकोना ग्रंथाना उतारा. जीवनसमय तरीके बनावे छ. हवे जैनधर्म ते परा ओ पण, उतारा करनाराओनी देश तथा कालनी तन कालमा हतो के नहीं तनी एतिहासिक दृष्टिए भाषामांज थया हता, एम स्पष्ट जोवाय छ आवी शाध करवानी जरूरत छे. सूत्रामा जैन यतिओ माटे वस्तुस्थिति होवा छतां पण एक उदाहरणमां मळभा- बहु प्रचलित प.ब्द ' निग्गंथ ' अने साध्वीओ माटे पानी निशानी रही गई छे त स्पष्ट बतावी आपले के निर्माथी ' मळी आवे छ वराहमिहिर अने हेममूळ भाषा, सूत्रोनी हालनी भाषाथी, अन्य घणा आका टलाक अल्प प्राचीन जैन ग्रंध मा उल्लेख करेलो जोरोनी माफक एक विशेष आकारमा जुदी पडे छे... वामां आवे छे के चौदपूर्वांनी रचना संस्कृत भाषामां थएली दाखला तरीके, सूत्रोमां वपराएला ' अगनी ' 'आ- हता. डॉ. जेकोब नी जाणमां ते वखते ए उल्लेखो नहीं चारिय' ' सुहम ' विगेरे शब्दो लईए. जे छंदोमां आव्या होय.---जै. सा. सं. संपादक, Aho! Shrutgyanam Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [भाग १ चंद्र तेमने । निग्रंथ' कहे छे. शंकर, आनंदगिरि ज्यारे तेनी माताए तने समजाव्यो के तारो पिता इत्यादि लेखको तेने बदले ' विवपन ' 'मुक्तांवर ' तारा तरफ हमेशां मायालु स्वभाव राखतो आव्यो छ एवा पर्यायार्थि : शब्दो वापरे छे. एटलुं ए. पण अने तना हाथे एक पण एवं कार्य नथी थयु के ध्यानमा राखg जोइए के प्राचीन शब्द ' आहेत , जेना लीधे तने आवी जातनी शिक्षा तारा तरफथी अने त्यार पछीनो अर्वाचीन इ.८ - जैन ' ए बन्ने भोगववी पडे. ' माताना आ कथनथी कुणिकने सरखी रीते जैनसाध तथा श्रावक उभयने लागु पडे- पोताना पिताना सौजन्यनी खात्री थई अने तेथी ते छ. बौद्ध श्रमणोथी भिन्न एवा धार्मिक पुरुषो माटे पश्चात्ताप करतो, जात कोदाळी लई पितानी बेडी वपरातो 'निग्रंथ' शब्द 'निगण्ठ' रूपमा अशोकनी तोडवा निकळ्यो. श्रेणिके कुणिकने हाथमां कोदाआज्ञाओ'मां नजरे पड़े छे, अने डॉ. बुलरे ळी लईने आवतो जोई धार्य के आजे कुणिकने ( Dr. Buhler ) · अशोकनी नवी त्रण आज्ञाओ' हाथे पोतान मत्यु थशे; तेथी तेणे पोताना संतानने ( 'Three neur edicts of Acokan p. 6 ) वाळा आवा पापना दोषथी दर राखया सारुं जातेज लेखना छठा पष्ठमां ते शब्दने जैनशब्द 'निग्रंथ' आत्मघात को. पोताना पिताने आ रीते मत्युपामेलो तरीके अत्यार आगमचज साबीत करी दीघो छे. जोईने कुणिकने स्वाभाविक रतिज पणुं दुःख थयु. बौद्धोना पिटके!मां निगण्ठोने बद्ध अने तेना अनु- विगेरे. विगेरे. आवी रीत भोळा भाव थी--निष्कपट. यायीओना प्रतिपक्षी तरीके जणाव्यानो उल्लेख पणे कहेली कथा एम सचवे छ के बौद्धोना करतां मळी आवे छे.(Sce Childers Pali Dictionary, जैनीने पोताना आश्रयदाताना पापोना संबंधमां S. V. Nigantha. ) ओछा निष्पक्षपातपणे बोलवानुं एक का ण हतुं ___ आ सघळी बाबतो उपरथी एटलं साबीत करीश- अने ते ए के कुणिके बौद्धोनी उपर पोतानी प्रसन्नता काय छे के जैनो अने बौद्धो परस्पर प्रतिस्पर्धीओ हता. बतावतां पहलां घणा समय सुधी तेणे जैनो उपर आ प्राचीन प्रतियोगिताना अस्तित्वन अनुमान ते. पोतानी महेरवानी राखी हती. मनी प्राचीन ऐतिहासिक कथाओ उपरथी पण थई शके एम छे. बौद्धो खुल्ला शब्दोमां कहे छे के तेवीज रीते, एक संप्रदायना संस्थापक तरीके अजातशत्रुए तेना पितानं खन कयु हतुं, तेमज 1 " अथवा प्राचीन काळथी चालता आवता एक तेना मटे वीजं एम पण तेओ जणावे छे के, तेणे : धर्मना सुधारक तरीके गणावा लायक-अने हुँ ए बीजा पोताना जुना धर्मनो त्याग करी सद्धर्म-बौद्धधर्मनो मतनाज स्वीकार करूं छु-महावीर नामनी बद्धथी आश्रय लीधो तेनी पहेलां ते घातकी अने दष्ट तद्दन भिन्न एवी एक व्यक्तिनो समय, प्राचीन २ काळमा स्थापन करी शकायम छे. प्रथमतो. मननो हतो. आनाथी विरुद्ध जैनो, कुणिक के । जनरल कनिमहाग ( CGeneral Cinningham) जेने आपणे पहेलां अजातशत्रुथी अभिन्नरूपे नक्की मथुराना कंकाली टिलामाथी शोधी काढेला एक करी गया छीए, तेने बुद्धिपूर्वक पितृहत्याना दोषथी। शिलालेखनी शरुआतमा 'अर्हत् महावीर देवनास' दूर राखवानो प्रयत्न करे छ. निरयावलि सूत्रमा आ ने नमस्कार करेलो छ ( Archeol. Survey of संबंधी एक लाची कथा लखाएली छ, तमा India, Vol. III, P. 35.Ed.Thoiness, Jainiकहेवामां अ व्यूं छे, के, कुणिक पोताना पि. sm or the early creed of Acoko p. 82.) ताने पोता तरफ अन्यायपणे वर्तती मानी अने आ शिलालेख एक · उभी नम मूर्ति' नी लई तेने कारागृहमां नांख्यो हतो. परंतु नीचे कोतरेलो छे. आ उपरथी, ए स्पष्ट प्रतीत थाय छे Aho! Shrutgyanam Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक 1] डॉ. हर्यन जेकोबीनी कत्पसूत्रनी प्रस्तावना. के उक्त महावीर इ.ब्द ते वर्धमान नामने माटे वप. आ सुधर्मा 'अग्निवैश्यायन' गोत्रना हता. दुर्भाग्ये, रायो छे, पण बुद्धने मांटे नहीं. ए शिलालेख उपर निगण्टनातपुत्तना सिद्धांतदर्शक सामञ्जफलसत्तना संवत्सर ९८ लखेलो छ, मथुरामां मळेला शिला- ते भागनो अर्थ स्पष्ट समजातो नथी. छतां पण तेना लेखोनी तारीखो कया संवत्ने उद्देशीने लखायली आनुपानिक भाषन्तर उपरथी, हुं कही शकुं छु के छे ते हजी नक्की थयं नथी; छतां पण कनिष्क अने 'निगण्ठनातपुत' ने महावीर तरीकेज गणवामां हुविष्कना नामनिर्देशथी एटलं तो सिद्ध थाय छे कोई पण प्रकारनो बाध आंच तेम नथी. डॉ० बुल्हरे के ते शिलालेखो ई० स० नी शरूआतना छे. पण एक कथाना आधारे महावीरने निगण्ठनातघुत्त वीजो परावो ए छे के बौद्धग्रंथोमां पण जैनधर्मना रूपे जे स्वीकार्या छ त हकिकत पण आ कथनन संस्थापकना संबंधमां केटलाक उल्लखो मळी आवे छे; पुष्टि आप छे. बौद्धधर्मना आत्मावतार(Hurdy. Manते उल्लेखो तेना-जैनधर्मना प्रवर्तकना-कोई सामा- ual of Buddhism p.271 ), वैश्यन्तर अने अन्यन्य नामना रूपमां नहीं पण 'निगण्ठनाथ' अथवा ग्रंथोमां एवो उल्ले व छे के निगण्ठनातपुत्ते पोताना 'निगण्ठनातपुत्त'ना विशेषनामना रूपमा छे. आपणे उपालिनामना एक शिष्य, के जेणे बौद्धधर्मनो अंगापहेलां जोई गया छीए के — निगण्ठ ' ए जैनयति. कार को हतो तेनी साथे कलह कर्या पर्छ। पावामां वाचक शब्द छ; अने 'नातपुत्त' ने हुं कल्पसूत्र अने काल को हतो. कल्पसूत्रप्रमाणे पण महावीरन देहाउत्तराध्ययनमां आवेला महावीरना 'नायपुत्त' बिरुद वसान पावामांज थरलु होवाथी, तेमज जैन यतिओ तरीके मान छु. नेपालना बौद्धग्रंथो निगण्ठनाथने निगण्ठो कहेवाता होवाथी, ए स्पष्टरीते सिद्ध थाय ज्ञातिना पत्र कहे छे ( Burnouf. Lotus de छे के 'निगण्ठनाथ' ए शब्द महावीर माटेज वपरायो la bonni loi p. 450), अने जैनो पण तेने छे. आ प्रमाणे बुद्ध अने महावीर ए बन्ने भिन्न • ज्ञातपुत्र' कहे छे. ( See Petersburgh परंत समकालीन व्यक्तिओ हती. आ उपरथी ए Dictionary S. V. Jnataputra ) वळी हेमचं. पण स्पष्ट छ के आ बन्ने धर्मोपदेशकोना निर्वाण द्रना परिशिष्ट पर्व १-३ वाळो नीचेनो श्लोक सर- समयमां थोडाकज वर्षोन अंतर होवु जोईए. हवे खाक्वा जेवो छे: जनरल कनिङ्गहामे करेली अशोकनी त्रण नवी कल्याणपादपारामं श्रुतगङ्गाहिमाचलम् । आज्ञाओनी शोध उपरथी, अने डॉ. बुल्हरे ऐतिविश्वाम्भोजरविं देवं वन्दे श्रीज्ञातनन्दनम् ॥ हासिक अने भाषाशास्त्रनी दृष्टिए करेला तेमना महावीरने आ नाम आपवानं कारण ए छ के अर्थालोचन उपरथी, बुद्धनो निर्वाण-समय ई. स. तेना पिता ज्ञातक्षत्रिय-ज्ञात जातिना क्षत्रिय-हता. पूर्व ४७७ ना अरसामां निर्णीत थयो छ, तेथी निगण्ठनातपुत्तने सामफलसत्तमां अग्निवैश्य'यन महावीर निर्वाणनो समय पण ई. स. पूर्वे ४९० गोत्रना लख्या छे. आ बौद्धलोकोनी भूल छे. अने ४६० नी वच्चे आववो जोईए. कारण के, महावीर तो गौतम गोत्रना हता. बौद्ध. श्वेताम्बरोनी परंपरानुसार महावीर-निर्वाणनो लेखकोए धर्मसंस्थापक अने तेमना मुख्य शिष्य सुध- समय विक्रम संवत् पहेलां ४७० वर्षे आवे छे, अने र्माने उलटपालट लखी दीधा छे. अर्थात् शिष्यनुं दिगम्बरोना मते विक्रमसंवत् पूर्व ६०५ वर्षे आवे गोत्र गुरुने लगाइयुं छे. जैन सूत्रोमां सुधर्माने महा- छे. आ बन्न संपादायोनी नोधाएली निर्वाणनी तारी. वीरना सिद्धान्तोना प्रवर्तक तरीके लख्या छ, के रवोमा जे १३५ वर्षनो तफावत जोवामां आवे छे ते जेमणे जंबूस्वामीने प्रथम सूत्रोपदेश आप्यो हतो, संवत् अन शक वच्चेना कालनी बराबर छ, अने Aho Shrutgyanam Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ आ उपरथी एवी संभावना उभी थाय छे के दिगम्ब- पण तेमनं मूळ चोकस जणातु नथी. आ गाथाओ रोनो विक्रम संवत् ते शालिवाहननो शक छे. का. वीर अने विक्रम संवत् वच्चेना निकाल, अने रण के शालिवाहननो हमेशा जुना विक्रम साथे प्राचीन कालगणनाना आधार रूप बने छे. उपरोक्त सेळभेळ थई जाय छे. श्वेताम्बरो विक्रम संवत् ई. गाथाओना अनुसार मौर्यवंशना राज्यना प्रारंभश्री स. पूर्व ५७ वर्षे शरु थयो, एम माने छे. महावीर ते विक्रम संवत्ना प्रारंभ सुधी व्यतीत थएली वर्षनिर्वाण अने विक्रम संवत् वच्चेना ४७० वर्षना संख्या २९५ थाय छ. अर्थात् ४+१३+१+ अंतर संबंधी हकिकत श्वेताम्बरोना घणा ग्रंथोमा ६०+३०+१०८. आमां विक्रम संवत् अंने मळी आवे छे. एनुं प्राचीनतम प्रमाण-मेरुतुङ्गनी निस्ति सननी शरुआतनी वच्चेना १७ वर्ष उमेर'विचारश्रेणि' ना पायाभूत, नीचे आपेली स्मारक वाथी चन्द्रगुप्तना अभिषेकनो काळ ई. स. पूर्व गाथाओ छ. ए गाथाओमां महावीर निर्वाण अने ३१२ वर्षे आवे छे. आ रीते ग्रीक प्रमाणो द्वारा विक्रमादित्य राजानी वच्चना अंतरमा जे जे राजवं. मळी आवती तारीख साथे, आ तारीखनी एकता शोए जेटलां जेटलां वर्षों सुधी राज्य कर्यु तेमनी थई जाय छ; अने तेथी ए पण सिद्ध थई जाय छ नोंध आपेली छे. ते गाथाओ हं अहीं टांकु छु,- के त्रीजी गाथामां जणावलो विक्रम (?) ते ई. स. अने तेमनी साथे तेमना प्रथम प्रकाशक डॉ. बुल्हरे पूर्वे ५७ वर्षमां शरुथएला संवत् युगना संस्थापकना करेली टिप्पणी ( Indian Antiquur's II. 362.) वाचक छे, नहीं के ई.स. ७८ मां शरु थता शकउमेरूं छु. युगना प्रवर्तकनो नामदर्शक. जो आम न मानीजं रयणिं कालगओ अरिहा तित्थंकरो महावीर । ए तो चंद्रगुप्तना अभिषेकनो काळ ई. स. पूर्व १७७ तं रयणिं अवंतिवई अहिसित्तो पालगोराया।। वर्ष आवे'. सही पालगरण्णो पणवण्णसयं तु होइ नंदाण। ६० वर्षनुं पालकनु राज्य अंने १५५ वर्षांनु अहसयं मुरियाणं तीसं चित्र प्रसमित्तस्स ।२। नव-नन्दानु शासनबन्ने--मळीने कुल २१५ वर्ष बलमित्त भानमित्ता सही वरिसाणचत्त नहबहणे। प्रमाण चन्द्रगुप्त अने निवोण वचनो काळ छे. हवे तह गदभिल्लरज्जं तेरसवरिसा सगस्स चउ ।३। ई० स० पूर्वेना ३१२ वर्षांमां, आ २१५ उमेर १ जे रात्रे अर्हत तीर्थकर महावीर निर्वाण पाम्या, वाथी, आपणे इ० स० पूर्व २७ मा वर्षने महातेज रात्रे अवन्तीपति पालकनो राज्याभिषेक थयो. वीर निवोणना नामांकित काळ तरीके प्राप्त करी ___ २ पालक राजानुं राज्य ६० वर्ष सुधी रा. पछी १५५ वर्षसुधी नन्दोए राज्य कर्य. तेन। बाद १०८ १ हुं नीचेनी बाबत उपर ध्यान खेचु छु के चंद्रगुप्तना अभिषेकनो आ काळ ते सेल्यसीडनना सननी आरंभ साथे बंध बेसतो आवे छे. मि. एडवर्ड टोमस माने छ के राज्य रा. ( Records of the Gupta Dynasty in ३ बादमां ६० वर्ष बलमित्र अने भानमित्रे राज्य- India p. 17, 18. ) सेल्युसिडनसने कर्यु. अने तेमनी पछी ४० वर्ष नभोवाहन राजाए र लांबा वखत सुधी उत्तर हिंदुस्थानमा पो. तान स्थान टकावी रान्युं हंतु, अने पीनी राजवंशावळीनी काळगणनात्मक नोंधो उपर घणी असर करी हती. मि. टोमसना सिद्धांतनी सत्यता जो प्रत्यक्ष प्रमाणथी साबीत आ गाथाओनो उल्लेख घणीक टीकाओमां थाय तो चन्द्रगुप्तना अभिषेकनी जैन तारीख, जे लगभग साची छे, तेमां सहज गुंचवाडो उभी करती आ हकिकतनो तथा कालगणना-विषयक घणा ग्रंथोमां थएलो छे. सहेलाईथी खलासो आपी शकाय, Aho! Shrutgyanam Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक डॉ. हर्मन जेकोबीनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. शकीए छीए. आ काळ, अने सीलोननी काळ गणना पण ते प्रद्योत-वंशनो छे, के जे ( प्रद्योतवंश ) अनुसारे बुद्धनु निकोण, जे ई० स० पूर्वे ५४३ शैशुनाग वंशनी पहेलां थई गयो हतो. महावीरना मा वर्षमां थयुं हतुं, तेनी वच्चे मात्र १६ वर्षनोज समकालीन जे मगधना राजाओ हता ते शैशुनागतफावत रहे छे. वंशना हता. उज्जयिनी अथवा अवन्तीना राजा मह वीर-निर्वाण अने चन्द्रगुप्तना अभिषेक तरी के एक बीजा पालकनुं नाम मृच्छकटिकमां वच्चेना काळना संबन्धमां बीजी पण एक गणना जोवामां आवे छे, अने तेना माटे त्यां एवं वर्णन छे, जे हेमचन्द्रना परिशिष्ट पर्वमां मळी आवे छे. छे के आर्यके तेने राज्यभ्रष्ट कर्यो हतो. आ पालक ए ग्रन्यना, ८ .मा सर्गना, ३४१ मां श्लोकमां ते कदाचित् कथासरित्सागरमां वत्स देशना कल्पित लखेलुं छे के राजा उदयनना साळा तरीके जे पालकनुं नाम आएवं च श्रीमहावीरे मुक्ते वर्षशते गते। पेलुं छे, ते संभवी शके. परंतु, आ उदयन जेम कुपञ्चपञ्चाशदधिके चन्द्रगुप्तोऽभवन्नृपः॥ णिकना पुत्र उदायीना बदले भ्रांतिथी प्रसिद्धिमा • अने आ प्रमाणे महावीर निर्वाण पछी १५५ आव्यो संभवे छे, तेम, ए पालक पण, तेज नामना वर्षे चन्द्रगप्त राजा थयो.' प्रद्योत वंशना राजा माटे भूलथी प्रसिद्ध थयो लागे ई. स. पूर्वेना ३१२ वर्षोमां १५५ उमेर- छे. अने तेम थवाथी तेने महावीरनो समकालीन वाथी, आपणे जाईशु के महावीर निर्वाण ई० समजी लेवामां आव्यो होय एम जणाय छे. आ गमे स० पूर्वे ४६७ मां आवे छे. तेम थयुं होय, पण सत्य वात तो ए छे के जैहेमचन्द्र चन्द्रगुप्त अने निर्वाणनी वच्चे जेटलां नोनी असल काळगणनामां पालकने स्थान नज वर्षोनु अन्तर बतावे छ तेटलां वर्षों तो गाथाओ मळवू जोईए. हुं तो एम धारूं छं के सीलोननी मात्र नन्दोना राज्यनाज जणाचे छे. आ उपरथी बौद्ध, काळ-गणना साथे पोताना इतिहासने मळतो एम जणाय छे के हेमचंद्र पालकना राज्यनां ६० राखवानी खातर जैनाए तने पोतानी काळ-गणना. वर्षों गणनामा लीधा नथी. हेमचंद्र आवी रीते ६० मां दाखल करी दीधो छ, अने तेथी ते मात्र कल्पवर्षों छोडी देवा जेवी भूल कर ए मानवू कटण लागे ना-प्रसूत छे. परंपरागत महावीरनिर्वाणनी तारीख छे. तेथी हुँ एम अनुमान करूंछ के काळगणनात्मक अने हेमचन्द्रना उल्लेख उपरथी सूचवाती तारीख गाथाओमा जे परंपरागत हकिकत लखवामां आवी वच्चे जे साठ वर्षनो विरोध आवे छे, ते जोई, बौद्ध छे तेथी मिन्नज कोई संप्रदायने हेमचन्द्र अनुसर्या काळ-गणनामां मेळवी दीधेली ६६ वर्षनी असंहोवा जोईए. कारण के मारा विचार प्रमाणे गा- गतिर्नु स्मरण थाय छे; अने तेथी आपणने मानवू थोक्त हकिकत पूर्णरीते साची नथी, नन्दोनो राज्य. पडे छ के ए बन्ने भूले नी उत्पत्ति स्वतंत्र नथी काळ, जे गाथाओमा १५५ वर्ष जेटलो आपवामां पण एक-बीजानी असरथी--अनुकरणमांथीआव्यो छे ते असाधारणरीते अधिक छे, एटलंज थएली होवी जोईए. तामिल-देशमां जैनो केटली नहीं, परंतु मगधना राजवंशोनी गणनामां अवन्तीपति मोटी संख्यावाळा अने शक्तिसंपन्न हता ते पालकनुं नाम आवq ते मने तो घगुंज संशयजनक आपणे जाणीए छीए; अने तामिल-भाषाना प्रा. लागे छे. बौद्धो अथवा ब्राह्मगो आ नामना राजानो चीन साहित्य उपर जैन धर्मनी केटली बधी छाप बिल्कुल निर्देश करता नथी. मगधनी राजावलीमां पडी हती, ते ग्रौल ( Graul ) अने केल्डवेल पालक नामना एक राजानो उल्लेख मळे छ खरो, ( Caldwell ) ना जणाव्या प्रमाणे जाणी शकाय Aho! Shrutgyanam Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [ भाग १ तेम छे. सीलोननी सामेना द्विपकल्पमा रहेता त- जो मौर्यवंशनी उत्पत्ति वीर संवत् २१५ मां थई कालीन जैनो उपर कदाचित् बौद्धोनी असर थई होय तो ते वंशनी एक शाखा वी. सं. २१४ मां होय अने ते वखते तेमणे पोताना प्रतिस्पर्धी पन्थनी राजगृहमा राज्य करती होय ते केम संभवी शके ?. अनुसार पोतानी काळगणनामां फेरफार कर्यो पण जो आरणे हेमचंद्रना कथन अनुसार मौर्यवंश होय. परंतु आ मात्र आनुमानिक विचार छे, अने निर्वाण पछी १५५वर्षे शरु थयो तेम स्वीकारीए तो तेथी वधारे लंबाण करी हुं आनी किंमत घटाडवा तेमा कोई असंभवितता आवती नथी. अने आम इच्छनो नथी. मानवाथी निर्वाणनी निश्चित करेली तारीख पण - हवे आपणे महावीर निर्वाण-समयना विवेचन साची ठरे छे. नीचेनी चर्चा उपरथी पण आपणे उपर पाछा फरी जोईशु के हेमचंद्रनी नोंध अनुसार एज निर्णय उपर आवीए छीए. दरेक स्थविरावलीई. स. पूर्व ४६७ वर्षे महावीर निर्वाण थयुं होय मां वर्णव्या प्रमाणे स्थलभद्रना महागिरि अने सुहते असंभवित नथी. कारण के, ते ( समय ) ई. स. स्ती नामना चे शिष्यो हता. हवे स्थूलभद्र तो पूर्वे ४७७ वर्षवाळा बुद्धना निर्वाण समयी साथे सपळा लेखकोना मते धीरनिर्वाण पछी २१५ वर्षे घणीज सुंदर रीते बंध बेसे छे. अने आ समकालीन- स्वर्गस्थ थया हता. मेरुतुंगना लख्या प्रमाणे महाता होवी आवश्यक छ, एम अमे उपरनी शोधमां गिरि वी. नि. पछी २४५ मां मृत्यु पाम्या हता जणावी गया छीए. अने तेमना पछी सुहस्ती युगप्रधान बन्या हता. ___आ निर्णीत करेला निर्वाण-समयनी महत्ता परं- तेमणे अशोकना पौत्र अन उत्तराधिकारी संप्रतिने परागत निर्वाणसमय करतां केटली बधी वधारे छे ते जैनधर्मनो उपासक बनाव्यो हतो. अशोक चन्द्रजैन इतिहासमांथी मळी आवता बीजा प्रमाणो उपर गुप्तना अभिषेक पछी ९४ वर्षे गुजरी गयो हतो. थी नक्की थाय छे. आवश्यक सूत्र नामना एक पवित्र (बुद्ध निर्वाण पछी १६२ वर्षे चंद्रगुप्तनो अभिषेक. जैन आगमना ' उवग्याय निज्जुत्ती ' नामना प्रक- १६२+९४=२५६ अशोक मृत्यु.) गाथा प्रमाणे रणमा छ निन्हवोनुं वर्णन आवे छे, अने तेज वर्णन संप्रतिनुं राज्य महावीर निर्वाण पछी ३०९ वर्षे संवत् ११७९ ( नवकरहर ) मां रचाएली देवेन्द्रग- (२१५+९४ ) शरु थयु अने हेमचंद्रना कथनानुणिनी उत्तराध्ययनसूत्रनी टीकामां बहु विस्तार-- सार २४९ वर्षे (१५५+९४ ). हवे आपणे पूर्वक पुनः आपवामां आव्युं छे. आ बन्ने ग्रंथोमां गणत्री करीने जोईए छीए तो आमां हेमचंद्रनी जणाव्या प्रमाणे अव्यक्त नामनो बीजो निन्हव वीर- हकिकतज खरी होय तेम जणाय छे. कारण के निर्वाण पछी २१४ मे वर्षे आषाढ नामना आचार्यना संप्रति अने सुहस्ती ( के जे २४५ मां युगप्रधान शिष्योए चलाव्यो हतो. राजगृहना मौर्य राजा बन्या ) बन्ने समकालीन हता. एम उपरनी नोंधथी बलभद्र-जेने आवश्यक सूत्रमा — मुरियबलभद्द ' स्पष्ट जणाय छे. आ नोंध महावीर निर्वाणनी जे अने उत्तराध्ययनमां ' मोरियवंसपसूओ' तरीके तारीख आपणे शोधी काढी छे तेनी सत्यता स्थालखेलो छे-तेणे आ निन्हव मत प्रवर्तकोने पाछा पित करवामां पूर्ण सहायक थाय छे.* सन्मार्गे ( जैनमतमां ) वाळ्या हता. गाथाओ प्रमाणे उपरनी कालगणना संबंधी तपासने हवे समाप्त करी, १ आ टीका शान्त्याचार्यनी टीकामांथी उधृत करवामां जैनोना प्रादुर्भावनो समय नक्की करवामाटे मार्ग पहेलांना आवी छे. मूळ सूत्रनु अर्थबोधन ते कर्तानु पोतानं करेले छे. लेखकोए जे प्रयत्नो कर्या छ तेमना संबंधमां थोडा शब्दो अने तेमा जोवामां आवती घणी कथाओ शब्देशब्द शा. लखवा योग्य धारू छु. आ लेखकोने जैनधर्मनी उत्पत्ति *त्याचार्यनी टीकामांथी उतारेली छे. निश्चित करवामां घणीज अपूर्ण माहीती मळी हती, अन Aho ! Shrutgyanam Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डॉ. हर्मन जेकोबीनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. प्राचीन ए हवे हुं कल्पसत्रना लोकविश्रुत लेखक भद्रबाहुना मदद लीधी छे तेमने कालक्रमानुसार गोठववा संबंधमां जैनो शुं कहे छ ते शिएक उपर आवं छं. जोईए. अने तेथी ते सर्वेना हुं नीचे प्रमाणे त्रण आ स्थविरना संबंधमां जे थोडा घणी सत्य हकि- वर्गो पाडु छं. पहेला वर्गमां कल्पसूत्रमा आपेली बे कतो छ ते पण अनौतहासिक दंतकथाओ साथे स्थविरावलीओ, तथा आवश्यक सूत्र अने नन्दीसूत्रनी एटली बधी भेळसेळ थई गई छ के जेथी तेमने शरुआतमां आपेली स्थविरावली मूकुं छु. बीजा तारवी काढवानुं काम अशक्य थई पर्चे छे. तेम वर्गमां, धर्मघोषना ऋषिमण्डलसूत्रने मूकं छ, आ छतां पण भद्रबाहु-संबंधी दंतकथाओन एतिहासि- बधा ग्रंथो वो नि. ९८० पछीना छे. अनाथी क मूळ शोधी काढवा माटे प्रयत्न करवानी आव- घणां सैकाओ पछी रचाएलुं हेमचंद्रन परिशिष्ट पर्व श्यकता छे. आ कार्य माटे में जे पुरावाओनी पण बीजा विभागमा अंतर्भूत थाय छे. त्रीजा कर तेथी तेमना प्रयत्नो निष्फळ निवड्या छ; एटलंज नहीं मां कल्पसूत्रनी वधारे अर्वाचीन टीकाओमा आवती. पण कालगणना संबंधी शोधमा त मोटा विघ्नरूप थई पड्या कथाओ, पद्ममंदिरगणि रचित ऋषिमण्डलसूत्र वृत्त. छे. प्रो. वेबरे, बी. नि. ९८० मां ध्रुवसेन राजानी आगळ (आ वत्ति संवत १५१३मां जेसलमेरमा समाप्त थए-. कल्पसूत्र वांचवामां आव्यु हतुं, ते हकिकत, अने शिलादि. त्य जे वी. नि. पछी ९४७ मां राज्य क तो हतो तेवी दंत- ली छ.) आदि बीजा ग्रंथो मकवामां आव्या छे. कथावाळी हकिकत, ए बन्नेनो भेळसेळ करी, तेना उपरथी स्थविरावलीनी अनुसार महावीर पछी भद्रबाहु महावीर निर्वाणनी तारीख ई. स. पूर्वे ३०९ नक्की करी छे. छठा स्थविर छे. तेमना गोत्रनं नाम 'प्राचीन' छ, प्रो. वेबरनी गणनानी पायाभूत आ बन्ने तारीखो जो खरी होय-जो के ते विषयमा मने तो गंभीर शंकाओ छे-तो पण उपर जणावेली नोंधोमां त्रण ध्रुवसेनोमांनो कयो ध्रुवसेन अने राएलो छ कारण के आ नामनं गोत्र भारतवर्षना छ शिलादित्योमांनो कयो शिलादित्य लेवानो छे, ते नक्की बीजा कोई ग्रंथमां जोवामां आवतुं नथी. भद्रबाहु करवू अशक्य छे. आ अनिश्चय उपरांत, वलभीवंशनी कालगगना उपर प्रो. वेबरे पोतानी गणत्री उभी करीने यशाभद्रना शिप्य हता, अने कल्पसूत्रनी विस्तत तेनोज हजी तो निणय थयो नथी. प्रो. वेबरना सिद्धन्तनी स्थविरावलीमां बताव्या प्रमाणे तेमने ( भद्रबाहुने ) (Ind. Alt. IV.p.762 sqq.) टीका करती प्रो. लेसननी गोदास, आग्निदत्त, जनदत्त, अने सोमदत्त नामना दलीलो पण तेना जेवाज अनिष्कंटक पाया उपर उभी थएली। होवाधी तेना संबंधमां पण वधारे विवेचन करवानी जरूर चार विप्यो हता. आमांना पहेलाए गोदास नामे नथी. शत्रंजयमाहात्म्य जेने डॉ. बुहलर 'बारमा अगर गण स्थाप्यो हता. चौदमा सैकाना कोई एक यतिनो कंगाल कूट लेख' कहे छे ऋषिमण्डलसूत्रमा भद्रबाहुनी एकज गाथा वड (Three new Edicts of Acoka, p. 21. note) तेमां पण विक्रम पहेलां ४७० मा वर्षमां महावीर निर्वाण . स्तुति करेली छे, पण तेमना उत्तराधिकारी स्थूलभपाम्यां एवी चालती आवती हकिकत आपेली छे. पण वेबरे द्रनी स्तुति वीस-गाथाओमां करवामां आवी छे. अगर लेसने आ अगत्यना कथन उपर कोई पण लक्ष्य आप्यु भद्रबाहनी स्तति-गाथा नीच प्रमाण छ. नथी. तेनु कारण कदाचित तेमना वखतमां जा धर्मोना मुकाबलामां जैन धर्म ए एक अर्वाचीनज धर्म छे, एम जाणे दसकप्पव्ववहारा के एक सिद्धान्त मनाई गयो होय तेम लागे छे. परंतु आ निज्जूढा जेण नवम-पुवाओ। दुराग्रह छेल्लां वीस वर्षोमां, जे विशाल प्रमाणमां जैन सा वंदामि भदबाहुं हित्य आपणने मळ्यं छे, तेनी आगळ, हवे टकी शके तेम नथी. डॉ० बुहलरनो आपणे उपकार मानवो जोईए के तमपच्छिम-सयलसुयनाणि ॥ जेमणे समग्र जैन साहित्य युरोपीय विद्वानोनी आगळ लावी _ 'जेमणे नवमा पूर्वमांथी दशकल्पो अने व्यवहार मूक्यं छे: अने तेम करी अपूर्ण अने शंकाशल मळोमांथी जैनधर्मसंबंधी हकिकतो मेळववाना संकटमाथी आपणने मुक्त ( सूत्र ) उद्धृत की, एवा अंतिम श्रुतेकवली भद्रकर्या छे. बाहुने हुं वंदन करुं छु. 'अपच्छिम' ने अनुवाद 'छेल्लू Aho I Shrutgyanam Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२ जैन साहित्य संशोधक. [ भाग १ शकाय छे. परंतु आ रीतनो अर्थ केटलेक अशे श्रमसाधित होवाथी मने एम मानवु ठीक लागे छे के प्राचीनतर हकिकत अनुसार भद्रबाहुज हेला श्रुतकेवली हता; पण पाछथी, स्थूलभद्र – के जेमना विषयमा घणी दंतकथाओ लोकमां प्रसिद्ध छे --ते पण तेवी प्रकारना पदवीधर स्थविरोनी गणनामां गुणावा लाग्या हता. नहीं ' एम पण करवो होय तो थाय, परंतु तेनो सामान्य अर्थ ' तद्दन छेलं ' एम थतो होवाथी मे मारा भाषान्तरमां तेम कर्तुं छे. छतां पण सामान्य परंपरानुसार स्थूलभद्र चौदपूर्वधारी मनाता होवाथी, भद्रबाहु उपाय ( छेल्लानी पहेला ) श्रुतकवली गणाय छे. स्थूलभद्रथी ते वज्रस्वामी सुधीना स्थविरो दश पूर्वोना धारक हता. अने तेटला मोटे तेओ दशपूर्वी कहेवाय हे. वज्रस्वामी पछी पूननु ज्ञान धर्मघोषनी गाथाना पूर्वार्ध उपरथी मालुम पडे तन लुप्त थयुं हतुं.–जुओ, हेमचंद्र विरचित, छे के भद्रबाहुए नवमा पूर्वमाथी दशकल्पो अने अभिधान चिन्तामणि, श्लोक. ३३ -- - ३४. हेमचंद्र व्यवहारसूत्र उद्धृत कर्यो हतां कल्पसूत्रनी घणी परिशिष्ट पर्वना नवमा सर्गमां, केवी रीते रथूलभद्र टीकाओना उपोद्वातमां आ दशकल्पा संबंधी निर्देश साथे छेल्लां चार पूर्वो विच्छिन्न थयां ते संबंधमां नीचे थलो जोवामां आवे छे. ( Stevenson, Kalpt= प्रमाणे वर्णन आपे छे:- पाटलीपुत्रना संघे ११ sutra. p. 3 sqq.) ते उपरथी दशकल्पनी मतलब अंगो एकत्र करी, दृष्टिवाद नामना बारमा अंगने मुख्यत्वे करीने कल्पसूत्रज हशे व्यवहार सूत्र ते प्राप्त करवा माटे ४९९ साधुओ सथे स्थूलभद्रने जैन आगमोमां गणाता छेदोमांनु एक छेद छे. ऋषिभद्रबाहुनी पासे, जेओ ते बखते नेपालमा रहेता हता, मण्डलसूत्रनी वृत्तिमां भद्रबाहुस्वामीनी कृतिओनी त्यां मोकल्या. भद्रबाहुए ते समये महाप्राणव्रत ' नीचे प्रमाणे एक मोटी यादी आपी छे:अंगीकार करेलुं होवाथी पोताना ए शिष्योने दशवैकालिकस्याचाराङ्गसूत्रकृताङ्गयोः । घणोज थोडो थोडो पाठ आपी शकता हता. तेथी उत्तराध्ययन सूर्यप्रज्ञप्त्योः कलकस्यच ॥ करीने केटलाक वखत पछी, स्थूलभद्र सिवाय बीजा व्यवहारर्षिभाषितावश्यकानामिवाः (१) क्रमात् । बधा शिष्यो कंटाळी जई तेमनी पासेथी जता रह्या दशाश्रुताख्यस्कन्धस्य निर्युक्त देश सोऽतनोत् ॥ हता. स्थूलभद्र भद्रबाहु पासेथी दश वर्षमा दश पूर्वो तथान्यां भगवांश्चक्रे संहिताम्भाद्रबाहवीम् । शीख्या हता. त्यार बाद भद्रबाहुने तेमनी वर्तणुक्रमां दोष जणायाथी बाकीनां पूर्वो शिखववानी तेमणे ना पाडी. परंतु ज्यारे स्थूलभद्रे बहु प्रार्थना करी, अने पोताना दोषनी क्षमा मांगी त्यारे तेमणे अ.गळ शिखववा मांड्युं; अने ते एवी शरते के छेल्लां चार पूर्वो तेमणे बीजा कोई शिखववां नहीं. हवे आ कथानी साथ धर्मघोषना शब्दोनो विरोध आपणे एवीरीते मटाडी शकीए के, स्थूलभद्रे छलां चार पूर्वोनु ज्ञान बीजा कोईने आप्युं न होतुं त उपरथी धर्मघोष तेमनुं ज्ञान अपूर्ण मानी लघु हशे अने आ अपेक्षाए भद्रबाहुनुं ज्ञान रथूलभद्र करतां संपूर्ण होवाथी तेओ ' अपच्छिम सयलसुयनाणी' कही 'तेमणे दशवैकालिक, आचारांग, सूत्रकृतांग, उत्तराध्ययन, सूर्यप्रज्ञप्ति, कलक' ( ? ) व्यवहार, ऋषिभाषित, आवश्यक, अने छेवटे दशाश्रुतस्कंधनी एम अनुक्रमे दश नियुक्तिओ रची. भगवान् भद्रबा हुए आ उपरांत भद्रबाहवी संहिता पण बनावी हती. डॉ. बुहलरे अत्यार आगमच लख्युं छे के आगमोनी नियुक्तिओ बधी भद्रबाहुनी छे (1 c. p.6.) अने पोते पण आचारांग नियुक्ति अने ओघनियुक्ति प्राप्त करी छे, एम जाणावे छे. आगळ उपर जणा जोईए. 'कल्प' एटले कल्पसूत्र जेने ह १ आ पाठ अशुद्ध छे. आ ठेकाणे 'कल' एवो पाठ कहेवामां आवे छे ते अहं निर्दिष्ट छे - संपादक: C , Aho ! Shrutgyanam Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डॉ. हर्मन जेकोबीनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. १] शके भद्रबाहुए दशाश्रुतस्कंधनी नियुक्ति नहीं पण दशाश्रुतस्कंध मूळ रच्युं छे. आ दशाश्रुतस्कंध केटलीक वखत भूलथी कल्पसूत्र मनाय छे. संहिताना संबंधमां आपण आगळ उपर विचार करीशुं. आधी कृतिओ उपरांत कल्पसूत्रनी कथाओ मांनी एक गाथा अनुसार भद्रबाहुने उवसग्गहरस्तोत्रना पण प्रणेता मानवामां आवे छे. ॥ उवसग्गहरं थुत्तं काऊण जेण संघकल्लाणं । करुणापरेण विहिअं स भदवाहू गुरू जयउ — जे भद्रबाहु स्वामीए करुणा लावीने उवसग्गहर नामनुं स्तोत्र रची संघनुं कल्याण कर्यु छे तेमनो जय थाओ.' आ पृष्ठनी नीचे' नोटमां ते स्तोत्रनुं मूळ तेमज भाषान्तर आपुं छु; अने जो ते खरेखर भद्रबाहुनुज बनावेलुं होय तो ते अर्वाचीन विशाळ जैन स्तोत्र साहित्यनो प्राचीनतम नमुनो छे. चाहुना देहावसानो समय, हेमचंद्रथी मांडीने ठेठ अर्वाचीनमा अर्वाचीन टीकाकार सुधीना वधा लेखको निर्विशेषपणे वीर नीर्वाण संवत् १७० मां मके छे. हे प० परि० पर्व ९. ११२ः वीरमोक्षाद्वर्षशते सप्तत्यग्रे गते सति । भद्रवाहरपि स्वामी ययौ स्वर्ग समाधिना ।। 'महावीर निर्वाण पछी १७० वर्ष ज्यारे वीती गयां त्यारे भद्रबाहु समाधिपूर्वक स्वर्ग पहोंच्या. ' मारे अहिं कहेतुं जोइए के बधा श्रुतकेवलिओनी मितिओ आपवामा आवी छे खरी पण ते आधार राखवा लायक छे के नहीं तेनो निर्णय हुं करी शकतो नथी. भद्रबाहु अने वगहमिहिर बच्चे थएली स्पर्धाना संबंधमां, हेमचंद्र सिवाय घणा अर्वाचीन जैन ग्रंथ कारोए एक दंतकथा आपली छे. आ दंतकथा उत्पन्न थवानुं कारण मने नीचे मुजब लगे छे. एक तो १ उवसग्गाहर स्तोत्र जैनसमाजमां घपुंज प्रसिद्ध अने सर्वत्र सुलभ होवाथी ते अत्र आप्युं नथी : -अनुवादक. - बाहुए सूर्यप्रज्ञ से टीका आने भाद्रबाहवी नामनी संहिता एम वे खगोळ-विद्या-विषयक ग्रंथो, तथा उवसगहर नामनुं स्तोत्र - रच्युं छे, एम जे मनाय छे तेथा, अने बीजुं, जैनज्योतिषशास्त्राने अन्यज्योतिविदो जे धिक्कारता हुता ( सिद्धान्तशिरोमणि ३ -१) तेथी, भद्रबाहु अने जैन ज्योतिषशास्त्रनी महत्ता देखाडवानी लालसाना परिणामे ए दंतकथा जन्म पामी छे. आ दंतकथानों सार नीचे प्रमाणे छे:-प्रतिष्ठानपूरनिवासी भद्रबाहु अने वराहमिहिर ए बन्न भाईओ जैन साधु थया हता. तेमना गुरु यशोभद्रे पोताना अवसान पहेला संभूतिविजय अने भद्रबाहुने पोताना पछी आचार्य पदना अधिकारी निम्या . ए पदने माटे वराहमिहिरे आशा रखी हती, परंतु मां निराशा मळवाथी क्रोधायमान थई तेणे जैनधर्मनो त्याग कर्यो पछीथी पोताना ज्योतिषशास्त्रना ज्ञानथी तेणे लोकोमा घणी प्रतिष्ठा मेळवी अने ते प्रतिष्ठाने एक कल्पितकथा फेलावी खूब - प्रबळ बनावी. 'मारी भक्तिथी सूर्यदेव मारा उपर प्रसन्न थई, मने पोताना विमानमां बेसाडी ज्योतिर्मण्डलमां लई गया हता अनेयां सर्व नक्षत्रादिकनी गति विगेरे तेमणे ने प्रत्यक्ष बताची छे.' आवी रीते भोळा लोकोनी आगळ ते पोतानी बडाई मारवा लाग्यो, अने तेनालीधे खुद्द राजानो पण ते सारो कृपापात्र बनी गयो. पोतानी आवी लागवगना जोरे, तेणे जैनाने राजाना सन्मानथी वंचित बनाव्या. अंते भद्रबाहु घर्मी बंधुओनी सहाये अव्या अने ज्योतिर्विद्याना पोताना उत्कृष्ट ज्ञानथी पोताना भईने पराजित कर्यो वराहमिहिरे क्रोध अने मानभंग न सही शकवाना कारणे प्राणत्याग कर्यो, अने मरीने ते एक दुष्ट व्यंतर बन्यो. पछीथी पोतानुं जुनं वेर वाळवा तेथे जैनोना घरोमां रोगना उपद्रव शरु कर्यो भद्रबाहुए उवसग्गहर स्तोत्रनी रचना करी ते व्यंतग्ने नसाडी मूकी उप नो नाश कर्यो. त्यार पछी तेमणे पोताना नामनी संहिता रची, Aho! Shrutgyanam १३ ab Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ ___ आ उपर आपेली कथा देखीती रीतेज काइ होवाथी ए समग्र साहित्यनी समानज तेमनुं पण पण ऐतिहासिक उपयोगिता वाळी जणाती नथी. भवितव्य सर्जाएलुं छे. अने आ कारणथी हवे आपण तमज हेमचंद्रे तेनो उल्लेख पण करेलो नहीं होवाथी समग्र जैन साहित्यनु सामान्य रीते विवेचन करवू ते अर्वाचीन होय रेम भासे छ. तेथी आ संबंधमां जरूरन छे. ए साहित्यनो सर्वोत्कृष्ट अने पवित्र आपणने कोई पण जातनो विचार करवानी जरूर भाग ते ४५ आगमो गणाय छे.' आमांना केटनथी. परंतु भद्रबाहुसंहिताना संबंधमां कांईक विवे. लाकना कर्ताओनां नामो पण बनाववामां आव्यां चन करवानी जरूर छे. डॉ० बुलर पोते ते छे. उदाहरण तरीके दशवकालिकसूत्रना कर्ता शय्यंनामनु एक पुस्तक मेळव्यान जणावे छे. तेओ कहे भव, दशाश्रुतरकंध अने व्यवहार सूत्रना का भद्रछ के ए संहिता अन्य संहिताओना जेवीज छे. अने बाहु, अने प्रज्ञापनाना कर्ता श्यामार्यने बताववामां मुकाबलामां ते अर्वाचीन समयमा बनेली होय तेम आवे छे. परंतु घणा आगमो तो महावीरे पोतेज जणाय छे. वराहमिहिर, बीजा अनेक ग्रंथका रोना प्ररूप्या छ, एम कहेवाय छे. आ कहेवानो अर्थ उल्लेखो साथे सिद्धसेन नाम ना एक जैन ज्योर्विद- एवो नथी के साक्षात् महावीरेज अंगो अने उप.गोनो पण उल्लेख करे छ,(Kern, Brihat Samhitis, नीरचना करीछे.पण तेनो भावार्थ एम छे के ते आगPrefauce p. 29.) परंतु प्रस्तुत पुस्तकना संबंधमां ते मोमां वर्णवेली बधी हकिकतो महावीरे पोतेज उपकांई सूचन करतो नथी. आ उपरथी एटलो निर्णय देशी छे, अने तेथी ते तेमनाज करेला कहेवाय छे. करी शकाय छ के भाद्रबाहवी संहिता वराहमिहि- हिंदुस्थानमा ग्रंथकर्तृत्व मात्र मूळ वस्तु-मूलभूत रनी पछीथी रचाएली छे. अने तेथी के ई पण रोते तत्त्वना अर्थना उपदेशने आश्रीने मनाय छ, नहीं के तना कर्ता भद्रबाहु, ते कल्पना कर्ता भा- शब्दरचनाने आश्रीने. शब्दरचना गमे तेम थाय, बाहु तो नज होई शके. कारण के कल्पसूत्रनी तने प्राधान्य आपवामां आवतुं नथी. फक्त अर्थमाअंतिम आवृत्तिज-तेमां जणाव्या प्रमाणे---वीर त्रनेज महत्त्व अपाय छे. ग्रंथकर्तत्वनो जे अर्थ आपणे संवत् ९८० एटले ई. स. ४५४ अथवा समजीए छीए ते अर्थमां महावीर सत्रोना कर्ता ५२४ मां थएली छे. आ समय वराहमि- नथीज, एम आपणे सहेलाईथी सिद्ध करी शकीए हिरनी पहेलांनो छे–निदान तेनो समकालीन छोए. कारण के घणां खरां सूत्रोनी शरुआतमा आतो खरोज. पेली नोंध उपरथी जणाय छे के ते सुधर्माए जम्बू___ कालक्रमपूर्वक गोठवतां भद्रबाहुना संबंधमां - १ नाचे आपेली आगमनी टीप ड० बहलरे कृपाकरी उपर प्रमाणेनी हकिकत जैनग्रंथामी मळी आव मने मेळवी आपी छे. १ अंगोः--आचारांग, सूत्रकृतांग, छे. ऐतिहासिक दृष्टिए तेनी उपयोगिता गमे ते स्थानांग, समवायांग, भगवती. ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अंतकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिक, प्रश्नव्याकरण, अने विपाक सूत्र; २ उपांगो:-- औपपातिक, राजप्रश्न, जावाभिगम, लेखको एकमत तेमने पाताना एक प्राचीनतम प्रजापना. जम्बदीपप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति. सर्यप्रज्ञप्ति निरया. वली, जेमां-कल्पावतंस, पुष्पिक, पूष्पचूलिक अने वहि. कृतिओ समग्र जैनसाहित्यनो एक विशिष्ट भाग दशा; ए अंतर्गत थएलां छे३ प्रकीर्णकोः--- चतु:शरण, अतुर प्रत्याख्यान, भक्त, संस्तार, तण्डुलवइयाली, चन्दावीज, १ सिद्धमेन एक प्र.यात जैन लेखक छे अने एवं कहे. देवेन्द्रस्तव, गणिवीज, महाप्रत्याख्यान, वीररतवः ४ छेदोवाय छे के तेमणे विक्रमादित्यने नवीन संवत् प्रवर्त ववा निमीथ,महानिशीथ, व्यवहार,दश श्रुतस्कन्ध,बृहत्वल्प, पञ्चमाटे केटलीक सहायता आपी हती.कल्याणमंदिरस्तोत्रनामनी कल्प; ५ नन्दीसूत्र, अनुयोगद्वारः ६ मूलसूत्रोः- उत्तराध्यतेमनी एक रुति मनाय छे. यन, आवश्यक, दशवकालिक अने पिण्डनियुक्ति. Aho ! Shrutgyanam Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डॉ. हर्मन जेकोबीनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. वामीने कहेला छे. घणुं करीने तो महावीरना जो ते वखते विक्रम संवत् ४७० वर्ष पहेलां थएली सिद्धान्तो अने इ.ब्दो मूळमां-प्रारंभमां जुदा जुदा मनाती हशे तो ते वी. नि. ९८० नी साल ई. स. ग्रंथो रूपे रचायाज न हता. परंतु भद्रबाहुना ४५४ नी बराबर थाय छे, परंतु ते वखते जो वी. समयमां अगिआरे अंगो मोजुद हतां एम हकिकतो नि. नी तारीख आपणे उपर जे नवीन निर्णीत उपरथी जणाय छे, कारण के तेमणे ए अंगोनी करी छे ते प्रमाणे मनाती हशे तो ते साल ई. स. व्याख्या रूपे केटलिक कृतिओ करी हती. उपर ५१४ नी बराबर थाय छे. जिनप्रभमुनि अने पद्मटांकेली भद्रबाहु अने स्थूलभद्रनी कथानो भावार्थ मन्दिरगणी लखे छे के देवर्धिगणीए ज्यारे ४५ जोतां मालुम पड़े छे के पाटलीपुत्रना संघे आगि. आगमो-सिद्धान्तोने नष्ट थवानी तैयारीमा जोया आर अंगोनो संग्रह को हतो. त्यार बाद सूत्रोमां त्यारे तेमणे वलभीपुरना संघनी मददथी ते घणा फेरफारो थ्या होवा जोईए. अने आ वात पुस्तकारूढ कराव्या. एम कहेवाय छे के प्राचीनस्थानांग सूत्रथी साबीत पण थई शके छे. ए सू- कालमा आचार्यो पोताना शिष्योने पुस्तकनी अपेक्षा त्रनां ७ मा स्थानमां, सात निन्हवोन वर्णन करेलु सिवाय ( ' पुस्तकानपेक्षया') ज सूत्र शिखवता छे. आ साते निन्हवोना संबंधमां आवश्यकसूत्रमा हता. पण पाछळथी पुस्तकोनी सहायताथी शिखवविशेष विवेचन आपवामां आवेलं छे. आमांनो वानी शरूआत थई. अने जैन उपाश्रयोमा ए प्रथा सातमो निन्हव वीर निर्वाण पछी ५८४ वर्षे प्रादु- हजीपण चाली आवे छे. आ वृद्ध संप्रदायनो अर्थ भूत थयो हतो एम लखेलु छे. आ उपरथी एवं एम नथी के देवधिगणीए पहेलीज वखते जैनोना फलित थाय छे के महावीर पछी छठी-सातमी सदी पवित्र ज्ञानने पुस्तकारूढ कराव्यु; पण तेनी एटलीज सुद्धामां पण सूत्रो महत्वना परिवर्तनोना पात्र थई मतलब छे के, प्राचीन काळमां आचार्यों लिखित शकता हैता. पुस्तको करतां पोतानी स्मृति उपरज वधारे आधार छेलामां छेल्लु जैनसूत्रो, पुस्तकाधिरोहण सामान्य राखता हता. अने प्राचीनमान्यताना आधारे वी. सं. ९८० मां जैनधर्मना बुद्धघोष देवर्धिगणीए खास करीने देवर्धिगणि क्षमाश्रमणे कयु.* वीरनिर्वाणनी तारीख, समग्र साम्प्रदायिक जैन साहित्य के जे तेमने ते वख १ उत्तराध्ययननीका जेवा वधारे अर्वाचीन ग्रंथोमा अ- ' ल्पतर विसंवादी निन्हवोनी संख्यामां बीजा एक नवीन मळ्यु हतु ते बधु, आगमोना रूपमां तेमणे गोठव्यु. बहुतर विसंवादी निन्हवनो उमेरो पण थएलो छे अने ए आ कार्य घणु मोडं थयुं हतुं, कारण के ते वखते घणाक निन्हव ते वी. नि. संवत् ६०५ मा उत्पन्न थएलो दिगम्बर आगमो तो त्रुटित थई गया हता अने तेना मत छे. दिगम्बरो श्वेताम्बरोनी उत्पत्ति गुप्तिगुप्त नामना स्थविरना वखतमां, जे संवत् ३६-४६ मा थई गया हता, अमुक अमुक त्रुटक भागोज बाकी रह्या हता. आ ते वखते थएली बतावे छे. आ समयथी मात्र ३० वर्ष पहेलांज एटले सन् ४१० ___ *आ नांध साथे, कल्पसत्र अने ऋषिमंडलसूत्रनी स्थ. अने ४३२ नी बच्चे बुद्धघोषे बौद्ध पिटको अने अर्थकथाओविरावलीओ छल्ला स्थविर तरीके देवर्द्धिगणन जे नम आपे ने, धर्मनी चिरन्तन स्थिरताने माटे पुस्तकोमा लखावी. छे ते, अने आवश्यक अने नन्दीसूत्रनी स्थविरावलीओ देवः सीलोनमा बौद्धग्रंथो, अने गुजरातमा जैन ग्रंथो लगभग धिगणी सुधीनां स्थविरोनां नाम आपतां छतां पण तेमनो समान कारमांज पुस्तकारूढ थया ते उपरथी एवं अनुमान (देवर्धिगणीनो) जे नामनिर्देश करती नथी ते,-आ बन्ने थई शके के जैनोए बौद्धोनी आ प्रवृत्तिनु अनुकरण कर्यु हकिकतो, बहु संगत थाय छे. ए उपरथी एQ अनुमान हशे. अगर तो हिंदुस्थ नमां पांचमी सदीथीज साहित्यना थाय छे के तेमणे नन्दी अने आवश्यक सूचना प्रारंभमा हेत्वर्थे लेखन ( कळा ) नो वधारे उपयोग थवा आ स्थविरावली मूकी हशे. लाग्यो हशे. धमान Aho! Shrutgyanam Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [ भाग १ त्रुटित भागोने देवर्धिगणीए पोताने जेम योष टीकाओमां लीधेलो छे ते मूल टीकाकारोए निर्णीत लाग्युं ते प्रमाणे अनुसंधित करी एकत्र कर्या. करेलो पाठ छे. कल्पसूत्रना संबंधमां तो आ वात घणाक आगमोमां जे असंबद्ध अने अपूर्ण वर्णनो निश्चित छ, एम हु खात्रीपूर्वक कही शकुं छु. सूत्रोनी मळी आवे छे तेनु कारण मात्र आज कल्पना द्वारा जे जे टीकाओ अत्यारे विद्यमान छ ते सघळी आपणे समजी शकीए छीए. विद्यमान जैन आग- सीधी अथवा आडकतरीरीते प्राकृतमां रचाएली मोनी व्यवस्था-(रचना) मुख्यत्वे करीने एना प्राचीन चूर्णिओ अगर वृत्तिओना आधारे लखाएली संपादक देवर्द्धिगणीनेज आभारी छे. तेमणेज तेने अ. छे. ए चूर्णिओ तथा वृत्तिओ हालमां या तो नष्ट ध्यायो-अध्ययनोमां विभक्त कर्या, अने ग्रंथगणना(एटले थई गई छे, अथवा तो कचित् ज अस्तित्व धरावे ३२ अक्षरनो एक श्लोक एम श्लोक प्रमाण) नी पद्धति छे. प्राचीन टीकाकारोए मूळसूत्रो ने घणाज अव्यवदाखल करी. आ ग्रंथगणनाना हिसाबे, सो सो स्थित रूपमा जोयां हशे. कारण के तेमने तेना अगर हजार हजार श्लोकनी संख्यासूचक अंको, घणा पाठान्तरो नोंधवानी आवश्यकता लागी हती. हस्तलिखित प्रतिओमां सर्वत्र एकज रूपमां लख- आमांना घणांक पाठान्तरो पछीना टीकाकारोए वामां आवेला छे, रस्ताओना मापने माटे उभा पण पोतानी टीकाओमां टांक्यां छे. केटलाक टीका. करेला माईलना पथराओ जेवा आ संख्या-सूचक कारो फक्त एकज पाठ स्वीकारी ते उपरज टीका अंको मूकवानो उद्देश्य एज छे के मूळ सूत्रोमां पुनः करवानुं जणावे छे. उदाहरण तरीके उत्तराध्ययनसू. वधारा-उमेरा न थवा पामे. परंतु वास्तविकमां आ बना टीकाकार देवेन्द्रगणी लई शकाय. बीजा केटउद्देश्य सफळ थयो होय एम लागत नथी. लाक टीकाकारो पाठान्तरो जोवानी ईच्छावाळाने देवर्द्धिगणीना पछीना समयमां पण जैन आग. ते चूर्णी जोवानी भलामण करे छे. प्रमाण तरीके मोमां घणा फेरफार थया होवा जोईए. हालनी कल्पसूत्रना सौथी प्राचीन टीकाकार, के जेमनी हस्तलिखित प्रतोमा विविध पाठान्तरो मळे छ खरां, टीका मेळववा हुं शक्तिमान थयो परंतु, जुदी जुदी लेखन-पद्धतिने लईने तेनी छु, ते जिनप्रभमुनि लई शकाय. आ उत्पत्ति थएली छे. ते सिवाय ते वधारे उपयोगी कारणथी वर्तमान विवेचकोनो उद्देश तो मात्र के वधारे प्रमाणवाळा नथी. पण पुरातन समयमां प्राचीन टीकाकारोए जे सूत्रपाठ स्वीकार्यो हतो काईक जुदीज स्थिति होवी जोईए. कारण के तेनोज पुनरुद्धार करवानो होवो जोईए. साक्षात् टीकाकारोए पोतानी टीकाओमां अनेक पाठांतरोनो देवर्धिगणाए पुस्तकारूढ करेलो सूत्रपाठ तो आजे निर्देश करेलो छे, के जे हालना हस्तलेखोमां जोवा- मळवो अशक्य ज छे. मां आवतां नथी. आथी मारूं एम मानवं छे के देवगिणीना समय पर्यंतनी जैन साहित्यनी वर्तमानमा जे सूत्रपाठ मूळनी प्रतिओमां जोवामा अव्यवस्थित स्थिति उपरथी ए अनुमान पण करी आवे छे, तथा अवाचीन टीकाकारोए जेने पोतानी शकाय एवं छ के जे भाषामां ते पवित्र ज्ञान एक १ जेठ देवर्धिगणीना समय पर्यंत जैनो खरेखर बेदरकारी पेढीथी बीजी पेढिने आपवामां आवतुं हतुं तेमां थीज पोताना पवित्र धर्मशास्त्र-ज्ञान आपता रह्या हशे. कार- क्रमथी फेरफारो थता गया हता. जे भाषा महाणके, पूर्वोनो अमुक भाग तो महावीर पछीनी आठमी पेढिः वीर अने तेमना अनन्तर शिष्यो-अर्थात् गणधरो एज लुप्त थई गया हता. तमज दशमी पाढना पूर्वज सव बोलता ता ते तो खरेखर मगधदेशनीज भाषा पूर्वो नष्ट थयां हता. निदन जैन इतिहास तो आपणने एमज कहे छे हती. तेओ संस्कृतभाषा बोले ए तो असंभवितज छे. Aho! Shrutgyanam Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भक) डॉ. हर्मन जेकोबीनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. परंतु, जैन प्राकृत अशोकना शिलालेखोनी अथवा जोई शके छे. प्राचीन सूत्रोनी भाषा जेने हुँ जैन प्राकृत वैयाकरणोनी मागधी भाषा साथे घणंज थोडं प्राकृत कहुं छं ते जैन महाराष्ट्रीथी फेटलीक बाबमळता पणुं धरावे छे. तेम छतां जैनो पोते तेने तोमांजूदी पडे छे. जेम के, ज्यारे जैन महाराष्ट्री 'मागधी' कहे छे. हेमचंद्रे पोताना प्राकृतव्याकर- भाषाना पुल्लिंगना प्रथमा तथा सप्तमीना एकवचनणना चोथा पादना २८७ मा सूत्रनी व्याख्यामां ना रूपोने अंते 'ओ' अने ' -मि' अनुक्रमे जे अर्धी गाथा उद्धृत करेली छे तेमां लख्यु छ के आवे छे, त्यारे जैन प्राकृतमां तेना स्थाने अनुक्रमे प्राचीन सूत्रो एकली अर्धमागधी भाषामांज लखा- 'ए ' अने ' -सि ' आवे छे. उदाहरण तरीके, एलां हताः जै० म०-'सक्को, ' जै० प्रा०-'सके,' सं०पोराणं अद्धमागहभासानिअयं हवइ सुत्तं ॥ शक्रः, जै० म०-वरांमि, ' 'मोलिमि, ' साहुं हेमचंद्र आ स्थळे पोतानुं टिप्पण करे छे के, मि' जै० प्रा०- वरंसि, कुच्छिंसि,' साहुंसि. जो के आवो परंपरागत वृद्ध संप्रदाय छे, परंतु, अव्यय भूतकृदन्तने अंते जैन महाराष्ट्रीमा साधारण मागधी भाषानं जे लक्षण आगळ उपर आपवामां रीते ' ऊणं, ''ऊण,' अथवा 'उं' आवे छे. आवशे ते जैन प्राकृतने लागु पडतुं नथी; अर्थात् परंतु तेनाथी प्राचीन एटले जैन प्राकृत भाषामां तेने जैन प्राकृत मागधीथी भिन्न छे. अंते 'इत्ता ' अगर ' इत्ता णं ' आवे छे. दाखला जैनोनी पवित्र भाषाना स्वरूपनं निरूपण करवा तरीके जै० म०- काऊणं,' 'नाऊणं. गंतआगळ वधीए तेनी पहेला आपणे एटलं ध्यानमां णं,' • काऊण, ' 'काउं' इत्यादि; जै. प्रा०राखवं जोईए के तेमनी प्राकृत भाषामां बे भेदो 'करित्ता, '-' जानित्ता, '-'गच्छित्ता,' अथ. देखाई आवे छे.१-प्राचीन गद्य ग्रंथोनी भाषा, अने, वा, 'करिता णं' इत्यादि. जैन-प्राकृतमां अद्यतनभत २-टीकाकारो अने कविओनी भाषा. जे भाषामा रह्यो छे,परंतु जैन महाराष्ट्रीमां तेने बदले सामान्यरीते प्राचीन गद्य ग्रंथो लखाया छे ते भाषा घणे अंशे भूत कृदंत आवे छे. आवा साधारण भेदो उपरांत, टीकाकारो अने कविओनी भाषाथी भिन्न छे. टीका- जैन प्राकृतमा घणा आर्ष शब्दो, रूपो तथा वाक्यांकारो अने कविओनी भाषा महाराष्टी छे. अने ते शो पण मळी आवे छे, जे जैन महाराष्ट्रीमाथी बहि. प्राकृत व्याकरणना पहेला पादमा जे नियमो आपे- कृत थया छे. ला छे तेने सर्वथा अनुसरनारी छे. परंतु साथे ए. जैन महाराष्ट्रीना स्वरूपना संबंधमां तो कोई पण पण जाणवू जरूरनु छे के हेमचंद्रनी महाराष्टी ते शंकाने स्थान ज नथी. कारण के हेमचंद्रे तेना सं'हाल, ' ' सेतुबन्ध,' अने नाटकोनी महाराष्टी बंधमा स्पष्टरीते वर्णन आप्यु छ. ए भाषा एकंदररीभाषा साथ एकभाव धारण करती नथी. आ बन्ने ते ' हाल ' नीज महाराष्ट्रा भाषा छे. एम छतां वच्चे बे मोटा स्पष्ट भेदो छे. एक तो-आद्यरूपे बन्ने वच्चे जे भेदो दृष्टिगोचर थाय छे ते तेनी उत्पअथवा द्वित्वरूपे दन्त्य 'न' नो उपयोग थाय ॐ त्तिस्थानना भेदने लईने छे. मारा मानवा प्रमाणे ते, अने बीजो 'यश्रति 'नो व्यवहार छे. आ जैन महाराष्ट्री सुराष्ट्रनी भाषा साथे घणोज निकट भाषा के जन उचितरीते जैन महाराष्ट्र कही शका- संबंध धरावनारी छे. केम के परंपरागत हकिकतने य तेनु हेमचंद्रे संपूर्ण लक्षण आप्यु छे. आ लक्षण १आ आश्चर्यकारक कथा मूळ रूपे हु थोडाज समयमा प्रककालिकाचार्य कथा जेवा एक अर्वाचीन निबंधमां ट करवा इच्छं छ. कारण के, तेनी अंदर केटलीक साची पण पूर्णरीते प्रयुक्त थएळ कोई पण वाचक स्पष्ट अने ऐतिहासिक परंपराना मुद्दाओ रहेला छे, Aho Shrutgyanam Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [भाग आधारे जैन शास्त्रोनुं संस्करण, उपर जणाव्या प्रमा- वाय बीजो कोई तफावत जोई शक्यो नथी. * जे जे णे वलभीपुरमा थयु हतुं. आ कारणने लईने तेने बाबतोमा शौरसेनी अने मागधी सामान्य प्राकृतथी जैन सौराष्ट्री नाम आपq वधारे युक्त गणी शकाय जुदी पडेछे ते बधी बाबतोमा जैन प्राकृत, उपर बताखरूं; परंतु, साधारणरीते महाराष्ट्रीने नामे ओळखाती वेला बे अपवादो अने अन्य बे अपवादो बाद करतां प्राकृतभाषाना सामान्य स्वरूपनी साथे ते धणे अंशे साधारण प्राकृतने सर्वाशे मळती आवे छे. हेमचंद्र मळती होवाथी अने हेमचंद्रे तेने तेज नाम आपी (४, २६४, २६५, अने ४, २७८) शौरसेनी दीधेलं होवःथी; * नवं नाम आपवानी हुं हिंमत (-अने मागधी) मा 'भगवान्' अने 'भगवन्' तेमज करी शकतो नथी. 'मघवान् ' अन ' मघवन् ' रूपी प्रथमा अने संबो___वळी जैन प्राकृतनुं स्वरूप पण शोधी काढवं धनना एकवचनना रूपोने बदले अनुक्रमे 'भयवं' अने कठण नथी. ते एकंदरीते जैन माहाराष्टीनी सरखीज ' मघवं ' तथा 'तस्मात्' ने बदले ‘ता 'विधान भाषा होवाथी अने भेद मात्र आपरूपोनी दृष्टिए ज करे छे. आ रूपो जैन प्राकृतमा पण आवे छे. महाउत्पन्न थएलो होवाथी, आपणे तेने योग्य रीते प्रा- राष्टी सिवायनी अन्य प्राकृत भाषानी साथे जैन चीन महाराष्ठी अथवा आर्ष महाराष्टी कही शकीए प्राकृतनी समानताना आ दाखलाओ, सामान्य छीए. हेमचंद्र तेने ' आर्षम् ' एटले ऋषिओनी भाषा साथेनी तेनी सामानताना दाखलाओना मुभाषा कहे छे. अने जैन महाराष्ट्रानी अंदरज तनुं प्रो. वेबरनु निश्चयपूर्वक एम कहेQ छ के, थे, ज, अने ड्य ने बदले य्य, अने क्ष ने बदले ल्क नो फेरफार सिद्ध न्य नियमोना अपवाद रूपे माने छे, अने जणावे छे करे छे के जैन-प्रारुत ते मागधी छे. वेबर ' ' अने '-' रूपी स्वरूप दर्शक चिन्होंने ( वर्णोने) य्य अनेक सचक बतावे के, प्रायः सामान्य प्राकृतना नियमो ऋषिओनी छे. परत ते (चिन्हो) वास्तवमां ज्ज अने क्ख बोधक छे. आ चिन्हों जैन महाराष्ट्री तेमज जैन प्रारुत ए बन्ने भाषामा मन्तव्य प्रकट करी सूचवे छे के जैन प्राकृतनुं सादृ वपराय छे. अने जैन महाराटीमां तो तेने निर्णीतरूपेज ज्ज अने क्ख सूचक गणवामां आवे छे. तेथी जन प्रारुतमा श्य बीजी कोई पण प्राकृत भाषा करता महाराष्टी पण ते तेज अक्षर सूचक होवा जोईए. जो एम न गणाता होत अने हेमचंद्रे तेने जैन प्रारुतमा भिन्न अक्षर सूचक साथे वधारे छे. तेमन आ कथन घणुं प्रमाणभूत छे. वांच्या होत तो जरूर तेमणे तेने २, ८९ अने ९. सत्राना अपवादरूपे जणाव्या होत. आ उपरांत ज्यारे हेमचंद्र शौरछे, अने बीजं, संपूर्ण लोकमान्यताथी प्रतिकूल एवो सेनीमा (४, २६६ सत्रमा) 2 ने बदले य, अने माग धीमा ज द्य अने य ने माटे य नो (४,२९२), तेमज पोतानो अभिप्राय तेमणे आपेलो छे. जैन प्राकृतमां स्वरनी मध्यमा आवेला क्ष ने माट x क ' नो (४, हेमचंद्रे जे मागधीत्व जोय ते मात्र अकारान्त २९६) आदेश करे छे, त्यारे जो तेमणे वेबरनी माफक उक्त अक्षरो वांच्या होत तो ते सूत्रोमां जरूर एम जणाव्यु पुल्लिंग शब्दना प्रथमाना एक वचनी रूपना अंते होत के आर्ष भाषामा पण एमज थाय छे. लिपिशास्त्रनी आवता 'ए' प्रत्यय रूपज छे. अने हैं पण ते सि. दृष्टिए रक (के जेना प्राचीन रूपो'-' अने - छे) अने '-' ए संज्ञाओनी समजती माटे डॉ. बुल्हर ना कहेवा प्रमाणे याद राखq जोईए के अक्षरो जोडवामा जैनो साधारण रीते * हेमचंद्रन। व्याकरणमा फक्त प्राकृत एवु सामान्य बीजा अक्षरने पहला अक्षरनी पछी नहीं पण तेनी नांचे मूके नामज मळे छे, महाराष्ट्री एवं विशेष नाम मळतुं नथी. डॉ. छ, पहेली त्रण संज्ञाओ ते क नां उत्तरोत्तर थएलां सादा जेकोबीन आ कथन के, हेमने जैनग्रंथोनी प्राकृतने महा- रूपोछे. अने बीजी संज्ञा '_' मां ज पुरातन रूप अर्थात राष्ट्री एवं नाम आप्युं छे, ते अमारा समजवामां बराबर 8 दृष्टि खेंचे छे. आआ नियमानुसार कल्पसूत्रना मळमां आआवतुं नथी.-संपादक. वेला पूर्वोक्त जोडाक्षरोने में kkh अनेथी दीव्या छे. भाषाने Aho! Shrutgyanam Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक १] काबले घणा थोडा अने अनुपयोगी लागे छे. तेटला माटे हुं जैन प्राकृतने महाराष्ट्री भाषा तरीके जाहेर करतां बिलकुल संकोच पामतो नथी. प्रो. लेसने पण पोताना Institutiones linguae Pracriticae नामना पुस्तकना पृ. ४२ मां पण तेमज जाहेर कर्य छे. जे जे बाबतोमा जैन प्राकृत महाराष्ट्रीथी जुदी पडे छे, ते ते बाबतोमां तेणे साधारणतः प्राचीनरूपो कायम राख्यां छे. ए भाषाना आनाथी पण वधारे प्राचीन रूपनी निशानी पृ. ५ उपर सूचवेला शब्दोमां जो वामां आवे छे. आ निशानी ते, परस्पर न जोड़ाय तेवा बे व्यञ्जनोनी बच्चे लिखित भाषामा, जेम नित्यरूपे स्वरनो अंतर्भाव थाय छे, तेम न थतां विकल्परूपे थाय छे,ते छे. आवी जातनी - विकल्पे स्वर उमेर वानी - छूट जे प्राचीन सूत्रोमां आवता प्राकृत पद्योनी मात्रागणनामां लेवी जरूरनी छे, अने जे वैदिक कविओनी पद्धति साथै पण केटलीक साम्यता धरावती जोवाय छे, तेनो, पाछळना प्राकृत कविओ बिलकुल स्वीकार करता नथी. तेमनी कृतिओमां तो प्रत्येक स्वरनो उच्चार एक स्वतंत्र वर्णनी माफक नित्यरूपे थवोज जोइए. ‘सेतुबन्ध' 'सप्तशती' अने त्यार पछीना प्राकृत स्तोत्रो आदि ग्रंथोनी पद्धतिमां, अने तेनाथी प्राचीन एवा पद्यबंध सूत्रोनी पद्ध तिमां जे भेद जोवामां आवे छे, तेनुं कारण मात्र भाषामां थएलुं परिवर्तनज छे. अने आबु परिवर्तन वैदिक अने साहित्यिक संस्कृत भाषामा पण प्रत्यक्ष थए ं जोवाय छे'. अहिं सुधी आपजे जैनोना पवित्र ग्रंथोनी भाषानो क्रमिक विकास आलेख्यो छे. पण तेनी केटलीक अनियमितताओ वळी जुदाज प्रका डॉ. हर्मन जेकोबीनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. १९ रनी छे; अने ते स्पष्टरीते एम दर्शावती होय तेम लागे छे के लिखित सूत्रोनी भाषा करतां असल भाषा जुदीज हती. १ वेदोमां खास करीने 'य' अने 'व' नी पहेलां विकल्पे स्वर उमेरवानी जे पद्धति द्दती ते पाछळना संस्कृत साहि. त्यमां सर्वथा बहिष्कृत करवामां आवी छे. परंतु जैन प्राकृतमा आनाथी उलटं, एटले, पूर्वे विकल्पे स्वरनो अंतर्भाव कर बानी जे पद्धति हती, ते अवीचीन प्रकृतमां, ज्यां आगळ व्यञ्जन समुदाय संयुक्त भाव न पामतो होय त्यां, ते एक नियमरूपे थई गई छे. उपर जेम में जणान्युं छे तेम महावीर अने तेमना गणधरोनी मूळ भाषा मागधीज हती, अने तेना पुल्लिंगनी प्रथमानो ' " ए प्रत्यय जे कायम रह्यो है ते आ कथननुं प्रमाण स्वरूप छे. संक्षेपमां एटलं ज कहेवानुं छेके जैनग्रंथोनी छेली पुनर्रचना थई ते पहेलां तैनी भाषानुं स्वरूप नक्की थयुं न हतुं. मूळमां, जनसमुदायनी आ व्यवहारू भाषामां गुंथा - एला धर्मशास्त्रों ज्ञान जे पुरुषो मुखपाठथी बीजाओने आपता जता हता, तेओ ते भाषाने पोताना देश अने काळनी प्रचलित भाषा साथे बंध बेस करता रहेता हता. आपणा स्त्रीस्ती सननी आरंभनी सदिओमां हिंदुस्थाननी देशी भाषाओमा महाराष्ट्रनी वाक् पद्धतिए जे अग्रस्थान संप्राप्त करे लुं जणाय छे तेथी, अने वैयाकरणोए सर्वप्राकृत भाषाओनी आधारभूत तरांके तेनी जे गणना करेली देखाय छे तेथी, तथा तेनुं साहित्य के जेना केटलाक प्रतिष्ठित नमुना आजे पण विद्यमान छे - विशाळ होवाथी, जैनो तेना प्रभावने वश थया होय अने पोताना ग्रंथोने पुस्तकारूढ करती वखते ते भाषानी अनुसार पोताना पुस्तकोनी भाषानी व्यव स्था करी होय, तो तेमां आश्चर्य पामवा जेवुं नथी. लिखित पुस्तकोनी भाषामा आबु भाषा-परिवर्तन साहित्यना इतिहासमा बीजे कोई स्थळे जोवामां नथी आवतं एम नथी. में पाछळना एक पाना उपर, उतारा करनाराओना हाथे मध्यकालीन जर्मन ग्रंथोनी भाषामां आवुं भाषा-परिवर्तन थयुं हतुं, एम सूचव्युंज छे. जैन ग्रंथांना संपादकने सर्वलक्षणोपेत महाराष्ट्री भाषानो सर्वथा स्वीकार करवो गम्यो नहीं हशे अने तेथी तमणे चिरकालीन पूर्वपरंपराथी चालतां आवेलां अने तेथीज पवित्र मनाएलां एवां घणां आर्ष रूपाने कायम राख्यां हशे. कारण के Aho! Shrutgyanam Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [भाग १ आर्ष भाषा हमेशां गंभीर प्रकारनी लेखनशैली अने 'या' सघळा स्वरो पाछळ पण लखेला देखाय माटे खास रीते योग्य मनाती आवी छे. छ. आ बन्ने जातनी जोडणी (वर्णरचना ) घणी ___जैन महाराष्ट्री ज्यारथी पवित्र भाषा तरीके नक्की जुनी तेमज घणी सारी प्रतिओमां नजरे पडे छे. थई, त्यारथी ते धणा वखत सुधी जैनोनी साहि. तेथी आ बेमांथी कयी वधारे शुद्ध छे तेनो निर्णय त्यिक भाषा तरीके चालू रही हती. परंतु पाछळथी करवो अशक्य छे. व्युत्पत्तिशास्त्रनी दृष्टिए 'य' श्रुति तेनुं स्थान संस्कृते लीधुं हतं. पूर्वनी सघळी प्राचीन बधा स्वरो पाछळ आवे ते वधारे स्वरूप-संगत छ. टीकाओ एटले चूर्णिओ अने वृत्तिओ, तथा बीजा कारण के 'य' श्रति ते मात्र लुप्त व्यञ्जननो अवपण घणा स्वतंत्र ग्रंथो प्राकृत भाषामा लखाया हता. शेष छे'. में कल्पसूत्रनी मारी आ आवृत्तिमां एज ई० स० १००० अने ११०० नी मध्यमां जैनोए पद्धति स्वीकारी छे. संस्कृतने पोतानी साहित्यिक भाषा तरीके अंगीकार २) केटलीक प्रतिओमां संयक्त-व्यञ्जनो पहेलांना करी हती. परंतु आ फेरफार काई आकस्मिक के ए अने ओ अनुक्रमे इ अने उ ना रूपमा संपूर्ण रूपे न होता थयो. कारण के, आ समय परिवर्तित थएला जोवाय छ, आनं कारण ए छ पहेलांनां पण भक्तामरस्तोत्र, कल्याणमंदिरस्तोत्र, के देवनागरी लिपिमां ए अने ओ ना हस्वस्वरूपनी शोभनस्तुतयः जेवां जैनग्रंथकारोनां संस्कृत काव्यो, सूचक संज्ञाओनो अभाव छे. अने तेने लईने नीचे मोजुद छे. अने तेमज जिनप्रभमुनिनु (-संवत् प्रमाणेनो गुचवाडो उमो थयोछ. जो ए तथा ओ १३६४ ) पर्युषणाकल्पनियुक्तिव्याख्यान, अने लखवामां आवे तो वर्ण-परिमाणनी उपेक्षा थाय छे. बीजां घणां प्राकृतस्तोत्रो आदि जेवा, बारमी सदी- कारण के संयुक्त व्यञ्जननी पर्वेनो स्वर हव थवो नी पछी पण रचाएला प्राकृत ग्रंथो विद्यमान छे. जोईए, अने ए अने ओ तो दीर्धसंज्ञक स्वरो ___ आ चालु विषय छोडतां पहेलां हुं जैनग्रंथोनी छे. जो आथी उलटी रीते लखवामां आवे अर्थात् शुद्धलेखन विद्या तरफ वाचकानुं ध्यान खेचुं छु. इ तथा उ मकवामां आवे तो ए अने ओ जो के. प्रायः सवे हस्तलिखित प्रतिओ एकज वर्णना स्वरूपनं वास्तविक दर्शन न थई शके. आ ढंगनी जोवामां आवे छ, तथापि निचेनी बाबतोमां कारणथी ज्यां एवा वर्णोना संस्कृत प्रतिरूपो संधिते परस्पर विरुद्ध पडती देखाय छे: स्वरात्मक होय त्यां में ए अने ओ ज ल१) केटलीक प्रतिओमां 'य-श्रुति 'अ' अने ख्या छे. 'आ' नी पछीज वपराई छे; त्यारे केटलीक प्रति- केटलीक प्रतिओमां न्न अने केटलीक प्रतिओमां 'इ' भने 'ई' 'उ' अने 'ऊ' तथा 'ए। अने न ओमां ण्ण आवे छे. (जुओ, हेम० १,२२८ ) हो 'ओ' नी पछी पण जोवामां आवे छे. हेमचंद्र पोताना । । में आवा दरेक प्रसंगे उत्तम प्रतिओना आधिक्य व्याकरणना १,१८० मां सूत्रमा विधान करें छ र भय राखी सामान्य तेि ते प्रमाणे वर्णके 'य' श्रुति 'अ' अने 'आ' नी पछी आवे छे. पण .. " प्रयोग स्वीकार्यों छे. टीकामां कहे छ के केटलेक प्रसंगे ते अन्य स्थळे पण जोवामां आवे छे. तेमनो ए नियम अंशतः ४) केटलीक वखते, केटलीक प्रतिओना प्रारंअमारी हस्तलिखित प्रतिओथी सिद्ध थाय छ. १ पश्चिम हिंदुस्थाननी गुफाओमांना प्राकृत शिलालेखोमा कारण के 'य' अने 'या' देरक स्थळे 'अ' ने 'आ' द ना पूर्वेना ज नो आदेश य थएलो छे. उ. त. पवयितिका नी पछीज आवे छे. परंतु घणीक प्रतिओमां 'य' अने पवईतिका प्रवाजितिका. Aho! Shrutgyanam Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डॉ. हर्मन जेकोबीनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. अंक १] भमां ण लखेलो जोवामां आवे छे, सरखावो, हेमचंद्र १,२२९. ५) बे स्वरोनी बच्चे आवता व्यञ्जनने कायम राखवो अथवा तेना बदले बीजानो आदेश करवो, अगर तो, तेनो लोप करवो, ते बाबत ग्रंथोनी नकल करनाराओनी-लहियाओनी पसंदगी उपर आधार राखती होय तेम लागे छे. (६) कल्पसूत्रनी एक प्रतिमां (इंडिआ ऑफिस लाईब्रेरी १५९९ ) व्व ने बदले ब्ब अने केवल अथवा संयुक्त शब्दोनी आदिना व ने माटे व लखेलो छे. उदाहरण तरीके - विवद्धन ने बदले बिबद्धन, महाबीर, इत्यादि. आ विशेषतानुं कारण एम लागे छे के प्रति पूर्व हिन्दुस्थानमा लखाई हो. ७) उ अने उ (ओ) नो घणी वार परस्पर विनिमय (अदलाबदलो ) थाय छे. परंतु तेनो ध्वनि साथ कोई संबंध नथी. कारण के ज्यारे उ अथवा उनी पहेलो व्यञ्जन आवेलो होय छे त्यारे नं०२ मां कहली बाबत बाद करता क्यारे पण परस्पर आ विनिमय थतो नथी. A अने B नामनी कल्पसूत्रनी प्रतिओमां आ संज्ञाओना संबंधमां भाग्येज भूल थली जोवामां आवे छे. २१ मेळवी शकाय तेम छे. हुं एम धारुं हुं के प्रायः कोई पण वखते घळा जैनलेखकोए एक चोकस वर्ण विन्यास-पद्धतिनं अवलंबन कर्य होय तेम लागतुं नथी. कारण के गुफाओना शिलालेखोनी प्राकृतनी साथे बीजी प्राकृत भाषाओमां तेमज आधुनिक भारतवर्षनी प्रचलित देश भाषाओमां पण एकज शब्दनी वारंवार भिन्न भिन्न रीतिए जोडणी कराएली जोवामां आवे छे. उपर वर्णवेला वर्ण विन्यास विषयक भेदो व्याकरणशास्त्रनी भिन्न भिन्न शाखाओने अंगे उभा थला छे. मारी आवृत्तिना मूळनी नीचे में तमाम विविध पाठान्तरो संभाळ- पूर्वक नोध्यां छे. मात्र छठ्ठा अने सातमा नंबरमा जणावेली हकिकतने अंगे उपस्थित थएलां पाठान्तरो लख्यां नथी. छतां पण सौथी प्राचीन अने प्रामाणिक जोडणी कई हशे तने निर्णीत करी शक्यो नथी. कागळनी घणी हस्तलिखित प्रतिओ तपासतां मने एवी प्रतीति थई छे के तेना उपरथी जैन प्राकृत भाषाना विशुद्ध वर्ण विन्यासनो पत्तो मेळवी शकाय तेम नथी. परंतु ताडपत्रनी प्राचीनतम प्रतिओने बारीकाईथी तपासतां वधारे संतोषकारक परिणाम आ विषय पूर्ण करतां पहेलां मारे जणाववुं जोईमें जैन - प्राकृतना वर्णविन्यासना संबंधमां एक गति स्थापवानो उद्देश राख्यो नथी. पण एक जैन ग्रंथना प्रथम आ प्रकाशनना समये वस्तुस्थितिनो केटलोक ख्याल आपवो मने योग्य लाग्योछे. जो के मने आखा ग्रंथमां एकज प्रकारनी जोडणी स्वीकारवी सरळ पडत खरी — जेमके नित्य or या न ज लखवो. परंतु भारतवासिओना हृदयमां जाणे मजबूत रीते जामी गई होय तेवी अनियमिततानी अंत:प्रेरणाने आघातन पहोंचाडवा माटे में अन्य प्रतिओथी समर्थित एवी A नामनी सौथी प्राचीन प्रतिनी जोडणी साधारण रीते कबुल राखी छे. अने तेथी एक शब्दनी सदा एकज रीते जोडणी करवामां आवी नथी. ए के 5 जैन धर्म अने साहित्यने लगता सामान्य प्रश्नो ना संबंधमां हुं जेटली हकिकत एकठी करी शक्यो हुं, ते आपी दईने, हवे खास कल्पसूत्रना संबंधमां केटलुक विवेचन करीश आ ग्रंथनी, जैनोना पवित्र पुस्तको तरीके गणाता आगमोमां तो खास गणना थती नथी. अने दिगम्बरो तो एने बनावटी ग्रंथ सुद्धां कहेतां अचकाता नथी. तेमने आम कहेवानुं कारण ए छे के, एनी अंदर दिगम्बर- मान्यता विरुद्ध, महावीर त्रिशलानी कुक्षिमां आव्या तेनी पहेला देवानंदानी कुक्षिमां आव्या हता, आवुं वर्णन आवे लुं छे. परंतु आ वर्णन आचारांगसूत्र तथा आवश्यकसूत्रमां पण आंवतुं होवाथी, ए पुरातन होय Aho! Shrutgyanam Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [भाग १ एम लागे छे. अने तेथी दिगम्बरोनो उपरोक्त आक्षेप स्थविरावली महावीरे पोते कही होय एम मानी निरर्थक निवडे छे. श्वेतांबर संप्रदायमां कल्पसूत्र एक शकाय नहीं. जिनचरित्रमा महावीरना निर्वाण प्रतिष्ठित ग्रंथ मनाय छे. अने प्रतिवर्ष वर्षावास पछीनी बनेली बीनाओ लखेली छे अने स्थविरावलीएटले पज्जुसणमां ते जाहर रीते ( सभामां ) मां तेमनी पछीनो जैनधर्मनो इतिहास आपेलो छे, वंचाय छे. आ भागोनो पर्युषणा या वर्षावास साथे कोई जाआ कल्पसत्र ते भ:बाह स्वामीनी कृति मनाय तनो संबंध नथी. तेथी ते पर्युषणाकल्पनं नाम धराछ. आ ग्रंथनी वस्तु तेमण प्रत्याख्यानप्रवाद नामना ववाना बिलकुल अधिकारी नथी. अने तदनुसार, नवमा पर्वमांथी लीधी छे, एवं किरणावली नामनी वास्तविकरीते दशा - तस्कंधना आठमा अध्ययनना टीकाना निम्नलिखित अवतरण उपरथी मालुम भाग तरीके पण तेने मानी शकाय नहीं. आ अनुपडे छे. ___ मान उपरथी स्वाभाविकरीतेज एवो अर्थ फलित 'प्रणेता तावत् सर्वाक्षरसन्निपात विचक्षणश्चत- थाय छे के पर्युषणाकल्प ए नाम वास्तविकरीते र्दशपर्वविद यगप्रधानः श्रीभद्रबाहस्वामी दशाश्रत- सामाचारीनुं ज छे, अने तेम होवाथी दशाश्रतस्कस्कन्धस्याप्टमाध्ययनरूपतया प्रत्याख्यानप्रवादाभि- न्धन आठमुं अध्ययन पण तेटलाज भागने कही धाननयमपूर्वात् कल्पसूत्रामिदं सूत्रितवान्.' शकाय. तेटला माटे, तेटला भागनेज भद्रबाहुस्वामी____ अर्थात्-आना कर्ता ते, सर्वशास्त्रप.रगामी, चतु- नी कृति तरीके मानवो जोईए. एटलं तो स्वयंदेशपूर्वना वेत्ता अने युगप्रधान एवा भद्रबाह स्वामी सिद्ध छे के भद्रबाहुस्वामीनी पछीनी पण घणी पेढिछे. तेमणे प्रत्याख्यान प्रवाद नामना नवमा पर्व- ओनी नामावली आपती स्थविरावली भद्रबाहुनी माथी दशाश्रुतस्कंधना आठमा अध्ययन रूपे आ रचेली न होई शके. तेमज ते एक कर्तानी पण कृति कल्पसूत्र रच्युं छे. नथी. स्थविरावलीनी संक्षिप्त वाचना अने विस्तर किरणावली टीकाकारनु उपरोक्त कथन. के जेनं वाचना अथात् स्थविरोनी टंकी अने विस्तृत पनरावर्तन बीजा टीकाकारोए पण पोतानी टीका- नामावली, असलमां, बन्ने एकमेकथी स्वतंत्र होवी ओमां कर्यु छ,-के कल्पसूत्र ते पर्यषणाकल्प छे, अने ते जोईए. कारण के, ते बन्नेनी भाषाशैली अने वर्ण्यवदशाश्रतस्कन्धन आटगें अध्ययन छे; ते भलभरेलं स्तुमां परस्पर भिन्नताओ रहेली छे. आ स्थविराछ. आ भल कल्पसूत्रना अंतिम शब्दोना आशयने वलिओ, जेनी अंदर असलमां छेल्ला दशकेवली बराबर न समजवाथी थई छे. ए शब्दोनो जो बराबर ( दशपूर्वी ! ) वज्र अने तेमना अन्तवासिओनां ज अर्थ करीए तो तेनाथी एटलंज सिद्ध थाय छ के नाम हशे, तनी अंत केटलीक गाथाओ उमेरवामां कल्पसूत्र ए नाम, ए ग्रंथना छेवटना प्रकरणने आवी छ; अने तेनी अंदर फल्गुमित्रथी मांडीने देवअर्थात् सामाचारी, के जेनी अंदर यतिओना आचा- धिंगणी सुधीना स्थविरोनां नामो आवेलां छे. कल्परोना नियमो आपवामां आव्या छे, तेनेज लाग पडे सूत्रनी केटलीक प्रतिओमां आ गाथाओनं गद्यरूछे. कारण के तेना अंतमां एवं कथन छे के 'महावीरे पान्तर, तेनी पहेलां दाखल करवामां आवेलुं छे. 'आ प्रमाणे पर्युषणाकल्प नामना आठमा अध्ययननु ए तो देखीती रतिज अर्वाचीन उमेरो छे. कारण के आख्यान कर्य, भाषण कयु, प्रज्ञापन कर्य, अने घणी प्रतिओमां ए गद्यरूपान्तरने पडतुं मकवामां वारंवार उपदेश आप्यो.' आ शब्दो मात्र सामाचारी- आव्युं छे. तेमज सौथी प्राचीन टीकाकारे आ फेरने ज लागु पडी शके; कारण के जिनचरित्र अने फारनो उल्लेख पण करेलो छे. आ उपरांत, आग्रंथनी Aho! Shrutgyanam Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डॉ. हर्मन जैकोबीनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. अगिआरमी ग्रंथशती ( ग्रंथ १०००-११००); वैषम्य (न्यूनाधिक्य ) थी सर्वथा विज्ञात छे, एम तो प्रमाण करतां प्रत्यक्षरीते वधारे ग्रंथसंख्यावाळी थ- स्पष्ट देखाई आवे छे. परंतु, तेओ आनुं कारण एली छे.तेथी जो ए प्रस्तुत प्रकरणने बातल करवामां ए बतावे छे के पर्युषणा-सामाचारीनी पहेलां जे आ आवे तो तेनी संख्या पण बराबर प्रमाणसर थई रहे बे भागो मकवामां आवेला छे ते 'मंगलार्थम् ' एटले छे. वळी स्थविरावलीना प्रथमना बे सूत्रो बीजां बधां मंगलमाटेज मकवामा आवेला छे. आ बाबत पर्यसूत्रोथी रचनामां जुदा पडे छ; अने तेथी मारा षणाकल्पनियुक्तिमां नीचे प्रमाणे जणावी छे:धारवा प्रमाणे, शायद एक वखते तेनो अंतर्भाव पुरिम-चरिमाण कप्पो जिनचरित्रमा थतो हशे. आ रीते आपणे स्थवि- उ मंगलं वद्धमाण-तित्थंमि । रावलीमां भिन्न भिन्न प्रकारना चार पांच प्रकरणों तो परिकहिया जिनपरिजोई शकीए छीए. डॉ. स्टीवन्सन जे एवं अनुमान कहा य थेरावली चेत्थ [म् ॥ करे छे के असल, जिनचरित्र ते महावीर चरित्र भावार्थ-पहेला अने छेल्ला जिनोनो कल्प वर्धजेटलं ज हशे ( कल्पसूत्र पृ० ९९), तेने हुँ खोटुं मानना तीर्थमां मंगळभूत छे. अने तेटला माटे जिमानतो नथी. परंतु साथे मारूं ए पण विशेष नचरित्रो, अने स्थविरावली अहिं कहेवामां आवी छे. मानवु छ के डॉ. स्टीवन्सने जे उमेरा दीव्या पछीना टीकाकारोए आ गाथाना उत्तरार्धने छ ते उपरांत बीजा पण केटलाक उमेरा तेमां थया छे; बदली तेने 'अधिकारत्रयम्' नी पद्यबद्ध विषयसूचिना अने तेने लईने आ भाग आटलो विस्तृत थएलो आकारमा फेरवी नाखी छे:छे. आ कथनना प्रमाण तरीके मात्र हुं चौद स्वप्नो पुरिम-चरिमाण कप्पो ना वर्णनना निर्देश करूं छं. आ वर्णन समग्र मंगलं वद्धमाण-तित्थंमि। पुस्तक नी आर्ष-भाषाशैलीथी तद्दन भिन्न पडे छे. तो परिकहिया जिनगणकारण के, एमा जे घणा लांबा लांबा अने गुंचवा- हराइ-थेरावलि-चरित्तं ॥ डा भरेला समासो दृष्टिगोचर थाय छे, ते खास, भावार्थ-वर्धमानना तीर्थमा पहेला अने मुकाबलामा अवाधीन एवा भारतवर्षीय काव्य- छेल्ला जिनोनो कल्प मंगल-स्वरूप छे, तेटला माटे साहित्यमा आवता समासोना आकारना छे. कहे- जिन ( चरित्र ) गणधरादि स्थविरावली अने चरित्र वानी भाग्येज जरूर छे के, एमां वीरनिर्वाणना ९८० अर्थात पर्यषणा-सामाचारी कहेवामा आवी छे. अने ९९३ वर्ष संबंधी जे अवतरणो आपेला छे, परंपरागत कथानुसार जैनागमोना नवीन संस्कते काना निर्देशक नथी परंतु कल्पसूत्रना संपादक रण वखते देवर्धिगणीए जिनचरित्र, स्थविरावली देवर्धिगणीने उद्देशीने लखाएला छे. जे आर्ष-भाषा- अने सामाचारी ए त्रणे भागोने कल्पसत्र एवा शैलीमा आ जिन चरित्रनी रचना थएली छे तेज नाम नीचे एकज पुस्तकमा पुस्तकारूढ कर्या होय भाषा-शैली गयरचनावाळा प्राचीन सूत्रोमां पण तेम जणाय छे,—जो के तेनो आगमोमां अंतर्भाव जोवाय छे. तेथी आना कर्ता भद्रबाहु न होई शके थतो थी. आ परंपरागत कथानी सत्यताना एम कही शकाय तेम नथी. परंतु, आ प्रश्नने प्रत्यक्ष पक्षमां बे दलीलो छ. पहेली ए के, आ बीनानी प्रमाणना अभावे अनिर्णयात्मक स्थितिमांज रहेवा तारीख कल्पसूत्रमा आपेली छे. अने बीजी ए के, देवो ठीक लागे छे. आखुं कल्पसूत्र सो सो ग्रंथोनी ( ३२ अक्षरनो जैन विद्वानो कल्पसूत्रमा चर्चाएला विषयोना एक ग्रंथ ) प्रमाणवाळी ग्रंथ-शतिओमां वहेंची Aho! Shrutgyanam Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [ भाग नांख्युं छे. घj करीने मूळ ग्रंथने पछीना उमेराओथी पोताना सेनांगज नामना प्रियपुत्रना मरणजनित बचाववा माटेज संपादकने आ व्यवस्था स्वीकार- शोकथी मुक्त करवा अथे, तेने सभामां वांचवामा वानी आवश्यकता लागी हशे. आ ग्रंथशतिओनी आव्यु। त्यारथी ते सूत्र नव वाचनाओ अथवा निशानी मळग्रंथमां ग्रं० १००, ग्रं० २०० इत्यादि व्याख्यानो द्वारा सार्थ समजाववामां आवे छे. आ रूपमा मकेली छे. आ निशानिओ सघळी हस्तलि- नव वाचनाओ केटलीक प्रतिओमां, तेमज केटलीक खित प्रतिओमां समान जग्याएज मकेली जोवामां टीकाओमां चिन्ह अथवा उल्लेख करी जुदी जुदी बतावआवे छे. कल्पसूत्रमा आवा १२१६ ग्रंथो होवानुं वामां आवी छे. परंतु आ विषयमां बधानो एक कहेवाय छे. उदाहरण तरीके A प्रतिना पुष्पिका- मत नहीं होवाथी मारी आवृत्तिमां में आ वाचनालेखमां आपेलो नाचनो श्लोक लई शकाय:---- त्मक विभागो दाखल कर्या नथी. साधारण रीते एकः सहश्रो (?) द्विशतीसमेतः महावीरचरित छ वाचनामां विभक्त करवामां आवे श्लिष्टस्ततः पोडशभिर्विदन्तु । छे. बाकीनां जिनचरितो सातमी वाचनामां गणाय कल्पस्य संख्या कथिता विशिष्टा छे. अथवा तो महावीरचरितनी पांच, अने बाकीनां विशारदैः पर्युषणाभिधस्य ।। जिनचरितोनी बे, आवा रीते पण सात वाचनाओ आ संख्याने लीधे वर्तमानमा सामान्यरीते आ गणाय छे. थेरावली अने सामाचारी ए दरेकनी पुस्तक 'बारसे सूत्र' तरीके पण ओळखाय छे. एकेक वाचना कहेवाय छे.* जिनचरित अने सामा आ आवत्तिमां मारी गणत्री मुजब व्यवस्थित चारी नामना भागमां, सूत्रो अथवा प्रकरणोना संख्या उपरांत एकसोथी वधारे ग्रंथो (श्लोको ) रूपमा मूळ ग्रंथनो एक बीजो पण पेटाविभाग अधिक छे, अने केटलीक ग्रंथशतीन प्रमाण १०० घणीक प्रतिओमां आपेलो जोवामां आवे छे. आ थी १३५ जेटला ग्रंथोनुं जोवामां आवे छे. आ विभाग ते घणुं करीने टीकाकारोने आभारी छे. रीते न्यूनाधिक ग्रंथप्रमाणवाळी अव्यवस्था जोईने, कारण के तेमणेज आनो उपयोग करेलो छे. स्थविकेटलाक संदेहजनक प्रकरणो काढी नांखी, आ रावली उपर टीका रचाएली नहीं होवाथी तेनी सूत्रने मूळ स्वरूपमां--असलनी ग्रंथसंख्यामां---लावी सत्रोमां वहेंचणी थवा पामी नथी. यद्यपि आ सूत्रामूकवानुं मारूं मन थई आवे छे. परंतु, आ सूत्रनी रमक विभाग सघळी प्रतिओ अने टीकाओमां एकज शिथिल रचना, अने एमां वारंवार आवती पुनरु- - क्तिओ, के जे सत्रशलीनं एक खास लक्षण ज +आ बीनानी मितिना संबंधमां एक मत नथी. केटलाक छ. तेनेलाईने आमांना या भागो अमल तेने वी. नि. ९८० मा वर्षमा के छ, केटलाक ९९३ मां ते शोधी काढवानें काम कठण होवाथी, हुं तेम अने केटलाक वळी वी. सं० १०८० मा मूके छे. करता मारा मनने रोकी रा छं. *E नामनी हस्तलिखित प्रतिमां नीचे प्रमाणे व्याख्या नकोनी वहेचणी करली छे:-'पुरिम परिमगाथा-शकस्तवं यावत्, वखतमां शक्रस्तवगर्भावतारसंचारः, स्वप्नविचारगर्भस्थाभिग्रहः, जन्मोकल्पसूत्र पज्जुसणनी प्रथम रात्रिए* वांचवामां आवतुं त्सवक्रीडा-श्रीवीरकुटुम्बविचाराः, दीक्षा-ज्ञान-परिवार-मोक्षाः, हतुं. परंतु, ज्यारथी ते आनन्दपुरना राजा ध्रुवसेनने, श्रीपार्श्वनाथ-श्रीनेमिचरितान्तराणि, श्रीआदिनाथचरित्र-स्थविरावलयः, सामाचारीमिच्छा () श्रीकालिकाचार्यकथा. कालिकाचार्यनी कथा स्वतंत्र होवाथी ते कल्परात्रनी पाछळ * कल्पसूत्रनी टीकाओमा लख्या प्रमाणे तो 'प्रथम तहन अर्वाचीन समयमा दाखल थएली छ. उपर आपेली रात्रिए' नहीं पण अन्तिम रात्रिए कल्पसूत्रनुं अध्ययन-श्रवण वाचनानी गणनामां आदिनाथ अथवा ऋषभचरित्र अने करवामां आवतुं हतु.-संपादक. स्थविरावली ए बनेने एकज वाचनामा मकी दीधा छे. मा Aho! Shrutgyanam Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक 1 अ. हमन जैकोबीनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. सरखो जोवामां आवतो नथी; तथापि, ते बहु भिन्न जिनप्रभमुनि छे. तेमणे ए टीका अयोध्यामां संवत् पण पडतो नथी. अने तेथी करीने आ आवृत्तिमांनुं १३६४ ना आश्विन सुदी ८ अर्थात् सने १३०७ कोई पण सूत्र, हस्तलिखित प्रतिओमां सरळतापूर्वक मां पूरी करी हती. एनी ग्रंथ संख्या ३०४० छे. खोळी शकाय तेम छे. थेरावलीनी तेर सूत्रोमां ए टीकानी अंदर तेमणे पर्युषणाकल्पनियुक्तिनी करेली वहेंचणी मारी पोतानी छे. कारण के, कोई पग टीका लखी छे, आ पर्युषणाकलानियुक्तिनी पण प्रतिमां आवी वहेंचणी करेली जोवामां छासठ प्राकृत गाथाओ छे, अने ते पर्युषणा उपर आवती नथी. एक निबंध रूपे छे. आ नियुक्तिनी टीका तेना ___ कल्पसूत्र उपर सौथी प्राचीन टीका जो के में कर्ताना कहेवा मुजब निशीथचर्णिमांथी संगृहीत जोई नथी, पण ते चूर्णि होय तेम लागे छे. ते करवामां आवी छे, अने थोडा टुंका संस्कृत वाक्यो बीजी बधी चर्णिओनी माफक प्राकृतमांज लखाएली सिवाय ते प्राकृतमां ज लखाएली छे. आ आश्चहशे. कारण के टीकाओमां कोई कोई प्रसंगे तेनां र्यकारक बाबत आपणने उदाहरण आपी समजावे अवतरणो लीघेलां जोवामां आवे छे. तेना कर्तानुं छे के जैन-ग्रंथकारो पोताना पूर्वजोनी कृतिओमा नाम मळतुं नथी, पण ते हमेशां चूर्णिकारना नामे केटलो बधो स्वरचित उमेरो करता हता. जो पर्युषमोळखाय छे. बाकीनी बधी अर्वाचीन टीकाओ णानियुक्ति उपर तेना पहेलानी संकृत टीका होत सीधी अगर आडकतरी रीते तेना उपरज रचाएली तो जिनप्रभमुनिए जरूर तेनी नकल करी होत. परंतु छे. अने प्रायः ते तेना संस्कृत भाषांतर रूपे ज पोताने अन्य साधनोना अभावे आत्मनिर्भर थवानुं छे. आम मानवानुं कारण ए छे के ए होवाथी तेमणे निशीथचूर्णिमांथी अवतरणो लीधां. टीकाओमा मूळना जे अर्थो आपेला छे ते सघळी परंतु ते अवतरणोनु संस्कृत भाषान्तर सुद्धा करवानी टीकाओमां लगभग एकज सरखा, शब्दे शब्द, मळ- तेमणे तस्दी लीधी नथी. आपणने मानवाने कारण ता आवे छे. आ बाबत सर्व टीकाओनुं मूळ एकज मळे छे के जिनप्रभमुनिना समयमां कल्पसूत्र उपर मानी लईए तोज समजावी शकाय तेम छे. बीजं कोई एक संस्कृत टीका विद्यमान हती. कारण के ए छे के सर्व टीकाओ चर्णिने मुख्य प्रमाण माने तेओ पोतानी टीका संकृतमां लखे छे; परंतु चूर्णिनो छे. तेथी आपणे पण ते कृतिने स्वाभाविकरीते ते सारांश आपता नथी. आ टीकानी मारी प्रति के सर्वनी, पायाभूत-(मूळभूत) मानवी जोईए. घणाक जेने माटे हुं डॉ. बुल्हरनी उदारतानो ऋणी छु, आधुनिक टीकाकारोए पोतानी टीकाओमां उत्तरा- ते संवत् १६७४ मां लखवामां आवी हती. एमांना ध्ययन अने आवश्यकसूत्रनी टीकामांथी केटलीक उतारा तथा एमां निर्दिष्ट करेलां विविध पाठान्तरो कथाओ लईने वचमा दाखल करी दीधी छे. अने में टिप्पणमांडना चिन्हथी दर्शाव्यां छे. कोई कोई स्थळे विस्तारयुक्त एवी अप्रस्तुत हकि- मळग्रंथना अर्थावबोधनना विषयमा उपरनी टीका कतो उमेरी दीधी छे. सिवाय नीचे सूचवेली बीजी त्रण टीकाओ पण सौथी जूनी टीका तरीके में संदेहविषाषधि नाम- थोडेज अंशे भिन्न पडे छे. परंत आ टीकाओमा नी पञ्जिकाने उपयोगमां लीधी छे. एना का एक उपोद्घात उपरांत अन्य ग्रंथोमांथी घणां अवत. बन्ने भागोने जो आपणे बे जुदी जुदी वाचनामां विभक्त रणो अने कथाओ आपेली छे. तेमां पर्युषणाकल्प. करीए, अने कालिकाचार्यनी कथाने काढी नांखीए तो ते नियुक्तिनी टीका नथी. ते त्रणे टीकाओ नीचे वाचनानी प्रसिद्ध व्यवस्थानी बराबर थई रहे छे. प्रमाणे छे: Aho I Shrutgyanam Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [भाग, १-विनयविजयजीकृत सुबोधिका. सं. १६९६. पोताना सारांशो ( Abstracts ) तैयार करवामां आ टीकानें ग्रंथपरिमाण ५४०० छे. आनी जे आ प्रतिनो उपयोग कर्यो हतो. प्रति में वापरी छे ते मुंबईना संग्रहनी छे. में तपासेला अने केटलेक प्रसंगे उपयोगमां २-धर्मसागरकृत किरणावली उर्फे व्याख्यानपद्ध- लीधेला एवा उपरोक्त ग्रंथो उपरांत नीचेना ग्रंथो ति. संवत् १६२८. ग्रंथसंख्या, ७०००. मंबई. पण अहिंयां उल्लिखित करवा योग्य धारूं छं. ७-विजयतिलकनी कल्पदीपिका.सं. १६८१ ३-समयसुंदरकृत कल्पलता. आमां साल आ.. पेली नथी. पण लेखक कहे छे के तेना गुरु, सकल . ग्रंथसंख्या. ४५००.डॉ० बुल्हरनी आ टीकानी चंद्रना गुरु, जिनचंद्र अकबरना वखतमा विद्यमान हता. . प्रति में जोई छे. आ उपरथी तेमना समयनु अनुमान करी शकाय . ८-यशोविजयनो शाखाबध (?). डॉ० स्टीतेम छे. आ कल्पलता ते, जेना उपोदधातन वन्सने पोताना कल्पसूत्रनी प्रस्तावनाना नवमा पृष्ठ डॉ. स्टीवन्सन भाषान्तर कर्यानो ढोंग करे छे, ते पर उपर आनो निर्देश करेलो छे. कल्पलता नथी. आ कल्पलतानी एक प्रति डॉ. ९-कल्पसूत्रटीका. जुओ, डॉ० बुल्हरनो बुल्हरे कृपा करीने मने वापरवा आपी हती. तेनी संस्कृत हस्तलिखित पुस्तकोनी शोधनो रीपोर्ट. ग्रंथसंख्या मूळ अने टीका बन्नेनी मळीने ७७०. १८७२-७३. छे. तेना उपर मिति संवत् १६९९ नी छे. १०-बार्लिनना संग्रहनी एक ननामी टीकानी __ आ टीकाओथी वधारे अर्वाचीन अने एनाथी से . प्रति. (प्रति अथवा पत्र. ६३८.) आ प्रति एनाथा तद्दन बेपरवाईथी लखेली छे अने ते मने कोई रीते , अल्प महत्त्वना ग्रंथो नीचे प्रमाणे छे.---- उपयोगी निवडी नथी. संवत् १७५९. . ४-लक्ष्मीवल्लभकृत कल्पद्रुम. आमां दरेक सूत्रनी टिप्पणमां में मात्र संदेहविषौषधिमाथी उतारा पाछळ तेनुं संस्कृत भाषांतर आपलं छे. आ ग्रंथनो आप्या छे. पहेलां में सुबोधिका अने किरणावालीमोटो भाग अन्य टीकाओमां उपलब्ध थती कथाओ- मांथी उतारा कर्या हता, परंतु मने संदेहविषौषधि नो बनेलो छे. आ टीकाने अंते कालिकाचार्यनी मळवाथी, सौथी प्राचीन टीकाकारना शब्दोमांज कथा पण उमेरेली छे. मारी पासे कल्पद्रुमनी एक समजुती आपवानुं में वधारे योग्य धार्यु छे. हस्तलिखित प्रति छे. पण ते खराब भने अर्वाचीन कल्पसूत्रनु एक अंग्रेजी भाषान्तर रे० डॉ० स्टीछे. सं० १९०३. वन्सने प्रकट कर्य छे'. जैनग्रंथोमां आज सुधीमां ५-मळनी बब्बे पंक्तिओ बच्चे आपेला भाषान्तर प्रमाण गणातुं मात्र आ एकज पुस्तक प्रकट थएलु रूप एक ननामा लेखकनो टबो. कथासमह अने छे. परंतु मारे दिलगीरीसाथे लखवू पडे छे के ते स्वप्नोनं गुजराती स्पष्टीकरण तेनां योग्यस्थळे दा- मात्र यथार्थ नथी एटलुंज नहीं पण ते अविश्वस- ... खल करेलां छे. आ आवृत्तिमां में तेने C निशा- नीय पण छे. जो के ए एक भाषान्तर गणाय छ नीथी दाखव्यो छे. आना लेखक अभयसुंदर मुनि १ 'कल्पसूत्र अने नवतस्व.' आ बन्ने ग्रंथो जैन धर्म अने हता (कदाच ते कर्ता पण होई शके १ ). सं- तत्त्वज्ञान विषयना छे, अने मागधी भाषामांथी भाषान्तरित वत् १७६१. करेला छे. आमा एक परिशिष्ट आपवामां आव्युं छे, अने ६-कथादि रहित एक टबो. आ प्रति इन्डिआ तेनी अंदर मूळग्रंथनी भाषा उपर विवेचन करेलुं छे. भाषा न्तरकर्ता रे.जे.स्टीवन्सन. डी. डी.वी. पी. आर. ए. एस. ऑफिस लाइब्रेरीनी नं. १५९९ नी छे. कोलके सन Here Aho I Shrutgyanam Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक डॉ. हर्मन जेकोषानी कल्पसूत्रनी प्रस्तावना. परंतु वास्तविकमां ते भाषान्तर नथी, पटलंज नहीं तरफ झुकेलं होवाथी तेओ पोतानी महेनतना प्रमापण घणे भागे तो बेकाळजीथी घसडी काढेलो एक णमा योग्य परिणामो उपजावी शक्या नथी. हुं मात्र सारांश मात्र छे. आनो प्रथमनो भाग भाषान्तरमां, यथार्थस्थितिने लक्ष्यमां लईने ज प्राच्यविद्याना सामाचारीना विशेष कठिन भाग करतां साधारण- अभ्यासिओने तेमना कल्पसूत्रने न वापरवानी सूतया वधारे विश्वसनीय रीते उतारवामां आव्यो छ. चना करूं छु. कारण के ए प्रकरणमां डॉ. स्टीवन्सन कोई पण कल्पसूत्रनी प्रस्तुत आवृत्ति नीचे जणावेली प्रमहत्त्वनो भाग मूकी देता नथी. मूळमां ज्यां ज्यां तिओ उपरथी तैयार करवामां आवी छ. ' क्लिष्ट भागो आवे छे त्यां त्यां तेओ भाषान्तर कर. A संज्ञावाली प्रति मारा करेला संग्रहमा सर्वोत्तम वाने बदले मात्र विवरण करे छे. परंतु सामाचारीमा छे. तेना ११३ पानां छे, अने ते चांदीनी शाहीथी तो निराळीज बाबत दृष्टिगोचर थाय छे. त्यां तो लखेली छे. आनां घणां खरा पानां क्रमथी काळा तेमणे या तो मोटा भागोने उडावीज दीधा छ, अ- अनेरातारंगी रंगेलांछ.एकेक पाना उपर छ छ लीटिथवा तो संक्षिप्त रूपमा मूकी दीधा छे. एमां अर्थनी ओ छ. मळ ग्रंथमां घणां चित्रो आपलां छे. तेना स्पष्टता तरफ भाग्यज ध्यान आपवामां आव्यु छ.' हांसिआमां अरबस्थानना शिल्पशास्त्रना नियमप्र वास्तविकमां डॉ. स्टीवन्सनना पुस्तकने, आज. माणे वेल-बट्रिओ कोतरली छ. ( आवी जातनी काल प्रकट थता प्राकृत-संस्कृत भाषाना ग्रंथो हस्तलिखित प्रतिओ जैनो पासे घणी जोवामां आवे तथा तेना भाषान्तरोनी पद्धतिए तपासवू ते तेमने छ. ) तेना लांबा पष्पिकालेखमां, तेनी लखायानी खरेखर अन्याय करवा जेतुं छे. कारण के बीस साल विक्रम संवत् १४८४ (सन१४२७) वर्ष पहेलांनो ते समय पौर्वात्य साहित्यना अध्ययननी आपेली छ. ए प्रतिमां सत्र अगर वाचनाना वि. बाल्यावस्थानो प्रारंभिक काळ हतो. अने भाषाविज्ञाननी यथार्थताना संबंधमां जेटलो विचार अत्यारे तेओ लखे छे के 'तिसलाए' अने 'माहणीए' आ बन्ने प्रथमाकरवामां आवे छे तेटलो ते वखते करवामां आवतो ना रूपो छे; पृ. १४२ उपर तेओ 'कुञ्छिसि' अने 'समणसि' न हतो. डॉ. स्टीवन्सन पोताना संशोधन-क्षेत्रमा नी अनुक्रमे 'कुछम्सि' अने शमणम्सि'ना रूपमा जोडणी करे पहल करनार हता अने तेमणे महान् उत्साह अने छे अने ' पासित्ता ण ' ने 'पाशिताणं ' लखे छे. आटलुं अविश्रान्त उमंगथी पोताना कार्यक्षेत्रमा उद्यम कर्यो कथन तेमना प्राकतना ज्ञानना संबंधमां बस छे. संस्कृतभाषा हतो. परंतु दिलगीरी पामवा जेवं एटलंज छे के डॉ० संबंधी पण तेमनुं ज्ञान केटला ऊंचा दरज्जार्नु हतुं ते कल्पल तामांना (पृ.१२) एक संस्कृत फकराना तेमणे करेला स्टीवन्सन पोताना भाषाविज्ञानना अभ्यासना अभाव अंग्रेजी भाषान्तरने, आगळ पृ. २२ उपर आपेला तेज फकथी* तेमज तेमनु मानसिक वलण ईश्वरविषयक ज्ञान र राना मारा भाषांतर साथे सरखाववाथी जणाई आवशे. डॉ. आ ठेकाणे टिप्पणमां डॉ. जेकोबीए सामाचारी. स्टीवन्सननु भाषान्तर नीचे मुजब छे.-'हवे कल्पसूत्रमांना एक सूत्रनं. डॉ. स्टीवन्सने करेला तेज सत्रना भाषा- ना कर्तानो उल्लेख करूं छु. तेमनुं नाम श्रीभद्रबाहुस्वामी न्तर साथे, पोतार्नु भाषान्तर तुलनार्थे मूकेलं छे. परंतु ते हतुं. ते एक विचक्षण गुरु हता. तेओ पोताना विषयनी आ पत्रनी दृष्टिए अनुपयोगी होवाथी. अहीं आप्यं नथी. (टिप्पण, मूळ शब्द-पूर्व)चौद शाखाना जाणनार हता, अनवाटक. अने विचक्षण आचार्य हता. अही नाम सूचवाता ग्रंथो* डॉ. स्टीवन्सननु प्रारुतभाषा संबंधी ज्ञान केटलुं बधुं दशाश्रुतस्कन्ध, अष्टमाध्ययन, अने प्रत्याख्यानप्रवाद के जेमा मर्यादित हतुं, ते आपणे तेमने करेली मागधीभाषा उपरनी तेमणे नव शाखाओ जोई-तेने, मार्गदर्शक तरीके राखीने टीका उपरथी सहेलाईथी समजी शकीए छीए. पृ. १४१ उपर तेमणे आ कल्पसूत्र बनाव्युं हतुं. Aho! Shrutgyanam Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. ફૂટ भागो बतावेला नथी. तेमां आपलं स्वप्नवर्णन प्रसिद्ध वर्णनथी भिन्न जणाय हे. अने स्पष्टरीतेज ते असली होय तेम लागतुं नथी, कारण के आ स्वप्न-वर्णनना प्रारंभमां साधारणरीते मूकवामां आवतुं ग्रं. २०० नुं चिन्ह अहीं मूकेलं नथी. ? [A संज्ञावाळी प्रतिनु वर्णन कर्या बाद, डॉ. जे कोबी, अन्य अल्प महस्वनी प्रतिओ—के जेमांनी केटलीकने तेमणे परस्पर मेळवी हती अने केटलीकने मात्र तपास तीन नामो अने वर्णनो आपे छे, परंतु, ते आ पत्रनी दृष्टिए अनुपयोगी होवा थी, अहीं आप्यां नथी. अनुवादक. ] अनुपूर्ति. आ संपूर्ण उपोद्घातमां सर्वत्र में श्वेतांबर संप्रदायनोज आधार लीधो छे. दिगंबरोनी पण पोतानी सांप्रदायिक मान्यता छे, अने ते श्वेतांबर संप्रदायथी केटलीक परंतु अगत्यनी बाबतोमां भिन्नता राखे छे. आ संप्रदाय नी मान्यतानी माहीती में, डॉ. बुल्हरे वांचवा आपेली एक आधुनिक गुर्वावली उपरथी मेळवी छे. ते जयमां तेज शहरी भाषामा लखाएली छे. ए गुर्वा वलीमा घणी प्राकृत गाथाओ समजाववामां आवी छे. अने ते गाथाओनी प्राकृतभाषा शौरसेनी साथे आश्चर्यजनक मळतापणुं धरावे छे. आ गुर्वावलीमां बे भद्रबाहुनो उल्लेख छे. पहेला भद्रबाहु, जे अंतिम श्रुतकेबली हता, ते वीर निर्वाणना १६२ मा वर्ष - मां गुजरी गया हता. अने बीजा भद्रबाहु जे स्थविर कवाताहता, तेमनी मिति वी. सं. ४९२ - ५१९ आपेली छे. तेओ यशोभद्रना अंतेवासी हता. आ यशोभद्रना गुरुनुं नाम सुभद्र हतुं अने तेओ (वी, सं. ४६८–४७४ मां ) विद्यमान हता. सुभद्रना अस्तित्वना बीजा वर्षमां अर्थात् वी, सं. ४७० मां विक्रमनो जन्म थयो हतो. आ हकिकतने ए गुर्वा - भाग १ बलीमां उद्धृत करेली अर्धी गाथा द्वारा पुष्टि मळे छे: सत्तरि चदुसदजुत्तो far काला विकमो हवइ जम्मो । आ ठेका ए ध्यानमा राखवु जोईए के विक्रमना संवत्नी शरुआत तेना जन्मथी थती नथी परंतु तेना राज्यारोहणना समयथी अर्थात् तेना आयुष्यना १८ मा वर्षथी थाय छे.' आहिसाब प्रमाणे ए गुर्वावलीमां, वीर निर्वाणनं ४९२ मुं वर्ष, के जेमां भद्रबाहुनी कारकीर्दीनी शरुआत थाय छे, तने विक्रम संवत् नी साथै सरखाववामां आवेलुं छे. "वळी तेनी अंदर बीजा भद्रबाहुथी मांडीने संवत् १८४० सुधीना स्थविरोनी अनवरत नोंध आपवामां आवी छे. अने ते खरी परंपराना आधारे गोठवेली होय तेम देखाय छे. आ गुर्वावलीनी अनुसार पुष्पदंत ( समय - वी . सं. ६३३ थी ६८३ ) पछी सघळा अंगो नष्ट थई गयां हतां. तेमणे समग्र पवित्र प्रवचन पुस्तकोमां लखान्यं हतुं. तेमना अवसाननुं वर्ष जे बी. सं. ६८३ छे, तने पण विक्रमना जन्म वर्ष तरीके बताववामां मन्युं छे. Lewis Rice भद्रबाहु अने श्रवण बेल्गोल; इंन्डि. भद्रबाहुना संबंधां दिगंबर परंपरा माटे जुओ एन्टि ३. पृ० १५३. कर्णाटकनी दिगम्बर परंपरामां भद्रबाहुने उत्तर हिंदुस्थानमांथी स्वदेश छोडी परदेश जता संघना नेता तरीके जणान्या छे; अने पाटलीपुत्रना राजा चन्द्रगुप्तने, तेमां, तेमना एक दीक्षित शिष्य तरीके जणान्यो छे. बच्चे ४४८ वर्षनुं अंतर पडे छे. अने तेथी महावीर निर्वाण१ उपरोक्त कथनानुसार महावीर अने विक्रमना संवत्नी नो समय इ. स. पूर्वे ५४५ मां आवे छे. आ हिसाबे आ साल अने सलोननी कालगणनानुसार निर्णीत करेली बुद्धनिर्वाणनी सालनी बच्चे मात्र बे ज वर्षनो फरक रहे छे. Aho! Shrutgyanam Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बैंक १] जैनधर्मनु अध्ययन. जैनधर्मनुं अध्ययन, ६९ [ लेखक - श्रीयुक्त सी. पी. राजवाडे, एम्. ए. बी. एस. सी. प्रोफेसर ऑफ पाली, बरोडा कॉलेज. ] लघु ग्रंथो, सार ग्रंथो, स्थूलवर्णनात्मक ग्रंथो, रहस्यो - दूघाटकग्रंथो ( Keys = कुंचीओ ) शब्दकोशो, इत्यादि भारतवर्षना विद्वानो द्वारा संपादित थई, प्रकाशित थता जाय छे। अने आ सर्व उपरांत, देशी भाषामां पण प्रतिवर्ष मोटा प्रमाणमां जैनसा हिस्य बहार पडतुं जाय छे. प्रो. वेबर, बुल्हर, जेकोबी, हॉर्नल, भाण्डारकर, ल्युमन राईस, गेरिनॉट विगेरे विद्वानोए जैनधर्मना संबंधमां अंतःकरणपूर्वक अथाग परिश्रम लई अनेक महत्त्वनी शोधो प्रकट करेली होवा छतां, भारतवर्षीय विद्वान ही सुधी ए धर्मना अभ्यास तरफ पुरतुं ध्यान आप्युं नथी. प्राच्यविद्या-कळा-साहित्यना संशोधनना प्रारंभ काळमां, कदाचित् जैनसाधुओनी उदासीनताने ली, तथा, हस्तलिखित पुस्तकोमां छुपाएलं पोताना धर्मनुं पवित्र ज्ञान जैनेतरोने आप - वामां तेओनी नाखुशी होवाने लीधे, तद्विषयक अध्ययनमा विद्वानाने प्रेरणा थई नहीं होय. पछी तो, विद्वानोनो अनुराग बौद्धधर्मना अभ्यासमां व तो एलो होवाथी केटले अंशे, तेओनी धर्मविषयक अभ्यासमां आ एक महत्त्वनी शाखा तरफ उपेक्षा थई गई हती. वस्तुतः, प्रारंभमां विद्वानोना मगज उपर बौद्धधर्मनी एटली तो प्रबळ सत्ता जामी गई हती के तेओ जैमधर्म बौद्धधर्मनी एक शाखा तरी केज जणावत्रा लाग्या हता. परंतु, हवे तेओनी दृष्टिमर्यादाने आच्छादित करनारा पडळो नष्ट थवा मांड्यां छे अने तेथी जैनधर्म पूर्वना धर्मोमां पोतानुं स्वतंत्र स्थान प्राप्त करतो जाय छे, जैनसमाज पण सुस्तीमाथी जाग्रत थतो जायछे, अनेक नियतकालिक अने सामयिक पत्रादि प्रकट थता दृष्टिगोचर थाय छे. साधुओने पण पोतानी जवाबदारीनुं भान होय ते जगाय छे. कोमना धनिकवर्ग तरफ थी मळती उदारताना आश्रित बनेलां परोपकारी मंडळी दिवसे दिवसे विशेष रूपमा जैन ग्रंथो प्रकट करतां जाय छे. जैनधर्म अने साहित्यविषयना अनेक आम होवा छतां हजी घणुं करवानुं बाकी छे. जैनधर्म ते मात्र जैनोनेज नहीं, परंतु तेमना सिवाय प्राच्य संशोधनना प्रत्येक विद्यार्थी अने खास करीने जेओ पौर्वात्य देशोना धर्मोना तुलनात्मक अभ्यासमां रस लेता होय तेमने तल्लीन करी नांखे एवो रसिक विषय छे. जैन- साहित्यनी अर्वाचीन संशोधन पद्धति अनुसार अने गुणदोषनी विवेचक दृष्टिए अभ्यास थवानी बहु आवश्यकता छे. आ विषयना निष्णात विद्वानो स्पष्ट जणावे छे के आवी रीते तुलनात्मक पद्धतिए तेनो अभ्यास थवाथी हिंदुस्थानना प्राचीन इतिहासना संबंधमा अत्यार सुधीमां अंज्ञात रहेली घणीक हकिकतो प्रकट थशे अने ऐतिहासिक काहनी माहिती वगरनी घणीक खाली जग्याओ पूर्ण थशे. आवी रीते, इतिहास - प्रेमी, तेमज आर्यावर्तना प्राचीन धर्मोना अने तत्त्वज्ञानना अभ्यासीने जैनसाहित्य एक तद्दन नवं अने अणखेडाएलं विस्तृत क्षेत्र छे, परंतु वर्तमानमां जैनधर्मना अभ्यासीने के जे निष्पक्षपाती अने समदर्शी मनथी ए विषयनो अभ्यास करवा मांगतो होय, तेने पोताना कार्यम केटलीक मुस्केलिओ नडे छे. प्रथम अने प्रधान मुस्केली ए छे के योग्य रीते संपादन करेला मूळ Aho! Shrutgyanam Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [भाग। जन साहित्य संशोधक अने प्रामाणिक ग्रंथोनो अत्यारे अभाव छे. ए बाबत तैयार करवानुं काम उपाडवू जोईए. मारूं मानवं तो सुविज्ञात छे के जैनोना पवित्र ग्रंथोनी भाषा छ के आराना - सेंट्रल जैन पब्लिशिंग हाउस' जेया अर्धमागधीना नामे ओळखाती प्राकृत छे. आ मंडळने आ प्रकारनुं सहकारी कार्य उपाडवं कठण भाषा अत्यारे घणा जैनसाधुओ पण बराबर समजता पडे तेम नथी. आ उपरांत, हालमां छपाता सघळा नथी. कारण के ज्यारे तेओने ते ग्रंथोना अर्थने ग्रंथो पोथी साईझमां-(पत्राकारे छपाय छे अने समजाववानो प्रसंग आवे छे त्यारे तेओ पण मूळ तेथी तेनां पानां छुटां रहेता होवाथी तेनो उपयोगसाथे आपेली संस्कृत छाया अथवा टीका उपरथीज करती वखते विद्यार्थिओने घणीज अडचण पड़े पोतान काम चलावे छे. आवी पद्धतिनुं विशेष छे. वळी केटलाक संपादको तो पोतार्नु कर्तव्य अनुसरण थवाने लीधे मूळ भाषा-प्राकृतभाषाना एटले सुधी भूली जता (भूली नथी जता पण जाणता अध्ययननी उपेक्षा थई छे, अने परिणामे घणीक ज नथी एम कह वधारे उचित छे.-मुनि जिनविजय) भलो अने असंगतिओ स्वाभाविकरीते ते भाषामां होय तेम जणाय छ के ग्रंथमां आवतां अवतरणोन दाखल थई गई छे. घणी हस्तलिखित प्रतिओ शुद्ध जुदा पाडवा माटे निशानी सरखी पण करता नथी. पाठान्तरोनी दृष्टिए तो निराशाजनक स्थितिवाळीज उपर निर्देशेलं कार्य ज्यारे अर्वाचीन पद्धति अनुजोवामां आवे छे. तेथी जैनसाहित्यना व्यासंगिओए सार योग्यरीते पूर्ण थशे-एटले के ज्यारे मूळग्रंथोप्रथम तो विविध पुस्तकालयोमां संगृहीत सघळी मां, प्रकरणो अने सूत्रोना आकारमा जुदा जुदा प्रतिओ एकत्र करी, सूक्ष्मनिरीक्षणपूर्वक तेने परस्पर स्पष्ट विभागो पाडवामां आवशे, तेमां आवतां अवमेळववानुं कार्य हाथ धरवू जोईए. त्यार पछी पाली- तरणोने ओळखाववामां आवशे, अनुसन्धानोनुं टेक्स्ट सोसाएटीए छपावेली बौद्ध ग्रंथोनी आवृ. अन्वेषण करवामां आवशे, अनुक्रमणिकाओ त्तिओनी पद्धति उपर जैनोना पवित्र ग्रंथोनी विश्वास- अने सूचिपत्रो तैयार करवामां आवशे, त्यारबाद पात्र आवृत्तिओ तैयार करवी जोईए. अलबत, आ अर्वाचीन विवेचनशास्त्रनी पद्धतिना नियमोनी कार्य घjज त्रासदायक अने श्रमसाध्य छे. परंतु सहायता पूर्वक आ साहित्यनी तपास माटे योग्य ज्यां सुधी आ कार्य थाय नहीं त्यां सुधी एक पगलं समय आव्यो गनाशे. नवा साहित्यमांथी जूनुं पण आगळ वधवानी आशा राखी शकीए नहीं. साहित्य संभाळपूर्वक तारवयु पडशे. विविध ग्रंथोनो आ कार्य एकाद व्यक्तिथी थाय तेवं नथी. पण बनी शके त्यां सुधी समयनिर्णय करवो पडशे. अने, तेमां विविध मंडळो अने संस्थाओनी सहकारितानी तेना शुद्धता या निदोषता तपासी तपासीने जोवी जरूर छे. वर्तमानमां आ दिशामां जे केटलाक पडशे. आम करती वखते स्वाभाविकरीते चर्चापात्र प्रयत्नो थई रह्या छे तेमां तो मात्र निराशाजनक गुदा मुद्दाओना संबंधमा ऊहापोह करवा माटे छूट रहेवी बेवडापणुंज जोवामां आवे छे. लगभग सघळी जाइए, . । जोईए, अने ते उपर प्रामाणिक मतभेद प्रकट संस्थाओ उत्तराध्ययनसूत्र अने कल्पसूत्र जेवा अति. " करवानी स्वतंत्रता होवी जोईए. अत्यारे प्राच्यशय लोकप्रिय थएला मूळग्रंथो छपावे छे. परंतु । " विद्याविषयक विवेचनशास्त्रना बे भिन्न संप्रदायो तेमना जेटलाज महत्त्वना अन्य ग्रंथो तद्दन उपेक्षा.पात्र नजर नजरे पड़े छे. एक पक्ष मूळग्रंथोने जेटला बने बन्या छे. आ कार्य माटे उत्तम मार्ग तो एछे के तेटला पुरातनकालना बताववा प्रयत्न करे छे, अने आ दिशामा प्रयत्न करनारी सघळी संस्थाओए बीजो पक्ष तेने येन केन प्रकारेण क्राईस्टना पछीना संपथी एकत्र थई प्रामाणिक पद्धतिए मूळ ग्रंथो कोई एक कालभागमां--अर्थात् अर्वाचीन समयमा Aho! Shrutgyanam Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 जैन आगम साहित्यमी मूळ भाषा कई ? खेची लाववा प्रयत्नशील देखाय छे. केटलाक वळी तो जैन विद्यार्थिओनी ए फरज छे के तेमणे एवा पण लोको छे, जेमनां मगज पुराणप्रियताना अंतःकरणपूर्वक आ भाषानो अभ्यास स्वीकारी विचारोथी अतिशय संकुचित थएलां जोवाय छे. लेवो जोईए, अने जैनकोमना धनिकवर्गे आ कार्यअने तेथी प्राचीन ग्रंथोमा एक पण भूल या दोष मां विशेष उत्तेजन आपवा, दरेक प्रकारनी, तेमने बताववामां आवे छे तो तेओ खूब चीढाई जाय छे. मदद करवी जोईए. मे सांभळ्युं छे के एक जैन तेमन एम मानवं होय छे के मूळ ग्रंथना कोई पण संस्था जैन-धर्मना विद्यार्थिओने जे मदद जोईए ते लिखित अर्थ या विचारना संबंधमां स्वतंत्र चर्चा बि- सघळी आपवा तैयार छे; तेथी आ विषयना उत्साही लकुल करी शकायज नहीं. परंतु आ मत अत्यारे विद्यार्थिओ आगळ आवी मा महान् कार्यना प्रथम टकी शके तेम नथी. छतां पण एटलं तो जरूर फळो ट्रॅक समयमां बतावशे एम आपणे आशा याद राखवं जोईए के पुराणप्रियताना पण घणाक राखीर छीए.. उपयोगो छे. ते द्वारा आपणने पुरातन परंपराओनो परिचय मळे छे अने घणीक वखते अन्य साधनोना जैन आगम साहित्यनी मूळ अभावे तेज मात्र आपणने मार्गदर्शक होय छे. जो के परंपराओनी पण गंभीरपणे परीक्षा तो करवीज __ भाषा कई ? जोईए; परंतु तेनो सर्वथा त्याग करवो पण कोई अथवा अथवा रीते न्याय्य नथीज. अने आ बाबतमां साधुवर्गेज खास मदद करवानी छे. तेणे पोतानी हमेशनी अर्धमागधी एटले शुं ? चुपकीनो त्याग करी, पोतानी पासे जे परंपरागत मोटो माहीतिओनो भंडोळ होय ते उपासको समक्ष [लेखक-श्रीयुत पं. बेचरदास जीवराज, रजु करवो जोईए. हवे तेओने एवो भय राखवानी न्याय-व्याकरणतीर्थ.] जरूर नी के आम करवाथी कदाचित् तेओ पोताना जैन धर्मन प्राचीन साहित्य, जे अंग, उपांग, धर्मने जोखममां नाखी देशे. कारण के संताडी राख- नियुक्ति, भाष्य अने चर्णि विगेरेना रूपमा अत्यारे वाथी कदापि सत्यनी वृद्धि थई शकती नथी. उपलब्ध थाय छे, ते बधामा विशेषतः प्राचीन ग पण आ बधी व्यवस्था करवा अने जैनधर्मना णातुं अंगसाहित्य कई भाषामां लखायुं छे ! ए अभ्यासने संगीन पाया ऊपर लावी मूकवा माटे प्रश्न अद्यावधि विवादास्पद रह्यो छे. जो धारे तो एक उत्साही अने शक्तिशाळी विद्वन्मंडळे आगळ भारतवर्षना भाषाशास्त्रिओ ए प्रश्नने एक पळमां पण आव जोईए; अने पोताना दृढताभरेला काम द्वारा समाहित करी शके, परंतु ते महाशयो पासे एवा जगतने बतावq जोईए के आज सधीमां शोधाएली अनेक प्रश्नो उपस्थित रहेला होवाथी अत्यार सुधी अन्य ज्ञानशाखाओ जेपी आ पण एक शाखा छे, आ प्रश्नने वगर सत्कारे ज उभा रहेQ पडयु छे. अने ते बीजी बधी शाखाओथी लेश मात्र पण मह- ॐ The study of Jainism ना शिरोलेख नीचे त्वमा उतरे तेवी नथी. सुभाग्ये पवित्र आगमोनी आ लेख, लेखके मुळ अंग्रेजीमां, बराडा कॉलेजना गया भाषामां निपुण थवानी एक मुस्कली तो हवे मंब- फेब्रुआरी मासना मेगेजीनमा, प्रगट कराव्यो हतो. परंतु मख्य करीने जैन समाजमां वंचाववा माटे ज आ लेख ईना विश्वविद्यालये पोताना अभ्यासक्रममा लेखाएलो होवाथी लेखकनी खास इच्छानुसार, अहीं एनो अर्धमागधीने स्थान आपी दूर करी छे, हवे गुजराती अनुवाद प्रकट करवामां आवे छे.-संपादक Aho ! Shrutgyanam Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आ युगे प्रत्येक प्राचीन साहित्यनी भाषानो इतिहास निर्णीत भई ते ते साहित्यना आरंभ-समयो पण लगभग अवधारवामां आव्या छे, तेवा प्रसंगे जैन धर्मना प्राचीन साहित्यनी शरुआतने लगतो वा मां योजाएल मूळ भाषा संबंधी इतिहास पण निर्णीत थवो अत्यंत आवश्यक छे. जैन साहित्य संशोधक. संसारनी प्रत्येक प्रजाने वारसामां मळेल तत्त्वज्ञान वा आचारपद्धतिनी सत्यतानो मूळ पायो ते ते प्रजाना मूळ साहित्यना इतिहास उपर ज बंधाएलछे; तेम जैन प्रजाना वारसा उतार तत्त्वज्ञान वा आचारशैलीनी तथ्यता, ते प्रजाना मूळ साहित्यना इतिहास उपर अवलंबे, ए कार्यकारणना अस्खलित नियमने अनुसरतुं ज छे. आटली प्रस्तावना करी हुं मारा प्रश्ननी चर्चानी शुरुआत करीश. कहेवाय छे के, अद्धमागहाए भासाए भासति अरिहा' ' एटले ' अर्हन् ( वर्तमान शासनाधीश श्रीज्ञात पुत्र - महावीर पण ) अर्धमागधी भाषा द्वारा बोले छे' ए उक्ति उपरांत, आ पण एक बीजी छे के, 6 उक्ति ' अत्थं भाइ अरिहा सुतं गंधति गणहरा निउणं" अर्थात् ' अर्हन् अर्थोने- भावाने - तत्त्वज्ञानना मूळ मुद्दाओ - भाषे छे अने गणधरो ते मुद्दाओने ( लोकग्रा करवा माटे ) निपुणता पूर्वक गंठे छे के गुंथे छे.' आ बन्ने उक्तिओथी एम जाणी शकाय छे के, शासनाधीश दीर्घतपस्वी महावीरनी सार्वजनिक भाषा अर्धमागधी होवी जोईए, अने एउपरथी ज एवी परंपरा चाली आवे छे के, जैन धर्मना अंगसाहित्यनी (जे अत्यारे विद्यमान छे तेनी पण मूळ भाषा मागधी वा अर्धमागधी छे. पण आ परं पराने, अत्यारे उपलब्ध थता अंग- साहित्य तरफ दृष्टि - ) १ जुओ औपपातिक सूत्र ( पृ० ७७ ) २ जुओ आवश्यक सूत्र (पृष्ट० ६८ ) [भाग १ पात करतां तो, हुं इतिवृत्तनी कोटिमां मूकतां नीचेनां कारणोथी अचकाउं छु. प्रस्तुत चर्चानं लंबा करता पहेला मारे जणावबुं जरूरनं छे के, जैम संस्कृत, प्राकृत अने पाली विगेरेनां व्याकरणो छे तेम जो अर्धमागधीनुं पण एकाद सांगोपांग व्याकरण होत तो, मारे आ प्रश्न साथे अर्धमागधीना स्वरूपने लगतो बीजो प्रश्न न ज करवो पडत. व्याकरणकार आचार्यो जेवा के - वररुचि, चंड, हेमचंद्र, कात्यायन, त्रिविक्रम, सिंहराज, वाल्मिकि, लक्ष्मीधर अने मार्कडेय विगेरे पंडितोए पोत पोताना प्राकृत व्याकरणमां प्राकृत, शौरसेनी, मागधी, पैशाची अने अपभ्रंश भाषाओनां स्वरूप दर्शावती वेळा जो क्यांय अर्धमागधी भाषानुं पण पूरेपूरूं स्वरूप बताववा कृपा करी होत तो आपणे तेओना अत्यंत ऋणी थात. पण ते महाशयो तरफथी तेवो प्रयत्न न थएल होवाथी अत्यारे हुं 'जैन साहित्यनी मूळ भाषा कई ? ' ए प्रश्नने चर्चवाना प्रसंग पहेला ते संबंधे चाल्यो आवतो ' अर्धमागधीमयता के ' मागधीमयता ' नो प्रवाद त्यारे ज चर्ची शकुं, ज्यारे प्रथम अहीं अर्धमागधी अने मागधी भाषानुं पूरेपूरुं स्वरूप उपस्थित करी शकुं. ए हेतुथी ज प्रारंभमा प्रकृत चर्चाना मूळरूप ते बन्ने भाषाओना स्वरूपनी चर्चा करतो क्रमशः मारा अंतिम ध्येय सुधी पहोंचवा यथामति प्रयत्न करीश. आ स्थळे मारे वाचकोनुं लक्ष्य ' अर्धमागधी ' शब्दनी व्युत्पत्ति तरफ विशेष खेंचवानुं छे. कारण के ते व्युत्पत्तिमां ज तेनुं खरूं रहस्य छुपाए छे. ' अर्धमागधी ' शब्द 'अर्ध ' अने मागधी ' शब्दना एकीकरणथी बनेलो छे, ते वात सौ कोई समजी शके तेम छे. तद्गत ' अर्ध' शब्द एक विशिष्ट अर्थने सूचवतो होय एम तेना पूर्व निपात उपरथी अवबोधी शकाय छे. साधारण रीते ' अर्थ ' शब्द ' लगभग भडधुं ' अने ' बराबर अडधुं 'ए Aho ! Shrutgyanam Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन मागम साहित्यनी मूळ भाषा कई ? चन्ने अर्थनो सूचक छे. जे समासमां ते 'अर्थ' तीर्थकर भाषित अर्थने गणधरो जे सूत्र रूपमा शब्द अवयविथी पूर्वना स्थानने शोभावतो होय, त्यां गंथे छे ते सूत्रो कई भाषाए निबद्ध होय छे, तेना ते, 'बराबर अडधा' अर्थने सूचववा साथे माटे जैन साहित्यमां नीचे प्रमाणेनो जूनो उल्लेख नान्यतर जातिमां रहे छे, अने जे समासमां ते मळी आवे छः ('अर्थ' शब्द) अवयविधी पूर्वना के पछीना स्था- "पोराणमद्धमागहनने अलंकृत करतो होय त्या, ते साधारण अर्थने भासानिययं हवइ सुत्तं ।" जणावे छे, अने ते साये तेने नरजातिमा रहेवु पडे छे. अर्थात् " गणधर ग्रथित पुरातन सूत्र, अर्धमागधी आ हकिकत आदिम वैयाकरण पाणिनिजीए पोतानी भाषामां होय छे." आमां आवेल अर्धमागध शब्दना अष्टाध्यायीमा “अर्ध नपुंसकम् । २।२।२।" ए अर्थने स्फुट करतां निशीथ-चूर्णिकार श्रीजिनदास सूत्रमा अने हेमचंद्रजीए "समेंऽशेऽर्ष नवा । महत्तरजी जणावे छ के३१११५४ । " ए सूत्रमा स्पष्टपणे जणावेली "मगहद्धविसयमासानिबद्धं अद्धमागहं; अहवा छे.. अर्थात् 'मागध्या अर्धम्-अर्धमागधी' अटारसदेसीभासाणियतं अद्धमागधं" ए व्युत्पत्तिथी बनतो अर्धमागधी शब्द एम स्पष्टपणे -निशीथचूर्णि, लि. पृ. ३५२. सूचवे छे के, जे भाषामां बराबर अडधी मागधी भाषा अर्थात् " मगधदेशनी अडधी भाषामां निबंधाअने बराबर अडधी बीजीबीजी भाषाओ मिश्रित थएली एल ते अर्धमागध; अथवा अढार प्रकारनी देशी होय, ते ज भाषा अधेमागधी शब्दथी संबोधी शका- भाषामां नियत थएल ते अर्धमागध." य. जो आपणे शब्दोनो हिसाब लगावीए तो एम मारा विचार प्रमाणे आर्य श्रीजिनदास महत्तरजी कल्पी शकाय के, जे भाषामां सो शब्दोमां पचास शब्दो एजणावेल उपरनो अर्थ, में स्थिर करेल अर्थथी जदो तो मागधी भाषांना, अने पचास शब्दो बीजी बीजी होय एम जणातुं नथी. भाषाना-प्राकृत, पाली, शौरसेनी अने पैशाची वि चावि तेओ जे अढार प्रकारनी देशी भाषामां नियत गेरेना-मिश्रित थएला होय ते ज भाषा सत्रने अर्धमागधनुं नाम आपे छे, ते संबंधे कांइ स• अर्धमागधी ' शब्दनो अर्थ धारण करी शके छे. छ. विशेष जणावता नथी, एटले माराथी ए जाणी शकातुं परंत एम तो न ज होई शके के, जे (साहित्यनी) नथी के. अहीं तेओए अढार प्रकारमा कई कई देशी भाषामा एकाद रूप मागधी भाषानुं होय अने बीजा बधां रूपो प्राकृत' के इतर भाषानां होय तेने अर्ध कल्पी शकुं छं के, अंग साहित्यनो मुख्य संबंध मागधीन नाम घटी शके. श्री महावीरनी जन्मभूमि (मगधदेश) नी भाषा साथे __ आ रीते हुँ प्रसिद्ध वैयाकरणानी साख आपवा होवाथी ते अढार प्रकारनी देशी भाषामां पण माउपरांत व्युत्पत्ति उपरथी पण अर्धमागधी शब्दना गधी भाषानी प्रधानता होवी ज जोईए. वळी एथी उपर जणावेला अर्थने ज स्थिर करूं छु. अने ए ज ए पण संभवे छ के. मगधना निकटवर्ती बीजा बीजा अर्थने लक्ष्यमा राखी मारे अहीं सघळी चर्चा करवा- प्रातोनी भाषाओनो पण मागधीने संपके थएल होनी छे. वाने लीधे बीजी बीजी प्रांतिक (देशी) भाषाओथी ! अहीं हुं प्रारुत' तथा आगळ आवता 'सौराष्ट्री' मिश्रित एवी मागधीने पण ते महत्तरजीए अर्धमागध शब्दथी श्रीहेमचंद्र संकलित अष्टम अध्यायगत ते भाषाने विवर्धा छं के जे भाषानुं व्याकरण शौरसेनाना प्रकरण पहेलो आवेलुं छे. आ रीते महत्तरजीए करेल अर्धमागधनी बन्ने Aho! Shrutgyanam Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [भाग व्याख्याथी पण अहीं जणावेल ' अर्धमागधी ' नो मना श्रमणोना आचार एटला बधा निवृत्तिपरायण अर्थ संवादित थतो जणाय छे. हता के जेथी आत्म-निष्ठ एवा तेमनामांना कोईने, एज प्रकारे महर्षि मार्कडेय पण पोताना 'प्राकृ- गुरु तरफथी प्राप्त थएल आत्मज्ञानना संक्षिप्त परंतु तसर्वस्व' नामना व्याकरणमा जणावे छ के- गंभीर उपदेशात्मक वाक्य-समूहोने लिपिबद्ध कर"शौरसेन्या अदूरत्वाद् इयमेवार्धमागधी । " वानी जरा पण जरूर हती नहीं. एटले तेओ ते -प्राकृत सर्वस्व, पृ. १०३ उपदेशात्मक वाक्य-समूहोने पोतानी आत्मजागृति अर्थात् “ मगध देश अने शूरसेन देश पासे पासे माटे जेवाने तेवा कंठस्थ राखता हता. अने ए उपहोवाने लीधे मगधनी (मागधी) भाषाने शूरसेन देशनी देशो बहुज टुंका वाक्योमा समाएला होवाथी ते भाषानो (शौरसेनीनो) संपर्क थएल होवाथी मागधी सूत्र एवा नामे प्रसिद्ध थया हता. अने एज कारणथी भाषाने ज अर्ममागधी समजवानी छे." शौरसेनी अत्यारे उपलब्ध थता ते सूत्रोना विशाल विस्तारनुं भाषामां प्राकृतनुं अने पालीन केटलुक मिश्रण रहेतुं पण सूत्र एवं ज नाम प्रसिद्ध थई रघु छे. अर्थात् जे होवाथी तेना संपर्कवाळी मागधी भाषामां पण ते सूत्र शब्द, ते गणधर महाशयोना समये पोतानी मिश्रण संभवे छे. एटले मार्कंडेयजीना आ लक्षणथी ( 'सूचनात् सत्रम्' वाळी ) खरी व्युत्पत्तिने चरितार्थ पण 'मागध्या अर्धम् । वाळी व्युत्पत्तिने जरा पण करतो हतो, ते ज सूत्र शब्द, अत्यारे पोतानी ते आंच आवती होय तेम जणातुं नथी. व्युत्पत्तिने कोरे मूकी, जैन संप्रदायनी रूढिने वश आटला उपरथी एटलं ज समजी शकाय छ के. थई, प्रमाणमा लाखो श्लोको जेटला गणाता (१) गणधरो द्वारा गुंथाएल अंग-साहित्य तो मूळ अर्ध- ग्रंथोने पण पोताना भावमा समाववा लाग्यो छे । मागधी भाषामां ज हतुं अने ते अर्धमागधी भाषा, कहेवानी जरूर नथी के, ज्यां सुधी गणघरोना बराबर अडधी मागधी अने अर्ध अंशमां बीजी बीजी अनन्तर शिष्य एवा स्थविर महाशायोए ते संक्षिप्त पाली विगरे भाषाओथी मिश्रित थएली हती. आ ह. सूत्रोने कण्ठस्थ राख्यां हतां त्यां सुधी तो तेनी अर्धकिकत उपरनां प्रमाणोथी मारा विचार प्रमाणे नि- मागधी जरा पण परिवर्तन नहीं पामी होय. पण विवाद जेवी छे. ज्यारे ते सूत्रो शिष्य परंपरामां प्रचार पाम्या हशे ___ हवे हुं हालमा जे जैन आगम-साहित्य विद्यमान अने ते शिष्यपरंपरा भिन्न भिन्न देशोमां विहार कछे तेनी मुख्य भाषा कई छे, ते संबंधमां ऊहापोह रती हशे, त्यारे संभव छे के जरूर ते सूत्रोनी मूळ करवा इच्छु छु. भाषा-अर्धमागधी भाषा-भिन्न भिन्न देशना संसर्गने ___ आ प्रश्नने मारे बे दृष्टिए, विचारवानो छ-एक लीधे,स्मृतिभ्रंशने लीधे अने उच्चारभेदने लीधे परिवर्तन तो विद्यमान अंगसाहित्यनी उत्तरोत्तर थएल स्थितिनी पामवा लागी होय. दृष्टिए, अने बीजुं तेमां जणाती भाषानी दृष्टिए. वधारे आगळ न जतां परम श्रमण महावीरना जे अंग साहित्य अत्यारे विद्यमान छे ते अनेक बीजा सैकानी ज वात तरफ लक्ष्य करतां जणाय छे परिवर्तनो पामतुं पामतुं कई कई स्थितिओमाथी के-" ज्यारे आर्य श्रीस्थूलभद्र विद्यमान हता त्यारे पसारथई आपणी पासे आवलुं छे, ते बाबत नीचेनी देशमां (मगधमां ?) एक साथे उपराउपर हकिकत उपरथी जाणी शकाशे. जुओ रूपकपरिभाषा. परम श्रमण श्रीमहावीरनुं वर्तन ज एक महोपदेश- २. जुओ- परिशिष्टपर्व- ( अष्टम सर्ग, श्लो. १९३ तथा कनी गरज सारे तेवू होवाथी अने तेमना तथा ते- नवम सर्ग, श्लो. ५५-५०) Aho ! Shrutgyanam Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक ] जैन आगम साहित्यनी मूळ भाषा कई ? महाभीषण बार दुकाळी पडी हती. ते समये साधु- मांड मांड़ बची रहेल ते श्रुतनी घणी विशेष हानी ओनो संघ पोताना निर्वाह माटे समुद्र कांठाना प्रदे- करी. आ उद्धार शूरसेन देशना पाटनगर मथुरामां शमा रहेवा गयो हतो. त्यां साधुओ निर्वाहनी पीड़ाने थएल होवाथी ते श्रुतमां शौरसेनी भाषानुं घणु मिश्रण लीधे कंठस्थ रहेल श्रुतने गणी सकता न हता. अने थवा साथ तेमां जुदां जुदां अनेक पाठांतरो पण तेथी ते श्रुत विसरावा लाग्यु. आरीते अन्ननादुकाळनी वधवां लाग्यां. असर पवित्र श्रुत उपर पण एक सरखी पडवाथी एक दु. हवे तो खेद साथे जणावq पडे छ के, ते विषम काळ्यानी जेवा जते श्रुतना पण हाल हवाल थया. ज्यारे दुःखनो प्रसंग वीत्या पछी पण प्रकृति देवीनी अकृते भीषण दुकाळ मटी सुकाळ थयो त्यारे पाथी पाछी तेवी ज बार दुकाळीए श्रीवीरात् १० मा पाटलीपुत्रमा ( पटणामां) श्रीसंघ भेगो मळ्यो अने सैकामां देश उपर पोतानो पंजो चलान्यो भने ते जे जेने याद हतुं ते बधुं एकळं करायु. आ रीते मांड वखते तो घणा बहुश्रुतोनुं अवसान थवा साथे जे मांड अगिआर अंगो संधायां. पण दृष्टिवाद नामर्नु जीर्ण शीर्ण श्रुत रहेलु हतुं ते पण बहु ज छिन्न भिन्न बारमुं अंग तो समूळगुंनाश पाम्या जेवु ज थई गये थई गयु. आ थी ते समयना अंग साहित्यनी स्थिति हतुं. कारण के, ते समये आर्य भद्रबाहु एकला ज साथे श्रीवीरना समयना अंग साहित्यनी तुलना करदृष्टिवादना अभ्यासी हता." आ उपरथी जाणी नारने, बे ओरमान भाई वच्चे जेटलं अंतर होय शकाय छे के, श्रीवीरना बीजा सैकाथी ज श्रुतनी छिन्न तेटलं अंतर, ते बे वच्चे लागे ए सर्वथा संघटितकल्प भिन्नता-श्रुतनी भाषामां अने भावोमा परिवर्तन,- छे. ए विषम समयनी स्थिति दर्शावतां जणाक्वामां न्यूनाधिकता-नी शरुआत थवा लागी. आपणा कम- आवे छ केभाग्ये आ शरुआत एटलेथीज अटकी नहीं, पण उत्तरो- "श्रीदेवर्धिगणिक्षमाश्रमणेन श्रीवीराद् अशीतर विशेष विशेष वधती गई. एटल के ते दुकाळी त्यधिकनवशत (९८०) वर्षे जातेन द्वादशवर्षीयदुउतर्या पछी आगळ आवतां लगभग त्रणसें चारसें भिक्षवशाद बहुतरसाधुव्यापत्तौ बहुश्रुतविच्छित्तौ च वर्षे-वीर निर्वाणथी पाचमां छठा सैकामां-आर्य जातायां + + + भविष्यद्भव्यलोकोपकाराय, श्रुतश्रीस्कंदिल अने वनस्वामिनी निकटना समयमां भक्तये च श्रीसंघाग्रहाद् मृतावशिष्टतदाकालीनसर्वतेवी ज एक बीजी भीषण बार दुकाळी आ देशे साधून वलभ्यामाकार्य तन्मुखाद् विच्छिन्नावशिष्टान् पार करी हती. ते हकिकतनुं वर्णन आपतां जणाव- न्यूनाधिकान् त्रुटिता-ऽत्रुटितान् आगमालापकान् वामां आवे छे के-" बार वर्षनो भयंकर दुकाळ अनुक्रमेण स्वमत्या संकलय्य पुस्तकारूढाः कृताः । पड्ये साधुओ अन्नने माटे जुदे जुदे स्थले हिंडता ततो मूलतो गणधरभाषितानामपि तत्सकलनानन्तरं होवाथी श्रुतनुं ग्रहण, गुणन अने चिंतन न करी सर्वेषमपि आगमानां कर्ता श्रीदेवर्धिगणिक्षमाश्रमण शक्या. एथी ते श्रुन विप्रनष्ट थयु, अने ज्यारे फरी एव जातः," समयसुन्दरगणीरचितसामाचारीशतके. वार सुकाळ थयो त्यारे मथुरामां श्रीस्कंदिलाचार्य प्रमुख . १. जुओ-प्रज्ञापना, आर्यदेशविचार. संघे मोटो साधुसमुदाय भेगो करी जे जेने सांभर्य ते २.बहु पाठभेदोथी मुंझाताश्रीअभयदेवसूरिजी जणावे छे के. " अशा वयं शास्त्रमिद गभीरं . बधुं कालिकश्रुत संघटित कर्यु." आ दुकाळे तो प्रायोऽस्य कूटानि च पुस्तकानि।" प्रश्नव्याकरणवृत्तिप्रारम्भे. १-२. जुओ, श्रीमेरुतुंगसूरिनी विचारश्रेणी. "किमपि स्फुटीकृतमिह स्टेऽप्यर्थतः ३. जुओ, नंदिचर्णि, लि. पृ. ४. सकष्टमतिदेशतो विविधवाचनातोऽपि यत्" ४. कालिकश्रुत मोट जुओ नंदिसूत्र, ज्ञाताधर्मकथावृत्तिप्रान्ते. Aho! Shrutgyanam Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [भाग 1 अर्थात "श्रीदेवर्धिगाण क्षमश्रमणे, बार दुकाळीने आ अंगोमां पण मागधी वा अर्धमागधी भाषा लीधे घणा साधुओनो नाश थये अने अनेक बहुश्रुतानो प्रयोजायानुं सूचवे छे, परंतु आपणे भाषादृष्टिए अंविच्छेद थये, श्रुत भक्तिथी प्रेराई भावी प्रजाना गोमां योजाएल भाषानुं परीक्षण करी ते प्रवादनी ( आपणा ) उपकार माटे श्रीवीरात् ९८० वर्षे श्री. समूलता वा निर्मूलता जाणी लेवी जरूरनी छे. संघना आग्रहथी ते काळे बचेल साधुओने वलभी- आ विषयने चर्चता पहेलां मारे ज्ञान सौकर्यने खापुरमा बोलावी तेओना मुखथी अवशेष रहेल ओछा- तर मागधी भाषानुं पुरेपूरुं शब्दशरीर प्रथम अहीं वधता, त्रुटित अने अत्रुटित आगमना पाठोने अनु- देखाडवू जोईए, जे द्वारा मागधी भाषाना शब्द शरीर क्रमे पोतानी बुद्धिथी सांकळी पुस्तकारूढ कर्या. साथ अंगसाहित्यना शब्दपिंडने सरखाववाथी उरना आवी रीते मूळमां सूत्रो गणधरोनां गुंथेला होवा प्रवादनी तथ्यता आपोआप जणाई आवे. छतां देवर्धिगणिए तेनु पुनः संकलन करेलु मागधी भाषानी प्रक्रियानो घणो भाग प्राकृत होवाथी ते बधा आगमोना. कतो श्रीदेवाधगणि भाषानी प्रक्रियान मळतो छे, एटले हुं ते मळता क्षमाश्रमण ज कहेवाय छे." भागनो उल्लेख नहीं करतां अहीं तेना केटलाक ___ उपरनी हकिकतथी समजी शकाशे के गण : अपवादोनो ज एक कोठो आपीश; अने साथे ते धरोए गुंथेल सूत्रो (अंगो) उपर केवा केवा युगो पसर्या कोठामा प्राकृत भाषानां अने अंग साहित्यनां रूपो छे. जे साहित्य उपर कुदरत तरफथी ज आवो. पण आपीश के जेथी ते अंग साहित्यनां रूपोर्नु मागभीषण प्रकोप थाय ते साहित्य, परंपरामां एक सरखं धीनां कयां कयां रूपो साथे विशेष साम्य छ ते ज उतरी आव, ए वात मारी कल्पनामा तो शीघ्र तारवी शकाशे अने ते तारवणी उपरथी ज बंध बेसती नथी आवती. किंतु जे अंगसाहित्य अ- अंग साहित्यनी भाषानो निर्णय थवा साथे उपरना त्यारे विद्यमान छे ते दुकाळोना भीषण प्रहारोने ल लीधे काळ, रूढि, स्पर्धा अने स्वाच्छंद्यनां असह्य पारंपरिक प्रवादनुं प्रामाण्य पण प्रत्यक्ष थई जशे. जखमोथी जखमाएल स्थितिमा आपणी पासे हयाती तुलनानी दृष्टिए रूपोर्नु कोष्टक आ प्रमाणे छे. धरावे छे. १ संस्कृत. प्राकृत. मागधी. अंगसहित्य. ___ आ रीते अंग साहित्यनी उत्तरोत्तर थएल स्थि भीमः भीमो भीमे भीमे, भीमो तिना निरीक्षणथी आपणे समजी शकीए छीए के भीमात् भीमाओ ( भीमादो भीमाओ विद्यमान अंग साहित्य ते गणधरकृत अंगसाहित्यनी भीमादु परिवर्तित प्रतिच्छाया छे. अने ए अनुमान कर भीमस्य भीमस्स (भीमस्स भीमस्स वाने उपरनां प्रमाणो पूरतां जणाय छे. ज्यारे अंग भीमाह साहित्यना मूळ भावोमां पण न्यूनाधिकता थवा भीमानाम् भीमाणं ( भीमाणं भीमाणं लागी, त्यारे तेमां योजाएल विचारी भाषा शी रीते भीमाहं स्थिर रही शके ? एटले आ विद्यमान अंग साहि- अहम् अहं हगे अहं त्यमा “मागध्या अर्ध " नी दृष्टिए अर्धमागधी भाषा वयम् अम्हे हगे अम्हे पण टकी शकी नथी, तो पछी तेमा मागधी भाषानो कञ्चुकिन् ! कंचुइ! (कंचुइआ ! ० प्रयोग तो शी रीते रही शके ? कंचुइ ! जो के वृद्धप्रवाद अने सांप्रदायिक परंपरा तो राजन् । राया! लायं ! ० Aho! Shrutgyanam Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ इह । भयवं अक जैन आगम साहित्यनी मूळ भाषा कई। - भगवन् ! ( भगवन्तो ! भयवं! . नाथ नाह नाध नाह । भगवन्त ! नाह भवान् भवंतो भवं भगवान् भगवंतो भगवं (भगवं गच्छत गच्छह धध गच्छह गश्वह ति, ते इ, ए दि, दे ति, ते. भवह भवइ (भोदि भवइ-ति होदि २ पुरुष पुरिस पुलिश पुरिस पुव्व पूरव पुव समशरीर समसरीर शमशलील समसरीर कृत्वा काऊण [करिय करिता काष्ट फट्ट कस्ट करिकण करिदूण हस्त (करिअ कडु पट्टन पट्टण पस्टण पट्टण गत्वा (गमिऊण [गमिय (गमित्ता सुष्टु सुट्ट शुस्टु गमिअ गमिदण । गच्छित्ता उपस्थित उवट्रिअ उवस्तिद उवट्रिअ-त (गडुम अर्थ · अत्थ अस्त अत्थ- गमिष्यति गच्छिहिइ गच्छिस्सिदि गच्छिहिइ जनपद जणवय यणवद जणवय इदानीम् एण्हिं दाणि (इआणि अद्य अज्ज अय्य अज्ज एताहे सइयाणिं यथा जहा यधा जहा | इमाणिं अन्य অল্প অল্ম अन्न-0ण (दार्णि पुण्य पुण्ण पुज पुण्ण-न्न तस्मात् तम्हा ता तम्हा प्रज्ञा पण्णा पम्ञा पण्णा सवेज्ञ सवण्णु सव्वञ्ज सव्वण्णु उपरना कोष्टकमां ज्यां में १ नो अंक मूक्यो छे अञ्जलि ( अंजलि अन्जलि अंजलि ते कोष्टक विभक्तिना विकारने लगतुंछे, अने ज्यां में । अञ्जलि २ नो अंक मुक्यो छ ते कोष्टक व्यंजनना विकारने ब्रजति वचइ वझदि सूचवे छे. उपरना कोष्टकमां बतान्या सिवायनी गच्छामि गच्छामि गश्चामि गच्छामि मागधीनी बीजी बधी प्रक्रिया प्राकृतनी जेवी ज छे मोक्ष मोक्ख मोक मोक्ख जो के, उपरना कोष्टकथी अंग साहित्यनां रूपो. यक्ष जक्ख यक जक्ख मागधी भाषानां रूपो साथे केटलं साम्य छ, ते संप्रेक्षते संपेच्छइ शंपस्कदि संपेहह संपेहइ स्पष्ट जाणी शकाय तेम छे तो पण मारे जणावq तिष्ठति चिट्टइ चिष्ठदि जोईए के, आटलां बधां मागधी भाषानां रूपो श्रुत सुअ सुद साथे अंग साहित्यनां मात्र एकाद बेज रूपो अन्तःपुर अन्तेउर उन्देउर अन्तउर साम्य धरावे छे-विभक्तिना विकारमा आवेल तावत् ताव दाव - 'भीमे' अने ' भगवं' (बन्ने, प्रथमानां एक वचन पर्यव पज्जव पय्यव पज्जव , आ कोष्ठकनी वधु समजुती माटे जुओ हेमचं, अष्टम भल्या. वच्च स ताव Aho! Shrutgyanam Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८ जैन साहित्य संशोधक. [ भाग 1 छे ) ए बे रूपर्नु ज मागधी रूपो साथे साम्य ज- अन्तर्हित थई अने तेने स्थाने सौराष्ट्रना प्रभावे श्रीहे. णाय छे. परंतु व्यंजन विकारमां तो एक पण रूप माचार्यजीना आठमा अध्यायमा प्रयोजाएल प्राकृत एवं नथी जणातुं के जेनं मागधीनां ते रूपो साथे भाषानो प्रयोग थयो. आम छतां तेनी प्राकृत भाषानी साम्य होय. प्राचीनता कांई समूळगी विणसी नथी, एटले विद्यआवी वस्त स्थितिना लीधे सहज प्रश्न थाय छे मान अंगोमां पण केटलांक प्राचीन रूपो ( आर्ष के, जे अंग साहित्यनां रूपोमा मात्र बेज रूपो रूपो ) रहेलां छे, पण ते मागधीनां तो नहीं ज. एथी मागधी जेवां होय अने बीजां बधां रूपो प्राकृत विद्यमान अंग साहित्यने अर्धमागधीमय अंग साहिजेवां होय तो, शं ते साहित्यनी भाषा मागधी ग- त्यथी जुदूं मानवा साथे तेनी भाषाने पण आष णाशे के प्राकृत ? आ प्रश्ननो जे उत्तर आवे छे प्राकृत मिश्रित सौराष्ट्री प्राकृत कहेतां जरा पण ते ज उत्तर 'अत्यारना अंगसाहित्यनी भाषा कई ?' अप्रामाण्यनो भय रहे तो होय, एवं उपरना हेतुए प्रश्नने लागु पडे छे. ओथी जणातुं नथी. समस्त अंगसाहित्यनी भाषामां मळी आवता छवटे आ संबंधे विशेष विचार करी विद्वानो मात्र मागधी भाषाना रूप द्वितयने ज आश्रीने ते पति पोतानो विशिष्ट अभिप्राय प्रकट करशे तो हुँ भाषाने मागधी के अर्ध-मागधी कहेवानं साहस मारा विचारोनी पुनः सत्यासत्यतानी कसोटी करी कोई पण साक्षर करे ए संभवतुं नथी. आम होवा शकोश.* छतां प्राचीन प्रवादने मान आपवा खातर आचार्य हेमचंद्रजीए अने वृत्तिकार अभयदेवसरिजीए मात्र हारभद्रसारना समयानणय." दोढ पंक्ति द्वारा पुलिंगी प्रथमाना एकारान्त प्रत्ययवाळा रूपने आश्रीने विद्यमान अंगसाहित्यनी (ले०--श्रीयुत हीरालाल अमृतलाल शाह, बी. ए.] भाषानी अर्धमागधीमयता होवार्नु जे जणाव्युं छे १) मुनिश्री जिनविजयजी महाराजे हरिभद्रसूरिते इतिहासमूलक छे, के श्रद्धामूलक छे ? ते वाचको ना समयनिर्णयना संबंधमां बहुपरिश्रमपूर्वक घणा पोते ज विचारी शकशे. प्रमाणो एकत्र करी जे ऊहापोह कर्यो छे अने तेना उपरना हेतुओथी हुँ तो आ अनुमान उपर परिणाम रूपे जे समय तेमणे नक्की कर्यो छे ते संबंआव्या छु के, गणधर महाशयोना समयनुं अंग धमां स्फुरी आवता मारा केटलाक विचारो हुं अहीं साहित्य, ज्यां सुधी कोई जातना परिवर्तनने पाम्यु रजु करूं छु. न हतुं त्यां सुधी तेनू अर्धमागधीत्र स्वीकारी आ विषयमा विशेष आधारभूत सबळ प्रमाण शकाय, पण ज्यारे तने पूर्वोक्त अनेक विषम कार- महाराजश्रीने दाक्षिण्यचिन्ह उर्फे उद्योतनसूरिनी पोथी परिवर्तननी स्थितिमा वारंवार आवq पडयु कुवलयमाळा कथामांथी मळी आव्युं छे. ए कथामां, त्यारे तेनां भाव अने भाषा ए बन्नेने लोकानुसारी प्रस्तावनामां समरादित्य चरित्रनी प्रशंसा करतां थवानी जाणे फरज न पडी होय तेम बदलवा " भवविरह " शब्दना प्रयोगथी हरिभद्रसरिनो निलाग्यां, अने आस्ते आस्ते तेनी समूळगी अर्धमागधी देश करवामां आव्यो छे. तेमज प्रशास्तमा हरिभद्रभाषा खसी जई तेनु स्थान केटलाक समय सुधी मागधी सूरिने पोताना अध्यापकगुरु तरीके जणाव्या छे. मिश्रित शौरसेनीए लीधुं. अने पछी छेवटे वलभीपु- ॐ आ निबंध में पूनामां मळेल प्रथम प्राच्यविद्यासंशोधक रमां थएल उद्धारने वखते तो ते शौरसेनी पण परिषद् माटे तैयार कर्यो हतो. लेखक. Aho! Shrutgyanam Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भक १ हरिभद्रसूरिनो समयनिर्णय. कुवलयमाळानी रचना शक संवत् ७०० मां थई. कवि अने साथेसाथे सिद्धर्षि पण ई. स. ८०० ५. एटले ते उपरथी शक संवत् ७००-विक्रम संवत् हेलां विद्यमान होवा जोईए. [ अत्रे जणाववानी ८३५ ई. स. ७७८ नो समय हरिभद्रसूरिनो जरूर छे के माघ कविनो समय तपासवामां प्रो. निर्णीत थाय छे. मेक्डोनले ए मोटी भूल करेली छे के तेमणे वाम२) ए कथाकर्ता दाक्षिण्यचिन्ह संबंधी हकिकत नाचार्य तथा आनन्दवर्धन संबंधी हकिकत बिल्कुल प्रभावकचरित्रमा ( जुओ, निर्णयसागर प्रेसनी आ- ध्यानमां लीधीज नथी.] वृत्ति, पृ० २०१-२, श्लोको ८८-९७ ) मळी उपमिति०नी प्रस्तावनामां डॉ. जेकोबीए बीजी आवे छे. त्या तेमनो अने सिद्धर्षिनो परस्पर संवाद हकिकतो साथे प्रभावकचरित्रमा जणाव्या मजब मकेलो छ अने साथे सिद्धर्षिना गुरुभाई तरीके माघ अने सिद्धर्षिना कौटुम्बिक संबंधन टेबल आ. तेमने जणान्या छे. आ वात जो सत्य होय तो पेलु छ जे नीच मुजब छे:सिद्धर्षिनो समय पण शक संवत् ७००-ई० स० सुप्रभदेव ( वर्मलाट राजानो अमात्य ) ७७८ विक्रम संवत् ८३५ लगभग आवे. एक . बीजी हकिकत (तेमां केटलं वजुद छे ते तो कहे. . शुभंकर वाय नहीं) पण ध्यान देवा जेवी छे. जैन श्वेताम्बर कोन्फरन्स हेरल्ड नामना मासिकना सने १९१५ माघ सिद्ध ना जुलाई-अक्टोबरना अंकमां, पृ०, ३५१ उपर माघ कवि दत्तकना पुत्र अने सुप्रभदेवना पौत्र एक तपागच्छनी पट्टावली आपली छे. ए पट्टावली- हता, एम तेमणे जाते शिशुपालवधमां लखलुं छे. मां सिद्धर्षिने हरिभद्रसूरिना भाणेज तरीके लखेला राजा वर्मलाट वसन्तगढ़ना लेखमांजणाव्या मुजब से० छे. आ हकिकत अन्यत्र जोवामां आवती नथी. ६८२ मां राज्य करतो हतो. आटली हकिकत आना उपरथी हरिभद्रसूरि, उद्योतनसूरि अने सिद्धर्षि जाण्या पछी एटलुं तो चोक्कस मानवं जोईए के सुप्रत्रणे समकालीन ठरे तेवी सूचना मळी आवे छे. भदेव अने माघ वच्चे ओछामां ओछु पचास वर्षनुं ३) सिद्धर्षिए हरिभद्रसूरिनो अनेक प्रकारे निर्देश अन्तर होवू जोईए. अर्थात् माघ कवि- बालपण संवत् कर्यो छे. एटले तेमनो समय हरिभद्रसूरिना समयनी ७३२ लगभग आवे छे, अने तेज समय सिद्धर्षिनी साथे ज तपासवो पडे छे. उपर जणावेल हेरल्ड मा- पण गणी शकाय. आ संवत् ७३२ ते ई स०६७५ सिकना अंकमां डॉ. जेकोबी तथा श्रीयुत मोतीचंद नी बराबर थाय छे. [ वसन्तगढ वाळो लेख जे संवत् गिरधर कापडिआ बच्चे, सिद्धर्षिना समयना संबंधमां आपे छे ते विक्रम संवत् छे के अन्य कोई संवत चालेलो पत्रव्यवहार छपाएलो छे. तेमां सिद्धर्षिनी छे, ते चोक्कस थवानी जरूर छे. ] तारीख बाबत घणीक चर्चा चर्चाणी छे. सुप्रसिद्ध ४) उपरना बीजा अन त्रीजा फकरामां आपेली संस्कृत कवि माघने प्रभाचन्द्रसरि (प्रभावकचरित्रमां) हकिकत चरित्र उपरथी लीधी छे. तेमां दंतकथा होय सिद्धार्षना काकाना दीकरा तरीके लखे छे. डॉ. ते ना कबुल करी शकाय नहीं. परंतु तेनी तारवणी क. जेकोबीना जणाव्या प्रमाणे (हेरल्ड, पत्रव्यवहार, रतांजो तेमां सत्यांश मळी आवे तो, ते निर्मूल तो नहीं पृ०२४४ ) माघकविना श्लोकोनो उपयोग लगभग ज गणी शकाय. हरिभद्रसूरिनु स्वर्गगमन सूचवनारी ई. स. ८०० मां थएला वामनाचार्ये, तथा ई. स. प्रसिद्ध गाथामां जे ५८५ सुं वर्ष आप्यु छे ते विक्रम ८५० मां श्रएला आनंदवर्धने करेलो छे, माटे माघ- संवत्नुं तो लई शकाय ज नहीं. कारण के हरिभद्र Aho! Shrutgyanam Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [भाग, सूरि उद्योतनसूरि (शक वर्ष ७००) ना समका- म संवत्नुं तो न ज होई शके, ते बाबात वाचक लीन हता, तेमज सिद्धर्षि पण प्रभावकचरित्रमा वर्ग सहज समजी शकशे. जणाव्या प्रमाणे माघ कवि ( ई. स. ८०० पहेला) आ स्थाने पट्टावलिओनी वधु मदद आपणे लई अने उद्योतनसूरि (शक. सं. ७००) ना सम- शकीए तेम नथी. कारण के तेनो परस्पर क्रम घणो कालीन हता, तेथी तेमणे आपलं ९६२ नु वर्ष पण ज गुचवणीभरेलो होई, संवत्सरनी गणतरी नियमविक्रम संवत्नु वर्ष न मानी शकाय. भर्तृहरि अने विनानी अने भूल उपर भूलोथी मिश्रित थएली छे. कुमारिल भट्टनां अवतरणो हरिभद्रसूरिना ग्रंथोमां अने तेथी ते निरुपयोगी ठरे छे. हरिभद्रसूरिना स्वमळे छे, तेथी पण महाराजश्री जिनविजयजी कहे छे र्गवासना ५८५ मा वर्षने विक्रम संवत् तरीके तेम, ई. स. ७०० पूर्वे तो तेमनो समय मुकाय ज मानी लई तेमा ४७० वर्ष उमेरी'ने तेने वीर संवत् नहीं; अर्थात् आ रीते पण ५८५ मुं वर्ष ते विक्रमनुं १०५५ मुं नक्की कर्यु ए प्रथम भूल थई ! बीजे तो न ज संभवी शके. ठेकाणे-पट्टावलिमा मूळ भूल एक भूल तरीके न ५) हरिभद्रसूरिना संबंधना अन्य उल्लेखो तपा रहेता बन्ने-५८५ विक्रम संवत् अने १०५५ ने सीए. हेरल्डमानां उक्त पत्रव्यवहारना पृष्ट २५० मां वार संवत्-मूळ वस्तु तरीके मूकायां !! भूलनुं मळ मनिसन्दरसरिए मानतुने बाणभट्टना समकालीन मुसाई गयु. तरीके जणाव्यानी हकिकत छे. त्यां ज मानदेवसरिने ६) आप्रमाणे एक अगर बीजा ग्रंथकारनी हरिभद्रना मित्रतरीके लख्यानो पण उल्लेख छे.मानता. साक्षी जोई, जे हकिकत मळी ते भेगी तपासीने सरि, महावीरनी पट्टपरंपरामां वीसमा नंबरे छे अने अनुमानो कयो. हवे संवत्सरनी गणतरी शी साक्षी मानदेवसूरि अठ्ठावीसमा नंबरे छे. (जओ, तेज पूरे छे ते तपासीए. मूळ गाथामां ५८५ मुं वर्ष हेरल्डमांनी पट्टावली, प. ३१७-३५०) बाणभट्ट कया संवतनु छे ते जणावेलं नथी. जिनविजयजी राजा हर्षनो समकालीन होवाथी तेनो समय ई. स. महाराजे बाधक प्रमाणो रज़ करी स्पष्ट जणाच्यु ६२९-६४५ लेखाय छे. हवे वीसथी अवावीसमां छ के ५८५ ने विक्रम संवत् तरीके तो न ज लई सरि सुधीना वर्षोनो जो पत्तो लागे तो हरिभद्रसरि- शकाय. गुप्त संवत् लेतां तेमने उद्योतनसूरीनां ना समयनो निर्णय, आरीते पण, करी शकाय, आ वर्षे ( ७०० शक) नो मेळ नथी मळ्या . कारउपरथी एटलं तो स्पष्ट थाय छे के हरिभद्रसरि ई.स. ण के तेमणे गुप्त संवत्नी शरुआत, अत्यारे भूलथी ६२९-६४५ पहेलां एटले विक्रम संवत् ६८१- जे रीते गणाय छ तेम, शक वर्ष २४१ मां गणी ७०२ पहेलां न ज होई शके. कारणके ए समय तो छे. अने तेने लीधे ५८५ गुप्त वर्ष; तेमने शक ८२६ मानतुङ्ग सरिनी विद्यमानतानो छे, जे हरिभदना (५८५+२४१%८२६ ) नी बराबर लाम्युं, तेथी मित्र मानदेवथी आठ पेढी पहेलां थई गया हता. तेमणे गाथाने निभूळ ठरावी छे.. [ डॉ. जेकोबीथी आस्थाने भूल थई गई छे ( हेरल्ड, वस्तुतः तेम करी शकाय नहीं. ५८५ वर्ष वत्रव्यवहार, पाने, २५०.). बाणभट्टनो समय गण- कोई पण संवत्सरनां तो खरां ज. अने मारा नम्र मत वामां ई. स. ६२९-६४५ ना गाळामां ५७ वर्ष मुजब ते गुप्त वर्ष ज छे. परंतु गुप्तवर्षनी जे गणना उमेरीने विक्रम संवत् तारवा जाईए तेने बदले सामान्यतः अत्यारे गणाय छ, भने महाराजश्रीए पण भूलथी तेमणे उलटा ५७ वर्ष बाद कर्या छे ! ] आ तेज प्रकारे गणी छे, ते गणना यथार्थ नथी. गुप्त हकिकतथी पण हरिभद्रसूरिन ५८५ मुं वर्ष ते विक्र- संवत् , जिनसेन आचार्ये पोताना हरिवंशपुराणमा, Aho! Shrutgyanam Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक "हरिभद्रसूरिनो समयनिर्णय." गाथाओ उपरथी आपेला सरवाळा मुजब वीरात् ७) गुप्त संवतू ने बदले भूलथी ५८५ ने वलभी ७२७ मां शरु थएलो समजाय छे. वीरात् ६०५ संवत् गणीए तो तेनी बराबर (५८५ मां ३७६. वर्षे अने इ. स.७८ वर्षे शक वर्षनी शरूआत थाय वर्ष उमेरतां) विक्रम संवत् ९६१ आवे. आ साल छ. आ हिसाबे वीरनिर्वाणनो समय ई. स. पूर्व सिद्धर्षि महाराजे पोतानी कथानी प्रशस्तिमा जे ५२७ मां नकी थाय छे. अने ते मुजब गुप्त संवत् ९६२ नी साल आपेली छे तेने मळती आवे छे. वीरात् ७२७ = ई. स. २०० = शक १२२= परंतु प्रश्न ए थाय छे के आवी भूल तेमना समयमां विक्रम संवत् २५७ मां शरु थवो जोईए. आ थवानो संभव खरो? अने सिद्धर्षि महाराजे पोते तेवी भूल गणतरी अनुसार हरिभद्रना स्वर्गवासना गाथोक्त करी होय तेम मनाय खरूं? आ बाबतमां कांई कहीं श५८५ मा संवत्सरने गुप्त संवत् तरीके लेतां, ५८५ काय तेम नथी. परंतु अत्रे उपमिति० पर डॉ. जेकोबीए मां १२२वर्ष उमेरीए तो शक वर्ष ७०७ (५८५+ लखेली प्रस्तावना तथा तेना परिशिष्टाना अंते डॉ. एन. १२२-७०७ ) थाय छे. एटले आ रीते उद्योतन- मीरोनौए आपेला श्लोकन स्मरण अस्थाने नहीं गसूरिए जणावेली हकिकत अने गाथा ऊपरथी णाय. श्रीचंद्रकवलिचरित्रमा, सं. ५९८ मां सिद्धमळती हकिकतनो विरोध निर्मूळ थई जाय र्षिए आ ग्रंथ रच्यो हतो, एम लखेलं छे. आ ५९८ छे. शक वर्ष २४१ मां ( अल्बेरुनीना लेखा- ने वर्तमान गणतरीए गणाता गुप्त संवत् तरीके लेतां नुसार ) जे संवत्सरनी शरुआत मनाय छे ते गप्त ए पूर्वोक्त ५८५ गुप्त संवत्नी नजीक आवी जाय संवत् नथी परंतु गुप्त-वलभी संवत् , अर्थात् वलभी छे. जो आथी सिद्धर्षिनी तारीख निणांत थती होय संवत् छे. आ बाबतनुं विशेष स्पष्टीकरण में मारा तो काळक्रम आ रीते आवे छेगुप्त संवत् परना लेखमां करेलुं छे. गुप्त संवत् माटे वाचकवर्ग आगळ एक उदाहरण रज को गुप्त संवत् ५७८ दाक्षिण्यचिन्हे 'कुवलयमाला 'रची. जकाबाए (हेरल्ड, पत्रव्यवहार पृ. २१ )" , ५८५ हरिभद्रसूरिनु स्वर्गगमन. मुनिसुंदरसूरिनी गुर्वावली परथी उल्लेख . " ५८६ (भूलथी वलभी संवत् गणाईने महावीरनी पट्टपरंपरामा एकत्रीशमा ते परथी लखाएल विक्रम संवत् आचार्य रविप्रभसूरि विक्रम संवत् ७०० मां थया. हेरल्डना ९६२ मा) सिद्धर्षिए उपमिति तेज अंकमां जे पट्टावली मुद्रित छे तेमां (पृ. ३५४ भवप्रपंचा कथा रची. उपर) तेज सूरिने त्रीशमा गण्या छे. ( आटली " ,, ५९८सिद्धर्षिए श्रीचन्द्रकेवलिचरित्र रच्यु. " भूल तो माफ करी शकाय.) अने कहाय के के अत्रे फरी याद देवानी जरूर छे के अहीं आपेलो तेमणे नाखुल नगरमां सं० ९५२ मां श्री नेमिबि. गुप्त संवत् ५८५ ते ई. स. ७८५=विक्रम संवत् म्बनी प्रतिष्ठा करी हती. " विक्रम संवत " ७०० ९६१=शक संवत् ७०७ बराबर समजवो. हुं आ अने “सं." ९५२ मा परस्पर विरोध छे ते सहज प्रमाणे कालगणना नों, छं. ते उपरथी जे निर्णय जणाई आवे छे. परंतु ते ज संवतने आ नवी गण- परिणामे सर्वमान्य थाय ते खरो. बाकी ज्योतिषनी तरी प्रमाणेनो गुप्त संवत् मानीए अने तेमां २५७ गणतरीए गुप्त संवत् ५८५-५८७ मां, एटले ई. वर्ष उमेरीए तो विक्रम संवत् ९५७ मळी आवे छे. स, ७८५७८७ मां नक्षत्र विगेरेनी हकिकत अने आ रीते आ बन्ने लेखोनो परस्पर विरोध टळी जे सिद्धर्षि महाराजे मूकी छे ते जो बराबर मळी जाय छे. रहे, तो भूल थएली छे तेम निश्चित मानी शकाय. Aho! Shrutgyanam Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. ४२ ज्योतिषनी गणतरी करी डॉ. जेकोबी ते बाबतनो निर्णय घणी सहेलाईथी करी शके तेम छे, साथे साथै एनी पण तपास थवी जोईए के नक्षत्रनो जे योग सिद्धर्षिजीए लख्यो छे ते फरी फरीने क्यारे आवे छे, ८) हवे सिद्धर्षिना हरिभद्रसूरि परत्वेना उल्लेखो तपासीए.' अनागतं परिज्ञाय ' पदनो अर्थ डॉ. जेकोबीए साक्षात् गुरु तरीके लीधो छे. अन्य सर्व ते पदनो अर्थ परोक्ष गुरु तरीके ले छे. परोक्ष गुरु तरीके तां एवी कल्पना थाय छे के हरिभद्रसूरिए विशिटज्ञानथी भावी जन्मनारा सिद्धर्षिने जाणीने “ ललितावस्तरा ” लखी. आ अर्थ डॉ. जेकोबीने अत्यंत असंगत लागे छे मारा नम्र मत मुजब " अनगतं परिज्ञाय " पद सिद्धर्षिता अस्तित्व परत्वे tai ना मानसिक परिवर्तनो परत्वे ( Knowing his psychological development) समजीए तो क्लिष्टता दूर थाय छे. सिद्धर्षि महाराजनुं वलण शुं छे, ते समजी रहेल गुरुने तेमनुं भावी वलण अने देशकाल समजवां मुश्केल नथी; अने तेथी जाणे आगमतीपूर्वक तेणे ते “ललित विस्तरा " नी रचना करी जे सिद्धर्षीने परम उपकारक थई पडी. उपमिति० ना आद्य प्रस्तावमां धर्मबोधकर गुरुनुं वर्णन आपेलुं छे. त्यां सदुपदेश आपवावाळा पूर्वसूरिओ ने विशिष्ट ज्ञानवाळा तथा भविष्य पारखनारा का छे. कारण के तेमना उपदेशो ( अगर उपदेशक ग्रंथो ) भविष्यमां सर्व प्राणीने उपकारक रहे छे, एटले साक्षात् गुरु न होवा छता साक्षात् गुरु अने परोक्ष गुरु वच्चे रहेतुं कालव्यवधान निकळी जाय छे. हरिभद्रसूरि विद्यमान न होय त्यारे आबा परोक्ष गुरुनी कक्षामां ते आवे तेमां नवाई नथी. प्रश. [भाग १ स्तिमां " धर्मबोधकर गुरु"नो साक्षात्पणानो अर्थ. लेवामां पण तेथी हानी नथी आवृती. प्रशस्तिनो हेतु ग्रंथकारनो यत्किंचित् परिचय देवानो होईने तेमां वर्णवेल धर्मबोधकर गुरु साक्षात् गुरु तरीके. जलेबा जोईए. पोताना गुरुनी विशिष्टता माटे अगर विशेष ओळखाण माटे गुरुपरंपरानो निर्देश भले आवे पण तेनुं मूळ तो साक्षात्प्रसंगमां ज रहे. साक्षात्प्रसंग विनानो निर्देश प्रशस्तिमां तो, मारा नम्र मत मुजब, अस्थाने जगणाय. दाक्षिण्य चिन्द्र-नी प्रशस्ति जोईशुं तो आ हकिकत सारी रीते स्पष्ट थथे उपमिति० नी रचना वखते हरिभद्रसूरि विद्यमान न होय तेथी " भावतः शब्दना प्रयोग पूर्वक ( " प्रस्तावे भावतो हन्त " ) अन्यत्र : विदेश पण साक्षातू प्रसंगने बाधक न रहे. वळी पूर्वसूरिओ अने तेमनी कृतिओ सामान्यरीते सर्वने सदुपदेशकारक थई पड़े, तो पछी सामान्यवर्मनो व्यवच्छेद करी पोताने माटे ज " ललित विस्तरा "नो बधो प्रयास कल्पवानुं लांबे काळे तो प्रयोजन ज नथी रहेतुं, कारण के लेखक पोते सर्वनी साथे उपकृतवर्गमा तो भावी ज जाय छे. ܕܙ ९ ) संवत्सर तथा जुदी जुदी कथाओपरथी हरिभद्रसूरि अने सिद्धर्षि माटेनी हकिकतो वाच - कवर्ग आगळ विशेष चर्चा माटे रजू करी छे, कुब लयमाला तथा उपमिति ० नी अन्य प्रतिओमां ते मुजब ज उल्लेख छे के फेरफार छे ते तपासवानी जरूर छे. तेम छतां अने ज्योतिषनी गणतरी मेळवतां सर्व हकिकतनो निर्णय थशे ते निःसंदेह हे. जैन साहित्यथी अज्ञातजन महाराजश्रीना लेख पर दृष्टिपात करतो लेख लखे, तेमा जो दोष दृष्टिगोचर थाय तो ते क्षन्तव्य गणवा याचना करे छे. Aho ! Shrutgyanam Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अक1 संपादकीय विचार. संपादकीय विचार. भांडारकर प्राच्यविद्यासंशोधन मन्दिर स्थापित थएली छे. ए संस्थाओमां अनेक मोटा मोटा भने अभ्यासीओ अने अध्यापको सतत कार्य कर्या करे जैन साहित्य संशोधन कार्य. छ,---प्रतिवर्ष नवी नवी शोधो करी जगत आगळ रजु करता रहे छे. परंतु जे प्रजानी संस्कृतिनी शोडॉ. सर रामकृष्ण गोपाल भांडारकरचें नाम धखोळ माटे ए विदेशी लोको एटला उमंगथी संस्कृत वामयना पारदर्शी विद्वान् तरीके अने कार्य कर्या करे छे ते प्रजाना खुद पोताना देशमा पुरातत्त्वना परम-पण्डित तरीके जगत्प्रसिद्ध छे.. तो एवी एक पण संस्था आज सुधीमां अस्तित्वमा तेमणे पोतान समग्र जीवन अने सर्वस्व साहित्यसे आवी न हती, ए खरेखर देशना अने देश उपर वाना चरणे समर्पण करी, भारतभमिना भतकालीन राजकी सत्ताना माटे पूर्ण लज्जाजनक बाबत छे. गौरवनो, अन्धकारना अखातमांथी उद्धार करवामां ' * अस्तु सर रामकृष्णपंतना पुण्य निमित्ते भारतने हवे उत्तम भाग भजव्यो छे. अने तरुण भारतीओने " आवी जातनी एक व्यापक संस्थानी प्राप्ति थई छे, भविष्यमां कई दिशामा प्रयत्न करवानी जरूरत छे, ' अने तेथी ए विषयना रसिकोने आनंद थाय ते ते विषयमां आदर्शनो मार्ग आंकी आप्यो छे. स्वाभाविक छ. गिर्वाणगिराना ए परम उपासक अने भरतभूमिना ए संस्थानी स्थापनानो मुख्य उद्देश्य ए छे केमहान भक्तनं उज्ज्वल नाम अने आदर्श कार्य भवि- प्राच्यविद्यानी शोधखोळमां रस लेनारा विद्वानो प्यनी प्रजानी दृष्टि आगळ हमेशां झळकतं रहे अने अने विद्यार्थिओने अपेक्षित एवं सघळं साहित्य तेना योगे ए प्रजा पोताना कर्तव्यनी प्रतिमा प्रयत्नशील पूरूं पाडी शके तेवं एक अद्यतन (up to date) बनी रहे तेवा शभ उद्देश्यथी, सर रामकृष्णना समा- पुस्तकालय स्थापन करवू. ए पुस्तकालयमा सघळी नशील देशबन्धुओ, तेमना खास प्रशंसको अने जातना हस्तलिखित अने मुद्रित पुस्तको, जुदा जुदा मित्रो, तेमज उत्साही शिष्योए मळीने, तेमना देशो अने जुदी जुदी भाषाओमां प्रकट थता आ जन्मनी ८०मी वर्षगांठना दिवसे. एटले ता. विषयना सघळां सामयिक अने नियतकालिक पत्रो जुलाई, १९१७ ना रोज, पना शहरमां, भांडार- अने रिपोटों, तथा आवी ज जातनुं प्रकट थतुं बीजं कर प्राच्यविद्यासंशोधन मन्दिर (Bhandarkar Or- विविध प्रकारनु समग्र साहित्य, एकत्र संगृहीत करiental Research Institute )" नामनी एक वामां आवशे. अत्यावश्यक संस्थानी स्थापना करी छे. बीजो मुख्य उद्देश्य आ संस्थानो ए पण छे प्राच्यविद्यासंशोधननो अर्थ-पृथ्वीना पूर्वीय के-आवी शोधखोळनी प्रवृत्तिमां रस लेवानी गोलार्द्धमां आवेला देशोमां ( जेमां हिन्दुस्थान प्रधा- इच्छा राखनारा ग्रेज्युएटो अने पण्डितो-शास्त्रिनपण भोगवे छे ) वसती प्रजाओना विद्या, कला, ओने, संशोधन विद्यार्नु अर्वाचीन पद्धतिए उत्तम साहित्य, इतिहास, आदिनी शोध-खोळ करवी, शिक्षण आपी नवा संशोधको तैयार करवा. एवो थाय छे. यूरोप अन अमेरिका जेवा विदेशोमां आ संस्थाना एवा उच्च उद्देश्यो तथा एमां कार्य आ विषयनी शोधखोळ करनारी अनेक संस्थाओ करवा माटे जोडाएला निःस्वार्थ स्कॉलरोना सतत Aho! Shrutgyanam Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. प्रयत्नथी संतुष्ट थई, मुंबईनी सरकारे पोताना कब - जामांजे, डेक्कन कॉलेजमा संरक्षित जुनां हस्तलिखित पुस्तकोनो सुप्रसिद्ध अमूल्य संग्रह हतो, ते आ संस्थाने स्वाधीन करी, आ कार्यमा प्रशंसनीय उदारता अने मायालु सहानुभूति देखाडी छे. तेवी ज रीते डॉ. सर रामकृष्णपंते पण पोताना लांबा अने मानभरेला जीवनमा संगृहीत करेला विविध भाषा भने विविध जातनां पुस्तकोनो मोटो भंडार, ए संस्थाने अर्पण करी, ए बाबतनी संस्थानी प्रधान आवश्य कताने केटलेक अंशे पूर्ण करी छे. दानवीर पारसी गृहस्थ ताताबन्धुओए, आ सं. स्थाने सौथी प्रथम एक सारा प्रमाणमां आर्थिक मदत करी आ कार्यने प्रारंभिक गती आपी, धीमी चाले, पण मक्कम पणे चालतुं कर्तुं छे. ताताबन्धुओनादानथी संस्थानुं प्रथम मकान बांधवामां आव्युं छे, अने तेनु नाम 'ताता रीसर्च हॉल' एवं राखवामां आव्युं छे. उपर जणावेला बधां पुस्तको हाल तुरतमां ए हॉलमां ज स्थापन करेला छे. ता. ६, जुलाई, १९१७ ना दिवसे मुंबईना माजी गवर्नर लॉर्ड विलिंग्डनना हाथ ए संस्थानो उद्घाटन समारंभ करवामां आव्यो हतो. [भाग १ आटली मोटी संख्यामां जैन ग्रंथो दुनियानी बीजी कोई लाईब्रेरीमां नथी. आ कारणथी, ए पुस्तकोना उत्तम निमित्ते जैन समाज तरफथी हार्दिक सहानुभूति अने आर्थिक सहायता मळे एवी इच्छा थी, आ संस्थाना निःस्वार्थ कार्यवाहक मुंबईना केटलाक आपणा जैन भाईओने मळ्या अने तेमनी साथे आ संबन्धमा केटलीक वातचीत करी, जैन समाजना विशेष परिचयमां आववा तेमणे प्रयत्न कर्यो. ए प्रयत्ननो परिणाम केम अने केवो आव्यो तेनो टूक अहेवाल, या संस्था तरफथी छेला जुलाई महिनामा बहार पडेला ' एनाल्स ऑफ धी भाण्डारकर ओ. री. इन्स्टीट्यूट' ना प्रथम अंकमां आपला वर्किंग कमीटीना रिपोर्टना ५३ मां पान उपर नीचे प्रमाणे आपेलो छे. • डेक्कन कॉलेजमांथी आ संस्थानी स्वाधीनतामां आवेला हस्तलिखित पुस्तकोना महान् अने अमूल्य संग्रहमां जैन पुस्तकोनी संख्या घणी मोटी अने घणी किंमती छे. एमां ६०० जेटला ग्रंथो ताडपत्र उपर लखेला छे अने लगभग ६००० जेढला कागळ उपर लखेला छे. ए ग्रंथोमां केटलाक तो एवा अपूर्व छे के जेनी बीजी नकल अन्यत्र क्यांए जोवामां आवती नथी. पाटण, खंभात, जेसलमेर, बीकानेर, आदि स्थळामां जे जैनोना जुना पुस्तक भंडारो हता तेमांथी आधां पुस्तको सरकारे म्होंमांग्या पैसा आपीने खरीद कर्यो छे; अने आवी ते लाखो रुपिआना पुस्तको ए संग्रहमां संगृहीत थएलां छे. Institute's name well-known in Bom - The opening of the Institute by His Excellency had already made the bay and elsewhere, and the Secretaries lost no time in availing themselves of this opportunity. They approached and especially the leaders of the Jain some of the big merchants of Bombay community. After repeated visits to Bombay and interviews with various persons, it was possible to arrange for a meeting of the Jain community_in February 1918 under the presidentship Godiji Maharaja's Upas'raya on 17th of Pravartaka Kantivijayaji Maharaja. Dr. Belvalkar and Dr. Sirdesai spoke there on behalf of the Institute, explaJain community to do their own share ining its objects and calling upon the for the cause, which by reason of the fact that the Deccan College MSS. works, had a special claim upon them. Library was specially rich in Jain Shet Gulabchand Devchand and others also made appropriate speeches. And a committee was appointed to subscriptions from the leaders of the collect Aho! Shrutgyanam Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक 1 संपादकीय विचार. Jain community. Pravartaka Shri रुपयेका दान करनेका संकल्प कर थोडे ही समयमें Kantivijayaji in conclusion urged upon वह द्रव्य समर्पण किया चाहते हैं। यह बात इस the audience to do their utmost to help the noble cause, which was of more He इन्स्टीट्युटके लिये आरंभ ही में मंगल समान है। spiritual significance than the mere accumulation of commercial gains. भाविमहत्ताका सचन होता है। अतएव आशाह It is unnecessary to recount here the various ups and downs which our nege कि यह खबर यहां पर उपस्थित सब सज्जनोंको otiations with the Jain community had खुशी दिलानेवाली होगी। to pass through, raising at times high hopes of our being immediately able to The following are the terms of the secure Rs. 25 or even 50 thousand that agreement that passed between the the community thought they would con- Working Committee, and the Secretáty tribute, and at another time making us Jain Conference: dispair of being able to collect for all 1. Should the Jain Committee agrée this ado even Rs. 5,000. Suffice it to to contribute a sum of Rs. 25,000 (twen. say, that, thanks to the energy and un- ty-five thousand ) as free donatioti to tiring efforts of Muniraj Jinavijayji, the the Institute, the Institute would in Jain community empowered him on the return occasion of our first Anniversary (6th (a) give the individual donors the July 1918) to make the following anno- usual privileges of Life-members, uncement: Benefactors, Vice-Patrons or Patrons मान्यवर प्रमुख महोदय, और अन्य सभ्यवृन्द, . according to the amount of their contribution; (b) inscribe on a tablet the names of individual donors of Rs. 10,000 (ten करनेका मुख्य उद्देश्य, भारतीय साहित्यका सं. thousand) or more, should the donors शोधन और प्रकाशन करनेका है । भारतीय साहि- so wish it ; (c) agree to devote a due proportके साहित्यका समावेश होता है। इस संस्थाका ion (about sti ion (about th) of such sums as might be available for publication to the pubआदर्श जातीय और धार्मिक भेदभावकी दृष्टिसे lication of Jain works; and (d) set apart ths of the net Ale सम्मान्य संचालक महाशयोने कुछ समय पहले जैन proceeds of the Jain works so published for Jain purposes exclusively. समाजके कतिपय गृहस्थोंके साथ इस संस्थाके 2. Should the Jain Community agree बारेमें कुछ ज्ञातव्य बातें कही थीं और जैनसमाजको to further contribute an additional sum of Rs. 25,000 (twenty-five thousand) the Institute undertakes to दिखलानेके लिये निवेदन किया था। मुझे कहनेके " (a) erect, with the money thus made लिए हर्ष होता है कि जैन समाज इस संस्थामें available, one of the side-halls (estiअपनी हार्दिक सहानुभूति प्रकट करती है और mated to cost about Rs. 30,000 ) and name it suitably in consultation with the donor (should there be only one सज्जन इस इन्स्टीट्युट को सहायतार्थ २५ हजार such) or the Jain Association ; or Aho! Shrutgyanam Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग. (6) set. apart this amount as a per- त्मिक दृष्टिए छे, व्यावहारिक के आर्थिक दृष्टिए manent fund the interest of which : आ बबित जोवानी नथी. इत्यादि. (less five per cent, deducted as contribution for the general funds of the जैनकोमनी साथेना अमारा कोलकरार करवाना Institute ) would be exclusively devo- अंगे केवा केवा प्रकारनी मुस्केलिओ. उभी थवा ted to such Jain purposes as the Asso- पामी छे तेनं आ स्थळे सविस्तर वर्णन करवू अनावciation might mention. श्यक छ. आ कोलकरारनी भांजगड थवा दरम्यान तात्पर्य-नामदार गवर्नरता हाथ आ संस्थानी 4 ॥ जैनगहस्थोना सूचववा उपरथी केटलीक वखते उद्घाटन क्रिया थई गया पछी मुंबई विगेरे स्थळो छा- अमने आशा थती के, ए कोम पासेंथी २५-५० मा आ संस्था प्रासाद्ध पामा चुका हती. अन तेथी हजार रुपिआ प्राप्त करवा अमे शक्तिमान् थेशं, सेक्रेटरीओ आ अवसरनो लाभ लेवामां बिलकुल त्यारे केटलीक वखते एवी निराशा थती के आटली डीस न करतां तुरतज मुंबईना केटलाक मोटा व्या- बधी भांजगड के वाटाघाटना परिणाममा मात्र पारिमा पास गया हता. त्या खास करीने तेमणे न मपिआनो ज लाभ थवानो के. छेवटमा जैनकोमना केटलाक आगवानोनी मुलाकात लीधी. अमे मात्र मुनि जिनविजयजीने धन्यवाद आपीए श्रा प्रमाणे अनेकवार मुंबई जई आव्या पछी अने छोए के अमना उत्साह अने अश्रान्त प्रयत्नने लइने अनेक गृहस्थोनी साथे आ विषयमा वातचीत थेया संस्थानी पहेली संवत्सरी (ता. ६, जुलाई, १९१८) पछी जैन समाजनी एक मीटिंग भरवानी गोठवण ना प्रसंगे जैन समाज तरफथी निम्न लिखित उद्थई शकी हती. आ मीटिंग ता. १७ फेब्रुभारी, गार प्रकट करवा तेओ अधिकारी थया हता. १९१८ ना दिवसे गोडीजीना जैन उपाश्रयमा प्रवतक श्रीकान्तिविजयजी महाराजना प्रमुखपणा नीचे x x x x मळी हती. संस्था तरफथी डॉ. बेस्वलकर अमे डॉ. सरदेशाईनां भाषणो थयां हतां अने तेमां संस्थाना जैन कॉन्फरन्सना सेक्रेटरी अने भी संस्थाना उद्देश्यो समजाववा साथे जैनकोमने आ कार्यमा कार्यकारी मंडळं वच्चना करारनी शरतो नीचे प्रमापोतानो भाग भजववा माटे निवेदन करवामां आव्यं णे यएली छ:हतुं आ शुम कार्यमा जैनकोमने खास सहानुभति १-जैन कोम तरफथी आ संस्थाने रु.२५००० बताववानुं कारण ए हां के डेक्कन कॉलेजना हस्त नौ रकम, खास कोई पण प्रकारना विशिष्ट लिखित पुस्तकोमा मोटी संख्या जैनधर्मना ग्रन्थोनी प्रतिवन्ध सिवाय जो दान करवामां आवंशे छ भने तेस्ला माटे तेमनी सहानुभूति उपर ए तो संस्था तेना बदलामां नीचे आपली शेरसंस्थानो हक्क छे. शेठ गुलाबचंद देवचंद आदि गृह- तो कबूल करशे.. स्थोए पण ए मीटिंगमां प्रसंगोचित भाषणो कर्या (न) व्यक्तिगत दाताओने, तेमनी बक्षीसना प्रहता. ते पछी, पांड भेगो करवा माटे जैनकोममा माणमां, संस्था तेमने पेट्रन, वाईस पेट्रन, केटलाक आगेवानोनी एक कमिटी नीमवामां आवी बेनीफेक्टर अने लाईफ मेम्बरना साधारण हती. ठेवटे, प्रवर्तक श्रीकांतिविजयजी महाराजे हक्को बक्षशे. प्रोतांजनोने आ उमदा कार्यमा मदत करवा माटे (ब) १० हजार अथवा तेथी अधिक रकम आपोसाथी बनतु करवा प्रेरणा करी हती. तेमणे ज- पनार दानी गृहस्थY, तेमनी इच्छा हशे णाव्यु हतु के मा कार्यनी उपयोगिता छ, ते आध्या तो, तकती उपर नाम कोतरवामां मावशे. Aho! Shrutgyanam Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (क) पुस्तक प्रकाशन कार्यमा जे रकम सं- लीक स्थूल रूपरेखानुं पण वर्णन करवामां आज्यु. स्थाने मळशे तेनो योग्य हिस्सो-लगभग हतुं. ए. वर्णन सांभळी मारा: मनमा ते बधुं साहित्य है जैनग्रन्थ प्रकाशनना कार्यमा खर्च कर- जोवानी प्रबल उत्कंठा धई वी, अने तेथी, हुं मुंबवा कबुलात आपशे. अने ईथी विहार करी अहीं (पूनामां) आव्यो. अहीं (८) छपाएला जैनग्रन्थ ना वेचाणना खरच आव्या पछी, ए. संस्थाना कार्यवाहको साथे विशेष खुटण बाद करता रहेला नफानी है रकम परिचय थयो. मुंबईमां जे मीटिंग भराणी हती अने सर्वथा जैन साहित्यना अर्थे जूदी राखी तेमां जे आ कार्यमा मदत करवा माटें केटलाएक मूकवामां आवशे. भाईओनी कमीटी नीमवामां आवी हती, तेनुं परि२-आ उपरांत, जैन समाज - वधारानी रु० णाम अंते. शून्य जेवू जपातुं लागतुं होवाश्री, ए. २५००० नी रकम आपवा कबुलात लोकोवा मनमा बहु ज़ निराशा थई आवी हवी. आपशे तो संस्था तरफथी तेना बदलामा मारो समागम थया पछी, ए कार्यमा प्रयत्न करवा (अ) संस्थानो जे विद्यमान हॉल छे तेनी बाजूमां मने ज. ए भाईओ खास प्रेरणा करवा लाग्या. त्यारे एक हॉल (जेना खर्चनो अडसट्टों रु. मने बहु मुंझवण थवा लागी. मारी परिस्थितिम्रो ३०००० नो करलो छे) बांधवामां आ- विचार जणावतां में, प्रथम तो ए भाईओने एमज वशे, अने ते दाता (जो तें एक व्यक्ति हशे चोखो जबात आप्यो के, आ कार्यमां, मारा जेवा तो ) नी अथवा जैन समाजनी सम्मतिं एक अज्ञातमार्गी, एकांतवासी अने एकाकी रमता अनुसार तेनु योग्य नाम आपवामां आवशे. ( अथवा रखडता) भिक्षुए भाग लेवाथी कोई सफळता मळे तेम नथी. कारण के पैसा आपनारा (ब) आ रकम एक स्थायी फंडना रूपमा अलग हमेशां कार्यनी उपयोगिता-अनुपयोगितानो विचार राखवामां आवशे अने तेना व्याजनी रक- करवा के समजवा जेटली फुरसदवाला होता नधी मनो, ( संस्थाना साधारण फंड माटे तेमांथी. अने तेथी सीधा-सादा माणसना कहेवा उपरथी तेश्रो पांच टका कादी लई) जे जे कार्यमा उपयोग खीसामाथी चेक काढी आपे, एवी आशा राखवीः करवानुं जैन समाज सूचवशे ते ते कार्यमां मुर्खता गणाय.लोको हमेशां म्हों₹ जोई चांदलो कर तेनो उपयोग करवामां आवशे.. वानी देवथी टेवाई रहेला छे, तेथी तेवा मोस म्होंढावाळा माणसना कपाळे ज तेओ चंदन-चोखा मा रीपोर्टमां, उपर मारूं नाम लेवामां आव्यु छे चोंटाडवा तैयार थाय छेमाटे,आ कार्यमा तो, कोई । तेथी ए सम्बन्धमां मारे अहीं केटलोक खुलासा कर- वहश्चतपदविभूषित, बहुजनसम्मत अने बहुशिष्यपरिवानी आवश्यकता छे. आ रीपोर्टमा प्रारंममा रापाटमा प्रारममा वृत गणाता नामवर आचार्यनी सेवा-स्तवना करवाथी जणाव्या प्रमाणे ज्यारे मुंबईना गोडीजीना जैन मुबईना गाड़ीजाना' जन तमारी आशा सफल थाय तेम छे. परंतु, मने ए उपाश्रयमा प्रवर्तक श्रीकांतिविजयजी म.ना प्रमुख- संस्थाहस्तक रहेला समग्र जैनपुस्तकोने ध्यानपूर्वक पणा नीचे, आ संस्थाने जैनसमाज तरफथी सहा. : जोवानो अने तेमां छुपाएला विविध ऐतिहासिक यता करवा माटे जे मीटिंग मळी हती ते वखते हुँ पण त्यां हाजर हतो. संस्था तरफथी डॉ. बेलवलकर साधनो-प्रमाणोनुं विस्तृत टाचण करी लेबानो प्रर्वविगेरेए जे भाषणो आप्यां हतां तेमां, संस्थानी ल लोभ हतो, तेथी विचार थयो के मोहुँ आ स्वाधीमतामां आवेला विशाल जैन साहित्यनी केट. लोकोने उपर प्रमाणेनो' सको जवाप आपीभेज अथवा Aho! Shrutgyanam Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. - [भाग १ बेसी रहीश तो, जे कार्य माटे हुं अहीं आव्यो छु ते संस्थाने भेट आपवानी कबूलात आपवानुं साहस यथेष्ट रीते पूर्ण थाय तेम नथी. कारण के ए भाई- कर्यु हतुं. अने तेना बदलामां, संस्था पासेथी, भोनी प्रसन्नता भरेली सहानुभूति सिवाय माराथी केटलीक वाटाघाट कर्या पछी, उपर कलम १ मा ए विशाल जैन साहित्यनु स्वेच्छापूर्वक निरीक्षण जणाव्या प्रमाणे शरतो कबूल कराववामां आवी हती. करी शकाय तेम संभवतुं नथी. बीजं, संस्थान कार्य जैन समाजना सदभाग्ये, में आपली उपरोक्त पण मने बहु ज उपयोगी अने अत्युत्तम जणायु. ए कबलातना समाचार वर्तमानपत्रोमांथी कलकत्ता संस्थाने जो प्रारंभमां जैन समान तरफथी सारी निवासी जनजातिशिरोभूषण धमप्रिय बाबु श्रीबद्रीदासहायता मळे तो, ते, समाज अने देश-बन्नेनी दृष्टिए सजी मुकीमना सुपुत्र बाबू श्रीराजकुमार सिंघजीनी एक मानप्रद कार्य गणाशे. जैन समाज पोताना जाणमां आव्या अने तेथी तेमणे मने एक पत्र द्वारा निर्जीव खाताओमां ज्यारे दर वर्षे हजारो-लाखो- ए संबन्धमा विशेष हकीकत जणाववानी सूचना करी. रूपिमा (फळनी आकांक्षा वगर ज?) खर्चे छे ते ज प्रसंगे वडोदरा निवासी अने गायकवाड सरत्यारे भावा एक सजीवन भने सार्वजनिक खातामां कारना मानवंता झवेरी सेठ लालभाई कल्याणभाई २५-१०हजार रूपिमा आपवा तेने कांई हिसाबमां कार्य प्रसंगे अहीं (पूनामां) आवतां मने मळवा नभी. तेम ज आज सुधीमां, आवी जातना कोई पण आव्या. तेमने प्रत्यक्षमा ए संबंधी बधी हकीकत जैनेतर सज्जनो जैनसमाज पासे विशिष्ट रीते समजावतां, तेम ज उक्त बाबूजीने सविस्तर पत्र लखी सहायता मांगवा आव्या नथी अने जो भा प्रसंग मोकलतां, ए बन्ने उत्साही, उदार अने उमंगी सद्आव्या छे तो तेमने निराश मने पाछा वाळवामां गृहस्थोए आ कार्यमा यथेष्ट मदत आपवा-अपावजैन कोमने एक प्रकारचें कलंक जेवू छे. तथा ताता वानो भार आनंदपूर्वक पोताना माथे उपाडी लेवानो बन्धुओ जेवा पारसी सज्जनोए, के जेमना साहित्य के स्वीकार को. थोडा ज दिवस पछी मने बाबू श्रीराधर्मनो ए संस्था साथे कोई पण प्रकारनो सम्बन्ध जकुमारसिंघजीनो एक बीजो पत्र भाव्यो. तेमां नथी, तेमणे सौथी प्रथम एक उदार रकम आपी तेमणे २५ हजार ज नहीं परंतु ५० हजारनी मोटी पारसीकोमनी किर्ति बधारी छे, त्यारे जैनसमाजनो रकम भेगी करी आपवानी इच्छा प्रदर्शित करी, अने तो, ए संस्थामां एक दृष्टिए स्वार्थ पण छे; तेथी जो ए बीजी २५ हजारनी वधारानी रकमना बदलामां काईक सहायता आपवामां आवे तो परमार्थ साथे जैनकोमना अथवा कोई जैन गृहस्थना नामे एक स्वार्थ साधन पण थाय तेम छे. आ बधा विचारोना हॉल बांधवा संबंधी व्यवस्था करवा जणाव्यु. बाबू डीधे, मने एमां यथाशक्ति प्रयत्न करी जोवानुं साहेब पोतानी पूरी लागणी अने वजनदार प्रयत्नना साहस थई आव्यु. अने तदनुसार, में केटलाएक लीधे थोडा ज दिवसोमां जुदा जुदा सद्गृहस्थो परिचित अने साहित्यप्रिय गृहस्थोने, आ कार्यमां पासेथी आपवा कबूलेली रकमनां मोटा भागनां वचनो काईक सहायता आपवा-अपाववा माटे, प्रत्यक्षमा मेळवी लीधां हता. तथा २५ हजारनी सामठी एक तेम ज पत्रोद्वारा सूचनाओ करवा मांडी. तेना परि- नादर रकम, दानवीर सेठ हीरजी खेतसी पासेथी णामे, केटलाक भाईओनी आशा आपनारी अने तेमना नामे लाईब्रेरी हॉल बंधाववानी शरते, ल. विश्वास भरेली सम्मतिथी, में, ए संस्थाना प्रथम खावी लीधी हती. वार्षिकोत्सवना मोटा मेळावडा प्रसंगे, उपर जणाव्या आवी रीते आ कार्यने पार उतारवार्नु अने ते द्वारा प्रमाणे, २५ हजार रूपिमा; जैनसमाज तरफथी ए जैन समाजनुं गौरव वधारवा साथे जैनसाहित्यना Aho! Shrutgyanam Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २ अंक संपादकीय विचार संशोधन माटे एक नवू द्वार उघाडी आपवानुं खरेखहें बधी रकम संस्थाने पहोंचती करवा माटे उक्त मान बाबू श्रीराजकुमारसिंघजी अने सेठ श्रीलालमाई बन्ने भाईओने साग्रह निवेदन छे. तेमना कहेवा ए बन्ने सज्जनोने घटे छे. तेओ ज वास्तविक धन्य- प्रमाणे फक्त बे कलाकन जे काम छे, अने ए बे वादने पात्र 'छे. तेममा ज सुप्रयत्न अने प्रारंभिक कलाक काढवाथी एक तो आपणा माथेथी प्रतिज्ञाउदारताने सीधे भा कार्य मूर्तिमंत स्वरूप प्राप्त करी पालननो मोटो भार ओछो थई जशे अने बीजं ए लोकोने दबाण पूर्वक. आपणे आपणा साहित्यना संबपरंतु, आपणे जैनो आरंभे शूरा गणाईए छीए. न्धमा हीलचाल करवा माटे कही शकीशु. नहीं कोई पण कार्यनो प्रारंभ करतां जेटलो उत्साह आ- तो आटली मोटी रकम ऐन अडचणना प्रसंगे मापणे पणे धरावीए अने बतावाए छीए तेटलो उत्साह अंत आपवा छतां पण ए संस्थाना कार्यव्यवहारमा आपणो सुधी आपणामां रहेतो नथी. अने तेथी आपणुं कोई अवाज योग्य रीते सांभळवामां आवे, तेवी आशा पण कार्य-वीसेविश्वा सफळ थई शकतुं नथी. आ- राखवी फोकट छ; अने आपणा साहित्यना संशोधपणा समाजनुं ए जन्मसिद्ध लक्षण आ कार्यमां पण ननी जे तीव्र इच्छाथी आपणे आटलो परिश्रम आवीने ममुंज रहयं छे. शरुआत करती वखते बेज उठान्यो छे, ते इच्छा ठीक ठीक सफळ थाय तेम दिवसमा जेटली रकम आ कार्य माटे उक्त बन्ने मानवं भूल भरेलं छे. मनुष्यने ज्यारे अमुक प्रकारनी भाईओ अन्य गृहस्थो पासेथा भरावी शक्या हताते- खास गरज होय छे त्यारे तेने जे कहो ते करवा टली रकम ते गृहस्यो पासेथी उघरावीने हजी सुधी कबूल थाय छे, परंतु गरजसरे तेमान केटलुं पळाय महीं पहोचाड़ी पण शक्या नथी. तेम ज ८-१० छे, ते सौ कोईने अनुभवसिद्ध छे. ए ज मनुष्यस्वभाव हजारना क्चनो जे सेवानां बाकी हतां ते हजी सुधी आ बाबतमां पण लागू पडे तो ते बनवा जोग छे, सेवायां नथी. संस्थानी मूळ शरत एवी हती के, अने तेमां वळी आपणी ढील आपणने ज खुल्ले म्होंढे १९१८ ना डीसेंबरना अंत सुधीमां जो कबूलेली स्पष्ट बोलतां अटकावी शके छे. बधी रकम संस्थाने स्वाधीन करवामां आवशे तो ज मुंबई सरकारना पब्लीकवर्स डीपार्टमेंट तरफथी संस्था, उपर आपेली पोतानी शरतो कबूल राखशे. आज घणां वर्षों थयां संस्कृतसीरीझ नाम एक ग्रंथतेना बदलें, आज १९२० नो एप्रिल महिनो पूर्ण माला प्रकट थाय छे. ए काममां सरकार दरवर्षे १२ थाय छे, तो पण हजी सुधी बधी रकम पहोंचती हजार रुपिआनो खर्च करे छे. ए सीरीझमां आपणा करवामा आवी नथी. अने तेथी संस्थाए अद्यापि जैन ग्रन्थो पण प्रकट थया करे छे. देशीनाममाला, कोई पण प्रकारचें जैन साहित्य संबंधी कार्य हाथमां कुमारपालचरित, अने प्राकृतव्याकरण तथा व्याश्रलीधुं नथी. कबूलेली रकम व्हेलीमोडी आपवानी यकाव्य, विगेरे आपणा ग्रंथो ए ज सीरीझमा छपाया तो छ ज, अने ते आफ्धा माटे उक्त बन्ने सज्जनोनी छे, छल्ला बे वर्षोथी सरकारे आ सीरीझन सघळू काळजी पण छे ज; परंतु फक्त नजीवा आळसने काम भांडारकर इन्स्टीट्युटने स्वाधीन कर्यु छ अने लईने ए बाबत हजी अधवच्चे रखड्या करे छे, अने ते कार्यनी व्यवस्था, ए संस्था पोतानी इच्छा प्रमाणे तेना लीधे आटली मुदत दरम्यान, ३-४ हजार करे छे. जैन समाज तरफथा अपाती २५ह० नी रकजेटेला रुपिआ जैनसाहित्यमाटे खर्चाता अटक्या मना बदलामां, आ संस्थाए कलम १ नी पेटा छे. अने परिणामे आपणा लाभमां नुकसान थतुं - कलम 'डी' मा जणावली शरत जे कबूल करेली छे, जाय छे. तेथी हवे जेम बने तेम तुरतमां ज कबूलेली ते शरत प्रमाणे, सरकार तरफथी मळती उपरोक्त Aho ! Shrutgyanam Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक. [भाग १ १२ हजारनी ग्रांटमाथी ३ एटले ३ हजार रुपिआ टरीना नामे रखाव्यो छे. परंतु खेद तो ए छे के, सीधा जैनसाहित्यना संशोधन-प्रकाशन अर्थे ज अहींथी जे पत्रो विगेरे ते सेक्रेटरीना नामे मोकलवामां खर्चावा जोईए. परंतु हजी सुधी काई पण रकम ते आवे छे तेनो सविस्तर जवाब मळवो तो बाजुए काममाटे ए संस्थाए खर्चवा काढी होय तेम जणातुं रह्यो परंतु पत्रनी पोंच सुधा पण मळती नथी. पाणिनथी. ए संबंधमां कोई पूछपरछ करवामां आवे छे आभाईना हाथमां अनेक वखते साम्राज्य स्थापतो सीधो एटलो ज जवाब मळे छ के, तमे तमारी वाना साधनो आवेलां छतां एक गामडं पण कबूलात हजी पूरी पाळी शक्या नथी, तेथी अमे ए तेमना कबजामां रही शक्युः नथी तेनु कारण संबंधमां काई स्पष्ट जबाप आपी शकता नथी ( जो आवी अव्यवस्था ज छे. माटे, हवे दरक कार्य के आपणे अत्यारसुधीमां लगभग ३०००० चोकस लखाण अने नियमपुरस्सर करतां सीखवानी रुपिआ तो एमने पहोंचाडी पण चुक्या छी ए) मारी आवश्यकता छे. तेम थशे तो ज आपणे आपेली मही प्रत्यक्ष हयाती होवा छता, अने ए बधा कार्य- उदारतानो आपणने कोई पण प्रकारनो जवाब मळी वाहको साथे मारी अंगत मैत्री होवा छतां, आपणा शकशे. नहीं तो सवाल करवानो अधिकार मण आळसने लीधे, आवी परिस्थिति नजरे पडे थे, तो नहीं मळे. बाकी, अहींना ए सज्जनो कार्य करवीमां पछी पाछळथी, लांबा समये आपणी आशा केटले बहु ज उत्साही अने निःस्वार्थ वृत्तिवाळा छे. आपणी अंशे सफळ थई शकशे, ते सहज समजी शकाय जन्मभूमिनुं गौरव केम वधे. एवी भावनाने आदर्श तेवी बाबत छे, राखी प्रवृत्ति करनारा छे. सर्वस्वनो भोग आपीने . . हुं आ कार्यमा फेटलेक अंशे निमित्तभूत थयेलो पण अंगीकृत करेला कार्यने पार उतारनास छे. होवाथी अने अंतरंग बधी व्यवस्था करवानो विश्वास विद्वत्ता साथे जिज्ञासु भाव धरावनारा छे अने जाति मारा उपर ज बधा भाईओए राखेलो होवाथी, आ अभिमान जाळवी राखवानी इच्छा राखतां छता सम्बन्धी मारा स्पष्ट विचारो समाज आगळ रजु बधानी साथे बन्धुभाव देखाडवानी वृत्ति बतावनारा करवानी मारी खास फरज छे, अने तेथी आटलो छे. तेथी, व्यवस्थापूर्वक अने निरीक्षणपुरस्सर जो भंगत खुलासो करवो में अहीं उचित धार्यों छे. आपणे आपणु वचन शीघ्र पाळीशुं तो आपणा छेवटे, हवे हुं एटलं ज निवेदन करूंछ के जे जे साहित्य माटे, आ संस्था द्वारा केटलुंकः उपयोगी सद्गृहस्थोए आ कार्यमां रकम भरी होय, ते तुरत कार्य, कालांतरे पण थई शकशे एवी आशा छे. तथास्तु. आपी दई अने बाकी जे थोडी घणी रकम खूटती होय ते मंडावी लईने, जेम चने तेम जल्दीथी आ संस्थाने पहोंचती करवी जाईए, के जेथी आपणा लाभमां जैन साहित्य प्रकाशन कार्य. विना कारणे नुकसान न थाय. बीजूं ए पण एक निवेदन छे के संस्था साथे जे काई व्यवहार राखवामां ए बहु खुशी थवा जेवू छे के, छेला केटलांक आवे ते बधो व्यवस्थापूर्वक अने नियमसर रहेवो वर्षोथी आपणा समाजमा प्राचीन पुस्तकोना प्रकाजाईए. ए कार्य, कोई एक व्यक्ति साथे सम्बद्ध नथी शनन कार्य ठीक झडपथी चाली रयुं छे. आज परंतु समाज साथे सम्बद्ध छे, अने तेथी ज में शरु- सुधीमां सेंकडों ग्रंथो छपाई बहार पडी गया छे - आतथी लईने आज सुधीनो बधो व्यवहार मारा नाम अने पडता ज जाय छे. जे ग्रंथोना दर्शन पण दुर्लभ न राखतां, जैन श्वेताम्बर कोन्फरन्सना जनरल सेक्रे. मनाता हतां तेवा ग्रन्थो आजे दरेक - साधु-श्रावक Aho! Shrutgyanam Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक १] संपादकीय विचार. ना हाथमा फरता जोवामां आवे छे. जे ग्रंथनी एक छपाता पुस्तको पण जोवा-वांचवा माटे मळी नकल उतरावतां सेंकडों रूपिआ खर्च करवा पडता शकतां नथी. आज सुधीमां सेंकडों ग्रंथो छपाई हता ते ग्रंथ आजे मफत सुधां मळी शके छे. ए प्रकट थई चुक्या छे, छतां, साधुओनी पेटीओ सिवाय बधो प्रताप उत्साही पुस्तक-प्रकाशको अने तेमने बीजे ठेकाणे तेनां दर्शन थवां दुर्लभ छे. आ कारणसहायता मापता-अपावता मुनिजनोनो छे. थी जैनेतर सेंकडों विद्वानोने तो पूरी ए पण खबर * परंतु, हालमां जे पद्धतिए आपणामां आ नथी के कोई जैन संस्था पण हिन्दुस्थानमा जैन साहित्य प्रकाशन कार्य चाल छे ते पद्धति-जो के पुस्तको छपाववाचें काम करे छ के केम ! जे साधुए. पद्धति पण मूळ ग्रंथोने सर्वथा नष्ट थवामांथी ओने पुस्तकनुं नाम सुधां पण बराबर वांचतां न बचावी राखवा जेटली उपकारक तो छ ज, परंत- आवडतु होय तेमनी पासे पण, सीसमना कबाटोमां समयनी आवश्यकतानी अपेक्षाए बह ज अल्प फल- अने रेशमना रुमालामा बाधी मुकेली दरक पुस्तकप्रदायक छे. वर्तमानमां एक तो ग्रन्थनिरीक्षणनी नी एक-बे नकलो अवश्य मळी आवशे, परंतु जै. अनेक पद्धतिओ बहार आवती जाय छ; बीज नोनी राजधानी जेवा गणता शहर अमदाबादमां वलोकोनुं साधारण ज्ञान विस्तत थतं जाय छे. अने सता प्रो. श्री भानंदशंकर के साक्षर श्री केशवलाल तेथी तेमनामां आगळ करतां वधारे विचारपूर्वक ग्रंथ ध्रुव जेवाने, तेम ज, जैन पुस्तकप्रकाशनना कार्य माटे जोवानी जिज्ञासा वधती जाय छ; अने त्री जन- पाटनगर मनाता भावनगर शहरमा रहेता प्रो.भीड़े जेवा समाजनो मोटो भाग, जिज्ञासा धरावधा छतां, जना विद्वानोने जोवा पुरतुं पण पुस्तक मळवू दुर्लभ थई रहे अन्योने परिश्रमपूर्वक साद्यंत वांची-समजी, अव्यव- छे. आवी स्थितिमा जैन साहित्यनो शी रीते लोहाये भाषामा लखाएला अस्पष्ट विचारोने पोताना कोमा प्रसार थाय अने शी रीते विद्वानो तेमां रस मगजमा ठसाववा जेटलं कष्ट उठाववा राजी नथी, लेता थई शके ? ते सहज समजी शकाय तेम छे. तेथी हालनी पद्धतिए प्रकट थ] आपणुं साहित्य यूरोपनी लिपिमां छपाएला अने सोनाना मुल्ये लोकदृष्टिए तो अप्रकट जेवू ज छे. आजनी पद्धति- वेचाता बौद्ध धर्मना पिटक ग्रंथो हिंदुस्ताननी लगनो उपयोग ५० वर्ष पहेला हतो. ते समये ज भग दरेक कालेजनी लाईब्रेरीमा विद्यमान छे, त्यारे आवी पद्धतिए छपाएला ग्रंथो लोकोना मनमां फक्त कागळनी किंमते वेचाता के मफत व्हेंचता आनंद उत्पन्न करी शकता हता. हवे तेम करी शके जैन आगमो मुंबईनी युनिवर्सिटीनी लाईब्रेरी सुधामां तेवी परिस्थिति नथी. आजे हं, अहीं ग्रंथ प्रका- पण उपलब्ध नथी! शननी पद्धति उपर विशेष विवेचन न करतां, जे मंबई यनिवर्सिटीए चाल वर्षथी, जैनसाहित्यनी पद्धतिए ग्रंथो वर्तमानमा छपाय छे तेनो पण लोको. मळ अने पूज्यभाषा अर्धमागधीने पोताना पठनने पूरो लाभ मळतो नथी, ते संबन्धमां बे शब्दो क्रममा दाखल करी छे. ए पठन-क्रममा जे पुस्तको जणाववा इच्छु छु. नियत करवामां आव्यां छे ( ए ग्रंथो खास करीने जे व्यक्तिओना प्रयत्ने आ पुस्तक-प्रकाशन मारी सूचनानुसार ज नोंधवामां आव्यां छे अने तेनां. काये चाली रडुं छे, तेमना उत्साह, परिश्रम अने नामो नीचेनी नोटमा आप्या छे ) तेनी नकलो पण आशय उत्तम होवा छतां विचारसंकुचिततानो एक विद्यार्थीओने मळी शकती नथी. डॉ. गुणे के, जेमणे मोटो दोष तेमनामा प्रधान पणुं भोगवी रj छ ज अर्धमागधीना साहित्यने पोताना पठनक्रममा अने तेथी खरा जिज्ञासुओने, ए निर्जीव पद्धात एदाखल करवा माटे, युनिवर्सिटीनी सनेटमा मूळ Aho! Shrutgyanam Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३ जैन साहित्य संशोधक. [माग ठराव मुक्यो हतो, मने थोडा दिवस उपर, एक ब्राह्मण विद्यार्थिए, बी. एमां : आनर्स सबनेक्ट संदेशो कहेवडावतां जणावे छे के तरीके जैन साहित्य ली, हतं.परंतु तेने छल्ला अक्टो ..Please say to Muniji that students of बर मास सुधी पाठ्य पुस्तक न मळनाथी ते निराश Ardha-magadbi are complaining that the Jain Publishers do not sell them the books. although in stock. People , त्यारे मात्र पंदर दिवसमां तेणे मारी पासे ते वधु who were keen upon introducing Ardhamagadhi into the University हती. आखी युनिवर्सिटीमां जैन साहित्यनो एक should, I think, behave better. . P. D. Gune. ज विद्यार्थी हतो. तेनुं परीक्षापत्र तैयार करवानी अर्थात_महेरबानी करी मनिजीने कईशो के ज्यार जरूरत पड़ी त्यार परीक्षकने पण ते पुस्तक अर्ध-मागधीना विद्यार्थाओ फर्याद करे छ के जैन क्याथी मेळवबुं तेनी चिंता थई पड़ मारी पासे पुस्तक प्रकाशको पुस्तको शिलीकमां होवा छतां तेनी मांगणी करवामां आवी हती. आवी रीते अध्याएतेमने वेचातां आपतां नथी. हुं धारूं छु के जे क - कोने पेपरो काढवा माटे पण ज्यारे पुस्तको :मळत लोको अर्धमागधी भाषाने युनिवर्सिटीमा दाखल नथी तो पछी वांचवा के सीखववा माटे तो क्या कराववा माटे उत्सुक हता तेमणे अधिक सुंदर थी ज मळे ? वर्तन राखवू जोईए. ____आ तो उदाहरणरूपे एक बे दाखला नोंध्या-छे. पी. डी. गणे. आवी जातना तो अनेक उदाहरणो मास, अनुभवआवीज रीते केटलाए विद्यार्थिओनी पण सूचना वामा आत्या .वामां आव्या छे अने आवे छे. जे लोको बिचास आव्या करे छे. अने केटलाक तो युनिवर्सिटीना रजीष्ट्रा- ध " धर्मप्रेमथी भोळाभावे . हजारो-लाखो रूपिया रने फर्याद पण करी चक्या छेके.जे पातको विद्या- पुस्तकोद्धारना नामे आपता रहे छे, तेमनो आत्मा थिओने अभ्यास अर्थे मळी शकत नथी तेवां जो आ सत्य हकीकत समजवा. जेटलो ज्ञानवान् पुस्तको युनिवर्सिटी शुं समजीने कोर्समां दाखल होय तो तेमना मनने केवु लागी आवे । आवां ज करे छ ? इत्यादि. कारणोथी मारूं ए कहेवु थाय छे :के. वर्तमानमा जे - मारा एक विद्वान् मित्र, मो. राजवाडे ( बरोडा पद्धतिए पुस्तक प्रकाशन प्रवृत्ति चाले छे ते समकॉलेजना पाली भाषाना अध्यापक ) जैन आग- यनी आवश्यकतानी दृष्टिए अनुपयोगी ज़छे मोनो अभ्यास करवा प्रबल उत्कंठा धरावे छे. जैन साहित्य माटे कई दिशामा अने कई पद्धतेओ आज बे वर्षथी मने वारंवार ते पस्तको मेळ. तिए कार्य करवानी हवे आवश्यकता छ, तेनु दिगछवी आपवानी सूचना कर्या करे छ, परंत साधओना र्शन आ अंकमा अन्यत्र प्रकट-थएला प्रो राजबात कबाटोमां बन्ध थएला ए पुस्तको शी रीते बहार डेना गुजराती लेखमां, अने लाहोरनी ओरिएन्टल आवी शके ? ए पुस्तको लेवा माटे तेओ जाते, कालेजना प्रो. श्रीबनारसी.. दास जैनना इंग्रेजी आगमोदय समितिनी ऑफिसमां-मुंबई अने सुरत लेखमां, उत्तम रीते कराववामां आव्यु छे. प्रो. राजफेरो खाई आव्या हता, परंतु जैनेतर होवाथी समि- वाडे पालीभाषाना अने बौद्ध धर्मना ऊडा. अभ्यासी तिना नोकरे तेमने ते पुस्तको आपवानी ना छे. तेओ जैन आगमोनो मार्मिक अभ्यास करी पाडी हती! बौद्ध अने जैन साहित्य, (पाली अने प्राकृत बालचालू वर्षमां, अहीं (पूना) ना एक बुद्धिशाली मय ) नी तुलनात्मक दृष्टिए विविधता भने विशि. Aho! Shrutgyanam Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक) संपादकीय विचार. ... टताओ तारवी कादवानी उत्कट इच्छा राखे छे थई प्रकाशित थवं जोईए. हालमा जे. अन्थो छपाय जैन साहित्य उपर तेमतुं घणुं प्रेम छे. ज्यारे अमारा छे ते शुद्धतानी दृष्टिए बहु ज असंतोष आपे तेवा आ वैमासिकनी छपाक्वानी: शुरुआतना तेमने छे. मूळ ग्रन्थने बनती रीते शुद्ध करवा तरफ बहु समाचार मळ्या त्यारे एक पत्र द्वारा तेओ पोतानी ज ओछी काळजी रखाय छे. शोधनारा के प्रकट सहानुभूति बतावतां मने लखे छे के- करनाराओने खरी. वस्तुस्थितिनुं भान होतु नथी . I am glad your quarterly is starting अने, तेथी केटलीक वखते तो तेमना हाथे एवी its life.so early. I shall certainly do all, I can to help it by contribution for I love the Jainagama and am anxi. ous that its Knowledge should spread in our country... आजे तो एटलं ज जणावीने विरामीए छीए के __ अर्थात्-आपना त्रैमासिकने बाटलं वहेलं आपणा उत्साही पुस्तक संशोधक-प्रकाशकोए पोतार्नु जीवन प्रारंभ करतुं जाणी मने घणो आनंद हवे ए विषय जरा सारं ज्ञान मेळवी चाल पद्धश्राय छे. हुं तेने लेखो द्वारा जेटली मदत थई तिमा परिवर्तन करी समयानुसार सफळ प्रयत्न शकशे तेटली अवश्य करीश. कारण के हुँ जैन करवानी आवश्यकता छे. तेम करवाथी. ज द्रव्य भागमोने चाहुं छु, अने तेना ज्ञाननो आपणा आपनार अने परिश्रम करनार बन्नेनां प्रयत्नो देशमा प्रसार थाय तेम जोवा उत्सुक छ.' आ उप. सफळ थशे. रथी जणाशे के जैन साहित्य माटे तेमनी भावना केटली संदर छे. आवा रसिक अने जिज्ञासु विद्वानो मुंबई युनिवर्सिटीमां मागधी (माकृत) भाषा. माटे तो आपणने मान होवू जोईए अने पुस्तका- आजे केटलाए वर्षो थयां जैन कॉन्फरन्स अनें दिनी जे जे सहायताओ तेमने जोईती होय ते श्री मनसखलाल रवीभाई मेहता जेवा जैनसाहित्य उदारमने आपवी जोईए. आवी जातना योग्य रसिक गृहस्थोए मुंबई युनिवर्सिटीने, पोताना पठनविद्वानोना हाथमां जो पुस्तको जाय तो ज पुस्तक क्रममां जैन साहित्यनी मळ अने पवित्र भाषा जे प्रकाशको अने संशाधकोनो परिश्रम सफळ छ. साधारण रीते मागधी अथवा अर्धमागधी कहेवाय बाकी तो साधुओ - भले रेशमीरुमालोमा बांधी छे, तेने स्थान आपवा माटे अनेक वार विज्ञप्तिमी मुकी तेमने धूप आप्या करे.: उघेई अने कंसारीओ करी हती. परंतु, एक तो ते भाषान.साहित्य योग्य. शिवाय तेमनो रसास्वाद बीजा लई शके तेवी रीते तैयार थएलं न होवाथी, भने बीज सेना स्थिति आजे तो जणाती.नथी..... अभ्यासीओ निकळशे के नहीं तेनी खात्री न होवा _ कहेलानु तात्पर्यः एटलं जछे. के, एक तो थी, युनिवर्सिटीए ते बाबतमां कोई खास ध्यान पुस्तकप्रकाशकोए जरा पोतानी विचार संकुचित- आप्यु न हाँ. परंतु ज्यारे ६-७ वर्षे उपर बौद्ध ता दूर करी, योग्य विद्वानोना हाथमां आपणु साहित्यनी पवित्र भाषा पालीने युनिवर्सिटीए प्रोताना साहित्य जवा पामे तेवो खास प्रयत्न करवो जोईए. अभ्यासक्रममा दाखल करी.. अने- छेक हाइस्कूलो बीजु, हवे ए जुनी (निर्माल्य) पद्धतिने छोडी, सुधांमा तेनो अभ्यास चालवा मांडव्यो, त्यारे, प्राकृत नवीन पद्धतिए नवं साहित्य तैयार करावQ जोईए. भाषाना प्रेमिओए पोतानी प्रिय भाषाने: पुण-तेवी मने ए साहित्य योग्य विद्वानोना हाये संशोधित रीते अभ्यासक्रममा दाखल करवा माटे यनिवर्सिटीने Aho! Shrutgyanam Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . जैन साहित्य संशोधक. [ भाग १ विशेष आग्रह करवा मांज्यो. तेना परिणामे मा वर्षे, णेना ग्रंथो अभ्यासक्रममाटे नियत कर्या-छ:-... युनिवर्सिटीए मागधी (प्राकृत) भाषाने बीजी भाषा प्रथमवर्ष (श्रीवियसक्लास ). तरीके पोताना कोर्समा दाखल करी छे, ए. वात जाणी . १९२१ ते भाषाना उपासकोने आनंद थया विना नहीं रहे. १ हरिभद्रकृत-समराइञ्चकहा, प्रथम बे भव....." पाली भाषा जो के हाइस्कूलमाथी ज सीखवाय , २ पउमचरिय, विमलसूरिकृत, उद्देश १-१८.. परंतु मागधी (प्राकृत) भाषानुं शिक्षण कॉले. ३ प्राकृतमार्गोपदोशिका, पं. बेचस्दासकृत, जमा ज आपवामा आवशे अने ते पण मेट्रीकमां १९२२ बीजी भाषा तरीके जेणे संस्कृत लीधी हशे तेने ज. १ हरिभद्रकृत-समराइच्चकहा,भव ३-४. . (-पाली भाषाने पण हवेथी हाइस्कूलमांथी काढी २ पउमचरियं, विमलसूरिकृत, उद्देश १९-३७. नाखवानो ठराव थयो छे.) अमारा विचार प्रमाणे ३ प्राकृतमार्गोपदेशिका, पं. बेचरदासकृत. आ. नियम आवश्यक छ, कारण के प्राकृतनी मूळ द्वितीयवर्ष (इन्टर मीजिएट क्लास). प्रकृति संस्कृत छे, तेथी जो संस्कृत भाषा अवगत १९२१ न होय तो प्राकृत भाषानो एक तो अभ्यास पण बहु १ कर्पूरमंजरी, राजशेखरकृत. कठिन थई पडे तेम छ; अने बीजुं, तेना अभ्यासीने २ हेमचंद्रकृत प्राकृतव्याकरण ( अष्टमाध्याय) पोतानुं ज्ञान वधारवार्नु अन्य साधन न मळवाथी पाद १ थी ३... ते भाषा तेने अनुपयोगी अने कंटाळो भरेली थई पडे तेम छे. सीलोन विगेरे देशोमा संस्कृत सिवाय ज पाली सीखववामां आवे छे खरी; परंतु, ते भाषा १ वाक्पतिराजकृत, गउडवहो, गाथा ५१२.. नां साधनो प्राकतनी अपेक्षाए बह जं. विस्तत छे. २ रायपसनाय सुत्त... संस्कृत भाषानां पाणिनि भने हेमचन्द्रना व्याकरणो ३ हेमचंद्रकृत प्राकृत व्याकरण ( उपर प्रमाणे ) जेवां पालीभाषानां स्वतंत्र अने सर्वांगपूर्ण केटलाए ... बी. ए. क्लास. व्याकरणो बनेलां छे. कोषो पण अनेक छे. सिवाय, : १९२२.. नवीन पद्धतिए अनेक पाठमालाओ अने वाचनमा- १ आचारांग.सूत्र.... लाओ पण थएली छे. तेथी ते भाषा सीखनारने २ हेमचंद्रकृत संपूर्ण प्राकृत व्याकरण, कोई पण प्रकारनी अडचण पड़े तेम नथी. तेम ३ कुमारपालचरित ( प्राकृतव्याश्रय). ज पाली भाषानं साहित्य पण बहु ज विशात अने सुंदरे होवाथी तेना अभ्यासीने पोताना ज्ञान माटे, १ सूत्रकृताङ्ग सूत्र. . जोईए तेवा विचारो तेमांथी मळी आवे तेम छे... २ हेमचन्द्रकृत संपूर्ण प्राकृत व्याकरण. ... मागधी (प्राकृत) भाषाना अभ्यासीने माटे तेवी __३ कुमारपालचरित (प्राकृतव्याश्रय). कोई पण जातनी सगवड नथी. तेम ज. तेनु साहित्य पण बहु ज अल्प अने साधारण प्रतिनुं छे. तेथी, संस्कृत सिवाय, केवल प्राकृत भणनारने ते भाररूप रूप स्थळाभावने लीधे एम्. ए. क्लासनां पाठ्य पुस्तजथई पडे तेम छे. अस्तु. : कोनां नामो अहीं आपी शकता नथी. आवता वे वर्ष माटे, युनिवर्सिटीए नीचे प्रमा ' १९२२ Aho Shrutgyanam Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAINA SAHITYA SANSHODHAKA OR JAIN LITERARY RESEARCH ANA VOL. 1. ] April 1920. [ PART 1 vvvvvvvvvvvvvvvvvvwvww wwwwwwwwwwww یه بره سی به سورة مرة فيه وه به بیا نی مر تا به امروز یه مرد جوان به ماده ی به در نیو می بره ای به ته وه ه که می بینی های حمیده میة مجموعة فية بية بره که به بره بيامة نبيه يه و تیره ایی را ک THE UNDERCURRENTS OF JAINISM A REPLY TO CRITICISMS By Dr. S. K. BELVALKAR, M. A. PH, D., Professor of Sanskrit, Deccan College, Poona. My paper on the Undercurrents of Lord Mahavira is regarded as the Jainism contributed to the July 1917 last of the Tirthankaras, which means issue of the Indian Philosophical that the Jain religion was not founded Review has given rise to a good deal by him in the sense in which Lord of stir and opposition which has expres- Gautama founded Buddhism. And yet sed itself in critical notices published Mahavira must have played an importin several Magazines as also in private ant part in the history of Jainism: else and friendly letters. It has therefore we could not account for the great become necessary for me to re-state my reverence in which his name is univerposition, which seems to have been sally beld. A religion like Jainism with somewhat misunderstood. Another a history spreading over centuries cânpaper on the Post-Upanishadic Thought- not be supposed to have remained ferment which I read some time ago absolutely impervious to its changing before the Poona Literary Club forms and chequered environment. No relithe needed preliminary to the paper on gion-neither Christianity nor BrahmanJainism; and a critic of mine who was ism-has remained ever the same, inclined to condemn my paper on Jain whatever the strictly orthodox view ism had the goodness to confess that might choose to maintain. The first ques the other paper has been to him an tion then is to determine the precise"eye-opener.." In what follows I am service and contribution of Mahavira to attempting to re-state my position in Jainism. This contribution of course regard to Jainism, which aspires to be must be important and sufficiently disstrictly impartial and consistent with tinctive." ** the requirments of a genetic or histori- Lord Mahavira was an elder contemcal study of philosophy. porary of the Buddha and their tial and consistures to be must be.im This contribution of avira to Aho I Shrutgyanam Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAINA SAHITYA SANSHODHAKA. i Vol. 1 as very suggestive to us the view of iya has thus preserved sphere of activity was also largely Buddha who had no metaphysical creed identical. Both probably spoke the same to plead could afford to maintain a language, had to deal with the same judicious silence when pressed men and same problems, and though to answer questions' that it were vain their conclusions might be conceivably and bootless to inquire after.' But how different their starting point was also about a system like Jainism which the same. The statements and references had to accept the Jiva-Ajiva doctrine in their extant Scriptures tell the same as a part of the inherited tradition ! story. While a passage from the Digha And it is just here that we must imagine Nikaya speaks of 62 current philosophi- Mahavira to have played his great role. cal systems another Jain Sutta speaks of Jacobi has said in one place:-“ The 363- such systems, and persons like similarity between some of these hereMakkbáli Gogala, or Sanjaya Belatthi-tical doctrines on the one hand and putta cut a somewhat similar figure in Jain and Buddhistic ideas on the other the estimation of both these religious is very suggestive and favours the teachers. The Nikaya has thus preserved assumption that the Buddha as well as Mahavira owed some of his concep “ If you ask me whether there is ano- tions to these very heretics and formuther world--well, if I thought there "lated others under the influence of the were. I would say so. But I don't say Bo. controversies which were continually And I don't think it is thus or thus. -going on with them. Thus, I think, And I don't deny it. And I don't say that in opposition to the agnosticism of that there neither is, nor is not, ano- Sanjaya, Mahavira has established the ther world. And if you ask me Syadvada; and we can also trace the about the beings produced by chance; influence of agnosticim in the Buddhisor whether there is any fruit, anytic doctrine about Nirvana." result, of good or bad actions, or What Lord Mahavira probably whether a man who bas won the actually accomplished was a judicious truth continues or not after death-to tempering of the pronounced agnostieach or any of these questions do I cismof Sanjaya by lending to it an appagive the same reply". rent positive aspect. While Sanjaya, says i.The Jain Satta regarde this view as “I cannot say if it is and I cannot say a variety of the as many as 67 kinds of if it is not.” Mahavira says “I can say Agnosticism current at the time, and it that the thing in a sense is and in a is formulated aga far afg' sense is not" The difference between Paal, w zaffa ga 19 #1, aire these positions is rather formal, but it was perhaps deemed enough to satisfy ataya No. the subtle and high-strung logical acu** When an extremely subtle and al- men of the day: in any case Mabayira most unimpeachable dialectic of which was able to harmonise with this temthe above may serve as a specimen pered agnosticism his traditional Jivaseemed to throw all established theo- Ajiva metaphysics and so present a ries and traditions into the melting bold front to the attack which gave a pot, it became imperative upon all who death-blow to many an established claimed to teach an old and positive dogma. Mahavira had in his own doctrine to defend their position. The days to contend against many heretioal Aho I Shrutgyanam Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PART 1] THE UNDERCURRENTS OF JAINISM. philosophers, and it is perhaps open to accurate and can only have sprung question whether in addition to the from an actual first-hand acquaintance combative part he was able also to with that Canon. In any case that is the carry out a large constructive program- oldest account of Jainism in non-Jain me especially in the realm of meta- texts that is to us available; and physics. It was already enough achie. (the theory of a wilful and malicious vement for the Syadvada to have misrepresentation apart ) there is no turned the tables against the free-think- reason why we should not regard it as ers and to have restored to pious men not untruly representing a tendency the peace of mind that was so violently in Jainism which was its weakest and disturbed by the thought-ferment of the most vulnerable spot. In its later the period: the bringing out of the presentation of course Syadvada be: implicit positive assumptions of the comes all that my critics claim for it; Syadvada by the Utpada-Vyaya- nay more: it becomes almost a platitude Dhrauvya doctrine ( which so closely which no body would care to seriously resembles the Samkhya view of reality) call into question; although just exactly is perhaps the work of the disciples why it should have been wedded to and commentators. [ It was under this the rather simple Jiva-Ajiva doctrine assumption that my original paper was and not with one subtler and more written; and although possibly the worthy of it needs explanation, paper may be admitted to contain some If all this is acceptable, there is no over-statements, the general position reason why the historical development can be overthrown only if traces of the of Jainism which I have presented and Utpada-Vyaya-Dhrauvya doctrine can which sets forth the great reforming be found in the teachings of Mahavira and reconstructing activily of the last himself, or if the Syadvada can be Jain Tirthankara in its truest light, not proved to be earlier than Mahavira. ] dissociating it from its surroundings, Sankaracharya was a Bhashyakara should not also be regarded as an earnest and the account he has to give of effort to understand and not a purely Jainism represents merely an expanded ignorant and top-lofty essay to vilify form of the view of Jainism which is this great religion of India. as old as Badarayana the author of the Vedanta-sutras. The sutra- H a ata *** In this reply I have not thought (II. ii. 33 ) has been interpreted by all it necessary to notice all the points the Bhashyakaras in the same manner, dealt with in the several criticisms. I and its very wording suggests that the am at present trying to study Jainism view here taken of Jainism is an an- in the original in nore systematic cient view which cannot havo been fashion, and if I discover that I have entirely a deliberate misrepresentation. been instrumental in spreading incorBadarayana may have perhaps failed rect notions about a religion which I to distinguish between the position of respect, I shall certainly take the first Sanjaya Bellatthiputta and that assum. opportunity to admit iny mistakes. ed by Mahavira, though it must be There is nothing wrong in being wrong. admitted that as far as Buddhism is In return I wish my critics would give concerned his acoount is surprisingly me credit for honest intentions, ot formats Aho ! Shrutgyanam Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAINA SAHITYA SANSHODHAKA. [ Vol. 1 THE IMMEDIATE TASK BEFORE US. BY BENARSI DASS JAIN, M. A. PROFESSOR ORIENTAL COLLEGE, LAHORE. od Oriental Resear they give evidence to that is to say, It is a matter of great joy to learn understanding of the ancient History that we, the Jains, who had practically of India. ignored the morden method of Histori- Prof. H. Jacobi writes, " The records cal Research, have after all realised its of the Buddhists and Jains about the value and are now prepared to apply it philosophical ideas current at the time of to the probleins connected with the his- the Buddha and Mahavira,meagre though tory of our religion. Fortunately, the they be, are of the greatest importance European Scholars have already made to the historian of that epoch." a start in this direction, the results of Prof. Rhys Davids remarks, “ But which are scattered in various books they (i. e. Jain records ) are none the and articles devoted to Oriental Resear less historically important, because ch, not an inconsiderable number of they give evidence of a stage less which are written. in languages other cultured, more animistic, that is to say, than English, viz, German, Italian and earlier. And incidentally they undoubt. French, Still there is much left for usedly will be found as the portions to do. accessible already show, to contain a I think it will not be out of place large number of inportant references here to point out what work the world to the ancient geography, the political urgently demands of us. This work divisions, the social and economic condivides itself into two classes--archæo- ditions of India at a period hitherto logical and Scriptural.. The nature very imperfectly understood." and scope of the former class of work Prof. V. A. Smith says, "The sacred have been very ably and clearly set books of the Jain sect, which are still forth by the Late Prof. V. A. Smith in very imperfectly known, also contain his appeal read at the Literary Con numerous historical statements and serence of the Jains " held at Ajmer in allusions of considerable value," 3 1914. In support of the late professor's The authenticity of our scripture has appeal I may state that, according to been established by Prof. G. Buhler. our Doctrine, the restoration of an old Some thirty years ago, a large number, temple, image or manuscript brings a of inscriptions on the pedestals of greater reward than the production of Jain statues were discovered at Maa new one. This belief inculcates Arch: thura. Most of them are dated from the æological Research as a religious duty upon us. 1 Sacred Bools of the East, Vol. XLV The second class of work which P. XXVII. mainly deals with Literature has 2. Buddhist India 1903 p. 163. many lines. Before proceeding to 3. Early History of India 1914 p. 10. them, I shall show how impor. 4. Vienna Oriental Journal Vols I-IV tant our literature is for a proper Epigraphia Indica Vols 1-11. uny Aho I Shrutgyanam Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PART 1] year 5 to 98 of the era of the Indo-Scy thian kings Kaniska, Huviska and Vasudeva, and are hence generally assigned to the first and second centuries A. D. In a number of them, the dedicators of the statues give not only their own names, but also those of the religious teachers to whose communities they belonged Further they give these teachers their official titles, still used, among the Jains: Vacaka teacher and Ganin head of a school. Lastly they specify the names of the schools( Gana), the subdivisions ( Kula ) and branches Sakha) to which the teachers belonged. Exactly the same division into Gana, Kula and Sakha is found in the Kalpa Sutra. It is of the highest importance, that in spite of the mutila tion and faulty reproduction of the inscriptions, nine of the names which appear in the Kalpasutra are recogni sable in them. ⚫ THE IMMEDIATE TASK BEFORE US. This agreement of the inscriptions with the Kalpasutra proves "that the tradition of the Svetambaras really contains ancient historic elements, and by no means deserves to be looked upon with distrust. " & Now that we are convinced of the importance and authenticity of our lite rature we should get some idea of its extent. An idea of the bulk of the extant literature can well be formed from the various catalogues of Sanskrit and Prakrit Mss. published by the Government. The most important ones Peterson's Bhandarkar's are Buhler's reports in the search of Sans krit Mss 27 35 ance, in About our literary culture, Prof. Buhler remarks, "They (the Jains) did not rest content with explaining their own teaching: they turned also to secular sciences of the Brahmans. They have accomplished so much of importgrammer, in astronomy, as well as in some branches of letters, that they have won respect even from their enemies, and some of their works are still of importance to European Science. In Southern India, where they worked among the Dravidian tribes, they also advanced the development of these languages. The Kanarese literary rest on the foundations laid by the language and the Tamil and Telugu Jaina monks. This activity led them, indeed, far from their proper goal, but it created for them an important position in the history of literature and cul ture. "7 39 >> 5. Buhler's Indian Sect of the Jainas pp. 42, 43. 6.Buhler's Indian Sect of the Jainas p.44. 5 especially the one for the years 1883-84 Weber's Catalogue of Sanskrit and Prakrit Mss in the Royal Library at Berlin (three parts, 1886, 1888, 1892). From a perusal of these catalogues it will be clear that our extant Literature fully represents all branches of learning. Now I come to the subject under libraries of the Panjab have not as yet consideration, The Bhandars or Jain been catalogued or examined by any one. I think I am not wrong in estimating the number of Mss. in these Bhandars to be about ten thousand. The following is a list of the chief Bhandars: Delhi, Ambala city, Rohtak, Hissar, Patiala, Samana, Malerkotla, Ludhiana, Zira, Jallandhar, Hushiarpur, Jandiala, 7.Buhler's Indian Sect of the Jainas p.22. Aho! Shrutgyanam Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAINA SAHITYA SANSHODHAKA [ VAL. 1 works will to point to a syet possible for Patti, Amritsar, Vairowal, Gujranwala & But it is not yet possible for any scholar and Narowal. to point to a shelf or shelves in his librI am sure that several rare works will ary and sav. "There is the Jaina Canon" come to light if these Bhandars are care and so many books and essays have a fully examined. Hence, the earliest tentative character through the impossiopportunity should be availed to prepare bility of examining the whole collecta catalogue of their contents. Most of the ion. Would it not be possible and a great Bhandars are the property of the Sam- help to future studies, if the whole (I do not gha or tbe Jain community at large, and mean, of course, with all the commentathe Jain Conference, therefore, can lay a ries) could be made available in such a claim to examine them. Moreover, in- preliminery but complete condition." 13 dividual Sadhus and Pujas have Prof. A. C. Woolner remarks, " Jain their own Mss. which also should be literature is neither so famous, nor so catalogued as far as practicable. widely studied as the Pali Buddhist The want for critically edited Jain literature. Much of it is still in manutexts has been repeatedly brought to script or in uncritical editions. Much of notice. Prof. Rhys Davids wrote, “The it again is difficult without ( and even Jain records are unfortunately as yet with ) a commentary. "13 known only in fragments. It is the No doubt considerable progress has greatest desideratum for the history of been made in India in the publication of this period that they should be made the sacred texts, but a good deal yet reaccessible iu full, ” 10 mains. A complete set of the SvetamLater on he wrote, “ The Jains them- bara Canon was published about forty selves have now printed in Bombay a years ago by Rai Dhanpat Singh Bahadur complete edition of their sacred books. of Baluchar ( Murshidabad ). This set But the critical value of this edition, provided, as it is, with the usual Sansand of other editions of separate texts krit commentary and the Gujrati paraprinted elsewhere in India, leaves much phrase ( Tabba ) " is worthless as an to be desired.” edition, being inade with no regard whatDr. F. W. Thomas writes, “ Most if soever to textual or grammatical correctnot all, of the Angas have, indeed, been ness both in its Sanskrit and Prakrit published in India, and some in Europe. portions. Still it has its uses for the pur8. The Panjab University Library has poses of collation." 1. Most of the volua Ms. copy of a catalogue of Mss. in the 17 mes of this set are out of stock and canBhandar attached to the Jain temple e not be had at any price. at Gujranwala. I have not been able to Another attempt to bring out an edifind out who prepared it. Presumably it the it tion of the Svetambara Canon is being was prepared by PT. Kashi Nath made by the trustees of the Devchand Kunte who examined some of the Sans am Lalbhai Pustakoddhar Fund, Bombay. krit libraries of the Panjab in the n the This edition, though decidedly superior eighties. 12. Proceeding of a literary Confere9. Several centuries preceeding the nce of the Jains held at Ajmer 1914, Christian era. last page. 10. Buddhist India p. 163. 13. Introduction to Prakrit p. 72. 11. Encyclopaedia Britannica, Ele 1 4. Hoernle's Uvasagadasao, Introdla venth Edition, Sub voce. Jain.' ction p. XI. Aho! Shrutgyanam Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Part 1] THE IMMEDIATE TASK BEFORE US. to the Baluchar edition, yet falls short justified the undertaking of such a of many conveniences which a good edi- work. 15 So far as I can say on the tion should provide to its readers e.g. authority of price-lists of criental books Introduction, Index, Notes, Variae printed in Europe, Dr. Suali's diction Lectiones etc. Copies of this edition ary never appeared. also are very difficult to have as only a Various attempts have been and are limited number of copies is printed. being made in India for a Prakrit Similar activities have been at work Dictionary. I have seen the first four in the publication of Digambar texts. volumes of the blvdhana Rajendra Stray texts have appeared in Europe prepared at Ratlam. It does not seem to most of which are printed in Roman have proved useful in proportion to the characters and not therefore, suitable for amount of money and labour spent on it. Indians. Under the management of Mr. Kesari Under these circumstances, it is evi- Chand Bhandari of Indore, the S. S. dent that we should lose no time in Jain Conference is contemplating to removing this long-felt want that has bring out a Jain Prakrit Dictionary. only partially been fulfilled. The work of indexing words from Sutras In the course of a speech delivered at has fairly advanced. How far this dictiothe S. S. Jain Conference in 1917, Princi- nary proves useful will be seen when it pal A. C. Woolner of the Oriental College is out. Sometime ago I read an advertiseLahor remarked that the fact why ment from Pt. Hargovind Das of CalEuropean Scholars had done compara- cutta about his proposed Prakrit Dictitively less work in Jainism was due to onary. But I do not know how far his sence of graded readers, grammars work has progressed. These individual and dictionaries of Jain Prakrits. The attempts on the part of the various sects want of such bocks has also been felt in show that the present circumstances are India. One or two readers were published quite favourable for undertaking a Prain Germany and Italy, but they were of krit Dictionary. no use to us. Now the compilation of a dictionary So far as I know, there is not a single is a huge task that cannot be successgrammar that deals exclusively with our fully done by a single man. It requires sacred languages. Hema Candra's Pra a large staff of workers with a sufficient krit grammar was not written with any financia financial support. It is, therefore, extreexpress object to help in the study of Jain mely desirable that all those who have literature. Dr. R. Pischel's Gramma an inclination to undertake a Prakrit tik der Prakrit-Sprachen in German Dictionary should unite to make a com Dictio is an encyclopaedia of Prakrits and is kind bined effort. not meant for beginners. A good and up-to-date Bibliography It is, therefore, the proper time that a 20 fr forms an indispensable book in a wellgraded series of Jain Readers and Gram equipped library and a very valuable mars be brought out. companion to a scholar. In 1906 Dr. In 1912 Dr. Suali of Italy announced Guerinot of France published his "Essai that he had collected materials for the compilation of a Prakrit Dictionary, and 15 Journal of the German Oriental proved that the circumstances then fully Society ( Z. D. M. G.) 1912 tively less of graded readers; irits. The attemihat the presented is not with out a large Aho! Shrutgyanam Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAINA SAHITYA SANSHODHAKA [ VAL. 1. de Bibliographie Jaina" in Freuch to tions on their pedestals which show which a supplement entitled “Notes de that Jainism was prevalent in the Bibliographie Jaina " appeared in the Kangra valley a thousand years ago. 6 Journal Asiatique for July-August 1909. The latter statement is fully corroborated Now that full eleven years have passed by mention of Kangra Jain temples in since the supplement was added, Dr. Vijnapti edited by Muni Jina Vijaya Guerinot's work can hardly be called in his faşi-i Taru. up-to-date. This short-coming together It goes without saying that a book on with the fact that the work is written in the history of Jainism in the Panjab Frenob makes it quite necessary that a will be extremely valuable and interestcomplete Bibliography should be under-ing as well. For the writing of such a taken in India. book local tradition will be of great The last work tliat seems to me im- value. Hence it is advisable that an portant and urgent is the collection of early step should be taken to collect materials for a history of Jainism in the local tradition which, if now neglected Panjab. That Jainism existed in this will soon die out for ever. province as early as the seventh century The above is only a brief resume of A. D. is proved by Hiuen Tsiang's des- what should receive an early attention cription of a Jain temple near Simha of our Research Society. There are how pura ( in the Salt Range between the ever numerous minor lines which indi. rivers Indus and Jehlum ). The ruins of vidual workers will find for themselves. this temple were discovered by Sir A. - 18 Epigraphia Indica Vol. I p. 119. Stein in 1890.97 19 I think much matter will be forthSir Alexander Cunningham found at coming if the Research Society, or still Kangra two Jain statues with inscrip. " better, if the Sectarian Conferences issue 16 Cunningham's Archaeological Sur- a circular letter to their various Sabhas vey Report, Vol, V p. 192. in the Panjab mentioning in details the 17 Vienna Oriental Journal, Vol. IV points about which information is p. 80. sought. Aho! Shrutgyanam Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन-हितैषी। यह जबलपुरके हिन्दसाहित्यसम्मेलनमें पढे जाने के लिए लिखा गया था । बडी गहरी खोज और हिन्दीका सुप्रसिद्ध मासिक पत्र ! इसमै दिग- पारश्रमसे इसकी रचना हुई है। हिन्दीका प्रारंभ म्बर और श्वेताम्बर दोनों संप्रदायोंके विद्वानोंके कब हुआ, उसकी प्रारंभिक अवस्था कैसी थी, लेख रहा करते हैं । ऐतिहासिक लेखोंके लिए यह और फिर अब तक उसमें किस क्रमसे परिवर्तन खास तौरसे प्रसिद्ध है। अब तक इस में अनेक होते रहे हैं, इन बातोंको जानने के लिए इसे अवश्य महत्त्वके लेख निकल चुके हैं। जैनधर्मपर तुलना- पढ़ना चाहिए। इसमें बहुतसो बातें ऐसी लिखी त्मक दृष्टिसे लिखे हुए लेख भी इसमें रहते हैं और गई हैं; जो बिलकुल ही अश्रुतपूर्व हैं । मूल्य छह धे बडी ही निष्पक्षता और उदारतासे लिखे जाते आने । दिगम्बर और श्वेताम्बर दोनों सम्प्रदायोंके है। यह सब संप्रदायोको समष्टिसे देखता है। जैनविद्वानों और उनके ग्रन्थों का परिचय सैकडो जैनग्रन्योंकी समालोचनायें भी इसमें रहती हैं। , प्रत्येक जैनीको इसका ग्रहक होना चाहिए । वार्षिक ' - ग्रन्थोंको पढकर दिया गया है। मूल्य दो रुपया । ग्राहक वर्षके प्रारंभ और मध्यसे नोट-दिगम्वर सम्प्रदायक ना छपे हुए . संस्कृत, बनाये जाते है । वर्ष दिवालीसे शुरू होता है। प्रारुत और हिन्दीक ग्रन्थ हमारे यहों मिलते हैं। सूचीपत्र मंगाकर देखिये। माणिकचन्द-दिगम्बर जैनग्रन्थमाला। इसमें दिगम्बर सम्प्रदायक संस्कृत और प्राकृत भारतके प्राचीन राजवंश। : भाषाके ग्रन्थ प्रकाशित होते हैं और सब ग्रन्थ सिर्फ हिन्दी में इतिहासका अपूर्व ग्रन्थ । इसमें प्राचीन लागतके मूल्यपर बेचे जाते हैं । स्वर्गीय दानवीर सेठ भारतके क्षत्रपुवंश, हैहयवंश, परमारवंश, पालवंश, माणिकचन्द हीराचन्द जे. पी. के स्मारकमें यह चौहानवंश और सेनवंशके तथा उनके शाखावं. निकलती है। अब तक इसमें नीचे लिख १५ ग्रन्थ शोके राजाओंका श्रृंखलाबद्ध इतिहास लिखा गया निकल चके हैं। प्रत्येक लायब्रेरीमें इनका एक एक है। सिक्को, शिलालेखो, ताम्रपत्रों, दानपत्रों, सेट मँगाकर रखना चाहिए। ग्रन्थप्रशस्तियों, पुराणों, विदेशी यात्रियोंके लखो १ लघीयस्त्रयादिसंग्रह, भट्टाकलंककृत मू०।- और दूसरे अनेक साधनाले बडे परिश्रमके साथ २ सागारधर्मामृत सटीक, पं० आशाधरकृत में इसका संग्रह किया गया है। प्रत्येक बात प्रमाणस हित लिखी गई है। ऐसी पुस्तकों के लिखने में कि३ विक्रान्तकौरवीय नाटक, हस्तिमल्लकृत । तना परिश्रम पडता है और कितना समय लग: ४ पार्श्वनाथचरित, वादिराजकृत ता है, इस बातका अनुभव वे ही लोग कर सकते ६ मैथिली कल्याण नाटक, हस्तिमल्लकृत । है जो प्राचीन बातोकी खोज किया करते हैं। जोधपुर-म्यूजियमके अध्यक्ष श्रीयुत पं० विश्वेश्वर६ आराधनासार सटीक, देवसेनकृत नाथ रेऊ साहित्याचार्य इसके लेखक हैं। पहला ७ जिनदत्तचरित्र, गुणभद्रकृत खण्ड लगभग तयार है। मूल्य ३ रु.। आगेके ८ प्रद्युम्नचरित्र, महासेनकृत खण्डोम गुप्तवंश, राष्ट्रकूट [राठौर वंश, आन्ध्रवंश आदिके इतिहास रहेंगे और वे क्रमशः छपते रहेंगे। ९ चारित्रसार, चामुण्डरायकृत इसमें अनेक जैन विद्वानों आचार्यों और जै१० प्रमाण-निर्णय, विद्यानन्दकृत न शिलालखाका वर्णन आया है, जो जैन इतिहास ११ आचारसार, वीरनन्दिकृत प्रेमियोके लिए बहुत उपयोगी है। प्रत्येक लायब्रेरी १२ त्रिलोकसार सटीक, नेमिचन्द्रकृत । और पुस्तकालयमै इनको एक एक प्रति रहनी चाहिए। इस देशकी किसी भी भाषामें प्राचीन १३ तत्त्वानुशासनादिसंग्रह, ........... राजवंशोंका इतिहास नहीं है। १४ अनगारधर्मामृत सटीक, आशाधारकृत ३ । नोट-हिन्दी के उच्चश्रेणी के पचासों अन्य हमारे द्वारा १५ युक्त्यनुशासन सटीक मूल समन्तभद्र प्रकाशित हुए हैं और दूसरोंके छ राये हुए अन्य भी हमारे टीका विद्यानन्दकृत १ यह विक्री के लिए तैयार रहते हैं । सूर्चामत्र मंगाकर देखिए हिन्दी-जैन साहित्यका इतिहास। हमारा पत्ताइसे जैनहित और हिन्दीग्रन्यरत्नाकर-सौरी- मेनेजर, जैन प्रन्थ रत्नाकर कार्यालय जके सम्पादक श्रीयुत नाथूराम प्रेमीने लिखा है। हीराबाग, पो. गिरगांव, बम्बई Aho I Shrutgyanam Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B - - -W-sie- ske - - - Bibliotbefriditx. THE BOOKS OF JAINA PHILOSOPHY, Rs. ill. Dravya-Sarrgraba, edited by Sarat Chandia Ghorbal, v. A., B. L. 5 'The Key of Knowledge, by C. R. Jain, Parat-law (Second Ed.) 10 0 The Practical Fath, by C. R. Jain, Bar-at-law ... 2 0 0 The Science of Thought, ly C. R. Jain, Par-at-law ... 080 The Parmnina Prakasa, cdited by R. D. Jain, B. A. ... 2 00 The Jaina Law, by Justice J. L. Jaini, M. A., Bar-at-law ... 1 4 0 Outlines of Jainisin, by Justice J.L. Jaini, M.A., Bar-at-law (Cambridge) . . .. ... ... .. ... 3 4 0 Nayakarnila, by M. D. Desui, B. A. LL. B. ... ... 080 Nyayavatara, by Dr. S. C. Vidyathusada, M. A., PH.D. ... 0.80 Husn-i-Ayral, by Jincshwar Daes, Jair (In Urdu) ... ... 1 8.0 The Jaina Gem Dictionary, by Justice J.L. Jaini, M.A.. ... 1 0.0 Dictionary of Jaina Biography, Part I-A, by U.S. Tank,1,A.LL.3.1 0 0 Ratna-Karanda Sravakachara, cditedly C. R. Jain, Bar-at-law 012 0 An insight into Jainisin, by R.D. Jain, F. A. (Second Edition) 0 40. Jainism, lay H. Warren ( Second Editicn Revised) ... .... 1 00 Jainism not Atheism and the Six Dravyas of Jaina Philosophy, by H. Warren ... Pure Thoughts, by Ajita Prasad, m. A., LL. B. (Second Edition)... 09 0 What is Jainism, hy C, R. Jain, Bar-at-law A Feep behind the veil of Kaina, by C. R. Jain, Bar-at-law ... 020 I WILL BE READY SHORTLY Panchasiikaya Samayaser of Sri Kundakund Tattvarthadhigama Sutra of Sri Umasvami Purushartha Siddhyupaya of Sri Amrit Chandra Publisher: KUMAR DEVENDRA PRASAD Proprietor- THE CENTRAL JAINA PUBLISHING HOUSE, ARRAH, (INDIA). *-** -*-*-* - -X Publisher-Ambalal Chaturbhai Shah, B. A.,-Jain Sahitya Sanshodhaka Samaja, Fergusson College Road, Poona City Printer-Lasman Bhaurao Kokate " Hanuman Press "Sadashiv, 925 Foona City, Aho! Shrutgyanam Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ का संरक्षक-श्रीयुत हरगोविंददास रामजी शाह-मुंबई SP %Dमला ॥ अहम् ॥ ॥ णमो त्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स ।।.. भाग १] जैन [अंक २ साहित्य संशोधक . जैन इतिहास, साहित्य, तत्त्वज्ञान आदि विषयक विविध निबन्ध-संग्रह । - संपादक मुनिराज श्रीजिनविजयजी । प्रकाशक जैन साहित्य संशोधक समाज। ठि० भारत जैन विद्यालय, फर्गुसन कालेज रोड, पूना सिटी । वार्षिक मूल्य ५ रु०] ॐ [प्रतिअंक मूल्य २।। रु० Aho! Shrutgyanam Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विषय-सूचि। अवश्य पढिए - जैन साहित्य संशोधक समाजकी तरफसे शीघ्र ( हिन्दी लेख विभाग) ही एक जैन प्राकृत संस्कृत ग्रन्थमाला निकलने. ६ जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवनन्दी। वाली है जिसमें जैन साहित्यके उत्तमोत्तम, प्राची लेखक-श्रीयत पं. नाथरामजी प्रेमी. संपा- न और अलभ्य दुलभ्य ग्रन्थ प्रकट किये जायंगे । दक-जैनहितैषी ... .... .... ६-८७. 29 इन ग्रन्थों में जैन आगम, सत्र, नियुक्ति, चर्णि, भाष्य, वृत्ति, न्याय, व्याकरण, काव्य, कोष, साहित्य, अ. २ गन्धहस्ति महाभाष्यको खोज-ले० श्रीयत , यत लंकार, चरित्र. पुराण, प्रबन्ध इत्यादि सब प्रकारबाबू जुगल किशोरजी मुख्तार ... ८८-९५ के ग्रंथ रहगे। ये सब ग्रन्थ नई पद्धतिसे, जैन और 3 तीर्थयात्राके लिये निकलनेवाले संघोका वर्णन अजैन विद्वानों द्वारा संपादित हो कर लगे। __(सम्पादकीय) ... ... ... ९६-१०७ जैन साहित्यके देखने की अभिरुचि लोकोंमें दिन ४ जेसलमेरके पटवोंके संघका वर्णन पर दिन बढती जा रही है परंतु एक तो अभी तक (सम्पादकीय) ... .... .... १०७-२१२ उत्तम प्रकारसे जैन ग्रन्थ छपे ही नहीं है और जो ५ शोकसमाचार. जैसे वेसे छपे हैं उनकी प्राप्ति भी सब साधारणके (१) डॉ० सतीशचन्द्र विद्याभूषण .... ११३ लिये दुःसाध्य ही नहीं परंत असाध्य हो रही है। (२) प्रो. सी. वी. राजवाडे ... ... ११४ इस लिये अनेक विद्वानों के आग्रहसे इस संस्थाने (३) लो• बाल गंगाधर तिलक .... ११५ यह काम करनेका विचार किया है। ६ चित्र परिचय ... ... ... ... ११८ जो सजन इस ग्रन्थमालेके स्थायी ग्राहक बन ' ना चाहेंगे उन्हें सब ग्रन्थ पौनीकिंमतसे याने मू( गुजराती लेख विभाग) ल्यमें दिये जायंगे । स्थायो ग्राहक बननेके लिये १ १ सोमप्रभाचार्य विरचित कमारपाल प्रतिबोध. रूपया प्रथम प्रवेश फांके लिये भेजना चाहिए। ( सम्पादकीय) ... .... ... ५५-६८ - ग्रंथ ज्यों ज्यों छपते जायंगे त्यो त्यों वी. पी. करके " भेजे जायंगे। २ डॉ० हर्मन जेकोबीनी जैनसूत्रोनी प्रस्तावना अनुवादक-शाह अम्बालाल चतुरभाई, कागज, साईज, छपाई, सफाई इत्यादि सब बी. ए. (जैन सा. सं. कार्यालय तरफथी) ६९ काम उत्तम प्रकारका होगा । विशेष हाल जाननेक लिये जबापी पत्रद्वारा पूछिए । ३ साहित्य-समालोचन . (१) धनपालकृत भविष्यदत्तकथा ... ९७ पत्रव्यवहार करनेका पता(२) सूरीश्वर अने सम्राट् ... ... ९८ (३) तत्त्वार्थपरिशिष्टन भाषान्तर ... १०० --मुंबई युनिवर्सिटीमा एम्. ए क्लासनो - जैन साहित्य संशोधक कार्यालय, अर्धमागधी कोर्स ... ... १०३ -पंजाव युनिवर्सिटीमां जैनसाहित्य १०४ ___C/o भारत-जैन विद्यालय, पूना-सीटी. बृहट्टिप्पनिका नाम प्राचीन जैनग्रन्थसूची। व्यवस्थापक, Aho ! Shrutgyanam Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आभार-प्रदर्शन, आ निबन्धसंग्रहात्मक पत्रनो प्रथम अंक गया ज्येष्ठ मासमां प्रकट थयो हतो ४महिना पछी आजे आ बीजो अंक वाचकोना हाथमा समपेचामां आवे छ. आ प्रयास फक्त आ संस्थाना स्थापक अने पत्रना सपादक मुनिश्रीना एक मात्र साहित्यप्रेय सतत अध्यवसायना फळ स्वरूपे ज छ. जैन समाजमां आवा प्रकारना उच्च कोटिना साहित्यने समजनार के तेमा रस लेनार गण्या गांठया पुरुषोज होवाथी, आ कार्यमा समाज तरफथी सहजे घणु मोटुं उत्तेजन मळी जशे एवी आशा थी तो, आ (कार्यनी) प्रारंभ करवामां आव्यो जन हतो. परंत, जे बेचार तेही लज्जनोप, आकार्यमाटे प्रारंभिक मदत आपवानुं विश्वस्त वचन पूज्य मुनिराज श्रीजिनविजयजीने आप्यु हा मनाज विश्वास उपर आधार राखान आनी शरुवात करवामा आवी हती. परंतु प्रथम। मुद्रणकाल दरम्यान ज ते स्नेही सज्जनो तरफथी सविशेष उदासीन वृत्तिनो अनुभव अने तेथी। मनिश्रीए आदिम तेज अंतिम पवा रूपमा गत अंकने प्रकट करावानी व्यवर ण, जैन साहित्यना सद्भाग्ये, तेज अरसामा, मुंबई निवासी उदारचित्त साहित्या श्रीहरगोविंददास रामजीप, अमुक वर्षो पर्यंत, निरपेक्षभावे आ कार्यमा सोह क सहायता आपवानी असाधारण इच्छा प्रकट करी, आ कार्यने व्यवथित व चालू राखवा माटे उक्त मुनिश्रीने सादर आग्रह को. ए भाईश्रीनी आवी अचिन्त्य सहायता-निरपेक्ष उदारताना योग्ये ज आजे आ बीजो अंक अमे वाचकोने अर्पण करीए छीए अने भविष्यमा पण हवे यथासमय करता रहीश. श्रीयुत भाई श्रीहरगोविंददासजी पोतानी आवी मोटी प्रशंसनीय उदारताना कारणे आ समाज अने पत्रना एक मोटा “संरक्षक" बन्या छ, एटलुंज नहीं, परंतु तेमनी आ उदारताए जैन साहित्यना अभ्यासी अने रसिक जनो उपर अनुपम उपकार को छे. अमे अमारी आ संस्था तरफथी तेमज जैन साहित्य संशोधकना सकल सुज्ञ वाचको तरफथी भाई श्री हरगोविंददास रामजीने ए बाबतमाटे अंतःकरण पूर्वक अनेकानेक धन्यवाद आपीए छीए अने तेमना हाथे आवां अनेकानेक सुकृत्यो थाओ एम सदा इच्छीए छीए. तथास्तु. वळी, जे जे सद्गृहस्थोए आ संस्थाना पेट्रन, वाईस पेट्रन, सहायक के लाईफ मेंबर विगेरे थई प्रस्तुत कार्यमा जे उदार आर्थिक सहायता आपी छे अथवा आप्या करे छ, तेमने। पण हार्दिक धन्यवाद आपवामां आवे छे अने आ नीचे तेमना शुभ नामो आदरपूर्वक प्रकट करवामां आवे छे. पेट्रन. श्रीयुत हीरालाल अमृतलाल शाह. बी. ए. मुंबई. वाईस पेट्रन. श्रीयुत केशवलाल प्रेमचंद मोदी. बी. ए. एल्. एल्. बी. वकील-अमदाबाद. Aho! Shrutgyanam Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सहायक. श्रीयुत मनसुखलाल रवजीभाई मेहता. मुंबई. शेठ कांतिलाल गगलभाई-हाथीभाई, पूना. शेठ केशवलाल मणीलाल शाह, पूना शेठ बाबलाल नानचंद भगवानदास झवेरी, पूना. लाईफर्मवर श्रीयुत बाबू राजकुमार सिंहजी बद्रीदासजी, कलकत्ता. श्रीयत बाब पूरण चंदजी नाहार, एम.ए. एल एल बा. कलकत्ता शेठ लालभाई कल्याणभाई झवेरी, वडोदरा (मुंबई). शेठ नरोत्तमदास भाणजी, शेठ दामोदरदास, त्रिभुवनदास भाणजी, मुंबई. शेठ त्रिभुवनदास भाणजी जैन कन्याशाला, भावनगर, शेठ केजीभाई माणेकचंद, मुंबई. शेर रणभाई मूळ जीभाई, मुंबई. बचंद देवचंद, मुंबई. तीचंद गिरधरलाल कापडिया बी. ए. एल एल. बी. सोलीसीटर, मुंबई. शरी चंदजी भंडारी, इंदौर तलाल पण्ड भगवानदास कं. मंबई. शाह चीलाल वीरचंद कृष्णाजी, पूना. शाह धनजीभाई वखतचंद साणंदवाळा, हाल घूना. शाह बाळभाई शामचंद, तळगाम (ढमढर). शाह चुनिलाल झवेरचंद, मुंबई शाह भोगीलाल चुनिलाल, सोलापूरबजार, पूना कैप. तथा दानवीर उदारात्मा कोट परमानंददास रतनजी निवासस्थान घाटकोपर संबई.) तरफथी मनिराज श्रीजिनविजयजी म. नी साहित्यसेवास्वरूप सत्प्रवृत्तिमा प्रारंभथीज जे उदार सहायता मळ्या करे छे, ते माटे, तेओ शेठश्रीतुं पण आ स्थळे अन्तःकरणपूवक अभिनन्दन करवामां आवे छे. आशा छे के आर्वाज रीत बीजा पण सद्गृहस्थो यथाशक्ति पोतानी उदारता बतावी जैन धर्मना आ गौरव प्रकाशक पुण्य कार्यमा सहायक थशे. एज विनंती. निवेदकजैन सा. सं. समाजना कार्यवाहको. व्यवस्थापकनं निवेदन:--प्रेस विगेरेनी हाडमारीओने लीधे वाचकोने जो नियमिता समय उपर जैन साहित्य संशोधक न मळे तो ते विषयमा धैर्य रखवानी जरूर छे. आजकाला छपामणीनुं काम केटलं बधं त्रासदायक थई पडयु छ, ते, जेने एबाबतनो थोडो घणो अनुभव थयो होय तेज समजी शके तेम छे. नियत समय उपर प्रकट करवानी बनती कोशीस अमारा तरफथी करवामां आवे छेज. किंबहुना? Aho! Shrutgyanam Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक Aho! Shrutgyanam पार्श्वनाथ जैन मंदिर, करहेडा, मेवाड। Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ अर्हम् ।। नमोऽस्तु श्रमणाय भगवते महावीराय । जैन सा हि त्य सं शो धक 'पुरिसा! सच्चमेव समभिजाणाहि । सञ्चस्साणाए उवहिए मेहावी मारं तरइ ।' 'जे एग जाणइ से सव्वं जाणइ; जे सव्वं जाणह से एग जाणइ ।' 'दिलं, सुयं, मयं, विण्णायं जं एत्थ परिकहिजइ ।' -निर्ग्रन्थप्रवचन-आचारांगघुत्र । भाग १] हिन्दी लेख विभाग [ अंक २ . जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवनन्दी । [ लेखक-श्रीयुत पं. नाथूरामजी प्रेमी, सम्पादक जैनहितैषी । ] जैनेन्द्र । थी और इसके सुबूतमें उन्होंने कल्पसूत्रकी समय सुन्दरकृत टीका, और लक्ष्मीवल्लभकृत उपदेशमा. इन्द्रश्चन्द्रः काशरुत्स्नापिशलीशाकटायनाः । लाकरणिकाका यह उल्लेख पेश किया था कि पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टौ च शाब्दिकाः ॥ जिनदेव महावीर जिस समय ८ वर्ष के थे उस __ -धातुपाठ । समय इन्द्रने उनसे शब्दलक्षणसंबंधी कुछ प्रश्न मुग्धबोधकर्ता पं० बोपदेवने उक्त श्लोकों , किये और उनके उत्तररूप यह व्याकरण बतलाया जिन आठ वैयाकरणों के नामोंका उल्लेख किया है. इ, गया, इसलिये इसका नाम जैनेन्द्र पड़ा।उनमें एक 'जैनेन्द्र' भी हैं । ये जैनेन्द्र अथवा जैनेंद्र यदिन्द्राय जिनेन्द्रेण कौमारोप निरूपितम् । व्याकरणके कर्त्ता कौन थे इस विषयमें इतिहासज्ञोंमें ऐन्द्र जैनेन्द्रमिति तत्पाहुः शब्दानुशासनम् ।। कुछ समय तक बड़ा विवाद चला था । डॉ० किल श्वताम्बरसम्प्रदायके और भी कई ग्रन्थों में इस हार्नने इसे जिनदेव अथवा भगवान् महावीरद्वारा इन्द्र के लिए कहा गया सिद्ध करनेका प्रयत्न किया इंडियन एण्टिक्वेरी जिल्द १०, पृ० २५। Aho! Shrutgyanam Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ प्रकारके उल्लख मिलते हैं । कल्पसूत्रकी विनयविजय 'ऐन्द्र' नामसे प्रकट किया । अर्थात् इन्द्रके लिये कृत सुबोधिकाटीकामें लिखा है:- जो व्याकरण कहा गया, उसका नाम 'ऐन्द्र'हुआ। __" [ शक्रः ] यत्र भगवान् तिष्ठति तत्र पण्डितगेहे समा- प्राचीन कालमें इन्द्रनामक आचार्यका बनाया ।। अगत्य च पण्डितयोग्य आसने भगवन्तं उपवेश्य हुआ एक संस्कृत व्याकरण था । इसका उल्लेख पण्डितमनोगतान् सन्देह न पप्रच्छ, श्रीवीरोऽपि बालोऽयं अनेक ग्रन्थोमें मिलता है। ऊपर दियहुए बोपदेव किं वक्ष्यतीत्युत्कर्णेषु सकललोधु सर्वाणि उत्तराणि ददो, के श्लोकमें भी उसका नाम दर्ज है । हरिवंश पुराणके ततो जैनेन्द्रव्याकरण' जज्ञे ! यतः कर्तीने देवनन्दिको ‘इन्द्रचंद्रार्कजैनेंद्रव्यापिण्यासक्को य तस्समक्खं भगवंतं आसणे निवेसित्ता । करणेक्षिणः' विशेषण दिया है। शब्दार्णवचंद्रिकाकी सद्दस्स लवखणं पुछे वागणं अवयवा इदं ॥” ताडपत्रवाली प्रतिमें, जो १३ वीं शताब्दिके लगभअर्थात् भगवानको मातापिताने पाठशालामें गकी लिखी हुई मालूम होती है, “इन्द्रश्चन्द्रः गुरुके पास पढने के लिए भेजा है, यह जानकर शकटतनयः " आदि श्लोकमें इन्द्र के व्याकरणका इन्द्र स्वर्गसे आया और पण्डितके घर, जहां भग- उल्लेख है। बहुत समय हुआ यह नष्ट होगया है। वान थे वही, गया । उसने भगवानको पण्डितके जब यह उपलब्ध ही नहीं है तब आसनपर बिठा दिया और पण्डितके मनमें जो इसके विषयमें कुछ कहनेकी आवश्यकता जो सन्देह थे, उन सबको पूछा । जब सब लोक यह प्रतीत नहीं होती । यद्यपि आजकलके समयमें इस सुननेके लिए उत्कर्ण हो रहे थे कि देखें यह बालक बातपर कोई भी विद्वान विश्वास नहीं कर सकता क्या उत्तर देता है; भगवान वीरने सब प्रश्नोंके है कि भगवान महावीरने भी कोई ध्याकरण बनाया उत्तर दे दिये, तब 'जैनेंद्र व्याकरण बना। होगा और वह भी मागधी या प्राकृतका नहीं, किन्तु परंतु इस प्रसंगक वे सब उल्लेख अपेक्षाकृत ब्राह्मणों की खास भाषा संस्कृतका-तो भी यह निस्स अर्वाचीन ही हैं जिनमें भगवानके उत्तररूप इस न्देह है कि वह व्याकरण ' जैनेन्द्र ' तो नहीं था। व्याकरणका नाम जैनेन्द्र' बतलाया है। प्राचीन यदि बनाया भी होगा तो वह 'ऐन्द्र ही होगा। उल्लेखोंमें इसका नाम जैनेन्द्रकी जगह 'ऐन्द्र' क्यों कि हरिभद्रसार और हेमचंद्रसूरि उसीका प्रकट किया गया है। जैसा कि आवश्यकसूत्रकी उल्लेख करते हैं जैनेन्द्रका नहीं। जान पड़ता है, हारिभद्रीयवृत्तिके पृष्ट १८२ में- . . विनयविजय और लक्ष्मीवल्लभने पीछेसे 'ऐन्द्र' " शकश्च तत्समक्षं लेखाचार्यसमक्षं भगवन्तं तीर्थकरं को ही जैनेन्द्र' बना डाला है। उनके समयमें भी आसने निवेश्य शब्दम्य लक्षणं पृच्छति । भगवतः च 'ऐन्द्र' अप्राप्य था, इसलिए उन्होंने प्राय 'जनेंद्र' व्याकरणं अभ्यधायि । व्याक्रियन्ते लौकिक सामयिकाः को ही भगवान महावीरकी कृति बतलाना विशेष या अनेन इति व्याकरणं शब्दशास्त्रम् । तदवयवा: केचन सुखकर और लाभप्रद सोचा होगा। उपाध्यायेन गृहीताः, ततश्च ऐन्द्रं व्याकरणं संजातम् ।" ___ यह कहने की आवश्यकता नहीं कि हरिभद्रसूरि इसी प्रकार सुप्रसिद्ध आचार्य हेमचन्द्र अपने विक्रमकी आठवीं शताब्दिके और हेमचन्द्रसूरि योगशास्त्रके प्रथम प्रकाशमें लिखते हैं: तेरवीं शताब्दिके विद्वान हैं जिन्होंने 'ऐन्द्र' को " मातापितृभ्यामन्येयुः प्रारब्धेऽध्यापनोत्सवे ।। भगवानका व्याकरण बतलाया है; परंतु 'जैनेन्द्र' आः सर्वज्ञस्य शिष्यत्वमितीन्द्रस्तमुपास्थित ॥५६॥ उपाध्यायासने तस्मिन्वासवेनोपवेशितः।। डॉ. ए. सी. बर्नेलने इन्द्रव्याकरणके विषयमें चीनी प्रणम्य प्रार्थितः स्वामी शनदपारायण जगौ ।। ५. तितीय और भारतीय साहित्यमें जो जो उल्लेख मिलने इदं भगवतन्द्राय प्रोन शब्दानुशासनम् । हैं उनको संग्रह कर के 'ओन दि ऐन्द्रस्कल ऑफ संस्कत उपाध्यायेन तच्छृत्वा लोप्चन्द्रमि-रितम् ॥ ५८ ॥ ग्रामेरियन्स' नामकी एफ बडी पुस्तक लिखी है। इसके अनुसार भगवानने इन्द्र के लिये जो २ " तेन प्रणटमैन्द्रं तदस्मव्याकरणं मुधि" शब्दानुशासन कहा,उपाध्यायने असे सुनकर लोकमें ---कथासरित्सागर, तरंग ४। Aho ! Shrutgyanam Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवनन्दी को भगवत्प्रणात बतलानेवाले विनयविजय और हमारा अनुमान है कि डॉ० कीलहानके हायमें लक्ष्मीवल्लभ विक्रमको अठारहवीं शताब्दिमें यह 'भगवद्वाग्वादिनी' की प्रति अवश्य पड़ी होगी छुए हैं। और इसीकी कृपासे प्रेरित होकर उन्होंने अपना विनयविजयजीके इस उल्लखने बड़ा काम किया पूर्वोक्त लेख लिखा होगा। उनके लेख में जोयोकादि कि भगवत्प्रणात व्याकरणका नाम — जैनेन्द्र ' है। प्रमाणस्वरूप दिये गये हैं वे सब इसीपरसे लिये यह निश्चय है कि भगवत्प्रणीत व्याकरणको गये जान पड़ते हैं । अस्तु। 'जैनेन्द्र' लिखते समय उनका लक्ष्य इस डॉ० कीलहानके इस भ्रमको सबसे पहले प्रो. देवनन्दि या पूज्यपादकृत जैनेन्द्र ' पर ही रहा पाढकने दूर किया था और अब तो जैनेंद्र व्याकरहोगा; परन्तु जान पड़ता है कि वे इस विषयमें उक्त णकी बहुत प्रसिद्धि हो चुकी ह। उसकी या उसके उल्लखके सिवाय और कछ प्रयत्न नहीं कर सके। पारशाधित-पार परिशोधित-परिवर्तित संस्करणकी कई टीकायें भी यह काम बाकी ही पड़ा रहा कि वह जैनेन्द्र व्याक- छप चुकी है। इस लिए अब सभी विद्वान् इस विषरण लोगोंके समक्ष उपस्थित कर दिया जाय और यमे सहमत हो गये हैं कि जैनेन्द्र व्याकरण किसी भक्तजन अपने भगवानकी व्याकरणशता देखकर तीर्थकर या भगवानका नहीं किन्तु अन्य वैयाकगद्गद हो जायें। खुशीकी बात है कि उनके कुछ रणोंके समान ही एक विद्वानका बनाया हुआ है ही समय बाद वि० सं०१७९७ में एक श्वेताम्बर और उनका नाम देवनन्दि या पूज्यपाद था। विद्वान्ने इस कार्यको पूरा कर डाला-साक्षात् देवनन्दि अथवा पूज्यपाद । महावीर देव का बनाया हुआ व्याकरण तैयार कर श्रीगृद्धपिच्छ मुनिपस्य बलाकांपच्छः दिया और उसका दूसरा नाम 'भगवद्वाग्या शिष्योऽजनिष्ट भवनत्रयवर्तिकीर्तिः । दिनी' रख्खा! चारित्रचञ्चुरखिलावनिपालमौलिइस भगवद्वाग्वादिनी की सबसे पहली प्रतिके मालाशिलीमुखविराजितपादपद्मः ॥ १ ॥ दर्शन करनेका सौभाग्य हमें पूनेके भाण्डार एवं महाचार्य परम्परायां कर रिसर्च इन्स्टिट्यूट में प्राप्त हुआ । यह तक्षक स्यात्कार मुद्राटिकततत्वदीपः। नगरमें रत्नर्षि नामक लेखकद्वारा वि० सं० १७९७ भद्रः समन्ताद्गुणतो गणीशः में लिखी गई थी। इसकी पत्रसंख्या ३०, और समन्तभद्रोऽजनि वादिसिंहः ।। २॥ श्लोकसंख्या ८०० है । प्रत्येक पत्रमे ११ पंक्तियां, ततःऔर प्रत्येक पंक्तिमें ४० अक्षर हैं । प्रति बहुत शुद्ध यो देवनन्दिप्रथमाभिधानो है । जैनेन्द्रका सूत्रपाठ मात्र है-और वह सूत्र पाठ बुद्धथा महत्या स जिनेंदबुद्धिः। है जिसपर शब्दार्णवचन्द्रिका टीका लिखी गई है। श्रीपूज्यपादोऽजनि देवताभिइस वाग्वादिनीके आविष्कारक अच्छे वैय्याकरण यत्पूजितं पादयुग यदीयम् ॥३॥ दिखते हैं उन्होंने शक्तिभर इस बातको सिद्ध कर- जैनेन्द्र निजशब्दभागमतुलं सर्वार्थसिद्धिः पर। नेका प्रयत्न किया है कि इसके कर्त्ता साक्षात् महा। सिद्धान्ते निपुणत्वमद्धकविता जैनाभिषेकः स्वकः । वीर भगवान हैं। दिगम्बरी देवनन्दीका बनाया छन्दः सूक्ष्माधियं समाधिशतकं स्वास्थ्य यदीय विदाहुआ यह कभी नहीं हो सकता। उनकी सब युक्ति माख्यातीह स पूज्यपादमुनिपः पूज्यो मुनीनां गणैः।।४।।* याँ हमने इस ग्रन्थ के परिचयमें-जो परिशिष्टमे दिया इस अवतरणके तीसर श्लोकका अभिप्राय यह गया है-उद्धृत करदी हैं । उन सब पर विचार है कि उनका पहला नाम देवनन्दि था, बुद्धिकी करनेकी यहाँ आवश्यकता प्रतीत नहीं होती। इस * ये श्लोक श्रायुक्त पं० कलपा भरमापा निटवेने सर्वार्थलेखको पूरा पढलेने पर पाठकों को वे सब युक्ति- सिद्धिकी भूमिकामें उध्दृत किये हैं। पर यह नहीं सूचित याँ स्वयं ही सारहीन प्रतीत होने लगेगी। किया है कि ये कहाँके हैं। Aho! Shrutgyanam Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [भाग. महत्ताके कारण वे जिनेन्द्रबद्धि कहलाये और अनेक लेखकोंने उन्हें केवल देवनान्द नामसे देवोंने उनके चरणों की पूजा की इस कराण उनका और केवल पूज्यपाद नामसे स्मरण किया है और नाम पूज्यपाद हुआ। दोनों नामोसे उन्हें वैयाकरण माना है। आवार्य श्रवणबेल्गोल के नं० १०८ के मंगराज कविकृत शुभचन्द्र पाण्डवपुराण में लिखते हैंशिलालेखमें जो शकसंवत् १३६५ [वि० सं० पूज्यपादः सदापूज्यपादः पूज्यैः पुनातु माम् । १५००] का लिखा हुआ है, नीचे लिखे श्लोक उप- व्याकरणार्णवो येन ता! विस्तीर्णसद्गुणः ।। लब्ध होते हैं: महाकवि धनंजय अपनी नाममालामें पूज्यश्रीपूज्यपादोद्धृतधर्मराज्य पादको लक्षणग्रन्थ (व्याकरण) का कर्ता स्ततः सुराधीथर पूज्यपादः। मानते हैं:--- यदीयवैदुष्यगुणानिदानी प्रमाणमकलंकस्य पूज्पादस्य लक्षणम् । वदन्ति शास्त्राणि तदुध्दतानि ॥ १५ ॥ धनंजयकवेः काव्यं रत्नत्रयमपश्चिमम् ॥२०॥ घृतविश्वबुद्धिरयमत्रयोगिभिः श्रवणबेलगोल के ४७ नंबरके शिलालेखमें कृतकृत्यभावमनुबिनदुच्चकैः । श्रीमेघचन्द्र विद्यदेवकी स्तुतिमें नीचे लिखा हुजिनवद्वभूव यदनगचापहृत्स आ श्लोक दिया है:---- जिनेन्द्रबुद्धिरित साधुवर्णितः ।। १६ ।। सिद्धान्ते जिनवीरसेन सदशः शास्त्रााजनीभास्करः, श्रीपूज्यपादमुनिरप्रतिमौषधाई. षट्तकेंश्वकलंकदेवविबुधः साक्षादयं भूतले। र्जीयाद्विदेहजिनदर्शनप्तगात्रः । सवव्याकरणे विपश्चिदधिपः श्रीपूज्यपादः स्वयं, यत्पादधीतजलसंस्पर्शनप्रभावात् त्रैविद्योत्तममेघचन्द्रमुनिपो वादीमपञ्चानमः ॥ कालायसं किल तदा कन कीचकार ॥१७॥ इसमें मेघचन्द्रको पूज्यपादके समान व्याकरणइन श्लोकोसे भी उनके पूज्यपाद और जिनेंद्र. जिन्द्र का ज्ञाता बतलाया है । इससे पूज्यपादका वैया. बुद्धि नाम प्रकट होते हैं। __करण होना सिद्ध है। ये मेघचन्द्र आचारसारके नन्दिसंघकी पट्टावलीके नीचे लिखे हुए श्लोक- कर्ता वीरनन्दि सिद्धान्तचक्रवर्तिके गुरु थे और से भी देवनन्दिका दूसरा नाम पूज्यपाद था, यह इनका स्वर्गवास शक संवत् १०३७ ( वि० सं० स्पष्ट होता है। ११७२ ) में हुआ था। यशःकीर्तिर्यशोनन्दी देवनन्दी महामतिः। ___ अनगारधर्मामृतटीकाकी प्रशन्तिम--जो वि. श्रीपूज्यपादापराख्यो गुणनन्दी गुणाकरः ॥ सं० १३०० में लिखी गई है-पण्डित आशाधरइनका संक्षिप्त नाम 'देव' भी था। आचार्य जीने लिखा है कि मैंने जैन न्याय और जैनेन्द्र व्याजिनसेन, वादिराजसूरि, और पुन्नाटसंघीय जिन- करण शास्त्र पण्डित महावीरसे धारा नगरी में सेनने इन्हें इसी संक्षिप्त नामसे स्मरण किया है- पढे-“धारायामपठन्जिनप्रामति-वाक्शास्त्रे महा कवीनां तीर्थरुदेवः किंतरां तत्र वर्ण्यते । वीरतः । ” और जिनप्रमितिवाक्शास्त्रे' की टीका विदुषां वाङ्मलध्यसि तार्थ यस्य वचोमयम् ॥ ५२॥ में लिखा है-" जैनेन्द्र प्रमाणशास्त्रं जैनेन्द्रव्याक -आदिपुराण प्रथम पर्व । रणं च।" इससे यह निश्चय होता है कि आशाअचिन्त्यमहिमा देवः सोऽभिवंद्यो हितैषिणा। धरके समयमें जैनेन्द्र व्याकरणका पठन-पाठन ३.ब्दाश्च येन सिद्धयन्ति साधुत्वं प्रतिलंभिताः ॥ १८ होता था । सागार और अनगार धर्मामृतटीकामे --पार्श्वनाथचरित प्रथम सर्ग। कई जगह प्रमाणरूपमें व्याकरणके सूत्र दिये हैं इन्द्र-चन्द्रार्फजैनेन्द्रव्यापि(डि)व्याकरणक्षिणः । और वे इसी देवनन्दिकृत जैनेन्द्रव्याकरणदेवस्य देववन्द्यस्य न वंदते गिरः कथम् ॥३. के हैं। -हरिवंशपुराण। कर्नाटक देशमें वृत्तविलास नामके एक जैन Aho I Shrutgyanam Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवनन्दी कवि हो गये हैं । उन्होंने अमितगतिकृत धर्म- इनके सिवाय विक्रमकी आठवीं शताब्दिके बाद परीक्षाके आधारसे वि० सं० १२१७ के लगभग कनडी भाषामें जितने काव्य ग्रन्थ लिखे गये हैं, 'धर्मपरीक्षा' नामका ग्रन्थ कनडी भाषामें लिखा प्रायः उन सभीके प्रारंभिक श्लोकोंमें पूज्यपादकी है । इस ग्रन्थकी प्रशस्तिमें पूज्यपाद आचार्यकी प्रशंसा की गई है। बडी प्रशंसा लिखी है और वे जैनेन्द्रव्याकरण इन सब उल्लेखोसे यह बात अच्छी तरह स्पष्ट के रचयिता थे, इस बातका स्पष्ट उल्लेख किया है। हो जाती है कि पूज्यपाद एक बहुत ही प्रसिद्ध ग्रंथसाथ ही उनकी अन्यान्य रचनाओंका भी परिचय कार हो गये हैं और देवनन्दि उनका ही दसरा दिया है:-- नाम था । साथ ही वे सुप्रसिद्ध जैनेन्द्र व्याकरणके __ भराई जनन्द्रं भासुरं-एनल ओरेद पाणिनीयक्के टीकुं ब. कर्ता थे। इस बातको इतना विस्तारसे लिखनेकी रेदं तत्वार्थमं टिप्पणदिन अरिपिदं यत्र-मंत्रादिशास्त्रोक्तकरमं । आवश्यकता इसी कारण हुई कि बहुत लोग पूज्य भूरक्षणार्थ विरचिसि जसमुं ताळिददं विश्वविद्याभरणं पाद और देवनान्द को जुदा जुदा मानते थे और भव्यालियाराधित पदकमलं पूज्यपादं व्रतीन्द्रम ॥ कोई कोई पूज्यपादको देवनन्दिका विशेषण ही - इसका अभिप्राय यह है कि वतीन्द्र पूज्यपादने- समझ बैठे थे। जिनके चरणकमलोंकी अनेक भव्य आराधना जैनेन्द्रकी प्रत्येक हस्तलिखित प्रतिके प्रारंभ करते थे और जो विश्वभरकी विद्याओंके श्रृंगार नीचे लिखा श्लोक मिलता है:थे--- प्रकाशमान जैनेन्द्र व्याकरणकी रचना की, लक्ष्मीरात्यन्तिकी यस्य निरवद्याऽवभासते । पाणिनि व्याकरणकी टीका लिखी, टिप्पणद्वारा देवनन्दितपूजेशं नमस्तस्मै स्वयंशुवे ॥ ( सर्वार्थसिद्धि नामक तत्त्वार्थसूत्रटीका) तत्त्वा- इसमें प्रन्थकर्ताने 'देवनन्दितपजेशं' पदमें जो र्थका अर्थावबोधन किया और पृथ्वीकी रक्षाके कि भगवानका विशेषण है, अपना नाम भी प्रगट लिए यंत्रमंत्रादि शास्त्रकी रचना की। कर दिया है । संस्कृत प्राकृत ग्रन्थोंके मंगलाचर___ आचार्य शुभचन्द्रने अपने सुप्रसिद्ध ग्रन्थ ज्ञाना- णोंमें यह पद्धति अनेक विद्वानोंने स्वीकार की है । र्णवके प्रारंभमे देवनन्दिकी प्रशंसा करते हुए इससे स्वयं ग्रन्थकर्ताके वचनोंसे भी जैनेन्द्रके लिखा है। कर्ता देवनन्दि ' ठहरते हैं। अपाकुर्वन्ति यद्वाचः कायवाक्चित्तसंभवम् । गणरत्न महोदधिके कर्ता वर्धमान (श्वेताम्बकलडकमगिनां सोऽय देवनन्दी नसस्यते ।। अर्थात जिनकी वाणी देह धारियोंके शरीर, १ देखो हिस्ट्री आफ दि कनडी लिटरेचर । वचन और मन सम्बन्धी मैलको मिटा देती है, उन . *१ देखिए नतिवाक्यामृतके मंगलाचरणमें सोमदेव देवनन्दीको में नमस्कार करता हूं। इस श्लोकमें कहत ६. देवनन्दिकी वाणीकी जो विशेषता बतलाई है, वह ___ " सोमं सोमसमाकारं सोमाभं सोमसंभवम् । विचार योग्य है । हमारी समझमें देवनन्दिके तीन सोमदेवं मुनि नत्वा नीतवाक्यामृतं ब्रुवे ॥" ग्रन्थोंको लक्ष्य करके यह प्रशंसा की गई है। शरी- २ आचार्य अनन्तर्य लघीयस्त्रयकी वृत्ति के प्रारंभमें रके मैलको नाश करनेके लिए उनका वैद्यकशास्त्र. पहते ह “जिनाधशिं मुनि चन्द्रमकलंकं पुनः पुनः। वचनका भैल ( दोष ) मिटाने के लिए जैनेन्द्र व्या अनन्तवीर्यभानौमि स्याद्वादन्यायनायकम् ।।" करण और मनका मैल दूर करनेके लिए समाधि. ३ भावसंग्रहमें देवसेनथरि मंगलाचरण करते हैं:तंत्र है। अतएव इससे भी मालूम होता है कि पणमिय सुरसणणुयं मुणिगणहरवंदियं महावीरं । वचनदोषको दूर करनेवाली उनकी कोई रचना वोच्छामि भावसंगहमिणमो भव्वपवोह ।। अवश्य है और वह जैनेन्द्र व्याकरण ही हो सक- - *शालातुरीयशकटाङ्गजचन्द्रगामिती है। दिग्वनभर्तृहरिवामनभोजमुख्याः । Aho! Shrutgyanam Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ र) और हैम शब्दानुशासनके लघुन्यास बनाने ढके ढंग का है, वर्तमानष्टिसे वह कुछ अपूर्णला बाल कनकप्रभ भी जैनेन्द्र व्याकरणके कर्ताका जान पड़ता है और इसी लिए महावृत्तिमें बहुतसे नाम देवनन्दि ही बतलाते हैं । अतः हम समझते हैं वार्तिक तथा उपसंख्यान आदि बना कर उसकी कि अब इस विषयमे किसी प्रकारका कोई सन्देह पूर्णता की गई दिखलाई देती है, जब कि दुसरा बाकी नहीं रह जाता है कि यह व्याकरण देवनन्दि पाठ प्रायः पर्णसा जान पड़ता है और इसी कारण या पूज्यपादका बनाया हुआ है। उसकी टीकाओंमें वार्तिक आदि नहीं दिखलाई प्रथम जैन व्याकरण । देते । दोनों पाठों में बहुतसी संज्ञायें भी भिन्न प्रकार जहाँ तक हम जानते हैं, जैनौका सबसे पहला संस्कृत व्याकरण यही है। अभी तक इसके पहले का . . इन भिन्नताओंके होते हुए भी दोनों पाठोंमें कोई भी व्याकरण ग्रन्थ उपलब्ध नहीं हुआ है। समानता भी कम नहीं है। दोनोंके अधिकांश स्त्र शाकटायन, सिद्धहेमशब्दानुशासन आदि सब समान है, दोनाके प्रारंभका मंगलाचरण बिलकल व्याकरण इससे पीछेके बने हुए हैं। इस ग्रन्थकी एक ही है और दोनाके कर्ताओंका नाम भी देवनसबसे बड़ी विशेषता यह है कि इसके सूत्र बहुत न्दि या पूज्यपाद लिखा हुआ मिलता है। ही संक्षिप्त हैं। 'अर्धमात्रालाघवं पुत्रोत्सवं मन्यन्ते ___ असली मूत्रपाठ। वैय्याकरणा।' इस प्रवादकी सचाई इसक सूत्रोपर अब प्रश्न यह है कि इन दोनों से स्वयं देवनकृषि डालनेसे बहुत अच्छी तरह स्पष्ट हाता है। न्दि या पूज्यपादका बनाया हुआ असली सूत्रपाठ संशाकत लाघवको भी इसमे स्वीकार किया है। कौनसा है। सप्रसिद्ध इतिहासज्ञ प्रो० के० बी० जबकि पाणिनीयमें संज्ञाकृत लाघव ग्रहण नहा कि पाठकका कथन है कि दसरा पाठ जिसपर सोम. या है। इसकी प्रशंसामे जैनेद्रप्रक्रियामे लिखा है-- देवकी शब्दार्णवचन्द्रिका लिखी गई है-वास्तविक नमः श्रीपूज्यपादाय लक्षणं यदुपकम् ।। पाठ है। हमारे दिगम्बर सम्प्रदायके विद्वानोंमें यदेवात्र तदन्यत्र यन्नात्रास्ति न तत् क्वचित् ।। श्रीयुक्त पं० पन्नालालजी बाकलीवाल और उनके संस्करण भेद । अनुयायी पं० श्रीलालजी व्याकरणशास्त्री भी इसी जैनेंद्र व्याकरणका मूल सूत्रपाठ दो प्रकारका मतको माननेवाले हैं। इसके विरुद्ध न्यायतीर्थ उपलब्ध है-एक तो वह जिसपर आचार्य अभय. और न्याशास्त्री पं० वंशीधरजी दूसरे पाठको वानन्दिकी ‘महावृत्ति' तथा श्रुतकीर्तिकृत 'पंचवस्तु' स्तविक मानते हैं, जिसपर कि अभयनन्दिकी वृत्ति नाम की प्रक्रिया है; और दूसरा वह जिसपर साम लिखी गई है । यद्यपि इन दोनोंही पक्षके विद्वानोंदेव सूरिकृति 'शब्दार्णवचन्द्रिका' और गुणनन्दि- का की ओरसे अभीतक कोई ऐसे पुष्ट प्रमाण उपस्थित कृत जैनेन्द्रप्रक्रिया' है। पहले प्रकारके पाठमें । नहीं किये गये हैं जिनसे इस प्रश्नका अच्छी तरह लगभग ३००० और दूसरेमें लगभग ३७०० सूत्र निर्णय हो जाय; परन्तु हमको पं. बंशीधरजीका है, अर्थात एकसे दूसरे में कोई ७०० सूत्र अधिक मत ठीक मालूम होता है और पाठक यह जानकर हैं ! और जो ३०.० सूत्र हैं घे भी दोनों में एकसे प्रसन्न होंगे कि हमे इस मतको करीब करीब निनहीं हैं । अर्थात् दूसरे सूत्रपाठमें पहले सत्रपाठके भ्रान्त मान लेनेक अनेक पुष्ट प्रमाण मिल गये हैं। सेकडो सूत्र परिवर्तित और परिवर्धित भी किसे इन प्रमाणोके आधारसे हम इस सिद्धान्तपर गये हैं। पहले प्रकारका सूत्रपाठ पाणिनीय सत्रपा- पहुच है कि आचार्य देवनन्दि या पूज्यपादका ब. - नाया हुआ सूत्रपाठ वही है जिसपर अभयनान्दिने १ यह जैनेन्द्रप्रक्रिया गुणनान्दरुत है या नहीं, इसमें अपनी महावृत्ति लिखी है। यह सूत्रपाठ उस समहमें बहुत कुछ सन्देह है। आगे चलकर इस विषयका यतक तो ठीक समझा जाता रहा जब तक पाल्यखुलासा किया गया है। कीर्तिका शाकटायन व्याकरण नहीं बना था। शाय Aho! Shrutgyanam Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवनन्दी द शाकटायनको भी जैनेन्द्र के होते हुए एक जुदा इसका आशय यह है कि गुणनन्दिने जिसके व्याकरण बनाने की आवश्यकता इसी लिए मालूम शरीरको विस्तृत किया है, उस शब्दार्णवको जापड़ी होगी कि जैनेन्द्र अपूर्ण था, और बिना वार्ति- ननेकी इच्छा रखनेवालोंके लिए तथा आश्रय लेनेकों और उपसंख्यानों आदिके काम नहीं चल सक- वालोंके लिए यह प्रकिया साक्षात् नावके समान ता था । परन्तु जब शाकटायन जैसा सर्वांगपूर्ण काम देगी। इसमें 'शब्दार्णव' को 'गुणनन्दि व्याकरण बन चका, तब जैनेन्द्रव्याकरणके भक्तोंको तानितवपुः । विशेषण दिया है, वह विशेष ध्यान उसकी त्रुटियां विशेष खटकने लगीं और उनमेंसे देने योग्य है। इससे साफ समझमें आता है कि आचार्य गुणनन्दिने उसे सर्वांगपूर्ण बनानेका प्रय- गुणनन्दिके जिस व्याकरणपर ये दोनों टीकायेत्न किया। इस प्रयत्नका फल ही यह दूसरा सूत्र- शब्दार्णव चन्द्रिका और जैनेन्द्रप्रकिया-लिखी गई पाठ है जिसपर सोमदेवकी शब्दार्णवचन्द्रिका हैं उसका नाम 'शब्दार्णव । है है और वह मूल रची गयी है । इस सूत्रपाठको बारीकीके साथ (असली) जैनेन्द्र व्याकरण के संक्षिप्त शरीरको देखनेसे मालूम पड़ता है कि गुणनन्दिके समय तक तानित या विस्तृत करके बनाया गया है। व्याकरणसिद्ध जितने प्रयोग होने लगे थे उन शब्दार्णवचन्द्रिकाके प्रारंभका मंगलाचरण भी सबके सूत्र उसमें मौजूद है और इसलिए उसके इस विषयमें ध्यान देने योग्य है:-- टीकाकारोंको वार्तिक आदि बनानेके झंझटोंमें नहीं श्रीपूज्यपादममलं गुणनन्दिदेवं पटना पड़ा है। अभयनन्दिकी महावृत्तिके ऐसे सोमामरव्रतिपपूजितपादयुग्मम् । बीसों वार्तिक हैं जिनके इस पाठमें सूत्रही बना सिद्धं समुन्नतपदं वृषभं जिनेन्द्र दिये गये हैं। नीचे लिखे प्रमाणोंसे हमारे इन सब तच्छन्दलक्षणमहं विनमामि वीरम् ।। विचारोंकी पुष्टि होती है: इसमें प्रन्थकर्ताने भगवान् महावीरके विशेषण१-शब्दार्णवचन्द्रिकाके अन्त में नीचे लिखा रूपमै क्रमसे पूज्यपादका, गुणनन्दिका और आपना हुआ श्लोक देखिए (सोमामर या सोमदेवका ) उल्लेख किया है श्रीसोमदेवयतिनिमितिमादधाति और इसमें वे निस्सन्देह यही ध्वनित करते हैं या नाः प्रतीतगुणनन्दितशब्दवाधौं । कि मुख्य व्याकरणके कर्ता पूज्यपाद हैं. उसको सोऽयं सताममलचेतसि विस्फुरन्ती विस्तृत करनेवाले गुणनन्दि हैं और फिर उसकी वृत्तिः सदानतपदा परिवतिषीय ॥ टीका करनेवाले सोमदेव (स्वयं ) हैं। यदि यह इसमें सुप्रसिद्ध गुणनन्दि आचार्यके शब्दवाधि चन्द्रिका टीका पूज्यपादकृत ग्रन्थकी ही होती, तो या शब्दार्णवमें प्रवेश करनेके लिए सोमदेवकृत मंगलाचरणमें गुणनन्दिका नाम लानेकी कोई वृत्तिको नौका के समान बतलाया है । इससे यह आवश्यकता नहीं थी। गुणनन्दि उनकी गुरुपरजान पडता है कि आचार्य गुणनन्दिके बनाये हुए रम्परामें भी नहीं हैं, जो उनका उल्लेख करना व्याकरण ग्रन्थकी यह टीका है और उसका नाम आवश्यक ही होता । अतः यह सिद्ध है कि चन्द्रिशब्दार्णव है । इस टीकाका 'शब्दार्णवचन्द्रिका' का और प्रक्रिया दोनोंके ही कर्ता यह समझते थे कि नाम भी तभी अन्वर्थक होता है, जब मूल सूत्र हमारी टीकाय असली जैनेन्द्रपर नहीं किन्तु उसके ग्रन्थका नाम शब्दार्णव हो । हमारे इस अनुमानकी गणनन्दितानितवपु' शब्दार्णवपर बनी हैं। पुष्टि जैनेन्द्रप्रक्रियाके नीचे लिखे अन्तिम श्लोकसे २-शब्दार्णव चन्द्रिका और जैनेन्द्रप्रक्रिया इन और भी अच्छी तरहसे होती है:-- दोनों ही टीकाओमें 'एकशेष ' प्रकरण है। परन्तु सत्साधं दधते समासमभितः स्यातायनामात्र, अभयनान्दिकत महावत्ति वाले सत्रपाठमें एक निीतं बहुतद्धितं कम [कृत] महाख्या यशःशालिना(नम् । - सैषा श्रीगुणनन्दितानितवप: शब्दार्णवं निर्णयं, हमारा अनुमान है कि इस प्रक्रियाका भी नाम शब्दानावत्याश्रयतां विविक्षुमनसा साक्षात्स्वयं प्रकिया ।। व प्रक्रिया' होगा, जैनेन्द्र प्रक्रिया नहीं । Aho I Shrutgyanam Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० जैन साहित्य संशोधक ' [ भाग १ शेषको अनावश्यक बतलाया है-“ स्वाभाविक होगा; कुछ भी हो, पर यह पूरा सूत्र 'दृश्यतेऽन्यः स्वादभिधानस्यैकशेषानारम्भः ।” ( १-१.९९) तोपि' ही है और यह अभयनन्दिवाले सूत्रपाठके और इसी लिए देवनन्दि या पूज्यपादका व्याकरण अ०४ पा०७ का ७५ वाँ सूत्र है । परन्तु शब्दार्ण'अनेकशेष' कहलाता है। चन्द्रिका टीकाके ववाले पाठमें न तो यह सूत्र ही है और न इसके कर्ता स्वयं ही" आदावपज्ञापक्रमम" (१-४.११४) प्रतिपाद्यका विधानकर्ता कोई और ही सूत्र है। सूत्रकी टीकामे उदाहरण देते हैं कि “ देवो. अतः यह सिद्ध है कि पूज्यपादका असली सूत्रपापज्ञमनेकशेषव्याकरणम्" यह उदाहरण अभयन- ढ वही है जिसमें उक्त सत्र मौजूद है। न्दिकृत महावृत्तिमे भी दिया गया है। इससे सिद्ध , ४-भद्राकलंकदेवने तत्त्वार्थराजवार्तिक में 'आद्ये है कि शब्दार्णवचन्द्रिकाके कर्ता भी उस व्याक- परोक्ष (अ०१ सू० ११)' की व्याख्या “सादि रणको देवोपज्ञ या देवनन्दिकृत मा सर्वनाम ।" (१--१--३५ ) सूत्रका उल्लेख किया नेकशेष है, अर्थात् जिसमें ‘एकशेष' प्रकरण है, इसी तरह पण्डित आशाधरने अनगारधर्मामृनहीं है । और ऐसा व्याकरण वही है जिसकी टीका तटीका ( अ०७ श्लो. २४ ) में "स्तोके प्रतिना" अभयनान्दिने की है। (१-३.३७) और “भार्थे” (१-४-१४) इन आचार्य विद्यानन्दि अपने तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक दो सूत्रोको उद्धत किया है और ये तीनों ही सूत्र (पृष्ठ २६५) में ' नैगमसंग्रह-' आदि सूत्रकी जैनेन्द्र के अभयनन्दिवृत्तिवाले सूत्रपाठमें ही मिलव्याख्या करते हुए लिखते हैं-"नयश्च नयौ च न- ते हैं । शब्दार्णववाले पाढमें इनका अस्तियाश्च नया इत्येकशेषस्य स्वाभाविकस्याभिधाने दर्श- त्व ही नहीं है । अतः अकलंकदेव और पं० आशा पा वचनोपलम्भाधनविरुद्धयते।" घर इसी अभयनन्दिवाले पाठकोही माननेवाले थे। इसमें स्वाभाविकताके कारण एकशेष की अना- अकलंकदेव वि० की नौवीं शताब्दिके और आशावश्यकता प्रतिपादित है और यह अनावश्यकता धर १३ वीं शताब्दिके विद्वान् हैं। जैनेन्द्र के वास्तविक सूत्रपाठमें ही उपलब्ध होती ५-पं० श्रीलालजी शास्त्रीने शब्दार्णवचन्द्रिकाकी है । " स्वाभाविकत्वादभिधानस्यैकशेषानारम्भः” भूमिकामें लिखा है कि आचार्य पूज्यपादने स्वनि(१-१-९९) यह सूत्र शब्दार्णववाले पाठमें नहीं है, मित 'सर्वार्थसिद्धि' में 'प्रमाणनयैरधिगमः' अतः विद्यानन्द भी इसी सूत्रवाले जैनेन्द्रपाठको (अ.१ सू०६) की टीकामै यह वाक्य दिया हैमाननेवाले थे । पाठकोंको यह स्मरण रखना “नयशब्दस्याल्पाचतरत्वात्पूर्वनिपातः प्राप्नोति नैषचाहिए कि उपलब्ध व्याकरणोमे अनेकशेष व्याक- दोषः । अभ्यर्हितत्वात्प्रमागस्य तत्पूर्वनिपातः। " रण केवल देवनन्दिकृत ही है, दूसरा नहीं। और अभयनन्दिवाले पाठमे इस विषयका प्रतिपा_३–'सर्वार्थसिद्धि ' तत्त्वार्थ सूत्रकी सुप्रसिद्ध दन करनेवाला कोई सूत्र नहीं है । केवल अभयटीका है । इसके कर्ता स्वयं पूज्यपाद या देवनन्दि नन्दिका 'अभ्यहितं पूर्व निपतति' वार्तिक है । हैं जिनका कि बनाया हुआ प्रस्तुत जैनेन्द्र व्याकर- यदि अभयनन्दिवाला सूत्रपाठ ठीक होता तो ण है। इस टीकामें अध्याय५ सुत्र २४ की व्याख्या उसमें इस विषयका प्रतिपादक सूत्र अवर करते हुए वे लिखते हैं -- “ 'अन्यतोऽपि' इति तसि जो कि नहीं है। पर शब्दार्णववाले पाठमें "अच्य" कृते सर्वतः । " इसी सूत्रकी व्याख्या करते हुए (१-३--११५) ऐसा सूत्र है जो इसी विषयको राजवार्तिककार लिखते है--- दृश्यतेऽन्यतो- प्रतिपादित करता है। इसलिए यही सूत्रपाट देवपीति' तासि कृते सर्वेषु भवेषु सर्वत इति भवति ।" नान्दकृत है । बस, पं० श्रीलालजीकी सबसे जान पडता है या तो सर्वार्थसिद्धिकारने इस बडी दलील यही है जिससे वे शब्दार्णववाले सूत्रको संक्षेप करके लिखा होगा, या लेखकों तथा पाठको असली सिद्ध करना चाहते हैं। इसके छपानेवालौने प्रारंभका ‘दृश्यते' शब्द छोड दिया सिवाय वे और कोई उल्लेख योग्य प्रमाण अपने Aho Shrutgyanam Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवनन्दी पक्षमें नहीं दे सके हैं । अब इसपर हमारा निवेदन प्रन्थोके भी प्रमाण देते हैं। और भी एक प्रमाण सुन लीजिए--- लीजिए--- " अल्पातरम्" [२-१-३४] यह सूत्र पाणि- सर्वार्थसिद्धि अ०७ सूत्र १६ की व्याख्यामें निका है और इसके ऊपर कात्यायनका “ अभ्य- लिखा है-“शास्त्रेऽपि · अश्ववृषयोमथुनेच्छायाहितं च वार्तिक तथा पतंजलिका "अभ्यहित पूर्व मित्येवमादिषु तदेव गृह्यते ।" यह पाणिनिके मिपतति" भाग्य है। इससे मालूम होता है कि ७-१-५२ सत्रपर कात्यायनका पहला वार्तिक है। पूज्यपादने अपनी सर्वार्थसिद्धिटीकाके इस वहां " अश्ववृषयोमैथुनेच्छायाम् " इतने शब्द हैं स्थलमें पाणिनि और पतंजलिके ही सूत्र तथा और इन्हींको सर्वार्थसिद्धिकारने लिया है। यहां भाष्यको लक्ष्यकर उक्त विधान किया कात्यायनके वार्तिकको उन्होंने 'शास्त्र' शब्दसे है। अब इस पर यह प्रश्न होगा कि व्यक्त किया है। जब सर्वार्थसिद्धिकार स्वयं एक व्याकरणके सर्वार्थसिद्धि अ०५ सूत्र की व्याख्या 'नित्य' कता है, तब उन्होंने पाणिनिका और उसके भाष्य- शब्दको सिद्ध करनेके लिए पूज्यपाद स्वामी का आश्रय क्यों लिया? हमारी समझमें इसका लिखते हैं:-- " नेः ध्रुवे त्यः इति निष्पाउत्तर यह है कि पूज्यपाद स्वामी यद्यपि सर्वार्थः दितत्वात् ।" परन्तु जैनेन्द्र में 'नित्य ' शब्दसिद्धिकी रचनाके समय अपना व्याकरण तो बना को सिद्ध करनेवाला कोई मुल सूत्र नहीं है, इस चुके होंगे परन्तु उस समय उनके व्याकरणने विशेष लिए अभयमन्दिने अपनी वृत्तिमें “ येस्तुट्" प्रसिद्धि लाभ नहीं की होगी और इस कारण स्वयं (३.२८१ सूत्रकी व्याख्यामें " नेधुवः इति वक्तउनकेही हृदयमें उसकी इतनी प्रमाणता नहीं होगी व्यम् । यह वार्तिक बनाया है और 'नियतं सर्वकि वे अन्य प्रसिद्ध व्याकरणों तथा उनके वार्तिकों काल भवं नित्यं ' इस तरह स्पष्ट किया है । जैनेऔर भाष्योको सर्वथा भुला देवे-या उनका आश्रय द्रो ' त्य' प्रत्यय ही नहीं है, इसके बदले 'य, महीं लेवें । कुछ भी हो परंतु यह तो निश्चय है कि प्रत्यय है । इससे मालूम होता है कि सर्वार्थसिद्धिइन्होंने अपनी सर्वार्थसिद्धिमै अन्य वैयाकरणोंके भी कारने स्वनिर्मित व्याकरणको लक्ष्यमें रखकर पूर्वोमत दिये हैं। इस विषयमें हम एक और प्रमाण त बात नहीं कही है। अन्य व्याकरणोंक प्रमाण उपास्थत करते हैं जो बहुत ही पुष्ट और स्पष्ट है---. भी वे देते थे और यह प्रमाण भी उसी तरह सर्वार्थसिद्धि अ० ४ सूत्र २२ की व्याख्याने का है। लिखा है-" यथाडुः द्रुतायां तपरकरणे मध्यम- परन्तु इससे पाठकोंको यह न समझ लेना विलम्बितयोरुपसंख्यानामीत।" इसकी अन्य पुरु- चाहिए कि सर्वार्थसिद्धि में प्रन्थकर्ताने अपने जैनेषकी 'आहुः' क्रिया ही कह रही है कि प्रन्थकर्ता यहां न्द्रसूत्रोंका कहीं उपयोग ही नहीं किया है । नहीं, किसी अन्य पुरुषका वचन दे रहे हैं। अब पतं. कुछ स्थानों में उन्होंने अपने निजके सूत्र भी दिये जलिका महाभाष्य देखिए । उसमें २-२-१ के ५ वे हैं। जैसे पांचवे अध्यायके पहले सूत्रके व्याख्यानमें वार्तिकके भाष्यमें बिलकुल यही वाक्य दिया लिखा है "विशेषणं विशेष्येण ' इति वृत्तिः।" हुआ है-एक अक्षरका भी हेरफेर नहीं है । इससे यह जैनेन्द्रका १-३-५२ वां सूत्र है । यह सूत्र शब्दास्पष्ट है कि सर्वार्थसिद्धिके कर्ता अन्य व्याकरण र्णवचन्द्रिका (१.३.४८) वाले पाढमें भी है। १तत्वार्थराजवातिकमें इसी । प्रमाणनयरधिगमः ... इन सब प्रमाणोंसे यह बात अच्छी तरह सिद्ध सूत्रकी व्याख्या में पतंजलि का यह भाष्य ज्यों ना हो जाती है कि जनेन्द्रका असली सूत्रपाट वही है अक्षरशः दिया है । अभयनन्दिका भी यही वार्तिक है। जिसपर अभयनन्दिकृत वृत्ति है; शब्दार्णवचन्द्रि२ राजवार्तिक और लोकवार्तकमें भी यह वाक्य उध्दत तत्वार्धराजवातिकमें भी है. " शास्त्रेऽपि अश्वषयो मैथुनेच्छायामित्गेनमादौ तदेव कक्ष्यागने । " Aho Shrutgyanam Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२ जैन साहित्य संशोधक [भाग १ कावाला पाठ असली सूत्रपाठको संशोधित और इसमें जैनेन्द्र शब्दागम या जैनेन्द्र व्याकरणको परिवर्धित करके बनाया गया है और उसका यह महलकी उपमा दी गई है । वह मूलसूत्ररूप स्तम्भोंसंस्करण संभवतः गुणनन्दि आचार्यकृत है। पर खड़ा किया गया है, न्यासरूप उसकी रत्नमय __ अब एक प्रश्न यह रह जाता है कि जब गुणनान्द भूमि है, वृत्तिरूप उसके किवाड़ हैं, भाष्यरूप मे मूल ग्रंथमे इतना परिवर्तन और संशोधन शय्यालल है, और टीकारूप उसके माल या मं. किया था, तब उस परिवर्तित ग्रन्थका नाम जैनेन्द्र जिल है । यह पंचवस्तु टीका उसकी सोपान श्रेणी ही क्यों रख्खा? इसके उत्तरमे निवेदन है कि एक है। इसके द्वारा उक्त महल पर आरोहण किया तो शब्दार्णवचन्द्रिका और जैनेन्द्रप्रक्रियाके पूर्वो- जासकता है । इससे मालूम होता है कि पंचवस्तुके लिखित श्लोकोंसे गुणनन्दिके व्याकरणका नाम कर्ताके समयमें इस व्याकरणपर १ न्यास, २ वृत्ति, 'जैनेन्द्र 'नहीं किन्तु 'शब्दार्णव' मालूम होता ३भाष्य और ४ टीका, इतने व्याख्या अन्य मौजूद थे। है। संभव है कि लेखकोंके भ्रमसे इन टीकाग्रंथोंमें इनमेंसे श्रीमद्वत्ति या वृत्ति तो यह अभयनन्दिकी महा 'जैनेन्द्र ' नाम शामिल हो गया हो। दूसरा यदि वृत्ति ही होगी, ऐसा जान पडता है। शेष तीन टीकायें 'जैनेन्द्र' नाम भी हो, तो ऐसा कुछ अनुचित अभी तक उपलब्ध नहीं हुई हैं। हमारा अनुमान भी नहीं है । क्यों कि गुणनन्दिने जो प्रयत्न किया है कि इनमेंसे एक टीकाग्रन्थ चाहे वह न्यास हो है, वह अपना एक स्वतंत्र ग्रंथ बनानेकी इच्छासे या भाष्य हो, स्वयं पूज्यपादस्वामीका बनाया हुआ नहीं किन्तु पूर्वनिर्मित — जैनन्द्र ' को सागपूर्ण होगा। क्यों कि वे केवल सूत्रग्रन्थ ही बनाकर रह बनानेकी सदिच्छासे किया है और इसी लिए गये होंगे, यह बात समझमें नहीं आती। अपनी उन्होंने जैनेन्द्र के आधेसे आधिक सूत्र ज्यों के त्यो मानी हई अतिशय सक्ष्म संज्ञाओं और परिभाषारहने दिये हैं तथा मंगलाचरण आदि भी उसका ओंका स्पष्टीकरण करने के लिए उन्हें कोई टीका, ज्यो का त्यों रखना है। हमारा विश्वास है कि वृत्ति या न्यास अवश्य बनाना पड़ा होगा, जिस गुणनन्दि इस संशोधित और परिवर्तित सूत्र- तरह शाकटायनने अपने व्याकरणपर अमोघवृत्ति पाठको ही तैयार करके न रहे गये होंगे, उन्होंने नामकी स्वोपज्ञ टीका बनाई है। इसपर कोई वृत्ति या टीका ग्रंथ भी अवश्य लिस्वा आचार्य विद्यानन्दने असहस्री (पृष्ठ १३२ ) में होगा, जो अभी तक उपलब्ध नहीं हुआ है । सना- 'प्यस्खे कर्मण्युपसंख्यानात् का ' यह वचन उध्वृत मत जैन ग्रंथमालामें जो जैनेन्द्र-प्रक्रिया छपी है, किया है। यह किसी व्याकरण ग्रन्थका वार्तिक वह जैसा कि हम आगे सिद्ध करेंगे गुणनन्दिको है; परन्तु पाणिनिके किसी भी वार्तिकमें यह नहीं बनाई हुई नहीं है। मिलता। अभयनन्दिकी महावृत्तिमें अवश्य ही जैनेन्द्रकी टीकायें। "प्यखे कर्मणि का वक्तव्या" [४-१-३८] इस पूज्यपादस्वामीकृत असली जैनेन्द्रकी इस समय प्रकारका वार्तिक है; परन्तु हमारा खयाल है कि तक केवल तीन ही टीकायें उपलब्ध है--१ अभयन- अभयनन्दिकी वृत्ति विद्यानन्दसे पीछेकी बनी हुई दिकृत 'महावृत्ति , २ आर्यश्रुतकीर्तिकी ‘पंच- है, इस लिए विद्यानन्दने यह वार्तिक अभय नन्दिकी यस्तु-प्रक्रिया,' और ३ बुधमहाचन्द्रकृत 'लघु वृत्तिसे नहीं किन्तु अन्य ही किसी प्रन्यसे लिया जैनेन्द्र' । परन्तु इनके सिवाय इसकी और भी कई होगा और आश्चर्य नहीं जो वह स्वयं पूज्यपादकृत कायें होनी चाहिए । पंचवस्तुके अन्तमें नीचे टीकासन्ध हो । सुनते हैं, जैनेन्द्रका न्यास कर्नालिखा हुआ एक श्लोक है:-- टक प्रान्तके जैन पुस्तक भण्डारोंमें है । उसके प्राप्त सूत्रस्तम्भसमुध्दृतं प्रविलसन्न्यासोरुरत्मक्षिति, करनेकी बहुत आवश्यकता है। उससे इस ब्याकश्रीमद्वृत्तिकपाटसंपुटयुतं भाष्योघशय्यातलम् । रणसम्बन्धी अनेक संशयोका निराकरण हो टीकामालमिहारुरुक्षर चितं जैनेन्द्र शब्दागर्म, प्रासादं पृथुगंत्रवस्तुकमिदं सोपानमारोहतात् ॥ कायगा। Aho Shrutgyanam Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवनन्दी आगे हम उपलब्ध टीका ग्रन्थोंका परिचय दे हैं । हमारा अनुमान है कि चन्द्रप्रभकाव्यके कर्ता महाकषि वीरनन्दिने जिन अभयनन्दिको अपमा १-महावृत्ति । इसकी एक प्रति पूनेके भा- गुरु बतलाया है, ये वे ही अभयनन्दि होंगे । आचापडारकर रिसर्च इन्स्टिट्यूट में मौजूद है । इसकी ये नोमिचन्द्रन भी गोम्मटसार-कर्मकाण्डकी ४३६ वीं श्लोकसंख्या १६००० के लगभग है । इसके प्रारं- गाथाम इनका उल्लण्य किया है । अतएव इनका भके ३९४ पत्र एक लेखकक लिने हुए और समय विक्रमकी ग्यारहवीं शताब्दिके पूर्वार्धके शेष : पत्र, चैत्र सुदी २ सं० १९३३ को किसी लगभग निश्चित होता है । जैनेन्द्रकी उपलब्ध टीका. टसोनिया तिजोरी ओम यही टीका सबसे प्राचीन मालूम होती है। भाग जयपुरके लिखे हुए मालम होते हैं। कई प्रा० एम० के० बलवलकरने अभयनन्दिका समय स्थानों में कुछ पंक्तियाँ एटी हुई हैं। इसका प्रारंभ ३० सन् १३००-१३५० के लगभग मालम नहीं इसतरह हुआ है: किन प्रमाणोंसे निश्चित किया है ओं नमः । श्रीमत्सर्वज्ञवीतरागतद्वचनतदनुसारिगुरुभ्यो नमः। २-पंचवस्तु । भांडारकर रिसर्च इन्स्टिटयूटमें देदेवं जिनं नत्वा सर्वसत्त्वाभयप्रदम् । इसकी दो प्रतियाँ मौजूद हैं, जिनमें एके ३००-४०० शब्दशास्त्रस्य सूत्राणां महावृत्तिविरस्यते॥१॥ वर्ष पहलेकी लिखी हुई है और बहुत दुख है। यच्छमलक्षणमसुत्रजपारमन्यै पत्रसंख्या ९१ है । इस पर लेखकका नाम और व्यक्तमुक्तमभिधानविधी दािदैः। प्रति लिखनेका समय आदि नहीं है । इसके अन्तमें तत्सर्वलोकयप्रियचारवाक्यै केवल इतना लिखा हुआ है.-- यक्तीकरोत्यभयनन्दमुनिः समस्तम् ॥ २ ॥ रुतिरियं देवनंद्याचार्यस्य परवादिमथनस्य ॥छा ॥ मिष्टाचारपरिपालनार्थमादाविष्टदेवतानमस्कारलक्षणं मंग.. शुभं भवतु लेखकपाउकयोः ॥ श्रीसंघस्य ।।" लमिदमाहाचार्यः। दूसरी प्रति रत्नकरण्डश्रावकाचारवचनिका और अन्त में कोई प्रशस्ति आदि न देकर सिर्फ आदि अनेक भाषाग्रन्थोके रचयिता सुप्रसिद्ध प. इतना ही लिखा है ण्डित सदासुखजीके हाथकी लिखी हुई है और " इत्यभयनन्दिविरचितायां जैनेन्द्रव्याकरणमहावृत्ती संवत् १९१० की लिखी हुई हैं । इसके अन्तम प्रतिपंचमाध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः । समाप्तश्चायं पंच- लेखकने आपना परिचय इसतरह दिया है:मोऽध्यायः ।" अब्दे नभश्चन्द्रनिधिस्थिरके शुद्धे सहय॑म(?) युक्चतुाम् । इससे मालूम होता है कि इस महावृत्तिके कर्ता सत्प्रक्रियाबन्धनिबन्धनेयं सद्वस्तुवृत्तीरदनात्समाप्ता (?) ।। अभयनन्दि मुनि हैं। उन्होंन न तो अपनी गुरुपर• श्रीमन्नराणामधिपेशराज्ञ श्रीरामसिंहे विलसत्यलेखि। म्पराका ही परिचय दिया है और न अन्यरचना- श्रीमद्बुधेनेह सदासुखेन श्रीयुक्तेलालनिजात्मबुद्धर्थे । का समय ही दिया है, इससे निश्चयपूर्वक यह नहीं शाब्दीयशास्त्रं पठितं न यैस्तैः स्वदेहसंपालनभारवद्भिः । कहा जा सकता कि ये कब हुए है। परन्तु उन्होंने किं दर्शनीयं कथनीयमेतद् वृधोगसंधावपलापवद्भिः॥ सूत्र ३-२-५५ की टीका एक जगह उदाहरण दिया यह प्रति भी प्रायः शुद्ध है। है.---" तत्त्वार्थवार्तिकमधीयते । " इससे मालूम यह टीका प्रक्रियाबद्ध टीका है और बड़े अच्छे होता है कि भट्टाकलंकदेवसे याद अर्थात् वि० * वीरनन्दि और अभयनन्दिका समय जाननेके लिए की नौवीं शताब्दिके बाद-और पंचवस्तुके पूर्वो देखो त्रिलोकसार प्रन्थकी मेरी लिखी भूमिका। लिखित श्लोकमे इसी वृत्तिका उल्लख जान पड़ता ,नं० १.५९ सन १८८७-९१ की रिपोर्ट । २ नं. है, इस लिए आर्य श्रुतकीर्तिके अर्थात् विक्रमकी , ५९. सन १८७५-७६ की रिपोर्ट। ३ इस प्रन्थकी एक वारहवीं शताब्दिके पहले-किसी समयमे वे हुए प्रति परताबगढ (माकवा ) के पुराने दि. जैनमन्दिरके भं नं. ५९. A और B सन १८७५-७६ की रिपोर्ट। डारमें भी है। देखो जैनमित्र ता.२६ अगस्त १९१५ । Aho! Shrutgyanam Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [भाग , ढंगसे लिखी गई है। इसकी श्लोकसंख्या ३३०० अधूरी प्रति परताबगढ़ (मालवा ) के पुराने दि० के लगभग है। प्रारंभके विद्यार्थियोंके लिए बड़ी जैनमन्दिरमें है । उसमें इस तरह प्रारंभ किया उपयोगी है । इसका प्रारंभ इसप्रकार किया है- गया है--- ऑनमः श्रीशान्तिनाथाय । महावृत्ति शुभत्सकलबुधज्यों सुखकरी, जगतात्रतयनाथाय नमो जन्मप्रमाथिने । विलोक्योउद्ज्ञानमभुविभयनन्दीप्रवहिताम्। नयप्रमाणवानीश्मध्वस्तध्वान्ताय शान्तये ॥ १॥ अनेकैः सच्छन्दै र्धमीवगतकैः संदृढभूता (!) प्रत्याहारस्यादाविष्टदेवास्तुतिवचनं मंगलार्थमुपासम् । प्रकुर्वेऽहं तनुमतिमहाचन्द्रविबुधः (?)॥ आगे चलकर पांचवें पत्रमें इस प्रकार लिखा है- इससे मालूम होता है कि यह अभयनन्दी वृत्तिके पाम-वैर-वर्ण-कर-चरणादीनां संघीना बहना संभवस्वात् आधारसे लिखी गई है। पण्डित महाचन्द्रजी विसंशयानः शिष्यः संपृच्छति स्म-कस्सन्धिारति । क्रमकी इसी बीसवीं शताब्दिके प्रधकर्ता हैं। संज्ञास्वरप्रकृतिहल्जविसर्गजन्मा । इन्होंने संस्कृत, प्राकृत और भाषामें कई प्रस्थ संधिस्तु पंचक इतात्यमिहाहुरन्ये । लिखे हैं। तत्र स्वरप्रतिहल्जविकल्पतोऽस्मि ४-जैनेन्द्रप्रक्रिया । इसे न्यायार्थ न्यायशास्त्री संधि त्रिधा कधति श्रुतकार्तिरायः॥ पं० बंशीधरजीने अभी हाल ही लिखी है। इसका इस ग्रन्थके आदि-अन्तम कहीं भी इसके कर्ताका अभी केवल पूर्वार्ध ही छपकर प्रकाशित हुआ है। नाम नहीं है। केवल इसी जगह यह नाम आया है और इससे मालूम होता है कि पंचवस्तुके रचयि शब्दार्णवकी टीकायें। ता आर्य श्रुतकीर्ति हैं। जैनेन्द्र सूत्रपाठके संशोधित परिवर्धित संस्करकनडी भाषाके चन्द्रप्रभचरित नामक ग्रन्थके णका नाम-जैसा कि पहले लिखा जा चुका है-- कर्ता अग्गल कविने श्रुतकीर्तिको अपना गुरु बत- शब्दार्णव है । इसके कर्ता आचार्य गुणनन्दि हैं। लाया है-" इति परमपुरुनाथकुलभूभृत्समुतप्रव- यह बहुत संभव है कि सूत्रपाठके सिवाय उन्होंने चनसरित्सरिनाथ-श्रुतकीर्तिविद्यचक्रवर्तिपदेप- उसकी कोई टीका या वृत्ति भी बनाई होगी जो कि प्रनिधानदीपवर्तिश्रीमदग्गलदेवविरचिते चन्द्रप्रभ-- अभीतक उपलब्ध नहीं हुई है। चरित-" इत्यादि । और यह चरित शक संवत् गुणनन्दि नामके कई आचार्य हो गये हैं । उन१०११ (वि० सं० १९४६ ) में बनकर समाप्त हुआ मेंसे एक शक संवत् ३८८ (वि. सं० ५२३ ) में है । अतएव पंचवस्तुको भी अभयनन्दि महावृत्ति- पूज्यपादसे भी पहलेके हैं। दूसरे गुणनन्दि का के कुछ ही पीछे की-विक्रमकी बारहवीं शताब्दि उल्लेख श्रवणबेलगोलके ४२, ४३ औरै ५७ वे नम्बके प्रारंभ की-रचना समझना चाहिये । नन्दिसंघ- रके शिलालेखों में मिलता है। ये बलाकपिच्छके की गुर्वावलीम श्रुतकीर्तिको वैयाकरण भास्कर शिष्य और गृध्रपिच्छके प्रशिष्य थे। तर्क, व्याकरलिना है:-- ण और साहित्य शास्त्रके बहुत बड़े विद्वान थे। " त्रैविद्यः श्रुतकीाख्यो वैयाकरणभास्करः।" इनके ३०० शास्त्रपारंगत शिष्य थे और उनमें ये नन्दिसंघ, देशीयगण और पुस्तकगच्छके आ- ७२ शिष्य सिद्धान्तशास्त्री थे। आदि पंपके गुरु चार्य थे। श्रुतकीर्ति नामके और भी कई आचार्य देवेन्द्र भी इन्हीं के शिष्य थे । अनेक प्रस्थकारोने हो गये हैं। इन्हें कई कार्योका कर्ता बतलाया है; परन्तु अभी. ३---लघुजैनेन्द्र । इसकी एक प्रति अकलवर देखो जैनमित्र ता. २६ अगस्त १९१५ । (भरोच) के दिगम्बर जैनमन्दिरमें है और दूसरी मर्कराका ताम्रपत्र, इंडियन एण्टक्वेरी, जिल्द १, पृष्ठ देखो प्रे पिटसनकी दूसरी रिपोर्ट सन १८८४, ३६३-६५ । तथा एपिग्राफिका कोटिका---जिल्द १, का पहला लेख। Aho ! Shrutgyanam Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २ ] तक इसका कोई काव्य नहीं मिला है। कर्नाटक कविचरितके कर्ताने इनका समय वि० संवत् ९५७ निश्चय किया है । क्यों कि इनके शिष्य देवे के शिष्य आदि पंपका जन्म वि० सं० ९५९ में हुआ था और उसने ३९ वर्षकी अवस्थामै अपने सुप्रसिद्ध कनडी काव्य भारतचम्पू और आदिपुराण निर्माण किये हैं । हमारा अनुमान है कि येही गुणनन्दि शब्दार्णव कर्ता होंगे । श्रवण बेल्गोलके ४७ घे शिलालेख में इनके सम्बन्धर्मे नीचे लिखे लोक मिलते हैं: श्री जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवमन्दी पिच्छ मुनिपस्य बळाकपिच्छः शिष्योऽजनिष्ट रत्नत्रयवर्तिकीर्तिः । चारित्रचञ्चुरखिलावनिपालमौलिमालाशिलीमुखविराजितपादपद्मः ॥ ६ ॥ तच्छिष्यो गुणनन्दि पण्डितयतिः चारित्रचक्रेश्वरः । तर्कव्यारणादिशास्त्रनिपुणः साहित्य विद्या रतिः ॥ ७ मिथ्यात्वादिमदान्वसिन्धुरघटासंघातकण्ठरियो । भन्याम्भोजदिवाकरो विजयतां कन्दर्पदर्पापहः ॥ ८ तच्छिष्यत्रिशतं विवेकनिषयः शास्त्रान्थिपारंगताः तेषू कृष्टसमा द्विसप्ततिमिताः सिद्धान्तशास्त्रार्थकाः ॥ ९ व्याख्याने पटवो विचित्रचरिताः तेषु प्रसिद्धो मुनिः । नानाननयप्रमाणनिपुणो देवेन्द्र सैद्धान्तिकः || १० चन्द्रप्रभचरित महाकाव्य के कर्त्ता वीरनन्दिका समय शक संवत ९०० के लगभग निश्चित होता है । क्योंकि वादिराजसूरिने अपने पार्श्वनाथ काव्यमें उनका स्मरण किया है । और वीरनम्दीकी गुरुपरम्परा इस प्रकार है -१ श्रीगुणनन्दि, २ विबुधगुणनदि, ३ अभयनन्दि और वीरनन्दि । यदि पहले गुणमन्दि और वीरनन्दिके बीचमें हम ७८ वर्षका अन्तर मान लें, तो पहले गुणनन्दिका समय वही शक संवत् ८२२ या वि० सं० ९५७ के लगभग आ जायगा । इससे यह निश्चय होता है कि वीरनन्दिकी गुरुपरम्पराके प्रथम गुणनन्दि और आदिपंप गुरु देवेद्र गुरु गुणनन्द एक ही होंगे और जैसा कि हम पहले लिख चुके हैं येही शब्दार्णव के कर्त्ता होंगे । गुणनन्दि नामके एक और आचार्य शक संवत् १०३७ [ वि० सं० ११७२ ] में हुए हैं जो मेघचन्द्र ७५ त्रैषिद्य के गुरु थे । संभव है कि शब्दार्णवके क ये ही हों । शब्दार्णवकी इस समय दो टीकायें उपलब्ध हैं और दोनों ही सनातन जैन ग्रन्थमालामें छप चुकी हैं--१ शब्दार्णवचन्द्रिका, और २ शब्दार्णवप्रक्रिया । 1 " १ - शब्दार्णवचन्द्रिका | इसकी एक बहुत ही प्राचीन और अतिशय जीर्ण प्रति भाण्डारकर र सर्व इन्स्टिट्यूटमें मौजूद है। यह ताडपत्रपर नागरी लिपि है। इसके आदि - अन्तके पत्र प्रायः नष्ट हो गये हैं । इसमें छपी हुई प्रतिमें जो गद्य प्रशस्ति है, वह नहीं है। और अन्तमें एक श्लोक है जो भाधा पढ़ा जाता है- " मंगलमस्तु । इन्द्रश्चंद्रशकटतनयः पाणिनिः पूज्यपादो यत्प्रोवाचापिशलिरमरः काशकास्त्र शब्दपारायणस्येति । इसके कर्त्ता श्री सोमदेव मुनि हैं। ये शिलाहार शके राजा भोजदेव [ द्वितीय ] के समयमें हुए हैं और अर्जुरिका नामक ग्रामके त्रिभुवनतिलक नामक जैनमन्दिर मे - जो कि महामण्डलेश्वर गंडरादित्यदेवका बनवाया हुआ था - उन्होंने इसे शक संवत् ११२७ [वि० सं० १२६२ ] में बनाया है | यह ग्राम इस समय आजरें नामसे प्रसिद्ध है. और कोल्हापुर राज्यमें है । वादीभवनांकुश श्रीविशालकीर्ति पण्डितदेवके वैयावृत्यले हल ग्रन्थको रचना हुई है: "श्री सोमदेवयतिनिर्मितिमादधाति या नौः प्रतीतगुणनंदितशब्दवाच । १ ० २५ सन १८८०-८८ की रिपोर्ट | २ ये विशालकीर्ति वे ही मालूम होते हैं जिनका उल्लेख १० आशाघरने अपने अनगारधर्म मृतकी प्रशस्तिकी टीकाने 'यादीन्द्र विशालकीर्ति ' के नामसे किया है और जिनको उन्होंने न्यायशास्त्र में पारंगत किया था। पं० आशापर वि० सं० १२४९ के लगभग धारामै आये थे और वि० सं० १३०० तक उनके अस्तित्वका पता लगता है। (देखो मनिर्मित विद्वद्वत्नमाला में ' पण्डित प्रवर आशाधर शीर्ष फलख ) अतः सोमदेवका वैयावृत्य करनेवाले विशालकीर्ति दूसरे नहीं हो सकते | पं० आशाधर के पाससे पढकर दी वे दक्षिणके और चले आये होंगे। 1 Aho! Shrutgyanam Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक सेय सतानमलचेतसि विस्फुरती को शब्दार्णव व्याकरणका कर्ता ही प्रकट किया वृत्तिः सदा नुतपदा परिवर्तिषीष्ट । गया है। स्वस्ति श्रीकोल्हापूरदेशांतर्वार्जुरिकामहास्थानयुधिष्ठि- अब देखना चाहिए कि ये मेघचन्द्र और मागरावतारमहामण्डलेश्वरगंडरादित्यदेवनिर्मापितत्रिभुवनतिलक-- चन्द्र आदि कौन थे और कब हुए हैं:जिनालये श्रीमत्परमपरमेछिश्रीगोमनाथश्रीपादपद्माराधनबलेन ये मेघचन्द्र आचारसारके कर्ता वीरनन्दि सि. वादीमपत्रांकु.श्रीविशालकीतिपडितदेववैयावृत्यत:श्रीमच्छि ... द्धान्त चक्रवर्तीके गुरु ही मालूम होते हैं। ये बडे लाहारकुलकमलमातडतेजःपुंजराजाधिराजपरमेश्वरपरमभटा -- भारी विद्वान् थे । इन्हें सिद्धान्ततामें जिनसेन पश्चिमचक्रवर्तिश्रीवीरभोजदेव विजयराज्ये शवकसह-. और वीरसेनके सदृश, न्यायमें अकलंकके मशतसमाविंशति ११२७ तमक्रोधन संवत्सरे स्वस्ति समान और व्याकरण में साक्षात् पूज्यपाद सदृश सनस्तान वयविद्याचक्रचक्रवर्तिश्रीपूज्यपादानुरक्तचेतसा श्री-- बतलाया है। श्रवणबेलगोलके नं०४७, ५० और मत्सोमदेवमुनीश्वरेण विरचितेयं शब्दार्णवचन्द्रिका नाम ५२ नम्बरके शिलालेखोले मालूम होता है कि इनवृत्तिरिति । इति श्रीपूज्यपादकतजैनेन्द्रमहाव्याकरण का स्वर्गवास शक संवत् १०३७ (वि० सं०१९७२) सम्पूर्णम् ।" में और उनके शुभचन्द्रदेव नामक शिष्यका स्वर्गयशस्तिलकचाएके कर्ता सप्रसिद्ध सामदेव- वास शक संवत २०६८ (वि० सं० १२.३)में हुआ सूरि इनसे पहले हुए है। क्योंकि उनका उक्त चम्पू था। तथा उनके दूसरे शिष्य प्रभाचन्द्रदेवने शक शक संवत् ८८१ [वि. १०१६] में समाप्त हुआ सं० १०४ (वि० सं० १९७६) में एक महापूजाप्रथा। अतएव उनसे और इनसे कोई सम्बन्ध नहीं तिष्ठा कराई थी । जय सोमदेवने शब्दार्णवचन्द्रिहै, यह स्पष्ट है। का मेघचन्द्रके प्रशिष्य हरिचन्द्र के लिए शक सं० इस प्रन्थके मंगलाचरणमें नीचे लिखे दो श्लोक १९२७ (वि० सं० १२६२ ) में बनाई थी, तब मेघ चन्द्रका समय वि० सं०११७२ के लगभग मामा श्रीपूज्यपादममलं गुणनन्दिदेवं जा सकता है। सोमामरप्रतिपपूजितपादयुग्मम् । नागचन्द्र नामके दो विद्वान् हो गये हैं, एक सिद्ध समुन्नतपदं वृषभं जिनेन्द्र पपरामायणके कर्ता नागचन्द्र जिनका दूसरा नाम सच्छब्दलक्षणमहं विनमामि वीरम् ॥१॥ अभिनव पंप था, और दूसरे लब्धिसारटीकाके कर्ता, श्रीमूलसंघजलजप्रतिबोधभानो नागचन्द्र । पहले गृहस्थ थे और दूसरे मुनि । मधेन्दुदीक्षितभुजंगसुधाकरस्य । अभिनव पंपके गुरुका नाम बालचन्द्र था जो मेघचराद्धान्ततोय निधिवृद्धिकरस्य वृत्ति न्द्रके सहाध्यायी थे, और दूसरे स्वयं बालचन्द्रके रंभे हरीदुयतये वरदीक्षिताय ॥ २ ॥ शिष्य थे । इन दूसरे नागचन्द्र के शिष्य हरिचन्द्रइनमें से पहले श्लोकमें पूज्यपाद, गुणनन्दि और .. के लिए यह वृत्ति बनाई गई है । इन्हें जो 'राद्धान्त सोमदेव ये विशेषण वीर भगवानको दिये हैं। म तोयानिधिवृद्धिकर 'विशेषण दिया है उससे मा. दूसरे श्लोकमें कहा है कि यह टीका मूलसंघीय : लूम होता है, कि ये सिद्धान्तचक्रवर्ती या सिद्धा-" के शिष्य नागचन्द्र (भुजंगसुधाकर और न्त शास्त्रांक शाता या टीकाकार होंगे। उनके शिष्य हरिचन्द्र यतिके लिए बनाई जाती है। २-शब्दार्णवप्रक्रिया । यह जैनेन्द्र प्रक्रियाके गुणमन्दिकी प्रशंसा पुरादि धातुपाठके अन्त में नामसे छपी है; परन्तु हमारा अनुमान है कि इस.. भी एक पद्यमें की गई है जिसका अन्तिम धरण १ मेपचन्द्र के विषय में विशेष जानने के लिए देखो माणि कचन्द्र ग्रन्थमालाके 'आचारसार' की भूमिका शब्दब्रह्मा स जीयाद् गुणनिधिगुणनंदिव्रतीशस्सुसौख्यः। २ देखो, 'इन्स्क्रिप्शन्स एट श्रवणबेलगोल ' का ४७ वाँ अर्थात् इसमें शब्दब्रह्मा विशेषण देकर गुणनन्दि- शिलालेख । Aho! Shrutgyanam Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवनन्दी का नाम शब्दार्णव-प्रक्रिया ही होगा। हमें इसकी तीसरे पद्यमें भट्टारकशिरोमणि श्रुतकीर्ति दे. कोई हस्तलिखित प्रति नहीं मिल सकी । जिस वकी प्रशंसा करता हुआ कवि कहता है कि वे तरह अभयनन्दिकी वृत्तिके बाद उसीके आधारसे मेरे मनरूप मानससरोवरमें राजहंसके समान चिरप्रक्रियारूप पंचवस्तु टीका बनी है, उसी प्रकार काल तक विराजमान रहे । इसमें भी प्रस्थकर्ता सोमदेवकी शब्दार्णव-चन्द्रिकाके बाद उसीके आपना नाम प्रकट नहीं करते हैं; परन्तु अनुमानसे आधारसे यह प्रक्रिया बनी है। प्रकाशकोंने इसके ऐसा जान पडता है कि ये श्रुतकीर्तिदेवके कोई कर्ताका नाम गुणनन्दि प्रकट किया है। परन्तु जान शिप्य होंगे और संभवतः उन श्रुतकीर्तिके नहीं पड़ता है इसके अन्तिम श्लोकोंमें गुणनन्दिका नाम जो पंचवस्तुके कर्ता हैं। ये श्रुतकीर्ति पंचवस्तके देखकर ही भ्रमवश इसके कर्ताका नाम गुणनन्दि कर्तासे पृथक् जान पड़ते हैं। क्योंकि इन्हें प्रक्रिसमझ लिया गया है । वे श्लोक नीचे दिये याके कर्ताने 'कविपति ' बतलाया है, व्याकरण जाते हैं: नहीं । ये वे ही श्रुतकीर्ति. मालूम होते हैं जिनका सत्संधि दधते समासमभिवः स्यातायनामोन्नतं समय प्रो० पाठकने शक संवत् १०४५ या वि० सं० नितिं बहुतद्धितं कृतमिहाख्यातं यशःशालिनम् । १९८० बतलायो है । श्रवणबेलगोलके जैनगुरुओंने सैषा श्रीगुणनन्दितानितवपुः शब्दार्णवं निर्णय चारुकीर्ति पंडिताचार्य ' का पद शक संवत् नावत्याश्रयतां विविक्षुमनसा साक्षात्स्वयं प्रक्रिया ।। १॥ १०३९ के बाद धारण किया है और पहले 'चारदुरितमदेभनिशुंभकुम्भस्थलभेदनक्षमोमनखैः । कीर्ति इन्हीं श्रुतकीतिके पुत्र थे। श्रवणबेलगोलके गुणनन्दी भुवि चिर जीयात्।। २ १०८ वे शिलालेखमें इनका जिकर है और इनकी सन्मार्गे सकलसुखप्रियकरे संज्ञापिते सदने बहुत ही प्रशंसा की गई है। लिखा हैप्रा( दिवासस्सुचरित्रवानमलक: कांतो विवेकी प्रियः। तत्र सर्वशरीरिरक्षाकृतमतिर्विजितेन्द्रियः । सोयं यः श्रुतकीर्तिदेवयतिपो भट्टारकोत्तसको सिद्धशासनवर्द्धनप्रतिलब्धकीर्तिकलापकः ॥ २२ ॥ रंरम्यान्मम मानसे कविपतिः सद्राजहंसश्चिरम् ॥३ विश्रुतश्रुतकीर्तिभट्टारकयतिस्समजायत । इनमेंसे पहले पद्यका आशय पहले लिखा जा प्रस्फुरद्वचनामृतांशुविनाशिताखिल हृत्तमाः॥२३॥ चुका है। उससे यह स्पष्ट होता है कि गुणनन्दिके प्रक्रियाके कर्ताने इन्हें भट्टारकोसंस और श्रुतशब्दार्णयके लिए यह प्रक्रिया नावके समान है। कीर्तिदेवयतिप लिखा है और इस लेख में भी भट्टा. और दूसरे पद्यमें कहा है कि सिंहके समान गुणन- रकयति लिखा है। अतः ये दोनों एक मालूम होते न्दि पृथ्वीपर सदा जयवन्त रहे । मालूम नहीं, हैं । आश्चर्य नहीं जो इनके पुत्र और शिष्य चारइन पोसे इस प्रक्रियाका कर्तृत्व गुणनन्दिको कीर्ति पण्डिताचार्य ही इस प्रक्रियाके का हो। कैसे प्राप्त होता है । यदि इसके कर्ता स्वयं गुणन समय-निर्णय । न्दी होते तो वे स्वयं ही अपने लिए यह कैसे कहते ते . १)शाकटायन व्याकरण और उसकी अमोश शाकायत व्याकरण कि वे गुणनन्दि सदा जयवन्त रहे । इनसे तो तिनामकी टीका दोनों ही के कर्ता शाकटायन नामसाफ प्रकट होता है कि गुणनन्दि ग्रन्थकर्तासे के आचार्य है, इस बातको प्रो. के. वी. पाठकने कोई पृथक ही व्यक्ति है जिसे वह श्रद्धास्पद सम- अनेक प्रमाण देकर सिद्ध किया है और उन्होंने झता है। अर्थात् यह निस्संदेह है कि इसके का यह भी बतलाया है कि अमोघवृत्ति राष्ट्रकूट राजा गुणनन्दिके अतिरिक्त कोई दूसरे ही हैं। १देखो ‘सिस्टभ्स आफ संस्कृत प्रामर' पृष्ठ ६७॥ १ छपी हुई प्रतिके अन्तमें " इति प्रक्रियावतारे २ देखो, मेरा लिखा 'कर्नाटक जैन कवि' पृष्ठ २०। ३ देखो, कृद्विधिः षष्ठः समाप्तः। समाप्तेय प्रक्रिया । " इस तरह जैनसिद्धान्तभास्कर, किरण २.३, पृष्ठ १८। छपा है। इससे भी इसका नाम जैनेन्द्र प्रक्रिया नहीं ४ देखो, इंडियन एण्टिक्वेरी, जिल्द ४३, पृष्ठ २०५-१२ जान पड़ता। में प्रो. पाठकका लेख: Aho Shrutgyanam Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [भाग, अमोघ वर्षके समयमें उसीके नामसे बनाई गई लिड्गस्य लक्ष्म ही समस्य विशेषयुक्तहै। इससे यह सिद्ध होता है कि शाकटायन व्या- मुक्तं मया परिमितं त्रिदशा इहार्याः ॥ ३१ ॥ करण ( सूत्र ) अमोघवर्षके समयमें अथवा उससे इससे भी सिद्ध होता है कि वि० सं० ८५० के कुछ पहले बनाया गया होगा। अमोघवर्षने शक लगभग जैनेन्द्र प्रख्यात व्याकरणों में गिना जाता संवत् ७३७ से ८०० तक (वि० सं०८७२ से १३५ था। अतएव यह इस समयसे भी पहलेका बना तक) राज्य किया है । अतः यदि हम शाकटायन हुआ होना चाहिए। सूत्रोंके बननेका समय वि० सं० ८५० के लगभग ३) हरिवंशपुराण शक संवत् ७०५ (वि० सं० मान लें, तो वह वास्तविकता के निकट ही रहेगा। ८४.)-का बना हुआ है। इस समय यह समाप्त ___ शाकटायन व्याकरणको बारीकीके साथ देखने हुआ है । उस समय दक्षिणमें राष्ट्रकूट राजा कृष्ण से मालूम होता है कि वह जैनेन्द्रसे पीछे बना (शुभतुंग या साहसतुंग) का पुत्र श्रीवल्लम (गोवि. हुआ है । क्यों कि उसके अनेक सूत्र जैनेन्द्रका म्दराज द्वितीय ) राज्य करता था। इस राजाने शक अनुकरण करके रचे गये हैं । उदाहरणके लिए ६९७ ते ७०५ तक [वि० ८३२ से ८४० ] तक राज्य जैनेन्द्र के “ वस्तेढ " (४-१-१५४ ), “ शिलाया- किया है । इस हरिवंशपुराणमें पूज्यपाद या देवन. ढः, (४-१-१५५) “ढच" (४१-२०९) आदि विकी प्रशंसा इस प्रकार की गई हैः .. सत्रोंको शाकटायनने थोडा बहुत फेरफार करके हइंद्रचन्द्रार्कजैनेन्द्रव्यापि (डि व्याकरणक्षिणः। अधषा ज्यों का त्यों ले लिया है। जैनेन्द्रका एक सूत्र देवस्य देववन्यस्य न वदते गिरः कथम् ॥ ३१॥ है.." टिदादिः " (१-१.५१) शाकटायमने इसे यह बात निस्सन्देह होकर कही जा सकती है कि ज्यों का त्यों रख कर अपना पहले अध्याय, पहले जैनेन्द्रव्याकरणके कर्ता देवमन्दि वि. सं ८०० से पादका ५२ वां सूत्र बना लिया है । इस सूत्रको भी पहलेके हैं। लक्ष्य करके भट्टाकलंकदेव अपने राजवार्तिक (१- ४) उपर बतलाया चुका है कि तत्वार्थराज५.१, पृष्ठ ३७ ) में लिखते हैं- “कचिदवयवे टि- वार्तिकमें जैनेन्द्र व्याकरणके एक सूत्रका हमाला दादिरिति ।" और भट्टाकलंकदेव शाकटायन तथा दिया गया है । इसी तरह “सर्वादिः सर्वनाम" अमोघवर्षसे पहले राष्ट्रकूट राजा साहसतुंगके [१.१.३५ ] सत्र भी जैनेन्द्रका है, और उसका समयमें हुए हैं, अत एव यह निश्चय है कि अक- उल्लेख राजवार्तिक अध्याय १ सूत्र ११ की व्याख्याने लंकदेवने जो 'टिदादि ' सूत्रका प्रमाण दिया है, फिया गया है। इससे सिद्ध है कि जैनेन्द्र व्याकरण बह जैनेन्द्र के सूत्रको ही लक्ष्य करके दिया है, शाक. राजवार्तिकसे पहलेका बना हुआ है। राजवार्तिकटायनके सूत्रको लक्ष्य करके नहीं । इससे यह के कर्ता अकलंकदेव राष्टकट राजा साहसतुंगसिद्ध हुआ कि शाकटायन जैनेन्द्रसे पीछेका बना जिसका दूसरा नाम शुभतुंग और कृष्ण भी हैहुआ है। अर्थात् जैनेन्द्र वि० सं०८५० से भी पहले की सभाम गये थे, इसका उल्लेख श्रवणबेलगोलकी बन चुका था। मल्लिषणप्रशस्तिमें किया गया है: और साहसतुंग२) वामनप्रणीत लिङ्गानुशासन नामका एक ने शक संवत् ६७५ से ६९७ [वि. सं. ८२० से प्रस्थ अभी हाल ही गायकवाड ओरियंटल सारी ८३२] तक राज्य किया है। यदि राजवार्तिकको जमे प्रकाशित हुआ है। इसका कर्ता पं० वामन हम इस राजाके ही समयका बना हुआ माने, राएकूट राजा जगत्तुंग या गोविन्द तृतीयके समय- तो भी जैनेन्द्र वि. स. ८०. से पहलेका बना हुआ में हुआ है और इस राजाने शक ७६ ते ७३६ सिद्ध होता है। (वि०८५१-८७१) तक राज्य किया है। यह ग्रन्थ - कर्ता नीचे लिखे पद्यमें जनेन्द्रका उल्लेख करता है. १ देव देवन्दिका ही संक्षिप्त नाम है । शब्दार्णवचन्द्रित्र्याडिप्रतिमथ वाररुच सचान्द्र कामें 1-४-११४ सूत्रकी व्याख्यामें लिखा है-.-"देवोपजैलेन्द्रलक्षणगत विविधं तथान्यत् । इमलेकशेषव्याकरणम् ।" Aho ! Shrutgyanam Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] जैनेन्द्र स्माकरण और आचार्य देवनन्दी उक्त प्रमाणासे यह तो निश्चय हो गया कि तबतक हमें देवनन्दिको कुन्दकुन्दाम्नाय और जैनेन्द्र के कर्ता विक्रम सं० ८.. से पहले हए देशीयगणके आचार्य वदननन्दिका शिष्य हैं । परंतु यह निश्चय नहीं हुआ कि कितने शिष्य मानने में कोई दोष नहीं दिखता । उनका पहले हुए हैं। इसके लिए आगेके प्रमाण देखिए। समय विक्रमकी छठी शताब्दिका प्रारंभ भी प्रायः ५-मर्करा ( कुर्ग ) में एक बहुत ही प्राचीन ताम्रा निश्चित समझना चाहिए। पत्र मिला है । यह शक संवत:८८ (वि०सं०५२३) ६-इस समयकी पुष्टिमें एक और भी अच्छा का लिखा हुआ है। उस समय गंगवंशीय राजा प्रमाण मिलता है। वि० सं०९९० में बने हुए 'द. आविनीत राज्य करता था। अविनीत राजाका ना- र्शनसार नामक प्राकृत ग्रन्थमें लिखा है कि पूज्य. म भी इस लेख में है। इसमें कुन्दकुन्दान्वय और पादके शिष्य वज्रनन्दिने वि० सं०५२६ में दक्षिण देशीयगणके मुनियों की परम्परा इस प्रकार दी हुई मथुरा या मदुरामें द्राविडसंघकी स्थापना की:-- है:-गुणचन्द्र-- अभयनन्दि-शीलभद्र-शाननन्दि सिरिपुज्जपादसामा दाविडसंबस्स का (गो दुलो । गुणनन्दि और वदननन्दि । पूर्वोक्त अविनीत राजा णामण वज्जणंदी पाहडवेदी महासत्यो । के बाद उसका पुत्र दुर्धिनीत राजा हुआ है । हिस्ट्री पंचसए छव्वीसे विक्कमरायस्स मरणपत्तस्स । आफ कनडी लिटरेचर नामक अंगरेजी ग्रन्ध और दविखणमहराजादो दाविडसंबो महामोहो । 'कर्नाटककावचरित्र' नामक कनडी ग्रन्थके अनु इससे भी पूज्यपादका समय वही छठी शता. सार इस राजाका राज्यकाल ई० सन १८२ से ५१२ (वि०५३९-६९) तक है। यह कनडी भाषाका ब्दिका प्रारंभ निश्चित होता है। कवि था। भारविके किरातार्जुनीय काव्यके १५ वै प्रो. पाठकके प्रमाण। सर्गकी कनडीटीका इसने लिखी है। कर्नाटककविचरित्रके कर्ता लिखते हैं कि यह राजा पूज्य सुप्रासद्ध इतिहास पं.काशीनाथ बापूजी पाठक ने अपने शाकटायन व्याकरणसम्बन्धी लेखमे कुछ पाद यतीन्द्रका शिष्य था । अतः पूज्यपादको हमे विक्रमकी छठी शताब्दिके प्रारंभका ग्रन्धकर्ता मा प्रमाण ऐसे दिये हैं जिनसे ऐसा भास होता है कि जैनेन्द्र के समयका मानो अन्तिम निर्णय हो गया। नना चाहिए। मर्कराके उक्त ताम्रपत्रसे भी यह इन प्रमाणोंको भी हम अपने पाठकोंके सम्मुख यात पुष्ट होती है। वि. संवत् ५५३ में अविनीत राजा था। इसके १६ वर्ष बात वि० सं० ५३९ में उपस्थित करदेना चाहते हैं; परन्तु साथ ही यह भी कह देना चाहते हैं कि ये प्रमाण जिस नविपर उसका पुत्र दुर्विनीत राजा हुआ होगा, अतएव उ.. खड़े किये गये है, उसमें कुछ भी दम नहीं है ।जैसा सका जो राज्यकाल बतलाया गया है, वह अवश्य कि हम पहले सिद्ध कर चुके है जैनेन्द्रका असली डीक होगा। और जिन वदननन्दिके समय उक्त ताम्रपत्र लिखा गया है, संभवतः उन्हींकी शिष्य सूत्रगाठ वही हैं जिसपर अभयनन्दिकी महावृत्ति रची गई है: परन्तु पाठक महोदयने जितने प्रमाण परम्परामै बल्कि उन्हीं के शिष्य या प्रशिव्य जैनन्द्रके। दिये हैं, वे सब शब्दार्गवचन्द्रिकाके सूत्रपाठको कर्ता देवनन्दि या पूज्यपाद होंगे । क्यों कि ताम्रपत्र की मुनिपरम्परा नन्यन्त नाम ही अधिक हैं, और - असली जैनेन्द्रसूत्र मानकर दिये है। इस कारण वे तबतक ग्राह्य नहीं हो सकते जबतक कि पुष्ट इनका भी नाम नन्यन्त है। इतना ही नहीं बल्कि • प्रमाणांसे यह सिद्ध नहीं कर दिया जाय कि शब्दा. इनके शिष्य वन्ननन्दिका नाम भी नन्यन्त है । अतः णवचन्द्रिकाका पाठ ही ठीक है और इसके विरुद्धमें जबतक कोई प्रमाण इसका विरोधी न मिले, दिये हुए हमारे प्रमाणोंका पूरा पूरा खण्डन न कर १ इंडियन एण्टक्वेरी, जिल्द १, पृष्ट ३६३-६५ और दिया जाय । एपिग्राफिका कर्नाटिका, जिन्द १ का पहला लेख । २ आर. . नरसिंहाचार्य, एम० ए० रुत । १ देखो इंडियन एण्टिक्वेरी जिल्द ४३, पार २०५-१२। Aho! Shrutgyanam Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [भाग. -जैनेन्द्रका एक सूत्र है-"हस्तादेयेनुद्यस्ते- “शद्वच्छुनकरणाग्निशर्मकृष्णदर्भाद् भृगुवत्सवसिष्ठवृष गणये चेः '' [ :-३-३६ ] । इस सूत्रके अनुसार चि' ब्राह्मणामायणे " २-४-३६ । का 'चाय' हो जाता है, उस अवस्थामें जब कि इस सूत्रकी अमोघवृत्तीमें। हाथसे ग्रहण करने योग्य हो, उत् उपसर्गके बाद न “आनिशर्मायणो वार्षगण्यः। अग्निशमिरन्यः।' हो और चोरी करके न लिया गया हो । जैसे 'पुष्प इस तरह व्याख्या की है। प्रचायः'। हस्तादेय न होने से पापप्रचय,उत उपसर्ग इन सूत्रोंसे यह बात मालम होती है कि पाणिहोनेसे 'पुग्योच्चय' और चोरी होनेसे 'पुष्पप्रचय' निमें वार्षगण्य ' शब्द सिद्ध नहीं किया गया है होता है। इस सूत्र में उत् उपसर्गके बात जो 'चाय' जब कि जैनेन्द्र में किया गया है। वार्षगण्य 'सांख्य होनेका निषेध किया गया है, वह पाणिनिमें, + कारिकाके कत्ता ईश्वरकृष्णका दूसरा नाम है और उसके वार्तिकमै और भाष्यमें भी नहीं है। परन्तु सुप्रासद्ध चीनी विद्वान् डा० टक्कुसुके मतानुसार की काशिकावृत्तिमे ३-३-४० सूत्रके व्या- ईश्वरकृष्ण वि० सं० ५०७ के लगभग विद्यमान थे। ख्यानमें हैं-" उच्चयस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः ।" इस- इससे निश्चय हुआ कि जैनेन्द्रव्याकरण ईश्वरकृष्णसे सिद्ध होता है कि काशिकाके कर्ता वामन और के बाद --वि० सं०५०७ के बाद और काशिकासे जयादित्यने इसे जैनेन्द्रपरसे ही लिया है और पहले-वि० सं० ७१७ से पहले--किसी समय जयादित्यकी मृत्यु वि. सं०७१७म हो चुकी थी बना है। ऐसा चिनी यात्री इसिगने अपने यात्राविवरणम ३-जैनेन्द्रका और एक सूत्र है--"गुरुदयाद लिखा है। अतः जैनेन्द्रव्याकरण वि० सं० ७१७ भाद्युक्तेऽद्वे" (३-२-२५ )। शाकटायनने भी इसे से भी पहलेका बना हुआ होना चाहिए। अपना २-४-२२४ वां सूत्र बना लिया है । हेमच२-पाणिनि व्याकरणमें नीचे लिखा हुआ एक न्द्रने थोडासा परिवर्तन करके “उदितगुरोर्भा द्युक्तेऽब्दे" (६-२-२५) बनाया है। इस सूत्रम द्वादश"शरदनछुनकदीद भृगुवत्साग्रायणेषु । " वर्षात्मक बार्हस्पत्य संवत्सरपद्धतिका उल्लेख किया ४-१-१.२ । १ इस संवत्सरकी उत्पत्ति बइस्पतिकी गति परसे हुई है, इसके स्थानमें जैनेन्द्रका सूत्र इस प्रकार है इस कारण इसे बाईस्पत्य संवत्सर कहते हैं । जिस समय " शरदूच्छनकदाग्निशम कृष्णरणात् भृगुवत्साग्रायणवृष यह मालूम हुआ कि नक्षत्रमण्डलमसे बृहस्पतिकी एक गणब्रह्मणवासष्ठे ।" ३-१-१३४ । प्रदक्षिणा लगभग १२ वर्षमें होती है, उसी समय इस संवइसीका अनुकरणकारी सूत्र शाकटायनमें इस सरकी उत्पत्ति हुई होगी, ऐसा जान पडता है । जिस तरहतरह का है: सूर्यकी एक प्रदक्षिणाके कालको एक सौर वर्ष और उसके १२ वें भागको मास कहते हैं, उसी तरह इस पद्धतिमें गुरुके १ इन प्रमाणोंमें जहाँ जहाँ जैनेन्द्रका उल्लेख हो, वहाँ वहाँ प्रदक्षिणा कालको एक गुरुवर्ष और उसके लगभग १२ वें शब्दार्णव-चन्द्रिकाका सूत्रपाठ समझना चाहिए। सूत्रों के भागको गरुमास कहते थे । सूर्यसान्निध्यके कारण गुरु वर्षमें नम्बर भी उसके अनुसार दिये गये हैं।। कुछ दिन अस्त रहकर जिस नक्षत्रमें उदय होता है, उसी . * 'हस्तादये' हस्तेनादानेऽनुदि वाचि चित्रो घत्र भवत्य. नक्षत्र के नाम गुरुवर्षके मासोंके नाम रख्खे जाते थे । ये पतये । पुष्पप्रचायः । हस्तादेय इति ? पुप्पप्रच्यं गरुके मास वस्तुतः सौर वर्षा के नाम है, इस कारण इन्हें कति तहशिखरे । अनुदीति किं ? फलोच्चयः । अस्तेय चैत्र संवत्सर, वैशाख संवत्सर आदि कहते थे। इस पद्धतिहति कि? फलपचयं करोति चौर्येण (शब्दार्णव-चन्द्रिका को अच्छी तरह समझने के लिए स्वर्गीय पं० शंकर बालकृष्ण दीक्षितका " भारतीय ज्योतिःशास्त्राचा इतिहास" और +-पाणिनिका सूत्र इस प्रकार है- “हस्तादाने चेरस्तये। डॉ. फ्लीटके ' गुप्त इन्स्क्रिप्शन्स में इन्हीं दीक्षित महाश( ३-३-४०) यका अँगरेजी निबन्ध पढना चाहिए। कुछ दिन अस्त २९ Aho! Shrutgyanam Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवनन्दी गया है । यह पद्धति प्राचीन गुप्त और कदम्बवंशी जैनेन्द्रोक्त अन्य आचार्य । । राजाओंके समय तक प्रचलित थी, इसके पाणिनि आदि वैयाकरणोंने जिस तरह अपनेसे कई प्रमाण पाये गये हैं। प्राचीन गुप्तोंके शक सं. पहलेके वैयाकरणों के नामोंका उल्लेख किया है उसी वत् ३९७ से १५० [वि० सं० ४५० से ५८५] तक तरह जैनेन्द्रसूत्रोंमें भी नीचे लिखे आचायाँका तक के पाँच ताम्रपत्र पाये गये हैं। उनमे चत्रादि उलेख मिलता है:-- संवत्सरोंका उपयोग किया गया है और इन्हीं गुप्तोंके -राद् भूतबलेः। ३-४-८३ । समकालीन कदम्बवंशी राजामृगेशवर्माके ताम्रपत्र में २-गुणे श्रीदत्तस्यास्त्रियाम।१-४-३४ । भी पौष संवत्सरका उल्लेख है । इससे मालूम होता ३-रुवृषिमृजां यशोभद्रस्य । २-१-९९ । है कि इस बृहस्पति संवत्सरका सबसे पहले उल्ले ४-रात्रेः रुतिप्रभाचन्द्रस्य । ४-३-१८. । ख करनेवाले जैनेन्द्रव्याकरणके कर्त्ता है और इस ५-वेत्तेः सिद्धसेनस्य । ५-१-७॥ लिए जैनेन्द्रकी रचना का समय ईस्वी सन्की ६-चतुष्टय समन्तभद्रस्य । ७-४-१४०। पाँचवी शताब्दिके उत्तरार्ध (विक्रमकी छठी शता जहां तक हम जानते हैं, उक्त छहों आचार्य ब्दीका पूर्वार्ध ) के लगभग होना चाहिए। यह तो ग्रन्थका तो हो गये हैं, परन्तु उन्होंने कोई व्यापहले ही बताया जा चुका है कि जैनेन्द्रकी रचना करण ग्रन्थ भी बनाये होंगे, ऐसा विश्वास नहीं ईश्वरकृष्णके पहले अर्थात् वि० सं० ५०७ के होता । जान पडता है, पूर्वोक्त आचार्याक ग्रन्थों में पहले नहीं हो सकती, क्यों कि उसमें वार्षगण्यका जो जदा जदा प्रकारके शब्दप्रयोग पाये जाते होंगे उल्लेख है। उन्हीं को व्याकरणसिद्ध करनेके लिए ये सब पाठक महाशयने इन प्रमाणोंमें 'हस्तादेयेनु- सूत्र रचे गये हैं । इन आचार्यों से जिन जिनके द्यस्तये चेः', 'शरदच्छुनकदाग्निशमकृष्णरणात् ग्रन्थ उपलब्ध हैं, उनके शब्दप्रयोगोंकी बारीकी भृगुवत्साग्रायणवृषगणब्राह्मणवसिष्ठे' और 'गुरू- के साथ जांच करनेसे इस बातका निर्णय हो दयाद् भायुक्तब्दे ' सूत्र दिये हैं, परन्तु ये तीनों ही सकता है । आशा है कि जैन समाजके पण्डित जैनेन्द्र के असली सूत्रपाठमें इन रूपोमें नहीं हैं, गण इस विषयमें परिश्रम करनेकी कृपा करेंगे । अतएव इनसे जैनेन्द्रका समय किसी तरह भी नि- १ भूतबलि । इनका परिचय इन्द्रनन्दिकृत श्चित नहीं हो सकता है । श्रुतावतार कथामें दिया गया है । भगवान् महाहाँ, यदि जैनेन्द्रकी कोई स्वयं देवनन्दिकृत वृत्ति वीरके निर्वाणके ६८३ वर्ष बाद तक अंगज्ञानकी उपलब्ध हो जाय, जिसके कि होनेका हमने अनु- प्रवृत्ति रही। इसके बाद विनयधर, श्रीदत्त, शिवमान किया है. और उसमें इन सूत्रोंके विषयको दत्त, और अहहत्त नामके चार आरातीय मुनि हुए प्रतिपादन करनेवाले वार्तिक आदि मिल जायं-मि- जिन्हें अंग और पूर्वके अंशोंका शान था । इनके ल जानेकी संभावना भी बहुत है तो अवश्य बाद अर्हद्वलि और माघनन्दि आचार्य हुए । इन्हें ही पाठक महाशयके ये प्रमाण बहुत ही उपयोगी उन अंशोंके भी कुछ अंश ज्ञान रहा। इनके बाद सिद्ध होंगे। धरसेन आचार्य हुए । इन्होंने भूतबलि और पुष्पदपाठक महाशयके इन प्रमाणोंके ठीक न होने न्त नामक दो मुनियोंको विधिपूर्वक अध्ययन कराया पर भी दर्शनसारके और मर्कराके ताम्रपत्रके प्रमा- और इन दोनोने महाकर्मप्रकृतिप्राभृत या षटलण्ड ण। यह बात लगभग निश्चित ही है कि नामक शास्त्रकी रचना की । यह ग्रन्थे ३६ हजार जैनेन्द्र विक्रमकी छठी शताब्दीके प्रारंभ की श्लोक प्रमाण है। इसके प्रारंभका कुछ भाग पुष्प रचना है १ संभवतः यह ग्रन्थ मूडबिद्री ( मंगलोर) के जैनभण्डारम मौजद है। Aho! Shrutgyanam Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२ जैन साहित्य संशोध... [भाग १ दन्त आचार्यका और शेष भूतबलिका बनाया हुआ विदुष्विणीषु संसन्स यस्य नामापि कीर्तितम् । है। वीरनिर्वाणसंवत् ६८३ के बाद पूर्वोक्त सब आचार्य निखर्वयति तदर्व यशाभद्रः स पातु नः ॥ ४६ क्रमसे हुए, या अक्रमसे; और उनके बीच में कितना इनके विषयमें और कोई उल्लेख नहीं मिला और कितना समय लगा, यह जानने का कोई भी साधन न यही मालम हआ कि इनके कौन नहीं है । यदि हम इनके बीचका समय २५० वर्ष कौन ग्रन्थ हैं । आदिपुराणके उक्त श्लोकसे तो वे मान ले तो भूतबलिका समय वीरनिर्वाण संवत् ९३३ तार्किक ही जान पडते हैं । (शक संवत् ३२८ वि० सं० ४६३ ) के लगभग प्रभाबन्द्र | आदिपुराणमें न्याय कुमुदचन्द्रो. निश्चित होता है । और इस हिसाबसे वे पूज्यपाद दयके कर्ता जिन प्रभाचन्द्रका स्मरण किया है, स्वामसि कुछ ही पहले हुए है, ऐसा अनुमान उनसे ये पृथक और पहलेके मालम होते है। होता है। क्यों कि चन्द्रोदयके कर्ता अकलङ्कभट्टके समय में २ श्रीदत्त । विक्रमकी ९ वी शताध्दिके सुप्रसिद्ध हुए हैं, इसलिए उनका जिक्र जैनेन्द्र में नहीं हो लेखक विद्यानन्दन अपने तत्वार्थश्लोकवार्तिकमें सकता। मालूम नहीं, ये प्रभाचन्द्र किस ग्रन्थके श्रीदत्तके 'जल्पनिर्णय' नामक प्रन्थका उलेश्व कता है और कल हए है। किया है: ५ सिद्धसेन । ये सिद्धसेन दिवाकरके नामसे द्विप्रकारं जगौ जल्पं तत्त्व-प्रातिभगोचरम् । प्रसिद्ध है । ये बडे भारी तार्किक हुए हैं। स्वर्गीय निषष्टवादिना जता श्रीदत्तो जल्पनिर्णये।। डा० सतीशचन्द्र विद्याभूषणका खयाल था कि विइससे मालूम होता है कि ये १३ वादिया क्रमकी सभाके 'क्षपणक ' नामक रत्न यही थे। जीतनेवाले बडे भारी तार्किक थे । आदिपुराणक आदिपुराणमें इनका कवि, और प्रवादिगजकेसरी कर्ता जिनसेनसरिने भी इनका स्मरण किया है कहकर और हरिवंशपुराणमें सूक्तियोंका को क और इन्हें यादिगजाका प्रभेदन करनेके लिए सिंह हकर स्मरण किया है। न्यायावतार, सम्मतितर्क, बतलाया है:-- कल्याणमन्दिरस्तोत्र और २० द्वात्रिंशिकायें (स्तु श्रीदत्ताय नमस्तस्मै तपः श्रीदीप्तमूर्तये । तियां ) इनकी उपलब्ध हैं । यदि विक्रमका समय कण्ठीरवायितं येन प्रवादीभप्रभेदने ।। ४५ ईसाकी छठी शताब्दी माना जाय-जैसा कि प्रोमो क्षमूलर आदिका मत हैं-तो सिद्धसेन इसी समय वीरनिर्वाण संवत ६८३ के बाद जो आरातीय सवत ६८३ क बाद जा ४ आराताय में हुए हैं और लगभग यही समय जैनेन्द्र के बनमुनि हुए हैं, उनमें भी एक का नाम श्रीदत्त है। नका है। उनका समय वीरनिर्वाण सं० ७१० ( शक सं० १ ६ समन्तभद्र । दिगम्बर सम्प्रदायके ये बहुत९५-वि० सं० २३० ) के लगभग होता है । यह भी संभव है कि आरातीय श्रीदत्त दूसरे हो और जल्प ही प्रसिद्ध आचार्य हए हैं । बीसों दिगम्बर ग्रन्थनिर्णयके कर्ता दूसरे । तथा इन्हीं दूसरेका उल्लेख कारोंने इनका उल्लेख किया है । ये बड़े भारी ता र्किक और कवि थे। इनका गृहस्थावस्थाका नाम जैनेन्द्रमें किया गया हो। वर्म था। ये फणिमण्डल (?) के उरगपुर-नरेशके ३ यशोभद्र । आदिपुराणमें संभवतः इन्हीं यशोभद्रका स्मरण करते हुए कहा है _*सिद्धसग ईश्वकी ६ ठो शताब्दीसे बहुत पहले हो गये है। क्या कि विक्रमकी ५ वीं शताब्दांमें हो जाने वाले १ त्रैलोक्यसारके कर्ता नेमिचन्द्र'ने और हरिवंश आचार्य लवादीने सिद्धसेनके सम्मातितर्क ऊपर टीका पुराणके कर्तीने वार निर्वाणस ६०५ वर्ष बाद शककाल लिखी थी। हमारे विचारसे सिद्धसेन विक्रमका प्रथम शता. माना है। उन्हीकी गणनाके अनुसार हमने यहाँ शक संवत् ब्दिमें हुए हैं। दिया है। संपादक-जै. सा. सं. Aho I Shrutgyanam Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक 1 जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवनन्दी ८३ पुत्र थे। इनके बनाये हुए देवागम (आप्तमीमांसा), सा ग्रन्थ है और सुन्दर उपदेशपूर्ण है। पं० आशायुक्त्यनुशासन, बृहत्स्वयंभूस्तोत्र, जिन शतक धरने इसपर एक संस्कृत निबन्ध लिखा है। और रत्नकरण्ड श्रावकाचार, ये ग्रन्थ छप चुके हैं। इनके सिवाय कहा जाता है कि इनके बनाये हरिवंशपुराणमें इनके एक 'जीवसिद्धि' नामक हुए और भी कई ग्रन्थ है। सर्वार्थसिद्धिकी भूमिकामें ग्रन्थका उल्लेख मिलता है। पखण्डसूत्रोंके पहले श्रीयुत पं० कलापा निटवेने लिखा है कि चिकित्सापांच खण्डोंपर भी इनकी बनाई हुई ४८ हजार शास्त्रपर भी पूज्यपादस्वामीके दो ग्रन्थ उपलब्ध होते श्लोक प्रमाण संस्कृत टीकाका उल्लेख मिला है। हैं, जिनमेसे एकमे चिकित्साका और दूसरेमे औषधो आवश्यकसूत्रकी मलयगिरिकृत टीकामे ' आद्य- तथा धान्योका गुणनिरूपण है । परन्तु पण्डितश्री स्तुितिकारोऽप्याह ' कहकर इनके स्वयंभू स्तोत्रका महाशयने न तो उक्त अन्धोका नाम ही लिखा है एक पद्य उद्धृत किया है। इससे मालम होता है कि और न यही लिखने की कृपा की है कि वे कहाँ उप ये सिद्धसेनसे भी पहले के ग्रन्थकर्ता है। क्योंकि लब्ध हैं । शुभचन्द्राचार्यकृत ज्ञानार्णवके नीचे सिद्धसेन भी स्तुतिकारके नामसे प्रसिद्ध है। लिखे श्लोकके 'काय' शब्दसे भी यह बात अभी तक इन दोनों ही आचार्योका समय निर्णीत ध्वनित होती है कि पूज्यपादस्वामीका कोई चि. नहीं हुआ है। कित्सा ग्रन्थ है : अपाकुर्वन्ति यद्वाचः क.यवाकचित्तसंभवम् । पूज्यपादके अन्य ग्रन्थ । कलङ्कमगिनां सोय देवनन्दी समस्यते ।। अनेन्द्र के सिवाय पूज्यपादस्वामीके बनाये हप पूनेके भाण्डारकर रिसर्च इन्टिट्यूटमें 'पूज्यअबतक केवल तीन ही ग्रन्थ उपलब्ध हुए हैं और पादकृत वैद्यक' नामका एक ग्रन्थ है'। यह आधनिये तीनों ही छप चुके हैं: क कनडीमें लिखा हुआ कनडी भाषाका ग्रन्थ है। १-सर्वार्थसिद्धि । दिगम्बर सम्प्रदायमें आचार्य पर इसमें न तो कहीं पूज्यपादका उल्लेख है ' और न यही मालूम होता है कि यह उनका बना. उमास्वातिकृत तत्वार्थसूत्रकी यह सबसे पहली या हुआ होगा। टीका है । अन्य सब टीकायें इसके बादकी हैं विजयनगरके हरिहरराजाके समयमें एक मंगऔर वे सब इसको आगे रख कर लिखी राज नामका कनडी कवि हुआ है । वि० सं० १४१६ के लगभग उसका अस्तित्व काल है। २-समाधितंत्र । इसमें लगभग १०० श्लोक हैं, स्थावर विषोंकी प्रक्रिया और चिकित्सापर उसइस लिए इसे समाधिशतक भी कहते हैं । अध्या. ने खगेन्द्रमणिदर्पण नामका एक ग्रन्थ लिखा है। स्मका बहुत ही गंभीर और तात्त्विक ग्रन्थ है। इस इसमें वह आपको पूज्यपादका शिष्य बतलाता है पर कई संस्कृत टीकायें लिखी गई हैं। और यह भी लिखता है कि यह ग्रन्थ पूज्यपादके ३-इष्टोपदेश। यह केवल ५९श्लोकप्रमाण छोटा. म. वैद्यक ग्रन्थसे संगृहीत है । इससे मालूम होता है कि पूज्यपाद नामके एक विद्वान् विक्रमकी तेरहवीं १लेखक महाशयके इस कथन में कि.समन्तभद्र सिद्धसेनसे शताब्दिमे भी हो गये हे और लोग भ्रमवश उन्हींभी पहले हुए हैं, कोई प्रमाण नहीं है। हमारे विचारसे के वैद्यक ग्रन्थको जनेन्द्र के कर्ताका ही बनाया हआ सिद्धसेन समन्मभद्र के पुरोगामी है। इस विषय के विशेष समझकर उल्लेख कर दिया करते हैं। विचार जानने के लिये, इस पत्र के प्रथम अंकमें प्रकाशित वृत्तविलास कविकी कनडी धर्मपरीक्षाका जो 'सिद्धसेन दिवाकर और स्वामः समन्तभद्र' शीर्षक हमा- पद्य पहले उद्धृत किया जा चुका है उसमें दो ग्र. रा लेख देखना चाहिए। न्धोंका और भी उल्लेख है, एक पाणिनिव्याकसंपादक-जै. सा. सं. १ नं. १०६६, सन १८८७.९१ की रिपोर्ट । Aho! Shrutgyanam Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग रणकी टीकाका और दूसरा यंत्रमंत्रविषयक सत्यताकी जरा भी परवा न करनेवाले और शास्त्रका । पूज्यपाद्वारा पाणिनिकी टीकाका लिखा साम्प्रदायिकताके मोहमें बहनेवाले लेखक किसजाना संभव नहीं है. परन्त साथ ही वृत्तविलास तरह तिलका ताड बनाते हैं। को पूज्यपादके जिनेन्द्रबुद्ध' नामसे भी यह भ्रम हो इस चरितको चन्द्रय्य नामक कविने दुःषम गया हो तो आश्चर्य नहीं। क्यों कि पाणिनिकी कालके परिधावी संवत्सरकी आश्विन शुक्ल५, शुक्रकाशिका वृत्तिपर जो न्यास है उसके कताका भी वार, तुलालनमें समाप्त किया है। यह कवि कर्नानाम' जिनेन्द्रवुद्धि है। इस नामसाम्यसे यह समझ टक देशके मलयनगरकी ब्राह्मणगली' का रहने लिया जा सकता है कि पूज्यपादने भी पाणिनिकी वाला था। वत्सगोत्री और मर्यवंशी ब्राह्मण बम्मणाके टीका लिखी है । न्यासकार ‘जिनेन्द्रबुद्धि' वास्त- दो पुत्र हुए सातप्पा दुब्ब ब्रह्मरस और विजयप्पा । वमें बौद्धभिक्षु थे और ये अपने नामके साथ 'श्री विजयप्पाके ब्रह्मरस और ब्रह्मरस के देवप्पा हुआ । बोधिसत्त्वदेशीयाचार्य ' इस बौद्ध पदवीको लगाते इसी देवप्पाकी कुसुमम्मा नामक पुत्रीसे कवि चहैं । पूज्यपादके कनडी चरित लेखकन लिखा न्द्रय्य का जन्म हुआ था। कि पाणिनि पूज्यपादके मामा थे और पाणिनिके चरितका सारांश यह है:अधरे प्रत्यको उन्होंने ही पूर्ण किया था; कर्नाटक देशके 'कोले' नामक ग्रामके माधवपरन्तु इस समय ऐसी बातोपर विश्वास नहीं नहीं भट्ट नामक ब्राह्मण और श्रीदेवी ब्राह्मणीसे पूज्य किया जा सकता। पादका जन्म हुआ। ज्योतिषियोने बालकको त्रिलोजैनाभिषक ' नामक एक और प्रन्थका जि कपूज्य बतलाया, इस कारण उसका नाम पूज्यपाद कर “जैनेन्द्र निजशब्दभागमतुलं " आदि श्लो- रक्खा गया। माधवभट्टने अपनी स्त्रीके कहनेसे को किया गया है । यह श्लोक उपर पृष्ट ६५ में दिया जैनधर्म स्वीकार करलिया । भट्टजीके सालेका नाम जा चुका है। जहां तक हमारा खयाल है जैनाभि- पाणिनि था, उसे भी उन्होंने जैनी बननेको कहा, षेक और यंत्रमंत्रविषयक ग्रन्थ भी अन्य किसी परन्तु प्रतिष्ठाके खयालसे वह जैनी न होकर मुडीपज्यपादके बनाये हुए होगे और भ्रमसे इनके गंडग्राममें वैष्णव संन्यासी हो गया। पूज्यपादकी समझ लिये गये होंगे। कमलिनी नामक छोटी बहिन हुई, वह गुणभट्टको कनडी पूज्यपादचरितमें पूज्यपादके बनाये हुए ब्याही गई । गुण भट्टको उससे नागार्जुन नामक अत्यतिष्ठालक्षण और शान्त्यष्टक नाम स्तोत्रका पुत्र हुआ। भी जिकर है। पूज्यपादने एक बगीचेमे एक सांपके मुंहमें फंसे पूज्यपाद-चरित। हुए मेंडकको देखा ! इससे उन्हें वैराग्य हो गया अन्य बडे बडे आचार्योंके समान पूज्यपादके और वे जैन साधु बन गये ।। जीवनसम्बन्धी घटनाओस भी हम अपरिचित पाणिनि अपना व्याकरण रच रहे थे । वह पूरा हैं। उनके जाननेका कोई साधन भी नहीं है। सि. न होने पाया था कि उन्होंने अपना मरणकाल वाय इसके कि वे एक समर्थ आचार्य थे और निकट आया जान लिया । इससे उन्होंने पूज्यपाद हमारे उपकारके लिए अनेक ग्रन्थ बनाकर रख से जाकर कहा कि इसे आप पूरा कर दीजिए। गये हैं, उनका कोई इतिहास नहीं है। आगे हम उन्होंने पूरा करना स्वीकार कर लिया। एक कनडी भाषाके पज्यपाद-चरितका सारांश पाणिनि दानवश मरकर सर्प हए । एक बार देते हैं, जिससे उन लोगोंका मनोरंजन अवश्य उसने पूज्यपादको देखकर फूत्कार किया, इसपर होगा, जो अपने प्रत्येक महापुरुषका जीवनचरित- पूज्यपादन कहा, विश्वास रक्खो, मैं तुम्हारे व्याचाहे वह कैसा ही हो-पढनेके लिए उत्कंठित रहते करणको पूरा कर दूंगा। इसके बाद उन्होंने पाणि. हैं । विद्वान् पाठक इससे यह समझ सकेंगे कि नि व्याकरणको पूरा कर दिया । Aho! Shrutgyanam Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २ ] इसके पहले वे जैनेन्द्र व्याकरण, अर्हत्प्रतिष्ठाल क्षण, और वैद्यक ज्योतिष आदिके कई ग्रन्थ रच चुके थे । जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवनन्दी गुणभट्ट के मर जानेसे नागार्जुन अतिशय दरिद्री हो गया । पूज्यपादने उसे पद्मावतीका एक मंत्र दिया और सिद्ध करनेकी विधि बतला दी । पद्मा वतीने नागार्जुनके निकट प्रकट होकर उसे सिद्धरसकी बनस्पति बतला दी। इस सिद्धरससे नागार्जुन सोना बनाने लगा । उसके गर्वका परिहार करनेके लिए पूज्यपादने एक मामूली वनस्पति से कई घड़े सिद्धरस बना दिया । नागार्जुन जब पर्वतोंकों सुवर्णमय बनाने लगा, तब धरणेन्द्र - पद्मावतीने उसे रोका और जिनालय बनाने को कहा । तदनुसार उसने एक जिनालय बनवाया और पार्श्वनाथकी प्रतिमा स्थापित की । पूज्यपाद पैरोंमें गगनगामी लेप लगाकर विदेहक्षेत्रको जाया करते थे। उस समय उनके शिष्य वननन्दिने अपने साथियोंसे झगडा करके द्राविड संघकी स्थापना की । नागार्जुन अनेक मंत्र तंत्र तथा रसादि सिद्ध करके बहुत ही प्रसिद्ध हो गया । एकबार दो सुन्दरी स्त्रियां आई जो गाने नाचने में कुशल थीं। नागार्जुन उनपर मोहित हो गया । वे वहीं रहने लगीं और एक दिन अवसर पाकर उसे मारकर और उसकी रसगुटिका लेकर चलती बनी । पूज्यपाद मुनि बहुत समयतक योगाभ्यास करते रहे । फिर एक देवके विमानमें बैठकर उन्होंने अनेक तीर्थों की यात्रा की। मार्गमें एक जगह उन की दृष्टि नष्ट हो गई थी, सो उन्होंने एक शान्त्यष्ट्रक बनाकर ज्यों की त्यों कर ली। इसके बाद उन्होंने अपने ग्राम में आकर समाधिपूर्वक मरण किया । " इस लेख के लिखनेमें हमें श्रद्धेय मुनि जिनविजयजी और पं० बेहचरदास जीवराजजी से बहुत अधिक सहायता मिली है । इस लिए हम उक दोनों सज्जनोंके प्रति कृता प्रकट करते हैं। मुनिमहोदय की कृपासे हमको जो इस लेख सम्यन्धी सामग्री प्राप्त हुई है. यह यदि न मिलती तो ८५ यह लेख शायद ही इस रूपमें पाठकोंके सम्मुख उपस्थित हो सकता । पना - भाद्रकृष्ण ६ सं० १९७७ विक्रमीय परिशिष्ट | [ भगवद्वाग्वादिनीका विशेष परिचय ] इसके प्रारंभ में पहले 'लक्ष्मीरात्यन्तिकी यस्य आदि प्रसिद्ध मंगलाचरणका श्लोक लिखा गया और उसकी जगह यह श्लोक और उत्थानिका था । परन्तु पीछेसे उसपर हरताल फेर दी गई है। लिख दी गई है ओं नमः पार्श्वय । त्वरितमहिम दूतामंत्रितनाद्भुतात्मा, विषममपि मघोना पृच्छता शब्दशास्त्रम् । श्रुतमदरिपुरासीद् वादिवृन्दाग्रणीनां परमपदपटुर्यः सश्रिये वीरदेवः ॥ > अष्टवार्षिकोsपि तथाविधभक्ताभ्यधनाप्रणुन्नः स भगवानिदं प्राह - सिद्धिरनेकान्तात् । १-१-१ । इसके बाद सूत्रपाठ शुरू हो गया है। पहले पत्रके ऊपर मार्जिनमें एक टिप्पणी इस प्रकार दी है। जिसमें पाणिनि आदि व्याकरणोंको अप्रामाणिक ठहराया है । ८ प्रमाणपदव्यामुपेक्षणीयानि पाणिन्यादिप्रणति सूत्राणि स्यात्कारवादित्र दूरत्वा सरिव्राजकादिभाषितवत् । अप्रमाणानि च कपोलकल्पनामलिनानि हीनमातृकत्वात्तद्वदेव | " इसके बाद प्रत्येक पादके अन्त में और आदि में इस प्रकार लिखा है जिससे इस सूत्रपाढके भगः वत्पणीत होनेमें कोई सन्देह बाकी न रह जाय " इति भगवद्वाग्वादिन्यां प्रथमाध्यायस्य द्वितीयः पादः । अनमः पावय । स भगवानिदं प्राह । " सर्वत्र 'नमः पाश्र्वाय' लिखना भी हेतुपूर्वक है। जब ग्रन्थकर्ता स्वयं महावीर भगवान् हैं तब उनके ग्रन्यमें उनसे पहलेके तीर्थकर पार्श्वनाथको ही नमः स्कार किया जा सकता है । देखिए, कितनी दूरतकका विचार किया गया है। आगे अध्याय २ पाद २ के ' सह्वह्चल्यापतेरिः (६४) सूत्रपर निम्न प्रकार टिप्पणी दी है और इससे Aho! Shrutgyanam Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक ८६ सिद्ध किया है कि यदि यह व्याकरण भगवत्कृत न हो तो फिर सिद्ध हैम के अमुक सूत्रकी उपपत्ति नहीं बैठ सकती ! - "1 इदं शब्दानुशासनं भगवत्कर्तृकमेव भवति । 'सहूबहू चल्यापतोरिर्धाञरुसृजनमेः किलिंद चवत् ङौ सासहिवावाहचा - चालपापति, सखिचक्रेदधिजज्ञिनमीति सिद्ध हैमसूत्रस्याऽन्यथानुपपत्तेः । सर्ववर्मपाणिन्योस्तु 'आहवणोपधालोपिनां किद्वैच १, आगमहनजनः किकिनौ लिट् चेति २ ।” इसके बाद ३-२-२२ सूत्रपर इस प्रकार टिप्प णी दी है " कथं न व्यचः प्राग्भरतेष्यादि । क्षेत्रादिनियापि शिक्षाविशेषाः । कुमारशब्दः प्राच्यानामाश्विनं मासमूचिवान् । तु तंत्रे वाचकं मधुसर्पिषः ॥ इत्याद्यन्यथानुपपत्तेरिति बौटिकतिमिरोपलक्षणम् । इसके बाद ३-४-४२ सूत्र ( स्तेयार्हस्यं ) पर फिर एक टिप्पणी हैं। देखिए - “ इदं शब्दानुशासनं भगवत्कर्तृकमेव भवति । अर्हत स्तोन्त च १, सहायाद्वा २, साखे वणिग्द्तःद्यः ३, स्तेनान्नलुकू चे ४, ति सिद्ध हेमसूत्रान्यधानुपपत्तेः । शशिन्यादी स्वाईरेयशब्दं प्रति सूत्राभावात् । कथं सरस्वतीकंठाभरणे तदाप्तिः ? ऐन्द्रानुसारादर्हतशब्दतवेति प । 3+ फिर ३-४-४० सूत्र ( रात्रेः प्रभाचन्द्रस्य ) पर एक टिप्पणी है । इसमें बौटिकों या दिगम्बरियोंका सत्कार किया गया है । " इदं शब्दानुशासनं भगवत्कर्तृकमेव भवति । रात्रेः प्रभाचन्वस्य सूत्रस्य प्रक्षेपता स्फुटत्वात् । अतो बौटिकेतिमिरप लक्षणे देवनन्दिता मोहः प्रक्षेपरजसोरि चेत् । चिराय भवता रात्रेः प्रभाचन्द्रस्य जीव्यतां ॥ पंचोत्तरः कः स्वानासी: प्रभेदो न यस्य यः (?) । विस्मयो रमयेः शिष्टया स तं चेद्देवनन्दिनमिति ॥ विक्रमादृतुखयुगाब्दे ४०६ देवनन्दी, ततो गुणनंदि-कुमानंदि लोकचंद्रानंतर मुनिरैयुगाब्दे प्रथमः प्रभाचंद्र इति बौटिके । ” १ यह ' बौटिकमततिमिरोपलक्षण नामका कोई ग्रन्थ है और संभवतः इसी वाग्वादिनी कर्ताका बनाया हुआ होगा | इसका पता लगानेकी बड़ी जरूरत है । इससे दि गम्बर और श्वेताम्बर सम्प्रदायसम्बधी अनेक बातों प्रकाश पडेगा । पर [ भाग १ इसी तरह ४-३७ ( वेत्तेः सिद्धसेनस्य ) सूत्र पर लिखा है "वेत्तेः सिद्धसेनस्य, चतुष्टयं समंतभद्रस्य प्रक्षेप ऽर्वाच्यता स्फुटत्वात्, रात्रः प्रभाचन्द्रस्य वदिति बौटिकतिमिरोपलक्षणे । अन्त में ५-४-६५ ( शछामि ) सूत्रपर एक टिव्पणी दी है जिसमें पाणिनि आदि वैयाकरणोंकी असर्वज्ञता सिद्ध की गई हैं प्रयोगाशातना माभूदनादिसिद्धा हि प्रयोगाः । ज्ञानिना तु केवलं ते प्रकाश्यते न तु क्रियंत इतेि । अतएव शरछोटीति पाणिनीयसूत्रं वर्गप्रथमेभ्यः शकारः खरयवरपरः शकाः ३छ. कारं नवेति सर्ववर्मकर्तृककालापक सूत्रानुसारि । अतएव पाणिन्यादयोऽसर्वज्ञा इति सिद्धं । अतएव तेषां तत्त्वत आप्तत्वाभा व इति सिद्धिः । नवभ्यः प्रभृतिनिसले निर्जर से मुख्या यदि युकिरते मस्करिणैव भवत्कतमास्तेन तु सारस्वतवाग्देव्या । शरछोटिप्रमुखैः सूत्रे स्वच्छ प्रवृत्ति दादर्शी कालापापजीवी पाणिनिरजिनत्वं प्रति नाव्यक्तः । ” जहां सूत्रपाठ समाप्त होता है, वहां लिखा है :इत्याख्यद्भगवानर्हन्त्वेन्द्र मुदं वहन् । वादिवत्रजचन्द्रः स्वमंदिराभिमुखोऽभवत् ॥ " आगे ग्रन्थ प्रशस्ति देखिए " । नमः ओं नमः सकलकला कौशल पेशलशीलशालिने पा. वय पार्श्वपाश्वीय । स्वस्ति तत्प्रयचनसुधा समुद्रलहर स्निायियो महामुनिभ्यः । परिसमाप्तं च जैनेन्द्र नाम महाव्याकरणं । तदिदं यत्स्वयं श्री वीरप्रभुमै घोने पृच्छते प्रकाशयांचकार । सपादलक्षव्याख्यानकपरमतमदांधकारापहारपरममिति श्रमिचरम्परमेश्वर पादप्रसाद विशदस्याद्वादनय समुपासनगुणकोटिमत्कौटिक गणाविर्भूतचिद्विभूतिः विमलमद चांद्रकुल विपुल बृहत्तपोनिगम निर्गत नागपुरीय स्वच्छ गच्छसमुत्थमुत्पविपार्श्व चंद्रशाखासुखाकृत सुरुतिवर रामेंदूपाध्यायचारुचरणारविंदर जोराजी - मधुकरानुकरवाचकपदवीपवित्रिताक्षयचंद्र वरणेभ्यः सुधी रक्तचंद्रम् | श्रीवारात २२६७ विक्रमनृपात्तु सं. १७९७ फाल्गुनसित्रयोदशी भौमे तक्षकाख्यपुरस्थेने रत्नर्षिणा दर्शनपावित्र्याय लिखितं चिरं नंद्यात् । " ग्रन्थके पहले पत्रकी खाली पीठभर भी कुछ टिप्पणियां हैं और उनमें अधिकांश ही हैं जो उपर दी जा चुकी हैं। शेष इस प्रकार हैं: Aho ! Shrutgyanam Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] . जैनेन्द्र व्याकरण और आचार्य देवनन्दी فيه ओं नमः पाश्र्वाय। जैनेन्द्रमैन्द्रत: सिद्धहमतो जयहेमवत् । प्रकृत्यंत दूरत्वान्नान्यतामतुमर्हति । कथं इंद्रश्चंद्रः कशिरुत्नापिशली शाकटायनः । पाणिन्यमरजिनेंद्रा जयंत्यष्टा हि शाब्दिकाः॥ इति ? चतुर्थी तद्धितानु लक्षणात् । यदिंद्राय जिनेंद्रेण कौमारपि निरूपितं। ऐंद्र जैनेंद्र मिति तत्याहुः शब्दानुशासनं । यदावश्यकनियुक्त: अह तं अम्मापिअरो जाणित्ता अहियअहवास तु । कयकोउअलंकारं लेहायरिअस्स उवणिति ।। सक्को अ तस्समक्खं भयवंतं आसणे निवेसित्ता। सह सलक्ख पुन्छे वागरणं अवयवा इंदं ।। इति ॥ तदवयवाः केचन उपाध्यायेन गृहीताः । ततश्चन्द्र व्याकरण संजातामात हरिभद्रः। यत्तु देवनंदिवोटिकं पूज्यपाद इच्छिंतस्तद्गुरुकाः - पूज्यपादस्य लक्षण । द्विसंथानकवेः काव्यं रत्नत्रयमपश्चिमम् । इति धनंजयकषात्तदयुक्तं । नेति चेत्कथं जनद्रमिति । द्वादशस्वरमध्यामति चेन्न । इतरोपपदस्याभागत् । जैनकुमारसंभव. वढ़ातेरिति चेन्न । कुमारवाददै प्रति श्लेषाभावात् थारीति कततद्धितभावाच्च । तर्हि लक्ष्मीरात्यंतिकी यस्य निरवद्या वभासने । देवनंदितपूजेशे नमस्तस्मै स्वयंभुवे । का गतिरिति चेत् । लक्षपीरात्यंतिकीपद्यमुपज्ञेशस्य किंतरी । ऐंद्रत्वयकि तत्वार्थे मोक्षमार्गस्य पद्यवत् ॥१ मिबादयश्चत्प्रथमं यदि हैमेत्वपेक्ष्यते। काला पकादिन तथा पटवैन्द्र महते कृतिः॥ पूर्वत्र । मि वस् मस् १ सिप् थस् थ २ तिप तस् झि ३ इडू वहि महि१ थस् आयां ध्वं २ त आताम् झ ३ इति । आख्यातरीति प्रति देवराजे मिब्वस्मसो यः पितः रादितादाः । जीवं प्रपन्नाहममात्थ विश्व तत्त्वादिम स्वां मतिमात्मनाथं ॥२ तर्हि सिद्धसेनादिविशेषापि दुर्निवार इाते चेन्न । जातामात्रपि चिट्ठाय प्रत्यात्मशरों सि यः। जनता का वराकीयं परात्मन् वीर तत्पुर । इति बौटिकमततिमिरोपलक्षणस्य तुर्येऽधकाशे । इंद्रजिनेद्रो प्रत्युत्तरिणौ यदतो - टातद्धिततस्त्वमास मबिढारेयमद्र जैनेंद्रं व्याकरणानां । सिद्धिमनेकांतादिच्छों अExaxपार्ह त्यतथारीते हैमागीकृतवर्मन्प्रक्षेपार्यविजेयचिरंजीया इति प्रसन्न चंद्रोत्पले (१)। १ इसके आगे ४-३-७ सूत्रका टिप्पणा जैसा ही लिखा है और फिर १-४-४० सूत्रकी टिप्पणीके 'देवनन्दिमता' आदि दो श्लोक दिये हैं। २ इसके आगे ५-४-६५ सूत्रकी टिप्पणी दी है। Aho! Shrutgyanam Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८ जैन साहित्य संशोधक गंधहस्तिमहाभाष्य की खोज और आप्तमीमांसा ( देवागम ) की स्वतंत्रता । [ लेखक – श्रीयुत बाबू जूगलकिशोरजी, मुख्तार । ] कहा जाता है कि भगवान् श्रीसमन्तभद्राचार्यने तत्वार्थ सूत्र पर ' गंधहस्ति महाभाष्य नामके एक महान ग्रंथ की रचना की थी, जिसकी लोक संख्याका परिमाण ४ हजार है। यह ग्रंथ भारतके किसी भी प्रसिद्ध भंडार में नहीं पाया जाता। वि द्वानोंकी इच्छा इस ग्रंथराजको देखनेके लिये बड़ी ही प्रबल है । बम्बई के सुप्रसिद्ध सेठ श्रीमान् मा णिकचंद हीराचंदजी जे० पी० ने इस ग्रंथरत्नका दर्शन मात्र करानेवालेके वास्ते ५०० रुपयेका न कद पारितोषिक भी निकाला था । परंतु खेद है कि कोई भी उनकी इस इच्छा को पूरा नहीं कर सका और वे अपनी इस महती इच्छाको हृदयमें रखखे हुए ही इस संसार से कूच कर गये । निःसन्देह जैनाचार्यों में स्वामी समन्तभद्रका आसन बहुत ही ऊँचा है । वे एक बड़े ही अपूर्व और अ द्वितीय प्रतिभाशाली आचार्य हो गये हैं । उनका शासन महावीर भगवान के शासनके तुल्य समझा जाता है और उनकी आप्तमीमांसादिक कृतियोंको देखकर बडे बडे वादी विद्वान् चकित होते हैं। ऐसी हालत में आचार्य महाराजकी इस महती कृ तिके लिये जिसका मंगलाचरण ही आप्तमीमांसा ( देवागम ) कहा जाता है, यदि विद्वान् लोग उत्कंठित और लालायित हो ता इसमें कुछ भी, आश्चर्य और अस्वाभाविकता नहीं है । और यही कारण हैं कि अभी तक इल ग्रंथरत्नकी खोजका प्रयत्न जारी है और अब विदेशों में भी उसकी तलाश की जा राह है। हाल में कछ समाचारपत्रों द्वारा यह प्रकट [ भाग १ हुआ था कि पूना लायब्रेरी की किली सूत्री परस आस्ट्रिया देशक एक नगरकी लायब्रेरीमै उक्त नंथके अस्तित्वका पता चलता है। साथ ही, उसकी कापी करनेके लिये दो एक विद्वानोंको वहाँ भेजने और खर्च के लिये कुछ चंदा एकत्र करनेका प्रस्ताव भी उपस्थित किया गया था । हम नहीं कह सकते कि ग्रंथ के अस्तित्वका यह समाचार कहाँ तक सत्य है और इस बातका यथोचित निर्णय करनेके लिये अभी तक क्या क्या प्रयत्न किया गया है। परंतु इतना जरूर कहेंगे कि बहुतसे भंडारोंकी सूचियाँ अनेक स्थानों पर भ्रमपूर्ण पाई जाती हैं । पना लायब्रेरीकी ही सूत्री में सिद्धसेन दिवाकरके नामसे ' वादिगजगंधहस्तिन् ' नामके एक महान् ग्रंथ का उल्लेख मिलता है जो यथार्थ नहीं है । वहाँ इस नामका कोई ग्रंथ नहीं। यह नाम किसी दूसरे ही ग्रंथ के स्थान पर गलतीसे दर्ज हो गया है । ऐसी हालत में केवल सूची के आधार पर आस्ट्रिया जैसे सुदूरदेशकी यात्रा के लिये कुछ विद्वानोंका निकलना और भारी खर्च उठाना युक्तियुक्त प्रतीत नहीं होता । बेहत्तर तरीका, इसके लिये, यह हो सकता है कि वहाँके किसी प्रसिद्ध फोटोग्राफर के द्वारा उक्त ग्रंथके आद्य के १०-२० पत्रोंका फोटो पहले मँगाया जाय और उन परस यदि यह निर्णय हो जाय कि वास्तव में वह ग्रंथ वही महाभाष्य ग्रंथ है तो फिर उसके शेष पत्रोंका भी फोटो आदि मँगा लिया जाय । अस्तु । ग्रंबके वहाँ अस्तित्व वि षयमें अभी तक हमारा कोई विश्वास नहीं है। Aho! Shrutgyanam Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २ ] गन्धहस्तिमहाभाष्यकी खोज आस्ट्रिया के एक प्रसिद्ध नगरकी प्रसिद्ध लायब्रेरी में उक्त ग्रंथ मौजूद हो और हर्मन जैकोबी जैसे खोजी विद्वानों को उसका पता तक न लगे, यह बात कुछ समझ में नहीं आती । हमें इस ग्रंथ विषय में यह बात भी बहुत खटकती है कि ' आप्त मीमांसा' अर्थात् ' देवागम ' शास्त्रको, जो कुल ११४ श्लोकपरिमाण है, इसका मंगलाचरण बतला या जाता है । देवागम भारतके प्रायः सभी प्रसिद्ध भंडारोंमें पाया जाता है । उस पर अनेक टीका, टिप्पण और भाष्य भी उपलब्ध हैं । अकलंकदेवकी ' अष्टशती' और विद्यानंद स्वामीकी 'अष्टसहस्री' उसीके भाग्य और महाभाष्य हैं। जिस ग्रंथका मंगलाचरण ही इतने महत्त्वको लिये हुए हो वह शेष संपूर्ण ग्रंथ कितना महत्त्वशाली होगा और विद्वानोंने उसका कितना अधिक संग्रह किया होगा. इसके बतलाने की जरूरत नहीं है । विज्ञ पाठक सहज ही में इसका अनुमान कर सकते हैं । प रंतु तो भी ऐसे महान ग्रंथका भारतके किसी भं डा में अस्तित्व न होना, उसके शेष अंशोंपर टी का-टिप्पणका मिलना तो दूर रहा उनके नामोंकी कहीं चतक न होना, यह सब कुछ कम आश्च मैं डालनेवाली बातें नहीं हैं । और इनपरसें तरह तरहके विकल्प उत्पन्न होते है । यह खयाल पैदा होता है कि क्या समन्तभद्रने 'गंध हस्तिमहाभाष्य नामका कोई ग्रंथ बनाया ही नहीं और उनकी आ तमीमांसा ( देवागम ) एक स्वतंत्र ग्रंथ है ? यदि बनाया तो क्या वह पूरा न हो सका और आप्तमी मांसा तक ही बनकर रह गया ? यदि पूरा हो गया था तो क्या फिर बन कर समाप्त होते ही किसी कारण विशेषसे वह नष्ट हो गया ? यदि नष्ट नहीं हुआ तो क्या फिर प्रचलित सिद्धांतोंके विरुद्ध उसमें कुछ ऐसी बात थी जिनके कारण बाद के आ चार्यों खासकर भट्टारकोको उसे लुप्त करने की ज रूरत पड़ी अथवा बादको उसके नष्ट हो जानेका कोई दूसरा ही कारण है : इन सब विकल्पोंको छोडकर अभी तक हमें यह भी मालूम नहीं हुआ कि. १ समन्तभद्रने 'गंधहस्तिमहाभाष्य' नामका कोई ग्रंथ बनाया है, २ वह उमास्वातिके तत्त्वार्थ सत्रका भाष्य है, ३ उसकी श्लोकसंख्या ८४ हजार I ८९ है और 'देवागम' स्तोत्र उसका अ दिम मठाचरण है: इन सब बातोंकी उपलब्धि कहांसे होती है - कौन ने प्राचीन आचार्य के किस ग्रंथसे इन सब बातोंका पता चलता है ? यह दूसरी बात है कि आजकलके अच्छे अच्छे विद्वान् न सिर्फ जैन विद्वान बल्कि सतीशचंद्र विद्याभूष व भारती जैसे अजैन विद्वान भी अपने अपने ग्रंथों तथा लेखामें इन सब बातोंका उल्लेख करते हुए देखे जाते हैं। परंतु ये सब उल्लेख एक दूसरे की देखादेखी हैं. प रीक्षासे उनका कोई सम्बन्ध नहीं और न वे जांच तोल कर लिखे गये हैं । इसी प्रकार के कुछ उल्लेख पिछले भाषापंडितोंके भी पाये जाते हैं । आधुनिक उल्लेखासे इस विषयका कोई टोकन य नहीं हो सकता । और न हम उन्हें एसी हालतमें विना किसी हेतुके प्रमाणकोटि में रख सकत हैं । हमारी रायमें इन सब बाताके निर्णयार्थ विकल्पोंके समाधानार्थ अंतरंग खोजकी बहुत बड़ी जरूरत है। हमें सबसे पहले विदेशो में जानेसे भो पहले-अपने घरके साहित्यको गहरा टटोलना होगा; तब कहीं हम यथार्थ निर्णय पर पहुँच सकेंगे । इन सब अस्तु । इस विषय में हमने आजतक जो कुछ खोज की है और उसके द्वारा हमें जो कुछ मालूम हो सका है उसे हम अपने पाठकोंके विचारार्थ और यथार्थ निर्णयकी सहायतार्थ नीचे प्रकट करते हैं: १ - उमास्वातिके तत्त्वार्थसूत्रपर सर्वार्थसिद्धि, राजवार्तिक, श्लोकवार्तिक और श्रुतसागरी नामकी जो टीकाएँ उपलब्ध हैं उनमें, जहां तक हमारे देखनेमें आया कहीं भी 'गंधहस्ति महाभाष्य नामोल्लेख नहीं है और न इसी बात का कोई उल्लेख पाया जाता है कि समन्तभद्रने उक्त तत्त्वार्थसूत्रपर भाष्य लिखा है । समन्तभद्रका अस्तित्वकाल इन सब का ओके बनने से पहले माना जाता है। यदि इन टीकाओंके रचयिता पूज्यवाद, अकलंक देव, विद्यानन्द और श्रुतसागर के समय में समन्तभद्रका उसी सूत्रपर ऐसा कोई महत्त्वशाली भाष्य विद्यमान होता तो उक्त टीकाकार किसी न किसी रूप में इस बातको सूचित जरूर करते, ऐसा हृदय कहता है । परंतु उनके टीकाग्रन्थोंसे ऐसी कोई सूचना नहीं Aho! Shrutgyanam Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ पाई जाती । प्रत्युत, श्रुतसागरसूरिने अपने अध्य- ब्रह्मनेमिदत्तने आराधना कथाकोशमें समयन विषयक अथवा टीकाके आधार विषयक जिन न्तभद्रकी एक कथा दी है परंतु उसमें उनके किसी प्रधान ग्रन्थों का उल्लेख अपनी टीकाकी संधियोंमें भी गन्धहस्तिमहाभाष्यके नामकी कोई उपलब्धि किया है उनमें साफ तौरस श्लोकवार्तिक और नहीं होती। सर्वार्थसिद्धिका ही नाम पाया जाता है, गन्धहस्ति- ६- संस्कृत प्राकृतके और भी बहुतसे उपलब्ध महाभाष्यका नहीं । यदि ऐसा महान् ग्रन्थ उन्हें ग्रन्थ जो देखनमें आये और जिनमें किसी न किसी उपलब्ध होता तो कोई वजह नहीं थी कि वे उस. रूपसे समन्तभद्रका स्मरण किया गया है उनम का भी साथमे नाम'ल्लेख न करते । भी हमें स्पष्टरूपसे कहीं गन्धहास्त महाभाष्यका २-आप्तमीमांसा ( देवागम ) पर, जिसे गन्ध- नाम नहीं मिला । और दूसर अनेक विद्वानोंसे जो हस्तिमहाभाष्यका मंगलाचरण कहा जाता है, इस इस विषयमें दर्याप्त किया गया तो यही उत्तर समय तीन संस्कृत टीकाएँ उपलब्ध है। एक 'वसु. मिला कि गन्धहस्ति महाभाध्यका नाम किसी प्रानन्दिवृत्ति,'दूसरी अष्टशती और तीसरी अष्टसहस्री' चीन ग्रन्थ में हमारे देखने में नहीं आया, अथवा हमे इनमेंसे किसी भी टीकामें गन्धहस्ति महाभाष्यका कुछ याद नहीं है। कोई नाम नहीं है, और न यही कहीं सूचित किया ७-ग्रन्थके नाममें 'महाभाष्य' शब्दसे यह है कि यह आप्तमीमांसा ग्रन्थ गन्धास्ति महाभा- मचित होता है कि इस ग्रन्थसे पहले भी तत्त्वार्थभाष्यका मंगलाचरण अथवा उसका प्राथमिक सत्र पर कोई भाष्य विद्यमान था जिसकी अपेक्षा अंश है। किसी दूसरे ग्रन्थका एक अंश होनेकी इसे महाभाष्य' संज्ञा दी गई है । परंतु दिगम्बर हालतमे ऐसी सूचनाका किया जाना बहुत कुछ साहित्यस इस बातका कहीं कोई पता नहीं चलता स्वाभाविक था। ३-श्रीइन्द्रनन्दि आचार्यके बनाये हुए श्रुता कि समन्तभद्रसे पहले भी तत्त्वार्थसूत्र पर कोई वतार ' ग्रन्थमें भी समन्तभद्र के साथ, जहाँ कर्म भाष्य विद्यमान था। रही श्वेताम्बर साहित्यकी प्राभूतपर उनकी ४८ हजार श्लोकपरिमाण एक बात, सो श्वेताम्बर भई इस बातको मानते ही हैं सुन्दर संस्कृत टीकाका उल्लेख किया गया है वहाँ कि उनका मौजूदा ' तत्त्वार्थाधिगम भाष्य' स्वयं गन्धहस्ति महाभाष्यका कोई नाम नहीं है। बल्कि - उमास्वातिका बनाया हुआ है। परंतु उनकी इस इतना प्रकट किया गया है कि वे दूसरे सिद्धान्त मान्यताको स्वीकार करने के लिये अभी हम तैय्यार ग्रन्थ ( कषाय प्राभूत ) पर टीका लिखना चाहते नहीं हैं । उनका वह अन्य अभी विवादग्रस्त है । थे परंतु उनके एक सधर्मी साधुने द्रव्यादिशुद्धि. उसके विषयमें हमें बहुत कुछ कहने सुननेकी जरू. कर प्रयत्नोंके अभावसे उन्हें वैसा करनेसे रोक । रत है। इस पर यदि यह कहा जाय कि बादको दिया। बहुत संभव है कि इसके बाद उनके द्वारा बने हुए भाष्योंकी अपेक्ष बहुत बडा होनेके कारण कोई बड़ा ग्रन्थ न लिखा गया हो। ' उसे पछेिसे महाभाष्य संज्ञा दी गई है तो यह मा४-श्रवणबल्गुलके जितने शिलालेख नना पड़ेगा कि उसका असली नाम 'गन्धहस्ति भद्रका नाम आया है उनमेसे किसीमें भी आचार्य । भाष्य ' अथवा 'गन्धहास्त' ऐसा कछ था । महादयक नामके साथ 'रन्धहस्ति महाभाष्य'का ८-ऊपर जिन प्रन्यादिकोका उल्लेख किया गया उल्लेख नहीं है । और.न यही लिखा मिलता है कि है उनमें कहीं यह भी जिकर नहीं ह. कि समन्तउन्होंने तत्त्वार्थसत्र पर कोई टीका लिखी है। डॉ भद्रने ८४ हजा श्लोकपारमाणका कोई ग्रन्थ रचा उनके शिष्य शिवकोटि आचार्यके सम्बन्ध इतना है और इस लिये गन्धहस्ति महाभाष्यका जो परि कथन जरूर पाया जाता है कि उन्होंने तत्वार्थ- माण ८४ हजार कहा जाता है उसकी इस संख्याकी सूत्रको अलंकृत किया, अर्थात उसपर टीका लिखी भी किसी प्राचीन साहित्यसे उपलब्धि नहीं होती। (देखो शिलालेख नं०१०५) ९-जब उमास्वातिके तत्त्वार्थसूत्रपर ८४ हजार Aho! Shrutgyanam Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बैंक २] गन्धहस्तिमहाभाष्य की खोज लोकपरिमाण एक महत्त्वशाली भाष्य पहलेसे मौजूद था तब यह बात समझमें नहीं आती कि सर्वार्थसिद्धि, राजवार्तिक और श्लोकवार्तिक के बनने की जरूरत ही क्यों पैदा हुई । यदि यह कहा जाय कि ये ग्रन्थ गन्धहस्ति महाभाष्यका सार लेकर संक्षेपरुचिवाले शिष्योंके वास्ते बनाये गये हैं तो यह बात भी कुछ बनती हुई मालूम नहीं होती; क्योंकि ऐसी हालत में श्री पूज्यपाद, अकलंकदेव और विद्यानन्द स्वामी अपने अपने ग्रन्थोंमें इस प्रकारका कोई उल्लेख जरूर करते जैसा कि आम तौर पर दूसरे आचार्यों ने किया है, जिन्होंने अपने ग्रन्थोंको दूसरे ग्रन्थोंके आधारपर अथवा उनका सार लेकर बनाया है । परंतु चूँकि इनमें ऐसा कोई उल्लेख नहीं है, इस लिये ये सर्वार्थसिद्धि आदि ग्रन्थ गन्धहस्तिमहाभाष्यके आधार पर अथवा उसका सार लेकर बनाये गये हैं ऐसा माननेको जी नहीं चाहता। इसके सिवाय अकलंकदेव और विद्यानन्दके भाष्य वार्तिक के ढंगले लिखे गये हैं । वे 'वार्तिक' कहलाते भी हैं । और वार्तिकों में उक्त, अनुक्त, दुरुक्त, तीनों प्रकारके अर्थोको विचारणा और अभिव्यक्ति हुआ करती है, जिससे उनका परिमाण पहले भाष्योंसे प्रायः कुछ बढ जाता है । जैसे कि सर्वार्थसिद्धिसे राजवार्तिकका और राजवार्तिक श्लोकवार्तिकका परिमाण बढा हुआ है । ऐसी हालत में यदि समन्तभद्रका ८४ हजार श्लोक संख्यावाला भाव पहले से मौजूद था तो अकलंक देव और विद्यानन्दके वार्तिकोंका परिमाण उससे जरूर कुछ बढ़ जाना चाहिये था। परन्तु बढना तो दूर रहा, वह उलटा उससे कई गुणा घट रहा है। दोनों वार्तिकी लोकसंख्याका परिमाण क्र. मशः १६ और २० हजार से अधिक नहीं । ऐसी हालतमें कमसेकम अकलंक देव और विद्यानन्दके समयमें गन्धहस्ति महाभाष्यका अस्तित्त्व स्वीकार करनेके लिये तो और भी हृदय तय्यार नहीं होता । १० - जिस आप्तमीमांसा ( देवागम स्तोत्र ) को गन्धहस्ति महाभाष्यका मंगलाचरण बतलाया जाता है उसकी अन्तिम कारिका इस प्रकार है इतीयमाप्तमीमांसा विहिता हितमिच्छताम् । सम्यग्मिथ्योपदेशार्थविशेषप्रतिपत्तये ॥ यह कारिका जिस ढंग और जिस शैलीसे लिखी गई है, और इसमें जो कुछ कथन किया गया है उससे आतमीमांसा के एक बिलकुल स्व तन्त्र ग्रन्थ होनेकी बहुत ज्यादद्द सम्भावना पाई जाती है। इस कारिका को देते हुए वसुनन्दी आ चार्य अपनी टीका में इसे 'शास्त्रार्थोपसंहारकारिका ' लिखते हैं, साथ ही इस कारिकाकी टीकाके अन्त में ग्रंथकर्ता भी समंतभद्रका नाम 'कृतकृत्यः निर्व्यूढतत्त्वप्रतिज्ञः' इत्यादि विशेपणके साथ देते हैं, जिससे मालूम होता है कि इस कारिका के साथ ग्रन्थकी समाप्ति हो गई, ग्रंथ के अन्तर्गत किसी खास विषयकी नहीं । विद्यानंदस्वामी अष्टसहस्रीमें, इस कारिका के द्वारा 'प्रारब्धनिर्वहण - ( प्रारंभ किये हुए कार्यको परिसमाप्ति ) आदिको सूचित करते हुए टीका में लिखते हैं " इति देवागमाख्ये स्वोक्तपरिच्छेद शास्त्रे...। अत्र शस्त्रपरिसमाप्तौ " इन शब्दोंसे भी प्रायः यही ध्वनित होता है कि देवा मशात्र जो कि आप्तमीमांसाके शुरू में 'देवागम' शब्द होने से उसीका दूसरा नाम है, एक स्वतंत्र ग्रंथ है और उसकी समाप्ति इस कारिकाके साथ ही हो जाती है । अतः वह किसी दूसरे ग्रंथका आदिम अंश अथवा मंगलाचरण मालूम नहीं होता । ११ -- अकलंकदेव अपनी अटशतीके आरं भ लिखते हैं-"येनाचार्य समन्तभद्रयतिना तस्मै नमः संततम् । कृत्वा वित्रियते स्तवो भगवता देवागमस्तत्कृतिः ” ॥२२॥ C ९१ वसुनन्दी आचार्य अपनी देवागमवृत्तिके अन्तमें सूचित करते हैं " श्रीसमंतभद्राचार्यस्य... देवागमाख्यायाः कृते संक्षेपभूतं विवरणं कृतम् ... ..." कर्नाटकदेशस्थ हुमचा जि० शिमोगा के एक शिलालेख में निम्न आशयका उल्लेख * मि. लता है: * देखो जैनहितैषी भाग ९, अंक ९, पृष्ठ ४४५ । Aho! Shrutgyanam Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२ " अकलंकने समंतभद्र के देवागमपर भाष्य लिखा । अतमीमांसा ग्रंथको समझाकर बतलाने वाले विद्यानं. दिको नमोस्तु | "" इन सब अवतरणों से भी प्रायः यही पाया जाता है कि समन्तभद्रका' देवागम' उनकी एक पृथक् कृति अथवा स्वतंत्र ग्रंथ है। जैन साहित्य संशोधक १२- श्री शुभचंद्राचार्यविरचित पांडवपुराणका एक पद्य इस प्रकार है: "समन्तभद्रा भद्रार्थो भातु भारतभूषणः । देवागमेन येनात्र व्यक्तो देवागमः कृतः " ॥ १५ ॥ इस पथके द्वारा ग्रंथकर्ता महाशय, स्वामी सम न्तभद्रका' भारतभूषण' आदि विशेषणोंके साथ स्मरण करते हुए, प्रकट करते हैं कि उन्होंने अपने देवागम शास्त्र) के द्वारा- (गंधहस्तिमहाभाष्य अथवा तत्वार्थसूत्रकी टीका द्वारा नहीं ) जिनेंद्र देव के आगम ( जैनागम ) को संसारमें व्यक्त कर दिया है । इससे देवागमकी स्वतंत्रता और भी स्पष्ट शब्दोंमें उद्घोषित होती है और यह पाया जाता है कि संसारमें समन्तभद्रकी विशेष प्रसिद्धका कारण भी उनका देवागम ' ग्रंथ ही हुआ है। यदि यह देवागम कोई पृथक् ग्रंथ न होकर गंधहस्ति महाभाष्यका ही एक अंश उसका केवल मंगलाचरण होता तो कोई वजह नहीं थी कि उस महान ग्रंथका कहीं नामोल्लेख न करके उसके केवल एक छोटेसे अंशका ही उल्लेख किया जाता । उस संपूर्ण ग्रंथके द्वारा तो और भी अधिकता के साथ जैनागम व्यक्त हुआ होगा फिर उसका नाम क्यों नहीं ? और क्यों आम तौरपर देवागम अथवा आप्तमीमांसाका ही नामोल्लेख पाया जाता है ? जरूर इसमें कुछ रहस्य है और वह कमसे कम देवागमकी स्वतंत्रताका समर्थक जान पडता है । 6 १३- श्रीविद्यानंदस्वामीने युक्त्यनुशासन ग्रंथकी टीका लिखते हुए सबसे पहले उसकी उत्था निकारूपसे यह वाक्य दिया है +6 श्रीसमन्तभद्रस्वामिभिर/प्तमीमांसायामन्यये गव्यव च्छेदाद् व्यवस्थापितेन भगवता श्रमितार्हतान्त्यतीर्थंकर परमदेवेन मां परीक्षा किं चिकीर्षवो भवन्त इति ते पृष्ठा इव प्राहु: । " 2 [ भाग १ इसके बाद मूल ग्रंथका प्रथम पद्य उद्धृत कि या है जो इस प्रकार है: १५ की महत्या भुवि वर्द्धमानं त्वां वर्द्धमा स्तुतिगोचरत्वम् । निनीषवः स्मो वयमद्य वीरं विशीर्णदोषाश्यपः शबन्धम् ॥ १ ॥ अद्य स्मिन् काले पावस नसमये । " विद्यानंदाचार्य के इस संपूर्णकथनसे मालूम होता है कि स्वामि समन्तभद्रने आप्तमीमांसा ( देवागम ) के अनन्तर हो- उक्त ग्रंथद्वारा अर्हन्तदेवकी परीक्षा के बाद ही- युक्त्यनुशासन ' ग्रंथकी रचना की है। यदि देवागम' को गंधहस्तिमहाभाध्यका एक अंग और उसका आदिम भाग माना जाय तो युक्त्यनुशासनको भी उक्त महाभाष्यका जाता । युक्त्यनुशासन समन्तभद्रका, महावीर भगतदनन्तर अंग कहना होगा । परंतु ऐसा नहीं कहा वानकी स्तुतिको लिये हुए हितान्वेषणका उपाय प्रतिपादक एक स्वतंत्र ग्रंथ माना जाता है। नीचे के कुछ पद्यों और उनकी कथनशैली से भी प्रायः ऐसा ही आशय ध्वनित होता है : “ नरागान्नः स्तोत्र भवति भवपाशच्छिदि सुनो, न चान्येषु द्वेष दपगुणकथाभ्यासखलता । किम् न्यायान्यायप्रकृतगुणदोषज्ञमनसा, हितान्त्रेषोपायस्तव गुणकथासंगगदितः" ।। ६४ ।। - यक्त्यनुशासन | श्रीमद्वीजिनेश्वराम लगुणस्तोत्रं परीक्षेक्षणैः साक्षात्स्वामिसमंतभद्र गुरुभिस्तत्त्वं समीक्ष्याखिलम् । प्रोक्तं युक्त्यनुशासनं विजयिभिः स्याद्वादमागी नुगेविद्यानंदर तमिदं श्रीसत्यवाक्याधिपैः || -- टी० विद्यानन्दस्वामी । 66 4. जीवसिद्धिविवाह कृतयुक्त्यनुशासनम् । वचः समन्तभद्रस्य वीरस्येव विजृंभते || 23 -- - हरिवंशे जिनसेनः । ऐसी हालतम 'देवागम ' को भी युक्त्यनुशासनके सदृश गंधहस्तिमहाभाष्यका कोई अंग न मान कर एक स्वतंत्र ग्रंथ कहना चाहिये । 6 १४ - श्री धर्मभूषणयतिविरचित न्यायदीपका' में, सर्वज्ञकी सिद्धि करते हुए, आप्तमी - Aho ! Shrutgyanam Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] न्धहस्तिमहाभाष्यकी खोज मांसाका एक पद्य निम्न प्रकारसे उद्धृत किया गया है । वहाँ ऊपरके सदृश महाभाष्यादि शब्दों हुआ मिलता है: का प्रयोग भी नहीं है, बल्कि बहुत सीधे सादे शब्दोमें " तदुक्तं स्वामिभिर्महाभाष्यस्यादावाप्तमीमांसाप्रस्ताव सूक्ष्मा- 'तदक्तमाप्तमीमांसायां स्वामिसमंतभद्राचार्थ:' ऐसा न्तरितदूर ...........।" कहा गया है। धर्मभूषणजीके समयसे अबतक ऐसा इससे मालूम होता है कि स्वामी समन्तभद्र- कोई महान् विप्लव भी उपस्थित नहीं हुआ कि प्रणीत 'महाभाष्य' की आदिमें आप्तमीमांसा ना- जिससे गंधहस्ति महाभाष्य जैसे ग्रंथका एकदम मका एक प्रस्ताव है । और सिर्फ यही एक उल्लेख लोप होना मान लिया जाय । और यदि ऐसा मान है जो अभी तक हमें इस विषयमें प्राप्त हो सका भी लिया जाय तो उनसे पहले प्राचीन साहित्यमें है और जिससे प्रचलित प्रवादको कुछ आश्वासन उसके उल्लेख न होनेका कारण क्या है, इसका मिलता है । यद्यपि इस उल्लेखमें 'गंधहस्ति महा- संतोषजनक उत्तर कुछ भी मालूम नहीं होता। भाष्य ' ऐसा स्पष्ट नाम नहीं है, न इस ‘महा- और इस लिये हमारी रायमें धर्मभूषणजीका उपभाष्य ' को उमास्वातिके तत्त्वार्थसूत्रका भाष्य युक्त उल्लेख प्रचलित प्रवादपर ही अवलम्बित है । प्रकट किया है, न यह ही सूचित किया है कि उस- प्रचलित प्रवादपर अक्सर उल्लेख हुआ करते हैं की संख्या ८४ हजार श्लोक परिमाण है और और वे बहुतसे ग्रंथों में पाये जाते हैं । आजकल इसलिय संभव है कि यह महाभाष्य समन्तभद्रका भी, जब कि गंधहस्तिमहाभाष्यका कहीं पता नहीं उपर्यलिखित, १८ हजार श्लोक संख्याकोलिये हुए, और यह भी निश्चय नहीं कि किसी समय उसका 'कर्मप्राभृत' सिद्धान्तवाला भाष्य हो अथवा कोई अस्तित्व था भी या कि नहीं, बहुतसे अच्छे अच्छे दूसरा ही भाष्य हो । और उसमें आचार्य महो- विद्वान् अपने लेखों तथा ग्रंथोंमें गंधहस्ति महादयने आवश्यकतानुसार, अपने आप्तमीमांसा - भाष्यका उल्लेख परिचित अथवा निश्चित ग्रंथके तौर थको भी बतौर एक प्रस्तावके शामिल कर दिया पर करते हैं, उसे तत्त्वार्थसूत्रकी टीका बतलाते हैं हो, तो भी धर्मभूषणके इस उल्लेखसे प्रकृत गंध और उसके श्लोकोंकी संख्याका परिमाण तक देते हास्त महाभाष्यका आशय जरूर निकाला जा स हैं । यह सब प्रचलित प्रवादका ही नतीजा है। कता है । परंतु जब हम इस उल्लेखको ऊपर दिये कभी कभी इस प्रचलित प्रवादकी धुनमें अर्थका हुए संपूर्ण अनुसंधानोंकी रोशनी में पढते हैं और अनर्थ भी हो जाता है, जिसका एक उदाहरण हम साथ ही, इस बातको ध्यानमें रखते हैं कि अपने पाठकोंके सामने नीचे रखते हैंधर्मभूषणजी विक्रमकी १५ वीं शताब्दीके उक्त न्यायदीपिकामें एक स्थानपर ये वाक्य विद्वान् हैं, तो ऐसा मालूम होता है कि दिये हैं:यह उलेख उस वक्तके प्रचलित प्रवाद, तद्विपरीतलक्षणों हि संशयः । यद्राजवार्तिकम् " अका-- लोकोक्ति अथवा दंतकथाओंके आधर पर ही निश्चितापर्युदासात्मकः संशयः, तद्विपरितोऽनग्रहः " किया गया है । वास्तविक तथ्यसे इसका प्रायः इति । भाष्यं च ] “ संशयो हि निर्णयविरोधी नत्वग्रहः' कोई सम्बन्ध नहीं। और न यह मानने अथवा इति । कहनका कोई कारण है कि धर्मभूषणजीने पं० खूबचन्दजीने न्यायदीपिकापर लिखी हुई गंधहस्तिमहाभाष्यको स्वयं देखकर ही ऐसा अपनी भाषाटीकामे, इन वाक्यों का अनुवाद देते उल्लेख किया है। यदि ऐसा होता तो खास गंधहः हुए, 'भाष्य' शब्दसे 'गन्धहस्तिमहामाप्य' का स्तिमहाभाष्यका भी कोई महत्वपूर्ण उल्लेख राजवा- अर्थ मूचित किया है अर्थात्, सर्वसाधारण पर यह र्तिकादि ग्रंथोंके स्थानों में अथवा उनके साथ जरूर प्रकट किया है कि संशयो हि निर्णयविरोधी नत्व पाया जाता। परंतु ऐसा नहीं है, न्यायदीपिकामे वग्रहः। यह वाक्य गन्धहस्तिमहाभाग्यका एक वा दूसरी जगह भी आप्तमीमांसाका ही उल्लेख किया क्य है । टीकाके 'संशोधनकर्ता' पं० वंशीधरजी Aho! Shrutgyanam Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [भाग १ शास्त्रीने भी उनकी इस बातको पास कर दिया है- हैं। और इसलिये प्रायः उन सबकी जाँच अनेक मार्गों अर्थात, परकपर अपने द्वारा संशोधन किये जा- और अनेक पहलओंसे होनी चाहिये । हरपक नेकी मुहर लगाकर इस बातकी रजिस्टरी कर दी बातकी असलियतको खोज निकालनेके लिये गहरे है कि उक्त वाक्य गंधहस्तिमहाभाष्यका ही वाक्य अनुसंधानकी जरूरत है । तभी कुछ यथार्थ निर्णय है । परन्तु वास्तवमें ऐसा नहीं है। यह वाक्य हो सकता है। राजवार्तिक भाष्यका वाक्य है। राजवार्तिक १५-ऊपर श्रुतावतारके आधारपर यह प्रकट *अवग्रहहावायधारणा' इस सूत्रपर जो १०वा किया गया है कि समन्तभद्रन 'कमेप्राभूत' सि वार्तिक दिया है उसीके भाव्यका यह एक वाक्य द्धान्तपर ४८ हजार श्लोक परिमाण एक सुन्दर है । इस वाक्यसे पहले जो वाक्य, 'यद्राजवा- संस्कृत टीका लिखी थी । यह टीका 'चूडामणि' र्तिकं 'शब्दोंके साथ. न्यायदीपिकाकी ऊपरकी नामकी एक कनडी टीकाके बाद, प्रायः उसे देखपंक्तियों में उद्धृत पाया जाता है वह उक्त सूत्रका कर लिखी गई है। चूडामणि की श्लोकसंख्याका ९ वाँ वार्तिक है । दूसरे शब्दों में यों समझना चा- परिमाण ८१ हजार दिया है और वह उस कर्महिये कि ग्रन्थकर्ताने पहले राजवार्तिक भाष्यका प्राभृत तथा साथ ही,कषायप्राभत नामके दोनों एक वार्तिक और फिर एक वार्तिकका भाष्यांश सिद्धान्तों पर लिखी गई थी। भट्टाकलंकदेवने, उद्धृत किया है, जिसको हमारे दोनों पंडित अपने कर्नाटक शब्दानुशासनमें इस चूडामाणिमहाशयोंने नहीं समझा और न समझनेकी कोशिश टीकाको 'तत्त्वार्थ महाशास्त्रकी व्याख्या ' (तत्त्वाकी । उनके सामने मूल ग्रन्थमै 'गन्धहस्ति महा- महाशास्त्रव्याख्यानस्य* ' चूडामण्यभिधानस्य भाष्य ' ऐसा कोई नाम नहीं था और यह हम महाशास्त्रस्य... उपलभ्यमानत्वात् ' ।) लिखा है, बखूबी जानते है कि उन्होंने गन्धहस्ति महाभाष्य. जिसका आशय यह होता है कि कर्मप्राभूतादि का कभी दर्शन तक नहीं किया, जो उस परसे ग्रन्थ भी ' तत्त्वार्थशास्त्र' कहलाते हैं और इस लिये जाँच करके ही ऐसे अर्थका किया जाना किसी कर्मप्राभृतपर लिखी हुई समन्तभद्रकी उक्ते टीकाप्रकारसे संभव समझ लिया जाता, तो भी उन्होंने भी तत्त्वार्थमहाशास्त्रकी टीका कहलाती होगी। 'भाष्य' का अर्थ 'गन्धहस्ति महाभाष्य' करके चूँकि उमास्वातिका तत्त्वार्थसूत्र भी 'तत्त्वार्थशास्त्र' एक विद्वानके वाक्यको दूसरे विद्वानका बतला अथवा तत्त्वार्थमहाशास्त्र' कहलाता है, इसलिये दिया । यह प्रचलित प्रवादकी धुन नहीं तो और सम्भव है कि इस नामसाम्यकी वजहसे 'कर्मक्या है ? इसी तरह एक दूसरी जगह भी 'तद्भाष्यं' प्राभृत' के टीकाकार श्रीसमन्तभद्रस्वामी किसी पदका अर्थ-"ऐसा ही गन्धहास्त महाभाष्यमें समय उमास्वातिके तत्त्वार्थसूत्रके टीकाकार समझ भी कहा है-' किया गया है। इस उदाहरणसे लिये गये हों और इसी गलतीके कारण पीछेसे पाठक स्वयं समझ सकते हैं कि प्रचलित प्रबादकी अनेक प्रकारकी कल्पनाएँ उत्पन्न होकर उनका धुनमें कितना अर्थका अनर्थ हो जाया करता है वर्तमानरूप बनगया हो । यह भी सम्भव है, कि और उसके द्वारा उत्तरोत्तर संसारमें कितना भ्रम प्रबल और प्रखर तार्किक विद्वान होनेके कारण तथा मिथ्याभाव फैल जाना संभव है। शास्त्रोंमें 'गन्धहस्ति' यह समन्तभद्रका उपनाम अथवा प्रचलित प्रवादोंसे अभिभूत ऐसे ही कुछ महाश- बिरुद रहा हो और सके कारण ही उनकी उक्त योंकी कृपासे अथवा अनेक दन्तकथाओंके किसी सिद्धांतटीकाका नाम गन्धहस्तिमहाभाष्य प्रसिद्ध न किसी रूपमें लिपिबद्ध हो जानेके कारण ही बहु------- * यहाँ मन्थका परिमाण ९६ हजार लोक दिया है जि. तसे ऐतिहासिक तत्त्व आजकल चक्करमे पड़े हुए सकी बाबत राइस साहबने, अपनी 'इंस्क्रिपन्स एट श्रवण ___ * देखो राजवार्तिक, सनातन ग्रन्थमाला कलकत्तका बेलगोल ' नमक पुस्तकों, लिखा है कि इसमें १२ छग हुआ। हमार श्लोक अन्यके संक्षिक्षसार अथवा सूचीके शामिल हैं Aho! Shrutgyanam Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २ गन्धहस्तिमहाभाध्यकी खोज हो गया हो अथवा उनके शिष्य शिवकोटिने जो किसी सूचीके आधार पर एक पंडित महाशय ने, तस्वार्थसूत्रकी टीका लिखी है उसी परसे इस समाजके पत्रोंमें, जो इस प्रकारका समाचार विषयमें उनके नामकी प्रसिद्धि हो गई हो। कुछ प्रकाशित कराया था कि, गं भी हो, यथार्थ वस्तुस्थितिको खोज निकालनेकी आस्टिया देशके अमक नगरकी लायब्रेरीबहुत बड़ी जरूरत है. जिसके लिये विद्वानोंको प्र. में मौजूद है और इसलिये वहाँ जाकर उसकी यत्न करना चाहिये । अस्तु। ___ कापी लानेके लिये कुछ विद्वानोंकी योजना होनी ' गन्धहस्तिमहाभाष्य और आप्तमीमांसाके सम्ब- चाहिये, वह बिलकुल उनका भ्रम और बेसमझीका न्धमें हम अपने इन अनुसंधानों और विचा. परिणाम था। उन्हें सूची देखना ही नहीं आया। रोको विद्वानोंके सामने रखते हुए उनसे अत्यन्त सचीमें. जो किसी रिपोर्टके अन्तर्गत है. आस्टिनम्रताके साथ निवेदन करते हैं कि वे इन पर याके विद्वान् डाक्टर बुल्हरने कुछ ऐसे प्रसिद्ध बड़ी शांतिके साथ गहरा विचार करनेकी कृपा जैनग्रंथों के नाम, उनके कर्ताओंके नाम सहित प्रकट करें और उसके बाद हमें अपने विचारोंसे सूचित किये थे जो उपलब्ध हैं, तथा जो उपलब्ध नहीं करके कृतार्थ बनाएँ । यदि हमाग कोई अनुसंधान हैं किन्तु उनके नाम सुने जाते हैं । समंतभद्रका अथवा विचार उन्हें ठीक प्रतीत न हो तो हमें गंधहस्तिमहाभाष्य' भी अनुपलब्ध ग्रंथोंमें था युक्तिपूर्वक उससे सूचित किया जाय । साथ ही, जिसका नाम सुनकर ही उन्होंने उसे अपनी जिन विद्वानोंको किसी प्राचीन साहित्यसे गन्ध- सूची में दाखिल किया था। उसके सम्बन्धमै यह हस्तिमहाभाष्यके नामादिक चारों बातों से किसी कहीं प्रकट नहीं किया गया कि वह अमुक लायभी बातकी कुछ उपलब्धि हुई हो, वे हम पर उसके प्रेरीमें मौजूद है । पंडितजीने इस सूची में गंधहस्ति. प्रकट करनेकी उदारता दिखलाएँ, जिससे हम अ- महाभाष्यका नाम देख कर ही, बिना कुछ सोचे पने विचारोंमें यथोचित फेरफार करनेके लिये समझे, आस्ट्रिया देशके एक नगरकी लायबेरीमें समर्थ हो सकें, अथवा उसकी सहायतासे किसी उसके अस्तित्वका निश्चय कर दिया और उसे दूसरे नवीन अनुसंधानको प्रस्तुत कर सके। सर्व साधारण पर प्रकट कर दिया ! यह कितनी आशा है, विश पाठक हमारे इस समुचित भूलकी बात है ! हमें अपने पंडितजीकी इस कार्रनिवेदनपर ध्यान देनेकी अवश्य कृपा करेंगे, वाई पर बहुत खेद होता है जिसके कारण समा. और इस तरह एक ऐतिहासिक तत्त्वके निर्णय जको व्यर्थ ही एक प्रकारके चक्करमें पड़ने और करने में सहोयोगिताका परिचय देंगे। चंदा एकत्र करने-कराने आदिका कष्ट उठाना पड़ा। __ अन्त में हम अपने पाठकों पर इतना और प्रकट आशा है पंडितजी, जिनका नाम यहाँ देनेकी हम किये देते हैं कि इस लेखका कुछ भाग लिखे जा- कोई जरूरत नहीं समझते, आगामीसे ऐसी मोटी नेके बाद हमें अपने मित्र श्रीयुत मुनि जिनविज भल न करनेका ध्यान रखेंगे। यजी आदिके द्वारा यह मालूम करके बहुत अफ. सोस हुआ कि डेक्कन कालिज पूना लायब्रेरीकी (जैन हितैषी, भाग १४, अंक 4 से उद्धृत ।) Paaman Aho! Shrutgyanam Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ भाग, जैन साहित्य संशोधक तीर्थयात्राके लिये निकलनेवाले संघोंका वर्णन | वपुः पवित्र कुरु तीर्थयात्रया चित्तं पवित्रीकुरु धर्मवाञ्छया । वित्तं पवित्रीकुरु पात्रदा नतः कलं पवित्रीकुरु सच्चरित्रैः ।। ---उपदेशतरंगिणी। जैन धर्मके औपदेशिक ग्रन्थसमूहमें, जैनगृहस्थों और स्पर्शन करनेसे भावुक मनुष्यके भद्र हृदयमें (श्रावकों) के लिये जिन जिन धर्मकृत्योंका वि. भव्यता प्रकट होती है और मनकी मलिनता अन्त. धान किया गया है उनमें तीर्थयात्रा करने का भी रित होती है यह मानवस्वभावसिद्ध बात है। केवल एक विधान है। मुख्य कर जिन स्थानोंमें तीर्थंकर प्रकृतिकी सुन्दरताको, स्थल की विशुद्धताको और आदि पूज्य माने जाने वाले जैनधर्मके महापुरुषोंका वातावरणको निःशब्दताको देख कर ही संस्कारी जन्म, दीक्षा, केवल या निर्वाण आदि पवित्र कार्य- हृदयवाले मनुष्यके मनमें सात्त्विकभाव प्रकट होने जिसे जैन संप्रदायमें कल्याणक' कहते हैं - हुआ हो लाते हैं। तो फिर यदि उस स्थानकेसाथ किसी स्वाउन्हें तीर्थस्थान कहते है । परन्तु किसी अन्य वि. मिमत लोकोत्तर महापुरुषकी जीवनघटनाका कोई शिष्ट घटनाके कारण या स्थलविशेषकी पवित्र- स्मृतिसंबन्ध जुड़ा हुआ होतब तो कहना ही क्या। ताके कारण और स्थान भी ऐसे तीर्थस्थान माने जो शांति ओर जो सात्त्विकता मनुष्योंको अन्य जाते हैं । समेतशिखर, राजगृह, पावापुरी, खण्डः उपाधिनस्त स्थानों में सेंकडों लेखोंके वाचनेसे गिरि आदि स्थल पूर्वमें: तक्षशिला, कांगडा, अहि. आर सैकडों ही व्याख्यानोंके सुननेसे प्राप्त नहीं च्छत्र, हस्तिनापुर आदि उत्तरमें; शत्रुजय, गिर- हो सकती, वह ऐसे शुद्ध, पवित्र और पूज्य स्था. नार, आबू, तारंगा आदि पश्चिममें; और श्रीपर्वत, नमें एक दिन जाकर रहनेसे प्राप्त हो सकती है; श्रवणबेलगोला, मुडबद्री, कुलपाक आदि दक्षिणमें ऐसा अनेक महापुरुषोंका अनुभव है । श्रमण भगजैनियोंके प्रसिद्ध तीर्थस्थान है। तीर्थस्थानोंके वान् श्रीमहावीर और गौतम बुद्ध जो वर्षांतक मानने पूजनेकी यह प्रथा केवल जैनधर्म ही में निर्जन बनोंमें घूमते रहे उसका कारण केवल यही प्रचलित है यह बात नहीं है। संसारके प्रायः सभी शांतिलाभ करना था, और इसी प्रवृत्तिद्वारा उन्होंप्राचीन और प्रसिद्ध धर्मोंमें ऐसे तीर्थस्थान माने ने अपनी मुक्ति प्राप्त की थी। संसारके महापुरुषों और पूजे जाते हैं । ब्राह्मणोंमें हरिद्वार, सोमनाथ, के अनुभूत इस सिद्धान्तको लक्ष्यमें लेकर धर्मप्रव. रामेश्वर, जगन्नाथ इत्यादि ; बौद्धोंमें कपिलवस्तु, तिकोने तीर्थयात्राकी प्रथा प्रचलित की है और मृगदाव, बोधिगया, कुशीनार इत्यादि क्रिश्चियनों में उसके अनुसार अति प्राचीन कालसे संसारके जेरुसलेम ; और मुसलमानोंमें मका मदीना आदि उपर्युक्त सभी धर्मोंके आस्तिक अनुयायी अपने स्थान सेकडों ही वर्षांसे तीर्थस्थानके रूपमे जग- अपने तीर्थ स्थानों में अनेक प्रकारके कष्ट उठाकर द्विख्यात हैं। क्या मूर्तिपूजा माननेवाले और क्या भी, अधिक नहीं तो केवल एकवार, दर्शन मात्र नहीं माननेवाले-क्या ईश्वरवादी और क्या अनीश्वरवादी इस विषयमें सभी एकमत रखते हुए करने के लिये ही जाते रहे हैं, अथवा जानेकी दिखाई देते हैं। अभिलापा रखते रहे हैं । जैनधर्मोपदेशकोंने महापुरुषांके चरणस्पशसे पवित्रित भूमिका दर्शन भी अपने तीर्थोके दर्शन स्पर्शन करनेका उपदेश Aho! Shrutgyanam Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तीर्थयात्रा के लिये निकलनेवाले संघोंका वर्णन अंक २ ] किया है और तदनुसार जैन समाज में प्रवृत्ति भी चली आ रही है । समय पुराणे जमाने में, आज कल के समान, मुसाफरी करने के लिये रेल्वे वगैरह जैसे साधनों की सुवि धा न होनेसे, तथा मार्ग में अनेक प्रकारके कोंके आनेको बहुत कुछ संभावना रहनेसे, उस के बड़े बड़े श्रीमान लोक भी अकेले- दुकेले घर से बहार निकल कर दूरके देशों में जानेकी हिम्मत कम रखते थे। तो फिर साधारण और गरीब वर्ग के लोगों के लिये तो कहना ही क्या। इस लिये उस समय प्रायः लोग बहुतसी संख्या में एकत्र हो कर तीर्थयात्रा के लिये निकला करते थे। यात्रियोंके इस समूहको संघ कहा करते हैं। पिछले जमाने में, जैन समाज से जुदा जुदा तीर्थोंकी यात्राके लिये जुदा जुदा देशों में से प्रतिवर्ष प्रायः सैकडों ही ऐसे छोटे बडे संघ निकला करते थे, और अब तक भी सालमें दो चार निकलते रहते हैं । बहुत करके इन संघोके निकालनेमें कोई एक श्रीमान् भावुक अग्रणी होता है और वह अपनी और से हजारों लाखों रुपये खर्च कर सैकडों हजारों यात्रियों के तीर्थदर्शनकी अभिलाषाको पूर्ण करमें सहायक बनता है। ऐसे संघ निकालनेवालेको समाजकी और से ' संघपति' की पदवी मि लती है और वह फिर सदा समाजमें अग्रणी माना जाता है । संघके निकालने की क्या विधि है वह किस तरहसे निकाला जाता है और उसके निकालनेवालेको क्या क्या करना चाहिए इसके विषय में श्राद्धविधिनामक ग्रन्थ निम्न प्रकारका वर्णन दिया है। संघ निकालनेवाले पुरुषको सबसे प्रथम, अभी प्र तीर्थ की यात्रा पूर्ण न हो तब तक, निम्न प्रका १ जैन जातियोंमें बहुत से कुटुम्बों को जो संघवी-संघइ- सिंघी- सिंगई आदि अटक है वह इसी ' संघपति ' पद्वी का अपभ्रष्ट रूप है । २ यह ग्रंथ तपागच्छके आचार्य रत्नशेखर सूरिका बनाया हुआ है । इसकी रचना विक्रम संवत् १५०६ में हुई है भावनगर की आत्मानंद जैन सभाने इसे छप कर प्रकट किया है । । ९७ रके नियम करने चाहिएं - दिनमें एक ही दफह भोजन करना चाहिए, रास्ते में पैदल चलना चाहिए, खाली जमीन पर सोना चाहिए, सचित्त वस्तु खानी न चाहिए, ब्राचर्य का पालन करना चाहिए, इत्यादि । इस प्रकार यात्राके लिये नियमादि स्वीकार कर फिर राजाके पास जावे और उसे यथायोग्य भेंट दे कर संघ निकालने की इजा जत लेवे । फिर यात्रामें साथ ले चलनेके लिये युक्तिपूर्वक मंदिर बनवावे । अनन्तर, अपने स्वज नाकों और साधर्मिभाईयों को संघ में आनेके लिये री १ जिस संघ में इस प्रकार के नियमों का पालन करते हुए षटू संघपति और अन्यान्य यात्री चलते हैं उस संघको ' पालक' (गुजराती में छरी पालतो) संघ कहते हैं । 'षट्री' से मतलब उन छ नियमोंका हैं जिनमें अन्तमें 'री' अक्षर आता है । यथा 'एकाहारी, दर्शनधारी, यात्रासु भूशयनकारी, सच्चिन्तपरिहारी, पादचारी, ब्रह्मचारी, च । श्राद्धविधि पृ. १६४. एकाहारी भूमिसंस्तारकारी पद्भ्यां चारी शुद्धसम्यक्त्वधारी । यात्राकाले सर्वसच्चित्तहारी पुण्यात्मा स्याद् ब्रह्मचारी विवेकी ॥ - उपदेशतरंगिणी, पृ २४३. २ प्राचीन समय में राजाज्ञा के सिवा ऐसे संघ वगैरह निकल नहीं सकते थे तथा उनको एक राज्यमेंसे दूसरे राज्य में जाने आने नहीं दिये जाते थे । इस लिये संघ निकालनेवालेको प्रथम राजाके पास जाकर उसके आगे रूपयोकी खूब भेंट कर उसे खुश करना पडता था और उसके पाससे संघ निकालनेका परवाना ( मुसलमानी शब्द फरमान ) लेना पडता था । प्रमाणके लिये देखो मेरा लिखा हुआ शत्रुंजय तीर्थोद्धार प्रबन्ध, पृ० ५६-७; तथा सोमसौभाग्यकाव्य, पु, १४०-४१ । 1 ३ ये मन्दिर सोना, चांदि, आदि धातुओंकें तथा हस्तिदन्त, चन्दन अथवा अन्य प्रकारके उत्तम काटके बनाये जाते थे । ये एक प्रकारके सिंहासन समान अथवा रथके जैसे होते थे । इनको मनुष्य उठाते अथवा रथकी तरह घोडे या बैल खींचते थे । संघ के प्रमाणमें ऐसे एक या अनेक मंदिर संघ के साथ रहते थे । Aho! Shrutgyanam Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग । आदरपूर्वक आमंत्रण भेजे । भक्तिपूर्वक गुरुमहारा- आनेवालोंमेंसे यथायोग्य किसीको महाधर, किसीजको भी निमंत्रण करे । गांव में जीवहिंसा बन्ध को अग्रेसर, किसीको पृष्टरक्षक और किसीको संघा. करानेके लिये अमारिपरह बजवावे । मंदिरोंमें ध्यक्षक आदि पद देकर तदनुकूल कार्यविभाग नि. महापूजादि महोत्सव मनावे । फिर, जो जो यत करे । संघके चलने-ठहरने आदिके सब संकेत मनुष्य संघमे साथ आनेकी इच्छा प्रदर्शित करें यात्रियों को जाहिर करे--अर्थात् अमुक प्रकारकी उनमें से जिनके पास भत्ता न हो उन्हें. भत्ता देवे, सूचना मिलने पर यात्रियोंको ठहर जाना चाहिए, पाहन न हो उन्हें वाहन देवे, तथा जो बिल्कुल अमुक प्रकारकी सूचना मिलने पर चलना चाहिए। निराधार हो उन्हें मीठे बचनोसे आश्वासन दे कर अमुक प्रकार की सूचना मिलने पर एकत्र होना जिस वस्तुकी जरूरत हो उसकी पूर्ति करे । और चाहिए; इत्यादि सब बाते संघजनौको स्पष्ट समइस प्रकार गांवमें ढंढोरा पिटाकर सहायतादान झा देनी चाहिएं । रास्ते संघपतिको सबकी पूर्वक निरुत्साह मनवालोंको भी यात्राके लिये उत्सा संभाल रखनी चाहिए । कहीं किसीकी गाडी वगै हरनकालय, पडावोमे रह तूट जाय या और किसी प्रकारकी कठिनाई काम आने लायक छोटे बडे ऐसे अनेक डेरे, तंबू, आ जाय तो उसे हर प्रकारसे सहायता देनी चाहिए। रावटी, चांदनी आदि तैयार करवाये। भोजनकी इस प्रकार प्रयाण करते हुए मार्गमें जितने गांव सामग्री के लिए कडाह, परांत, हंडे आदि भाजन ही : और शहर आवे उनके मंदिरोंमें स्नात्र-महोत्सव और पानीके संग्रहके लिये बडी बडी कोठियां, ' करावे तथा उन पर महाध्वज चढावे । सब मंदिटांकियां आदि वर्तन बनवावे । मनुष्योंक बैठनेके पर नक रोके बाजे-गाजेके साथ जाकर दर्शन करे। जहां लिये तथा सामान भरनेके लिये गाडी, सहेज- . कहींपर कोई मंदिर वगैरह जीर्ण-शीर्ण हालतमे दि. वाल, रथ, म्याना. पालखी, बैल (पोठ ) उंट, घोडा आदि सब प्रकारके वाहनोंका संग्रह करे । संघकी खाई दे तो उसके उद्धार आदिका खयाल रक्खे । जब दूरसे अभीष्ट तीर्थ-स्थलके ( पर्वतादिके ) रक्षाके लिये अच्छे अच्छे बहादुर और शूर सुभटोको (सिपाहियोंको ) बुलावे और उन्हें अख - दर्शन हो तब सुवर्ण, रत्न या मोतियोंसे उसे बधा और यात्रियों को लड आदि बांटकर तथा भोजन शस्त्रादि देकर उनका सन्मान करे । तथा गीत, करा कर साधर्मिवात्सल्य करे । यथोचित दान नृत्य और वाद्यविषयक सामग्रीको भी साथमें , देवे । फिर जब तीर्थस्थल पर पहुंचे तो बडे आडंरक्खे-अर्थात् गान और नृत्य करनेवाले भोजको बरके साथ स्वयं प्रवेशोत्सव करे और दूसरोंसे गंधवाँको और बाज बजानेवाले बजवइयोको भी संघके साथ रक्खे । इस प्रकार सब तरहकी तैयारी महर्षपजा. फिर अपोपचार पूजा, और तदनंतर करावे। इस तरह तीर्थस्थानमें प्रवेश करके, प्रथकर अच्छे मुहूर्तमे शुभ शकुनाके साथ प्रस्थान विधिपर्वक स्नात्र करे। इसके बाद, माला पहरना, मंगल करे। प्रस्थान करनेके अवसर पर, सकल घृतधारा देना, पहरामनी रखना, नवांग जिनपूजा समुदायको-संघके साथ चलनेवाले तथा गांवमें करना, पुष्पगृह और कदलीगृह बनवा कर महाबसनेवाले सभी सार्मिभाइयोको-एकत्र उत्तम पूजा रचना, बहुमूल्य वस्त्रादिकी बनाई हुई महाप्रकारके भोजन कराकर, ताम्बूल आदि मुखवास । ध्वजा चढाना, रात्रिजागरण करना, नानाप्रकारके देकर, तथा पंचांग वस्त्रादि पहरा कर सत्कृत करे। गीत और नृत्यादिसे उत्सव मनाना, तीर्थनिमित्त तदनन्तर, सुप्रतिष्ठ, धर्मिष्ठ, पूज्य और भाग्यवान् उपवासादिक तपस्या करना, लक्ष या कोटि परिमनुष्योंके हाथसे 'संघाधिपत्य' कातिलक करावे। मित चावल आदि-आदि शब्दसे सुपारी, लावंग, स्वयं संघकी महापजा करे और इस प्रकार दूस- एलायची, नालियर इत्यादि समझने चाहिएरोके पाससे भी ‘संघाधिपत्य' का तिलक करावे। चढाना, २१, ५२, ७२ या १०८ संख्यामें फल आदि यह सब काम हो चुकने पर फिर संघके साथ भेट धरना, भक्ष्य ऐसे सब प्रकारके भोज्य पदार्थों Aho! Shrutgyanam Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९९ अंक २] तीर्थयात्राके लिये निकलनेवाले संघोंका वर्णन से भरे हुए थालोका रखना, रेशम आदि मूल्यवान् जो कैदी थे उन्हें बन्धन मुक्त किये और सकल वस्त्रके बने हुए चंदुए, अंगलुंछन, दीप, तैल, धौती, संघकी पूजाका महामहोत्सव किया । संघके प्रयाचन्दन, केसर, पुष्पचंगेरी, कलश, धूपदान, आर- णसमयमें सबसे आगे राजाका देवालय चलता ती, आभरण, प्रदीप, चामर, श्रृंगार, थाल, कचोल, था। यह देवालय सुवर्ण और रत्नोंसे जड़ा हुआ घंटा, झलरी, पटह आदि विविध वाय; इत्यादि था और राज्यके पट्टहस्तिकी पीठ पर स्थापित प्रकारकी मंदिरमें काम आनेवाली सब चीजोका किया हुआ था। इसमें सुवर्णकी बनी हुई जिनमू. दान करना; इत्यादि प्रकारके जो तीर्थ कृत्य हैं उन्हें र्ति स्थापित थी। राजाके इस मुख्य देवालयके विधिपूर्वक पूर्ण करे। इसके बाद तीर्थस्थान पर पीछे पीछे क्रमसे ७२ सामंताके. २४ मंदिर कोई छोटी बडी देवकुलिका करावे । सूत्रधारादि- बनवानेवाले बाहड मंत्री और उसके साथ अन्य क कारीगरोंका सत्कार करे । तीर्थका कोई हिस्ता मत्रियोंके, तथा १८०० बडे बडे व्यापारियोंके देवानष्ट-भ्रष्ट होनेकी अवस्थामें हो तो उसे ठीक करवा लय चलते थे । इन सब देवालयों पर श्वेतातपत्र देवे । तीर्थकी रक्षा करनेवालोका बहुमान करे। रक्खे हुए थे और अंदर सुवर्ण और मोतियोसे जडे तीर्थके निर्वाहके लिये कोई जमीन आदिका स्थायी हुए छत्र-चामरादि शोभ रहे थे।.......इस संघम दान करे । साधर्मिवात्सल्य करे । गुरुओं और कुमारपाल राजा मुख्य संघपति था और उसके संघजनोंको पहरामणी दे कर भक्तिभाव प्रकट करे साथ ७२ सामंत, बाहड ( वाग्भट ) आदि मंत्री, और भोजक, सेवक, गंधर्व, आदि जैन याचक जन राजमान्य नागसेठका पुत्र सेठ आभड, षड्भाषाकहो उन्हें उचित दान वितरण करे। इत्यादि। विचक्रवर्ती श्रीपाल और उसका पुत्र दानवीर इस प्रकार संघ ले जानेवालेके लिये मुख्य कविश्रेष्ठ सिद्धपाल, कपर्दी भंडारी, प्रहलादन. मुख्य कृत्य बतलाये गये हैं। पुर (पालनपुर ) का संस्थापक राणा प्रह्लाद, ९९ प्राचीन समयमें, जैन इतिहासमें प्रसिद्ध ऐसे . लाख सुवर्णाधिपति सेठ छाडाक, राजदौहित्रिक प्रायः सभी जैन राजा-महाराजाओंने और सेठे प्रतापमल्ल, अठारह सौ व्यवहारी, हेमचंद्रसूरि साहुकारोंने इस प्रकारके बडे बडे संघ निकाले थे आदि अनेक आचार्य, अनेक गांवों और नगरोसे और उनमें लाखों करोडो रूपये खर्च किये थे। । आए हुए करोंडों मनुष्य, छहों दर्शनोंके अनुयायी, उदाहरणके लिये ऐसे दो चार प्रसिद्ध संघोंका । १३ लाख घोडे, ११ सौ हाथी, १८ लाख पैदल सियहां पर उल्लेख करना उचित मालूम देता है। " पाही और अनेक याचक जन थे। राजा हमेशा पैदल चलता था और सो भी नंगे पैरोंसे । हेमचन्द्र गुजरातके परमाहत राजा कुमारपाल चौलुक्य- सरिने उसे वाहन पर बैठजानेका अथवा तो पैरोंमें ने सौराष्ट्रके गिरनार और शत्रुजयादि तीर्थोंकी जते वगैरह पहर लेने के लिये आग्रह भी किया तो यात्राके लिये बड़ा भारी संघ निकाला था। उसके भी उसने वैसा नहीं किया। राजाके इस व्रतको बारेमें जिनमण्डन गणीने ( संवत् १४९२) अपने देख कर और भी सेंकडो संघजन उसी तरह चलने 'कुमारपाल प्रबन्ध' नामक ग्रंथमे जो उल्लेख किया ।संघके साथ समुदाय बहुत बडा होनेसे कहीं है, उसका सार यहां पर दिया जाता है लोकोंको रास्ते कष्ट न हो इसलिये वह हमेशा पांच __ हेमचन्द्राचार्यके मुखसे तीर्थ यात्रासे होनेवा T- कोसकी मंजल करता था।जगह जगह लड्डू, नालियला पुण्यलाभ सुन कर कुमारपालने भी तीर्थयात्रा । करनेका मनोरथ किया और तत्काल सब सामग्री र 4 आदिकी प्रभावना किये जाता था। जितने जितने एकत्र कर शुद्ध मुहूर्तमें यात्राके लिये प्रस्थान जिनमंदिर आते थे उन सब पर सुवर्ण और मोतिकिया। प्रस्थान करते समय उसने प्रथम, शहरके योस जडी हुइ ध्वजाये चढाता जाता था और मंदिसभी चैत्यों ( मंदिरों ) में अष्टान्हिक उत्सव मना- रमेकी प्रत्येक मूर्तिके लिये सोनेका छत्र और चामया। गांवमें अमारिपटह बजवाया । कैदखानोंसें रादि दान किये जाता था । गांवों और शहरोके Aho! Shrutgyanam Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० जैन साहित्य संशोधक [भाग १ सभी मनुष्योंको भोजन करवाता था। सामने आने. बधाया। इस प्रकार उस दिन प्रथम तीर्थदर्शनके वाले राजाओं तथा सेठ-साहुकारोंको यथायोग्य सब कृत्य करके दूसरे दिन संघने उपवासका पहरामणी देता था । प्रतिदिन संघ, सामंत, मंत्री, पारणा किया और तदर्थ उत्सव मनाया गया। सढ आदि सभी संघजनाको एकत्र कर स्नात्र महो- तीसरे दिन संघ प्रयाण करके शत्रुजयका तलहत्सव मनाता था। प्रत्येक गांव और नगरमें साध- टीमें पहुंचा । वहां पर पादलिप्तपुर (पालीताना) र्मिक भाइयोंको अन्न, वस्त्र और प्रच्छन्न धन देकर सा- में राजाने पहले ही पार्श्वनाथका मन्दिर बनवा धर्मिकवात्सल्य करता था। प्रतिदिन भोजन करने- रक्खा था, जिस पर उस समय सुवर्णनिर्मित कलश के समय असमर्थ श्रावकोंको तथा दूसरे भूखे दण्ड और ध्वज आदिका आरोपण कर विधिपू प्यासे गरीब गुरबोंको अपने हाथसे भोजन करा. र्वक मात्र महोत्सव कराया। उसके बाद अपनी कर फिर स्वयंभोजन करता था । हमेशा त्रिकाल दाहिनी बाजमें हेमवन्द्रसूरिको साथ लेकर, सा. जिनपूजा, उभयकाल प्रतिक्रमण तथा पर्वके (अष्ट. मंत, मंत्री, सेठ, साहकार इत्यादि सबके साथ मी और चतुर्दशी आदि के ) दिन पौषध व्रतादि शत्रंजय पर चढने लगा। मार्गमें जितने वृक्ष आते करता था। जितने याचकजन आते थे उनको इ- थे उन सब पर वस्त्रखण्ड चढवाता हुआ और च्छित दान देकर संतुष्ट करता था । इस प्रकार प्रत्येक स्थान पर सवर्ण, पुष्प, चंदन इत्यादिस प्रयाण करता हुआ वह धंधूका भगरमें पहुंचा जो पूजन करता हुआ, मरुदेवा नामक शिखर उपर हेमचन्द्राचार्यका जन्मस्थान था। इस नगरमें पहुंचा। वहांपर गन्माता स्वरूप मरुदेवाकी, तथा उसने पहले ही ७ हाथ ऊंचा झोलिकाविहार शान्तिनाथ और कपर्दि यक्षादिककी पूजा-अर्चा नामक मंदिर बनवाया था जिस पर ध्वजा चढाई कर प्रथम प्रतोली ( पोल) पर पहुंचा। वहां पर तथा मात्र महोत्सव कराया । वहांसे वह क्रमशः अनेक वाचक जन खडे थे जिनको यथायोग्य दान प्रयाण करता हुआ, प्राचीन वलभी शहरके मैदा- देकर आगे बढा और युगादिदेव आदिनाथके नमें पहुंचा। इस जगह दो सुंदर पहाडियां हैं जि- मुख्य मन्दिरका द्वार दिखाई देते ही सवासेर नकी चोटी पर दो मन्दिर बनवाये और उनसे प्रमाण मोतियोंसे उसे बधाया । तदनन्तर मन्दिरएकमें ऋषभदेवकी और दूसरे में पार्श्वनाथकी को तीन प्रदक्षिणा कर गर्भागारमें गया और वहां मूर्ति प्रतिष्ठित की। वहांसे चल कर वह संघ उस पर यगादि देवकी प्रशमरसपरिपूर्ण भव्य मूर्तिके जगह पहुंचा जहांसे शत्रुजय पर्वतका स्पष्ट दर्शन दर्शन कर परम उल्लसित हुआ और नौ लाख सुव. हो सकता था। उस दिन संघने वहीं पडाव किया के मूल्यवाले नौ हार चढा कर उस मूर्तिकी और राजाने सकल संघके साथ शत्रुजयको नवांग पूजा की। तदनन्तर संघपतिके लिये जो दण्डवत् नमस्कार करके पञ्चाङ्ग प्रणाम किया। जो तीर्थ कृत्य बतलाये गये हैं उन सबका उसने उस दिन तीर्थदर्शन निमित्त उपवास किया गया यथाविधि पालन किया । इत्यादि।। और सोने चांदिके फुलोसे और मोतियोंसे शत्रु पाठक कुमारपालकी यात्राके इस वर्णनका ऊपर जयके बधाया गया । कुङ्कुम और चंदनादिसे अष्टमंगलका आलेखन किया गया और उनपर पहले दिये गये श्राद्धविधिके संघवर्णनके साथ मिलान करेंगे तो मालूम हो जायगा कि संघके अनेक प्रकारके नैवेद्योंसे भरे हुए थाल रक्खे गये। निकालनेका जो वर्णन ग्रन्थकारोंने दिया है वह वहां पर फिर पूजा पढाई गई, आचार्यका व्याख्या- केवल वर्णनमात्र ही नहीं है परंतु उसके अनुसार न सुना गया और रात्रिजागरणका उत्सव मनाया यथार्थ आचरण भी होता रहा है । और यह आचगया। राजराणी सूपल देवी, राजपुत्री लीलू कुमारी रण उस पुराणे जमाने ही में होता था सो भी और अन्य सब सामंत वगैरहकी स्त्रिओंने भी सो- बात नहीं है। वर्तमानमें भी ऐसे संघ निकालनेनेके थालोंमें मोती और अक्षत भरकर पर्वतको वाले यथाशक्ति और यथासाधन उक्त विधिका Aho! Shrutgyanam Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] तीर्थयात्राके लिये निकलनेवाले संघोंका वर्णन १०१ पालन करते रहते हैं। इस प्रकारके छोटे बडे दो महामंत्री वस्तुपालने १२ बार संघ निकाल कर चार संघोंके देखनेका तथा उनके साथ जा कर शत्रुजयकी यात्राये की थीं। जिनमें सं. १२८५ में यात्रा करनका इस लेखकको भी सौभाग्य प्राप्त जो यात्रा की उसके साथ २४ तो हाथीदांतके हुआ है जिनमें इस वर्णनका बहुत कुछ प्रत्यक्ष बने हुए और १२० चंदन आदि लकडीके बने अनुभव भी मिला है । अस्तु । हुए मंदिरथे । ४५ सौ गाडियां, १८ सौवाहिनियां. __ कहते हैं, इसी तरह पहले गोपगिरि ( गवालि- ७०० सुखासन, ५०० पालखियां, ७० आचार्य, २ यर ) के आम नामक राजाने बप्पभट्टिसूरिके' उप- हजार श्वेताम्बर यति, ११ सौ दिगम्बर भट्टारदेशसे शत्रुजयकी यात्राके लिये एक संघ निकाला कादि, १९०० श्रीकरी, ४ हजार घोडे,२ हजार ऊंट, था जिसमें १ लाख पौष्टिक, २ १ लाख घोडे, ७०० और सात लाख मनुष्य थे। हाथी, २० हजार ऊंट.३ लाख प्यादे और २०हजार वस्तपालकी इस अनुपम तीर्थयात्राका वर्णन. श्रावक-कुटुंब थे । ( देखो रत्नमन्दिर गणिरचित उसके समकालीन और सुहृद् ऐसे बडे बडे कविउपदेशतरंगिणी, पृ० २४८) । योंने बहुत विस्तृत और भव्य रीतिसे किया है। विक्रमकी १४ वीं शताब्दीमें थारापद्र नगरमें उदाहरण के लिये गुर्जरेश्वर पुरोहित सोमेश्वर आभू नामक एक श्रीमालशातीय बहत बडा श्रावक महाकवि रचित कार्तिकीमुदी नामक काव्यके हो गया है। इसको 'पश्चिममण्डलिक' की पदवी कुछ पय यहां पर उद्धृत कर दिये जाना है:मिली थी। इसने शत्रुजयकी यात्राके लिये जो चिकीर्षिता श्रीसचिवेन तीर्थसंघ निकाला उसमें ७०० तो मंदिर और १०५० यात्राऽथ सोऽयं शरदाऽऽसमेत जिन मूर्तियां थी ! अन्य समुदाय इस प्रकार थाः महात्मनामीहितकार्यसिद्धौ ४ हजार गाडियां, ५ हजार घोडे, २२ सौ ऊंट, विधिविधत्ते हि सदानुकूल्यम् ॥ ९० सुखासन' ९९ श्रीकरी, ७ प्रपा, पानीसे भरी पाथेयवन्तः पथि योग्ययुग्याः हुई मशके उठाकर चलनेवाले ४२ बैल और ३०भसे, सोपानहः सोदकभाजनाश्च । १०० भोजन बनानेके बडे बडे कडाह, १०० हल श्रीवस्तुपालन समं जनौघाः वाई, १०० रसोये, २०० माली, १०० तंबोली, १३६ प्रयाणकाय प्रवगा बभूवुः॥४ हाट, १४ लुहार, और १६ सुतार थे । ३६ आचार्य आकारितस्तेन रुतादरण थे। सब मिलकर १२ करोडक' उसके संघ दूगदपि श्राद्धजनः समेतः। सर्च हुआ थर्थो। ययुस्तदीयानि पुर्यशांसि दिगन्तरेभ्योऽपि दिगन्नराणि ॥५ १ बप्पभट्टीसूरिका स्वर्गवास संवत् ८९५ में हुआ था। समं समपैरपि बन्धुवगैश्रामराजके लिये देखो मेरा शत्रंजय तीर्थोद्धार प्रबन्ध, पृ. निसर्गबन्धुर्विबुधव्रजस्य । '१२ की टिप्पणी। शुभे मुहूर्तेऽथ शुभैनिमित्तै. ६.२ पुराने जमानेमें बनजारे लोग जिन बैलों पर माल लद मन्त्री स्वनाथानुमतः प्रतस्थे ।। ६ र आते जातेथे उनको पौष्ठिक कहते थे । गुजरातीमें स्थैस्तुरंगैः करभैर्महो? असे पोठ कहते हैं । मनुष्य भी इन बैलों पर स्वारी १ उपदेशतरंगिणी, पृ. २४७, यह प्राचीन प्रसिद्ध नगर पालनपुर एजन्सीमें आया २देखो, सोमेश्वररचित कीर्तिकीमदी, सर्ग ९: ठक्कर या है। आजकल इसे थराद कहने हैं। अरिसिंह रचित सुकृतसंकीर्तनकाव्य, सर्ग ५; बारचंद्रसरि ४ देखो, उपदेशतरंगिणी, पृ० २४५. तथा सुकृतसागर रचित वसंतविलास महाकाव्य, सर्ग १०-११-१२-१३; काव्य, पृन ४६। और उदयप्रभसरि कृत धर्माभ्युदयमहाकाव्य, सर्ग १५, इत्यादि। Aho ! Shrutgyanam Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग . जग्मुस्तदा केऽपि कथंचनापि । मन्त्रीश्वरे धर्मधराधुरीणे तस्मिन् विशश्राम भरस्तु तेषाम् ॥ १. न वाहनं यस्य स तस्य वाहनं नासीद्धनं यस्य स तस्य वित्तम् । न चीवरं यस्य स तस्य वस्त्रं __ कल्पद्रुकम्पः प्रददौ पृथिव्याम् ॥ ११ भुङ्क्ते स्म सर्वेष्वपि भुक्तवत्सु शेते स्म सुप्तेषु स यात्रिषु । प्रबुध्यते स्म प्रथमं तदित्थं संघप्रभुत्वव्रतमाचबार ॥ १२ प्रभूतभोज्यानि बहूदकानि सुगोरसान्युन्मदमानवानि । तस्यातिदुर्गेऽपि पथ प्रयाणा न्युधानलीलासदृशान्यभूवन् ।। १३ याप्रसंगेषु जगाम येषु पुरेषु पै.रोच्छ्रिततोरणेषु । तेषामधीशैः सविशेषमेष संमान्यमानः सममानयत्तान् ।। १४ अभ्यर्यमानः पथिकैरनेकै वस्तून्यनेकान्यपि वस्तुपालः । तेभ्यः प्रभूतानि पथि प्रयच्छ नाहं करोति स्म न कुप्यति स्म ।। १५ पुरच पृष्ठेऽपि च पार्श्वयोश्च परिस्फुरन्तः खरहेतिहस्ताः । यात्राजनं वर्मीन तस्य शश्व. दश्वादिरूढाः सुभटा ररक्षुः॥१८ समुदतीर्णजिनेन्द्रहम् नवैः सरोभिश्च सरोजरम्यैः। प्रस्थानमार्गः सचिवस्य सोऽभू.. दजानतामप्युपलक्षणीयः ।। १९ यावन्ति बिम्बानि जिनेश्वराणां श्वेताम्बराणां च कदम्बकानि । मार्गेषु तेषां मुषिताश्रितातिः पूजां स निर्वर्त्य ततः प्रतस्थे ॥ २. स पंचनिर्विषयप्रपञ्चप्रयाणकैः प्रीणितभव्यलोकः । धराधरं धर्मधुरंधरधी शत्रुजयं शत्रुजयी जगाम || २१ -कीर्तिकौमुदी, सर्ग । इन श्लोकोंका भावार्थ यह है कि-शरत्कालके आने पर मंत्री वस्तुपालने तीर्थयात्राके लिये तैयारी की। उसके साथ गांवके अन्यान्य लोक भी भत्ता, वाहन, जलादिके वर्तन इत्यादि मार्गमें आवश्यक ऐसी सब चीजे ले ले कर तैयार हुए। मंत्रीने दूर दूर देशोंके धावकोंको भी संघमें आनेके लिये आदर पूर्वक आमंत्रण किया था इससे वे भी सब लोक आ पहुंचे। इस प्रकार सब लोगोंके तैयार हो जाने पर, अपने कुटुंबी, सगे, सन्बन्धी, स्नेही इत्यादि सब जनोंके साथ, राजाकी आशापूर्वक, मंत्रीने शुभ मुहूर्तमें प्रयाण किया। यात्रियोंमेंसे कोई रथापर, कोई घोडोपर, कोई ऊंटोपर, कोई बैलोपर, इस तरह जुदा जुदा वाहनों पर स. वार होकर चलते थे, पर उन सबका भार मंत्रीके शिरपर था। साथ चलनेवाले यात्रियोंमेंसे जिसके पास वाहन नहीं था उसको वाहन देकर, जिसके पास धन नहीं था उसको धन देकर और जिसके पास वस्त्र नहीं था उसे वस्त्र देकर मंत्रीने उस स. मय साक्षात् कल्पवृक्षके समान आचरण किया था । संघमें सब मनुष्योंके भोजन कर लेनेपर मं. त्री भोजन करता था, सबके सोजाने बाद सोता था और सबके ऊठनेके पहले ऊठता था-इस प्रकार संघकी संपूर्ण प्रतिपालना करता था। यात्रियोको हमेशा उत्तम प्रकारका भोजन कराया जाता था. मीठा पानी पिलाया जाता था और दूध-दहीं आदि गोरस खिलाया जाता था। इस कारण वह वि. षम मार्गकी मुसाफरी भी लोगोंको उद्यानलीलाके जैसी आनंददायक हो गई थी। जिन जिन गांवोनगरों में वह संघ पहुंचता था वे सब गांव-नगर वहांके निवासियोंकी ओरसे ध्वजा-तोरणादिसे खूब सजाये जाते थे और वहां के अधिकारी वगैरह सब जन आदरपूर्वक उस संघकी पेशवाई में आते थे। स्थान स्थानमें अनेक याचक जन आकर मंत्रीके पास अनेक प्रकारकी याचना करते थे और वह सबको यथायोग्य दान देकर संतुष्ट करता थापरंतु इस विषयमै न कभी वह अहंकार ही प्रद पल Aho! Shrutgyanam Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तीर्थयात्रा के लिये निकलनेवाले संघोंका वर्णन अंक २] र्शित करता था और न तिरस्कार ही । रास्ते में चलता हुआ वह संघ आगे पीछे और अगल-बगल में, अर्थात् चारों ओर, हाथोंमें शस्त्र लिये हुए घोडे सवारोंसे संरक्षित रहता था। मार्ग में जितने भी जीर्ण-शीर्ण मन्दिर और तालाव आदि जलाशय मिलते थे उन सबको ठीक-ठाक या नवीन बनवाता हुआ वह संघ चला जाता था । इस कारण उस रास्ते से निकलकर जानेवाले अज्ञात जनों को भी चिरकाल तक उस संघके प्रयाणका परिचय मिलता रहता था। इसी तरह रास्ते में जितने मन्दिर आते और उनमें जितनी जिनमूर्तियां होती थीं उन सबकी पूजा-अर्चा करवाई जाती थी । एवं रीत्या प्रयाण करता हुआ आंतर और बाह्य दोनों प्रकारके शत्रुओं ऊपर जय प्राप्त कर नेवाला वह महामंत्री ५-६ ही दिनमें शत्रुंजय पर्वतपर पहुंच गया था । इत्यादि । विक्रमकी १५ वीं शताब्दी के अन्तिम भाग में, सं० गुणराज नामका एक प्रसिद्ध धनिक श्रावक हो गया है जो कर्णावतीका निवासी था । उसने शत्रुंजय, गिरनार, आबू, राणकपूर, मांडव, ईडरगढ आदि गुजरात, काठियावाड, मेवाड, मारवाड, मालवा, बागड इत्यादि देशों के प्रसिद्ध प्रसिद्ध ती थकी यात्रा निमित्त बहुत बडा संघ निकाला था । इस संघ में मुख्य आचार्य तपागच्छ के सोमसुंदर सूरि थे | उन्हीं के उपदेश से यह संघ निकला था । इस संघका बिस्तृत वर्णन सोमसौभाग्य नामक काव्यके ८ वें सर्गमें किया हुआ है । नानेवाला कवि प्रतिष्ठासोम स्वयं सोमसुंदर सूरिका हस्तदीक्षित शिष्य था । इस लिए उसका यह वर्णन प्रायः आंखों देखा कहा जा सकता है । काव्यका ब जिज्ञासु पाठकोंको तो इस बारे में खुद उक्त का व्य ही को पढना चाहिए । परंतु कुछ नमूना दिखानेके लिये उसके थोडेसे पय यहांपर भी दे दिये जाते है: दीलिकापर्व समाययौ मुदां साम्राज्यदानप्रतिभूनिभं भुवि । श्रीतीर्थयात्राकृतये कृतौ तदा महोद्यमं निर्मितवान् महेभ्यराट् ॥ सज्जीक्रिथन्ते स्म मनोरथैः समं रथा महेभ्यैः स्वगृहेष्वयोमयाः । सुखासनप्रोद्धरसिंहविष्टरादीष्टं गरिष्टं भुवि तैर्विघापितम् ॥ परः सहस्राश्चतुरास्तुरंगमा आत्ता उदात्ता हृदयंगमाः पुनः । द्रव्यन्ते स्म मया महोमया अग्रेसरा वेगभृतां च वेसराः ॥ अहिम्मदश्रयुतपातसाहिराहू सत्प्राभृतप्रीतमना मनीषिणम् । दिव्यांवरैर्यं किल पर्यधापयत् बाहिमुख्यैः सह भूरिभिर्जनैः ॥ समार्पयद् द्वारगति निजां च तं वायं नफेरीप्रमुखं नृपोचितम् । परःसहस्रान् सुभटान् महोदद्भटान् प्रोन्मादिनस्तानमितश्र सादिनः ॥ श्री तीर्थयात्रारफुरमाणमीकितं ददौ सदौन्नत्यकरं च यस्य तत् । स मार्गणप्राणिगणस्य कामितं संपूरयन् श्रीगुणराज संघराट् ॥ भव्ये मुहूर्त वृषभावभावितः संघान्वितः सौवपुराच्चचाल सः । कुंभ: शुभाम्भोभरितोऽस्य समुखीबभूव मार्गे सधवाशिरस्थितः ॥ इति प्रकृष्टेः शकुनैः प्रमातिगैः संसूचितस्त्रोज्ज्वलमंगलोदयः । श्री वीरमग्राम इति प्रसिद्धिभृत् - पुरे ययौ श्रीगुणराज साधुराट् ॥ तस्मिन्मिलन्ति स्म पुरे नरेश्वरो दूधुरा नराः पुण्यपराश्चतुर्दिशाम् । प्रवर्द्धते स्मानघ संघ उच्चकै दिनेदिने वार्द्धिरिवेन्दुदर्शने ॥ देवालयाः श्रीनिळया दशाऽकृशाः सौवर्णदण्डध्वजकुम्भशोभिताः । चमत्कृताशेष जगत्त्रया स्फुरच्चित्रैविचित्रैर्वैरशिल्पिकल्पितैः ॥ जैनेन्द्रविम्बैः सहिता महोच्छ्रितास्तुडुंगेश्व शृंगेः सुभगंभविष्णदः । Aho ! Shrutgyanam १०३ Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४ रथाधिरूढा दृढबन्धबन्धुराः पथि प्रचेलुः त्रिदशाचलाचलाः॥ तत्पृष्ठतः शिष्टगरिष्ठशेखरः खरांशुभास्वद् द्युतिसन्ततिस्ततः । पुराच्चचालाचलकन्दरावली र्वाद्यैः प्रकुर्वन् प्रतिशब्दमण्डिताः ॥ श्रीश्रीकशोभितपृष्ठयो लसतसुखासन क्ष्मापतिवानस्थिताः । साम्यं दधाना निबिडं बिडौजसो महेभ्यराजस्तदनु प्रतस्थिरे || तरंगरंगत्तुरगानिसत्खरै: खरैश्चलत्स्यन्दनचक्रमण्डलैः । भृशं समुत्खातमिलारजोऽमितः प्राच्छादयत्ता रनबिम्बमम्बरे ॥ तदाभुजप्रोत्कटसद्भटावलीहक्कानिनादैर्द्दयराजिहषितैः । भेरी-नफेरी-स्वरनाथिकास्थैरैः शृगालवत्काल कलिर्ननाश सः ॥ श्रीसंघसत्कैः शकटैर्भरोत्कटै जैन साहित्य संशोधक निपीडितों मूर्ध्नि स शेषपन्नगः । कष्टेन पातालतले स्थितस्तदा कुलाचलावेलुरलं च भारिताः ॥ सुखासन - स्थन्दन- राजवाहन श्रीवाद्दिनीनां वरवाजिनां नृणाम् । कश्चिद्विपश्चिद् गुणराज संघराट् संघेन संख्यामकरोन्नरोत्तमः ॥ श्रीमन्महीराजगजौ गजोधुरः काल बालाह्वय ईश्वरः रुती । श्रीवाचस्नोस्तनया नयान्विताः पंचेषु रूपाधिकरूपसम्पदः ॥ पंचाध्यमी पंचमुखाभविक्रमाः क्रमाब्जनप्रक्षितिपा भटान्विताः । पश्चात्पुरस्ताच्च सृजन्ति यत्नतः श्रीसंरक्षा पथि सत्पथस्थिताः ॥ पुरे पुरे श्रीमलिकाश्च राणकाः सोपायनाः सम्मुखमागताः समे । कुः प्रणामं गुणराज नामभृत् - संवेशितुर्भूतल प्रमौलयः ॥ किं संप्रतिभूपतिष शासनं विभासयन् जैन मखण्डशासन: । कुमारपालः किमु निर्मितामित [ भांग १ प्रभावनः पावन पुण्यभावनः ॥ किं वस्तुपालोऽत्र मनोरथान् पृथून् कृतार्थयत्रार्थजनस्य शस्यधीः । इत्थं सृजन्नूहसम्हमंगिनां धूक के संघपतिः समागमत् ॥ इन श्लोकोंका तात्पर्य यह है कि-- जब हर्ष के साम्राज्यका दान करनेवाला ऐसा दीपालिका पर्व आया तब अर्थात् चातुर्मासकी समाप्तिके समय पर -- गुणराज सेठने तीर्थयात्राके लिये खूब जबरदस्त तैयारी करनी शुरू की । उसके साथ और भी बडे बडे धनिक लोक मनोरथोंके साथ ही अपने अपने घरोंमें रथों वगैरहको सजाने लगे । तथा सुखासन, सिंहासन आदि जुदा जुदा तरहके वाहन बनाने लगे । हजारों ऊंची जातिके घोडे तैयार किये जाने लगे तथा खच्चर और ऊंट सामानसे लदे जाने लगे । यो तैयारी कर वह चतुर सेठ अनेक प्रकारकी बहुमूल्य भेंटें लेकर अपना राजकर्ता जो अहम्मद बादशाह था उसके पास गया और वे भेटे उसके सामने रख कर उसको खूब खुश किया । बादशाहने भी बदले में, अपने कबाहि (?) आदि सहचारियोंके साथ, गुणराज सेठको आदरपूर्वक किंमती सरपाव देकर उसका उचित सन्मान किया । इसके उपरांत बादशाहने सेठको संघ में ले जानेके लिये अपना निजका जो बादशाही खेमा था वह समर्पण किया और नफेरी आदि शाही बाजे भी --कि जो खास राजाओंहीके आगे बजाये जा सकते हैं- - बजानेके लिये देकर सेठका बहुमान किया । संघर्क रक्षा के लिये हजारा ही प्यादे और घोडेसवार सिपाही भी बादशाहने उसके बाथ भेजे । इस प्रकार यात्रा के लिये शाही फरमान लेकर, सकल समुदायके साथ, भव्य मुहूर्तमें, याचकगण. को इच्छित दान देते हुए, शुभ शकनपूर्वक गुणराज सेठने अपने नगरसे प्रस्थान किया । कर्णा रवाना होकर संघ वीरमगांव प Aho ! Shrutgyanam Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २ ] हुंचा जहां चारों दिशाओंमेंसे असंख्य मनुष्य आ आकर उस संबमें शामिल हुए। फिर शुक्लपक्ष के चंद्र की तरह दिन प्रतिदिन वह समुदाय इस प्रकार अन्यान्य स्थानोंसे आनेवाले जनसमूहसे खूब तीर्थयात्रा के लिये निकलनेवाले संघोंका वर्णन बढ़ता गया । ! संघमें सबसे आगे रथारूढ देवालय मन्दिर ) चलते थे, जो खूब ऊंचे होकर सोनेके कलश और ध्वजा दंडादिसे अलंकृत थे कुशल कारीगरोंकी की हुई अनेक प्रकारकी चित्र विचित्र रचनाओंके कारण देखनेवालेको चमत्कृत बनाते थे और जिनके अंदर भव्य आकृतिवाली जिन प्रतिमायें सुशोभित थीं । देवालयोंके पीछे पीछे, सूर्यके समान तेजस्वी ऐसा गुणराज सेठ चलता था जिसके आगे बज नेवाले बाजों के प्रतिध्वनिसे रास्ते में आनेवाले बडे बडे पहाड़ शद्वायमान हो जाते थे । संघपति के पीछे पीछे, संघमैके अन्यान्य बडे बडे धनाढ्य लोक चलते थे जो राजाओं के उचित ऐसे सुखा सनोंमें बैठे हुए थे और जिनकी अगल-बगल में नोकर लोक अबदागिरीयां लेकर चलते थे । अन्य बाकी सैकडों ही लोक घोडे जुडे हुए रथोंमें बैठे हुए चलते थे कि, जिन रथोंके घोड़ों की खुरियोंसे तथा पहियोंसे उडती हुई धूलके कारण सारा आकाश ढंकसा जाता था । भटके हुंकारोंसे, घोडोंकी हिनहिनाटोसे और मेरी नफेरी आदि बाजोंके घोर शब्दसे, देखनेवालेको मानों यह प्रतीत होता था कि कलिकाल अब इस जगत् में से नष्ट हो गया है और फिर सत्युगका संचार हो रहा है । उस संघके साथ इतनी गाडियां थीं कि जिनके भारले दबकर ही मानों शेषनाग पातालमें चला गया है और कुलाचल कम्पित हो रहे हैं । संघके साथ इतने रथ, सुखासन, पालखियां, घोडे और मनुष्य आदि थे कि जिनकी संख्या कोई बडा विद्वान् भी नहीं कर सकता था । संघपति गुणराज सेठके महीरान, गजराज, कालू. बाला और ईश्वर नामके पांच पुत्र थे, जो सिंहके समान पराक्रमी और कामके समान रूप बानू थे। ये पांचों पुत्र संघकी रक्षासंबंधी सारी १०५ व्यवस्था रखते थे और सुभटांके साथ इनमें से कोई संघके आगे, कोई पीछे और कोई अगलबगल में चलता था। इनका पराक्रम और तेज इतनाथा कि राजा और राणा भी आकर इनके पैरों में पडते थे । जिस जिस गांव और नगर में सं० गुणराजका वह संघ पहुंचता था वहां के मलिक और राणक आदि सब अधिकारी लोक भेंटें ले लेकर संघ के सामने आते थे और जमीनपर सिर टेककर उसको प्रणाम करते थे । गुणराज सेठके इस महान् संघको देखकर लो कोंके मनमें, पुराणे ग्रन्थोंमें वर्णन किये हुए संप्रतिराजा, कुमारपालराजा और महामंत्री वस्तुपाल आदिके संघोंका स्मरण हो आता था और क्षणभर उनको यही भास हो जाता था कि क्या यह राजा संप्रति, या कुमारपाल, अथवा मंत्री वस्तुपाल ही तो संघ लेकर नहीं आ रहा है ? इस प्रकार महान् ठाठके साथ चलता हुआ गुणराजका वह संघ क्रमसे धुंधुका शहरमें पहुंचा । इत्यादि । खरतर गच्छके महोपाध्याय जयसोमके उपदेशसे सिंधके फरीदपुर नगरसे, वि. सं. १४८४ में, पंजाब के प्रसिद्ध प्राचीन स्थान कांगडेके जैन मंदि - की यात्राके लिये जो संघ निकला था उसका बहुत ही मनोरंजक वर्णन, हमारी संपादन की हुई विज्ञप्ति - त्रिवेणी नामक पुस्तकमें किया हुआ है, जिसमेका कुछ भाग प्रकृतोपयोगी होनेसे यहां पर दिया जाता है । "संघको चलते समय बहुत अच्छे और अनुकूल शकुन हुए। फरीदपुरसे थोड़ी ही दूरी पर विपासा ( व्यासा ) नदी थी । उसके किनारोंपर, जहां जाम्बु, कदम्ब, नीम्ब, खजूर आदि वृक्षोंकी गहरी घटा जमी हुई थी और नदीके कल्लोलोंसे ऊठी हुई ठंडी वायु मन्द मन्द गीतसे चली आती थी, ऐसे चांदिके जैसे चमकिले रेती मैदान में संघने अपने प्रयाणका पहला पडाव किया। दूसरे दिन नदीको पार करके जालंधर की ओर संघने प्रस्थान किया । संघमें सबसे आगे सिपाही चलते थे जो मार्ग में रक्षणके निमित्त लिये गये थे । उनमें से किसीके Aho! Shrutgyanam Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक १०६ हाथमें तलवार थी तो किसीके हाथमें खड्ग था । कोई धनुष्य लेकर चलता था तो कोई जब - रदस्त लठ्ठ उठाये हुआ था । इस प्रकार सबसे आगे उछलते कूदते और गर्जते हुए सिपाही चले जाते थे। उनके पीछे बडी तेजी के साथ चलने वाले ऐसे बडे बडे बैल चलते थे जिन पर सब प्रकारका मार्गोपयोगी सामान भरा हुआ था । उनके बाद संघ लोक चलते थे जो कितने एक गाडी घोडी आदि वाहनों पर बैठे हुए थे और कई एक देव गुरु-भक्ति निमित्त पैदल ही चलते थे । कितने ही धर्मी जन तो साधुओंकी समान नंगे ही पैर मुसाफरी करते थे । इस प्रकार अविच्छिन्न प्रयाण करता हुआ और रास्ते में आनेवाले गाँवों को लांघता हुआ संघ निश्चिन्दीपुर के पास के मैदानमें, सरोवर के किनारे आ कर ठहरा । संघके आनेकी खबर सारे गाँवमें फैली और मनुष्यों के झुंड के झुंड उसे देखनेके लिये आने लगे । गाँव का मालिक जो सुरत्राण (सुल्तान) करके था वह भी अपने दिवान के साथ एक ऊंचे घोडे पर चढ कर आया, और जन्मभर में कभी नहीं देखे हुए ऐसे साधुओंको देखकर उसे बडा विस्मय हुआ । उपाध्यायजीने उसे रोचक धर्मोपदेश सुनाया, जिसे सुन कर नगरके लोकोंके साथ वह वडा खुश हुआ और साधुओंकी स्तुति कर उसने सादर प्रणाम किया। बाद में संघपति सोमाका सम्मान कर अपने स्थान पर गया। संघ वहां से प्रयाण कर क्रमसे तलपाटक पहुंचा। वहां पर गुरुओंको वन्दन करने के लिये देवपालपुरका श्रावकसमुदा य आया और अपने गाँव में आनेके लिये संघको अत्याग्रह करने लगा । उन लोकों को किसी तरह समझा-बुझाकर संघने वहां से आगे प्रयाण किया और विपाशा ( व्यासा ) नदीके किनारे किनारे होता हुआ क्रमसे मध्य देशमें पहुंचा। जगह जगह ठहरता हुआ संघ इस देश को पार कर रहा था, कि इतने में एक दिन, एक तरफसे षोपदेश यशो रथके सैन्यका और दूसरी ओरसे शकन्दर के सैन्यका, "भगो, दोडो, यह फौज आई, वह फौज आई, "इस प्रकारका चारों तरफेस कोलाहल सुनाई [ भाग १ दिया । इसे सुनकर संघके हौंस ऊड गये । सब दि ङ्मूढ हो गये । यात्रीलोक दिलमें बडे घबराये और अब क्या किया जाय इसकी फिक्र में निश्चेष्टसे हो र है । किसी प्रकार हौंस संभालकर और परमात्माका ध्यान घर संघ पीछा लौटा और विपाशा के तटका आश्रय लिया | नावों में बैठ कर जल्दी से उस को पार किया और कुंगुद नाम के घाट में हो कर मध्य, जांगल, जालन्धर और काश्मीर इन चार देशोंकी सीमाके मध्य में रहे हुए हरियाणा नामके स्थान में पहुंचा। इस स्थलको निरूपद्रव जान कर वहां पर पड़ाव डाला । वहीं पर, कानुक यक्षके मंदिर के नजदीक, शुचि और धान्यप्रधान स्थान में चैत्र सुदि एकादशी के रोज सर्वोत्तम समय में, नाना प्रकार के वाद्योंके बजने पर और भाट चारणों के बिरुदावली बोलने पर, सब संघने इकट्ठा हो कर, साधु सोभा को, उसके निषेध करनेपर भी, संघाधिपतिका पद दिया । मल्लिकबाहनके सं० मागटके पौत्र और सा० देवा के पुत्र उद्धर को महाधर पद दिया गया। सा० नीवा, सा० रूपा और सा० भोजा को भी महाधर पद से अलंकृत किया गया। सैलहस्त्य का विरुद बुद्धासमोत्रीय सा० जिनदत्त को समर्पण किया गया । इस प्रकार वहां पर पछीदान करनेके साथ उन उन मनुष्योंने संघ की, भोजन-वस्त्र आभूषणादि विविध वस्तुओं द्वारा भक्ति और पूजा कर याचक लोकों को भी खूब दान दिया । संघके इस कार्यको देख. कर मानों खुश हुआ हुआ और उस के गुणों का गान करनेके लिये ही मानों गर्जना करता हुआ दूसरे दिन खूब जोर से मेघ वर्षने लगा । बेर बेर जितने बडे बडे ओले बादल में से गिरने लगे और झाडों तथा झंपडीओं को उखाड कर फेंक देनेवाला प्रचण्ड पवन चलने लगा। इस जलवृष्टिके कारण संघ को वहां पर पाँच दिन तक पड़ाव रखना पडा । ६ वें दिन सवेरे ही वहां से कूच की। सपादलक्षपर्वत की तंग घाटियों को लांघता हुआ, सघन झाडियों को पार करता हुआ, नामा प्रकार के पविताय प्रदेशों को आश्चर्य की दृष्टि से देखता हुआ और पहाडी मनुष्यों के आचार-विचारोंका Aho ! Shrutgyanam . • Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] अनुभव करता हुआ संघ फिर विपाशा के तट पर धहुंचा। उसे सुखपूर्वक ऊतर कर अनेक बड़े बड़े गाँव के बीच होता हुआ, और तत्तद् गाँवों के लोकों और स्वामियों को मिलता हुआ, क्रम से पातालगंगा तट ऊपर पहुंचा। उसे भी निरायास पार कर क्रम से आगे बढते हुए और पहाड़ों की चो टियों को पैरों नीचे कुचलते हुए संघ ने दूरसे सोनेके कलशवाले प्रासादोंकी पंक्तिवाला नग कोट्ट, कि जिसका दूसरा नाम सुशमपुर है, देखा । उसे देख कर संघ जनोंने तीर्थके प्रथम-दर्शनसे उत्पन्न होने वाले आनंदानुसार, दान धर्मादि सुकृत्यों द्वारा अपनी तीर्थभक्ति प्रकट की । नगरकोट्टके नीचे बाणगंगा नदी बहती है जिसे ऊतर कर संघ गाँव जानेकी तैयारी कर रहा था कि इतने में उसका आगमन सुन कर गाँवका जैनसमुदाय, सुन्दर वस्त्राभूषण पहन कर स्वागत करने के लिये सामने आया । अनेक प्रकारके वादि त्रों और जयजयारवोंके प्रचंड घोषपूर्वक महान् उत्सव के साथ, नगर में प्रवेश किया। सहर के प्रसिद्ध प्रसिद्ध मुहल्लों और बाजारोंमें घूमता हुआ संघ, साधु क्षीमसिंहके बनाये हुए शान्तिनाथ - देव के मंदिर के सिंहद्वार पर पहुंचा। 'निसीही निसीही नमो जिणाणं ' इस वाक्य को तीन वार बोलता हुआ जिनालय में जो कर, खरतरगच्छक जेसलमेरके पटवों के संघका वर्णन १०७ आचार्य श्रीजिनेश्वरसूरिकी प्रतिष्टित की हुई शान्तिजिनको प्रतिमा का दर्शन किया। तीन वार प्रदक्षिणा दे कर, नाना प्रकारके स्तुति - स्तोत्रों द्वारा अत्यंत आनन्दपूर्वक प्रभुकी पर्युपासना की । इस प्रकार संवत् १४८४ वर्षके ज्येष्ठ सुदि पंचमी. के दिन, अपनी चिरकाल की दर्शनात्कण्ठाको पूर्ण कर फरीदपुरका संघ कृतकृत्य हुआ । शान्तिजिन के दर्शन कर संघ फिर नरेन्द्र रूपचन्द्र के बनाये हुए मंदिर में गया और उस में विराजित सुवर्णमय श्रीमहावरिजिन विंगको पूर्ववत् वन्द न नमन कर, देवल के दिखाये हुए मार्ग से युगादिजिनके तीसरे मंदिर में गया। इस मंदिर में भीउसी तरह परमात्माकी उपासना --स्तवना कर निज जन्म को सफल किया । ऊपर हमने 'तीर्थयात्रांके लिये निकलनेवाले संका वर्णन ' दिया है । इस प्रकारका एक बडा भारी संघ गत शताब्दी के अंतमें, मारवाडके जे सलमेर नगरमें रहनेवाले पटवा नामसे प्रसिद्ध कुटुंबवाले ओसवालोंने निकाला था। इस संघका वर्णन, उसी कुटुंबका बनाया हुआ, जेसलमेर के पास अमरसागर नामक स्थानमें जो जैन मंदिर है उसमें एक शिला पर उसी समयका लिखा हुआ है । यह शिलालेख मारवाडी भाषा में और देवनागरी लिपिमें लिखा गया है। नीचे इस लेखकी (विज्ञप्तित्रिवोणे, प्रस्तावना, पृ० ३७ - ३९ ) इस प्रकार और भी अनेक ग्रन्थोंमें अनेक संघोंका वर्णन मिलता है । इस लेख में हमारा उद्दश सारे संघका इतिहास लिखनेका नहीं है, परंतु संघ किस तरहसे निकाले जाते हैं उसका स्वरूप बतलानेका है । इस लिये नमूने के तौर इतने वर्णन दे कर इस विषयको समाप्त किया जाता है । संघों • का क्रमवार इतिहास हम कभी भविष्य में लिखना चाहते हैं । जेसलमेर के पटवोंके संघका वर्णन । ज्यों कि त्यों नकल दी जाती है। इस लेख की एक कापी प्रवर्तक श्रीकान्तिविजयजी महाराजके शास्त्रसंग्रहमेंसे मिली है; जो उन्होंने किसी मारवाडी लहियेके पास लिखवाई है और दूसरी नकल, बडौदाके राजकीय पुस्तकालय के संस्कृत विभागके सद्गत अध्यक्ष श्रीयुत चिमनलाल डाह्याभाई दलाल एस. ए. के पास से मिली है जो उन्होंने मेरे लिये जेसलमेरके किसी यतिके पाससे लिख मंगवाई थी । Aho! Shrutgyanam Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८ जैन साहित्य संशोधक ॥ ओं नमः ॥ । दूहा | रिषभादिक चउवीस जिन पुण्डरीक गणधार । मन वच काया एक कर प्रणमु वारंवार ॥ १ विधन हरण संपतिकरण श्रीजिनदत्तसुरिंद । कुशल करण कुशलेश गुरु बन्दु खरतर इंद ॥ २ जाके नाम प्रभावतै प्रगटे जय २ कार । [ भाग १ सानिधकारी परम गुरु सदा रहो निरधार ॥ ३ संवत् १८९१ रा मिति आषाढ सुदि ५ दिने श्रीजेसलमेरु नगरे महाराजाधिराज महारावलजी श्री १०८ श्रीगजसिंघजी राणावत श्रीरूपजी बापजी विजयराज्बे बृहत्खरतर भट्टारकगच्छे जंगमयुगप्रधान भट्टारक श्रीजिनहषसूरिभिः पट्टप्रभाकर जं । यु । भ । श्री १०८ श्री जिनमहेन्द्रसूरि उपदेशात् श्रीबाफणागोत्रे देवराजजी तत्पुत्र गुमानचंदजीभार्या जेतां । तत्पुत्र ५ - ( १ ) बहादरमलजी -- मार्या चतुरां । ( २ ) सवाईरामजी -- भार्या जीवां । ( ३ ) मगनीरामजी -- भार्या परतापां । ४ ) जोरावरमलजी - भार्या चोथां । ( ५ ) प्रतापचंदजी - भार्या मानां । एवं बहादरमलजी तत्पुत्र ( १ ) दानमलजी ( २ ) सवाईरामजी तत्पुत्र सामसिंघ, माणकचंद | सामसिंहपुत्र रतनलाल । ( ३ ) मगनीरामजी तत्पुत्र बभूतसिंघजी । तत्पुत्र २ पूनमचंद दीपचंद । ( ४ ) जोरावरमलजी तत्पुत्र २ सुरतांनमल चंनणमल । सुरतानमल पुत्र २ गंभीरचंद्र इंद्रचंद्र । ( ५ ) प्रताप चंदजी पुत्र ३ हिमतराम - जेठमल - नथमल । हिमतरामपुत्र जीवण । जेठमल पूत्र मूलो । गुमानचंदजी पुत्र्यां २ झबू- बीजू । सवाई रामजी पुत्र्यां ३ सिरदारी - सिणगारी - नानुडी । मगनीरामजी तत्पुत्र्य २ हरकवर - हस्तू । सपरिवार सहितेन सिद्धाचलजीरो संघ काढयो । जिणरी विगत - । जेशलमेर उदैपुर कोटै कुंकुमपत्र्यां सर्व देसावरांमे दीनी । च्यार २ जमण कीया नालेर दीया पछै संघ पाली भेलो हूवो । उठे जीमण ४ कीया । संघतिलक करायो । मिति महासुदि १३ दिने भ । श्रीजिनमहेन्द्रसूरिजी श्रीचतुर्विधसंघसमक्षे दीयो । पछे संघ प्रयाण कीयो । मार्ग में देशना सुणतां पूजा पडिकमणादि करतां साते क्षेत्रांमें द्रव्य लगावतां जायगा २ सामेला होतां रथजात्रा प्रमुख महोच्छव करतां । श्रीपंचतीर्थीजी बांभणवाडजी आबूजी जीरावलेजी तारंगेजी संखेश्वरजी पंचासरजी गिरनारजी तथा मारगमा हे सहरांरा गामां सर्व देहरा जुहारचा । इणभांत सर्व ठीकाणें मंदिर २ दीठ चढापों कीयो । मुगट कुंडल हार कंठी भुजबंध कडा श्रीफल नगदी चंद्रवा पुठीया इत्यादिक मोटा तीर्थमाथे चढापो घणो हुवो । गहणो सर्व जडाउ हो सर्व ठिकाणे लांहण जीमण कीया सहसावनरा पगथीया कराया । उठेसु सात कोष ठेरे- गामसुं श्रीसिद्ध गिरीजी मोत्यांसुं बधायनें पालीताणें बड़ा हगामसुं गाजावाजतां तलेटीरो मंदिर जुहार डेरा दाखल हुवा । दुजे दिन मिती Aho ! Shrutgyanam Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भैक २] जेसलमेरके पटवोंके संघका वर्णन वेशाख सुदी १४ दिने शांतिक पुष्टिक हुतां श्रीसिद्धगिरीजी पर्वतपर चढया, श्रीमुलनायक चोमुखोजी खरतरवशीरा त्था दुजी वश्यां सर्व जुहारी मास सवा रया । उठे चढापो घणो हुवो । अढाइ लाख जात्री भेला हुवा । पुरव, मारवाड़, मेवाड़, गुजरात, ढुंढाड़, हाडोती, कछभुज, मालवो, दक्षण, सिंघ, पंजाब प्रमुख देशारा । उठे लांण रू०१ सेर १ मिश्री घर दीठ दीवी जीमण ५ संघव्यां मोटा कीया जीमण १ बाई बीजु कीयो ओर जीमण पण घणा हुवा । श्रीचोमुखाजीरे बारणे आलामे गोमुख यक्ष चक्रेश्वरीरी प्रतिष्ठा करायनें पधराइ चोमुखाजीरो सिखर सुधरायो एक नवो मंदिर करावण वास्ते नींव भराई । जुना मंदिरांरा जीर्णोद्धार कराया जन्म सफल कीयो । गुरुभाक्त इंण मुजब कीवी । इग्यारे श्रीपूज्यजी था २१०० साधु साध्वी प्रमुख चौरासी गछांरा । तिहां, प्रथम स्वगछरा श्रीपूज्यजीरी भक्ति साचवी । हजार ५ रो नगद माल दीयो दूजो खरच भर दीयो पछे अनुक्रमें सारा दुजा श्रीपुजारी साधु साध्वीयांरी भक्ति साचवी । आहार पाणी गाड़ीयारो भाडो तंबु चीवरो ठांणे दीठ रू ४१ दीया नगद । दुशाला वालांने दुशाला दीया । सेवग ५०० हा । जिणांने जणे दीठ रू० २१ दीया । रोटी खरच अलग। पहेरणारा मोजा मोषध खरची सारूं रुपीया चाहीज्या जिणाने दीया। पछे। मा श्रीजिनमहेंद्रसुरिजी पासे सिंघा ३१ संघमाला पहरी जिणमें माला २ गुमास्ते सालगराम महेश्वरीने पहराइ । पछे बडा आडंबरसू तलेटीरो मंदिर जुहार डेरां दाखिल हुवा । जाचकांने दान दीनो । पछे जीमण १ कीयो । साधर्म्यानें सिरपाव दीया । राजा डेरे आयो । जिणनें हाथी सिरपावमें दीयो । दुजा मार्गमें राजवी नबाब प्रमुख आया डेरे, जिणांने, राजमुजब सिरपाव दीया । श्रीमुलनायकजीरे मंडाररे ताला ३ गुजरातीयारा था सु चोथो तालो संघव्यां आपरो दियो । सदावर्त सरू हेईज । ईसा २ मोटा काम करचा पछे संव कुशलक्षेमसुं अनुक्रमें राधणपुर आयो । जठे अंगरेज श्रीगोडीजीरा दर्शण करणने आयो। उठे पाणी नही थो सुं गेबाउ नदी नीसरी । श्रीगोडीजीने हाथीरे होदे विराजमान कर संघनें दरशण दिन ७ इकलग करायो चढापेरा साढा तीन लाख रूपीया आया सवा महीनो रया, जीमण घणा हुवा । श्रीगोडीजीरे विराजणने बडो चोतड़ो पक्को करायो ऊपर छतरी बणाई । घणो द्रव्य खर्यो बडो जश आयो अक्षत नाम कीयो । साथे गुमास्तो महेश्वरी शालगरांम हो जिणनें जैनरा शिवरा सर्व तीर्थ कराया। पछे अनुक्रमें संघ पाली आयो । जीमण १ करनें दानमलजी कोटे गया पछे भाइ ४ जेसलमेर आया । डेरा दरवाजे बाहर कीया पछे सामलो बडा ठाठसुं हुवो । श्रीरावलजी सामा पधाया। हाथीरे होदे, संघव्याने श्रीरावलजी आपरे पुठे बेषाणने सारा शहिरमें हुय देहरा जुहार उपाश्रये आय हवेल्या दाखल हुवा । पछे सर्व महेश्वरी वगैरे छत्तीस पानने लुगायां समेत पांच पकवानसुं जीमाया । ब्राह्मणाने जणे दीठ रू० १ दक्षणारो दीयो पछे श्रीराउलजी जनांने सहित संघव्यारे हवेली पधाऱ्या । रूपीयांसु चोतरो कीयो । सिरपेच कंठी मोत्यांकी कडा जडाउ दुशालां नगदी हाथी घोडा पालखी निजर कीया । पाछा श्रीरावलजी इण मुजब हीज शिरपाव दीयो। एक लोद्रवोजी गाम तांबापत्रां पट्टे दीयो इतो इजारो कीयो। Aho! Shrutgyanam Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११० जैन साहित्य संशोधक [भाग. आगे पिण इणारी हवेली-उदेपुर राणाजी, कोटेरा महारावजी, बीकानेररा किषनगढरा बुंदीरा राजाजी इन्दोररा हुलकरजी प्रमुख सर्व देशारा राजवी जनांने समेत इणारे घरे पधान्य देणो लेणो हजारांरो कीयो । दिल्लिरे पातसाहरी अंगरेजारे पातसाहरी दीयोडी सेठ पदवी हे सो विक्षातही ज हे । पछे संघरी लाहण न्यातमें दीवी पुतली १ सोनेकी बाली १ मीश्री सेर १ घर दीठ दीवी । जीमण कीया पछे सेरमें ठावाठावाने सीरपाव दीया । गढमाहेलां मंदिरां लोद्रवे ऊपाश्रये बडो चढापो कीयो इण मुजनही ज उदयपुर कोटे देणो लेणो कीयो । संघमें देहरासररो रथ हो जणरा इक्कावन सो लागा। ब्रगडा सोने रूपेरा २ जिणरा दश हजार लागा मंदिरा सोने रूपेरी वासणारा १५ हजार लागा। दुजा फुटकर सराजांमरा लाख १ रू० लागा। __ हवे संघमें जाबतो हो जिणरी वीगत-तोफां ४, पलटनरा लोग ४०००, अशवार १५००, नगारे नी माण समेत । उदैपुर राणाजीरा असवार ५०० नगारे निसाणे समेत । कोटेरा महारावजीरा अशवार १०० नगारे नीसाण समेत । जोधपुररे राजाजीरा असवार ५० नगारे नींसाण समेत । पायदल १०० जेसलमेररा रावलजीरा, असवार २०० टुकरे नबाबरा, असवार ४०० फुटकर असवार २०० घरु ओर अंगरेजी जावतो, चपडासी तिलंगा सोनेरी रूपेरी घोटेवाला जायगा २ परवानां बोलावा एवं पालख्या ७ हाथी ४ म्याना ५१ रथ १००, गाड्यां ४००, उठ १५००, इतरातो संघव्यांरा घरु । संघरी, गाड्यां उठ प्रमुख न्यारा, सर्व खरचरा, २३०००००, तेवीसलाख रू. लागा ॥ इति संघरी संक्षेप प्रशस्ती लिखी। ओर–पण ठकाणे २ धर्मरा काम करया सा संक्षपे लिखाये छै-श्री धुलेवे जोरे बारणे नोबत खांनो करायो गहणो चढायो, लाख १ लागा ।.मक्षीजीरे मंदिररो जीर्णोद्धार करायो । उद्देपुरमें मंदिर, दादासाहिबरी छतरी, धर्मशाला कराइ । कोटेमें मंदिर धर्मशाला दादासाहिब छतरी कराइ । जेसलमेरमें अमरसागरमें बाग करायो जिणमें मंदिर करायो जयवंतोरो उपाश्रय करायो लोद्रवेमें धर्मशाला कराइ, गढमाथे जमी मंदिरके लिये लीवी बीकानेरमें दादासाहिबरी छतरी कराई इत्यादिक ठीकाणे २ धर्मरा अहीठाण कराया श्रीपुज्यजीरा चोमासा जायगा २ कराया पुस्तकांरा भंडार कराया भगवतिजी प्रमुख सुण्या प्रश्न दीठ २ मोती धन्या । कोटामें दोय लाख रूप्यादेकर बंदीखानो छेडायो बीज पांचम आठम इग्यारस चउदशरा उजमणा कीना इत्यादिक काम धरमरा कीया मोर कर रयाहे । इत्यलम् ॥ सवइयो ३१ सोशोमनीक जे साणमें बाफणा गुमानचंद ताके सुत पांच पांडव समान है। संपदामें अचल बुद्धिमें प्रबल रावराणाही माने जाकी कान हे । देवगुरु धर्मरागी पुन्यवंत वडभागी जगत सहु वात मानें प्रमान हे । देशहु विदशमांह कीरत प्रकाश कीयो सेठ सउ हेठ कवि कर्त बखानहै ॥ १ ॥ Aho! Shrutgyanam Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अक २] जेसलमेरके पटवों के संघका वर्णन १२१ दुहाअठारसे छन्दुवे जेठमास सुदि दोय । लेख लिख्यो अति चुपसुं भवियण वांचो जोय ॥ १ ॥ सकल सुरि शिर मुगटमणि श्रीजिनमहेंद्रसुरिंद । चरणकमल तिनके सदा सेवे भिंवियण वृंद ॥२॥ कीनो आग्रहथकी जेसलमेरु चोमास । संघ सहु भक्ति करे चढते चित्त उल्लास ॥ ३ ॥ ताकी आज्ञा पाय करि धरि दिलमें आणंद । ज्यं थी त्यं रचना रची मुनि केसरीचंद ॥५॥ भुलो जो परमादमें अक्षर घटही बाध । लिखत खट आइ हुवे, सो खमीयो अपराध ॥ ५ ॥ ॥ इति प्रशस्ति सम्पूर्णम् ॥ इस संघके निकालनेवालेके वंशज आज भी इस कुटुंबने संवत् १९२८ में, जेसलमेरमें जो मौजूद हैं और मालवाके रतलाम वगैरह शहरोंमें एक बड़ा भारी प्रतिष्ठामहोत्सव किया था उसका उनकी बडी बडी दुकानें चलती हैं । इस संघके लेख भी उपर्युक्त लेखवाले मंदिर में लगा हुआ है । जैसा बडा संघ, इसके बाद जैन समाजमेसें फिर यह लेख कुछ संस्कृत और कुछ मारवाडी भाषामें कोई नहीं निकला और शायद अब कोई निकाले है। संग्रहकी दृष्टिसे इस लेखको भी यहांपर प्रकट वैसी आशा भी नहीं है। कर दिया जाता है। " स्वस्ति श्रीविक्रमादित्यराज्यात् सम्बत् १९२८ शालीवाहनकृत शाके १७९३ प्रवर्तमाने मासोतममासे माघमासे धवलपक्षे त्रयोदश्यां तिथौ गुरुवासरे महाराजाधिराज महारावलजी श्री श्री १००८ श्री वैरीशालजी विजयराज्ये श्रीमज्जेसलमेरुवास्तव्य ओसवंशे बाफना गोत्रीय संघवी सेठ गुमानचंदजी तत्पुत्र प्रतापचन्द्रजी तत्पुत्र हिमतरामजी जेठमलजी नथमलजी सागरमलजी उमेदमलजी तत्परिवार मूलचंद सगतमल केसरीमल रिषभदास मांगीदास भगवानदास भीखचंद चिंतामणदास लुणकिरण मनालाल कन्नैयालाल सपरिवारयुतेन आत्मपरकल्याणार्थ श्रीसमक्त्योद्दीपनार्थ च श्री जेसलमेरुनगरसत्क अमरसागरसमीपवतिनि समीचीनाऽऽरामस्थाने श्रीरिषभदेवजिनमंदिरं नवीन कारापितं तत्र श्री आदिनाथ बिंबं प्राचीन बृहत्खरतरगणनाथेन प्रतिष्ठितं तत् श्रीजिनमहेन्द्रसूरि पदपंकजसेबिना बृहरखरतरगणाधीश्वरेण चतुर्विधसंघसहितेन श्रीजिनमुक्तसरीणां विधिपूर्वमहता महोत्सवेन शोभनलग्ने श्रीमूलनायकचैत्ये स्थापितं । पुनः अनेक विधानामंजनशिलाका कारिता । पुनर्दुतीयभुमिप्रासादे स्वप्रतिष्ठित श्री पार्श्वनाथबिंब मुलनायकस्थापितं पुनीश विहरमान प्रतिष्ठा कृतं मंदिरस्य दक्षिणपार्श्वे दादासाहिब कुशलसूरि गुरुमूर्ति स्थापनकृता । तथाच जिनदत्तसूरि कुशल सूरि चरणपादुका पुनरपि श्रीजिनहर्षसरि महेन्द्रसूरि चरणपादुका स्थापिता। भाई सवाईरामजीके घरका आया । रतलामसुं चि० सोभागमल चांदमल सौभाग्यमलकी माजी वगेरे आया । उदेपुरसुं चि० सिरदारमल तथा इणारी माजी वगेरे आया । ओर Aho! Shrutgyanam Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [भाग १ पण घणे देशावरांसु संघ आयो । स्वामीवच्छल प्रमुखकरी ३ श्रीसंघकी भक्ति करी । स्था पांच शिष्याने श्रीपूज्यजी म्हाराजके हांथसें दीक्षा देराइ । दिन १५ तक बडो ठाठ उछब नित्य नवीन पूजा प्रभावना हुइ । श्रीदरबार साहिब पधाया । तोफांका फेर हुवा । सेठांके पगमें सोनो बगसीयो । फेर श्रीसंघसमेत जेसलमेर आया उजमणा प्रमुख कीना । श्रीपूज्यजी महाराजकी पधरावणी २ कोनी जिणमें हजारा रुपीयांको माल असबाब भेट कीनो । उपाध्याय वंगरे ठावा ठावा ठाणानें रोकडा शालजोडी इत्यादि यथायोग्य दीना। उपाध्याय साहिबचंदजी गणि । पं. । प्र.। भेरजी गणि पं. प्र. अमरचंदजी गणि प्रमुख ठाणा ४१ था । ठाणे दीठ रू. १० दश रोकडा थांन प्रत्येके दीना । परगच्छीय यतियांको सतकार अछीतरे कीनो । श्रीसरकारकी पधरामणी कीनी । घोडा लवाजमो नजर कीनो । मुसद्दी वगेरे सर्वनें यथायोग्य शिरोपाव दीना ॥ श्रीजिनभद्रसूरि शाखायां पं. प्र. श्रीमयाचंदजी गणि तशिष्य पं. सरूपचंदजी मुनि जेसलमेरु आदेशिना इयं प्रशस्ति रचिता। शिलावट विरामके हाथसुं श्रीमंदिरजी वणिया जिणके परिवारने सोनेकी कंठियां त्या कडीकी जोडियां मंदील डुट्टा थान वगेरे शिरपाव दीना ॥ __श्रीमंदिरके मूल गुंभारेमें आसेपासे दक्षणकी तर्फ परतापचंदजीकी खडी मूर्ति छ । उत्तरकी परतापचंदजीकी भार्याकी खडी मूरती छे । निजमंदिरके सामने पूर्व की तर्फ पश्चिममुखी चोतरो कराय जिण ऊपर परतापचन्दजीकी स्था भार्यासहित सपरिवार सहीतकी मुरतीयां स्थापित किनी । ___ सम्वत् १९४५ मिति मार्गसिर सुदी २ वार बुध । दशकत सगतमल जेठमलाणी बाफनाका । शुभं । दुहा-अष्टकर्म वन दाहके भये सिद्धजिनचंद । ता सम जो अप्पा गिणे ताकुं वंदे चंद ॥ फर्मरोग ओषधसमी ग्यानसुधारस वृष्टि । शिवसुख अमृत वेलडी जय जय सम्यक्दृष्टि । एहाज सद्गुरु सीख छे एहीज शिवपुर माग । लेजो निज ग्यानादि गुण करजो परगुण भाग ॥ भेद ग्यान श्रवण भयो समरस निरमलनीर । अन्तर धोबी आतमा घोवे निजगुण चीर ॥ कर दुःख अंगुरी नेनदुःख तन दुःख सहज समान । लिख्यो जात है कठणसु शठ मानत माशान ॥ ॥ इत्यलम् ॥ Aho! Shrutgyanam Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २ ] शोक समाचार शोक-समाचार | [ १ ] । जैन साहित्य संशोधक के पाठकोंको यह समाचार देते हुए हमें वडा दुःख होता है कि, कलकत्ता नगरके प्रसिद्ध विद्वान् महामहोपाध्याय डॉ. सतीशचन्द्र विद्याभूषणजीका गत तारीख २५ अप्रैल को असमयही मैं स्वर्गवास हो गया । विद्याभूषणजी भारतवर्ष के नामी विद्वानों में से एक थे। आप अंग्रेजी भाषाके तो आचार्य (एम् ए) थ ही, साथ में संस्कृत. प्राकृत, पाली, तिब्बती आदि भाषाओंके भी उत्तम ज्ञाता थे । ब्राह्मण, बौद्ध और जैन धर्मके दर्शन शास्त्रोंमें आपकी उल्लेख योग्य गति थी और पुरातत्त्व शास्त्र के आप अच्छे पण्डित थे । आप स्वभावके बड़े सरल और हृदयसे पूरे निष्पक्षपात थे । ज्ञानार्जन करना ही आपका परम ध्येय था आपका विद्याव्यासंग आश्चर्यजनक था। अंग्रेजीकी एम्. ए. परीक्षाके पास करनेके पहले ही संस्कृत भा पामें आपने इतनी व्युत्पत्ति कर ली थी कि जिससे नवद्वीप - विबुध - जन-सभाने प्रसन्न होकर आपको 'विद्याभूषण' की पद्वी प्रदान की थी। एम्. ए. पास करने के बाद कुछ काल तक आप कृष्णनगर- काले ज संस्कृतके प्रोफेसर रहे। इसी समयके मध्य में आपने काव्य और न्यायशास्त्रका अभ्यास भी आगे बढाया; और साथ में तिब्बती भाषाका ज्ञान भी संपादन किया । आपकी इस योग्यताको देख कर बंगालकी सरकारने आपको तिब्बती भाषका अनुवादक नियत किया और साथमें उसका एक 'शब्दकोष बनानेका काम दिया। यह काम आपने बडी योग्यता के साथ समाप्त किया । इससे सरकारने आपको फिर कलकत्ता-संस्कृतकालेजके अध्यापक के पदपर नियुक्त किया। वहां आपने अध्यापकी करते हुए पाली भाषाके अध्ययनका प्रारंभ किया और सन् १९०१ में उसकी एम्. ए. को परीक्षा देकर उसमें प्रथम श्रेणिम प्रथम नम्बर प्राप्त किया। आपके इन परीक्षा पत्रोंकी जांच करनेवाला उस समय में भारत में वैसा कोई विद्वान् नहीं था इसलिये वे पत्र लन्दनविश्वविद्यालयके ११३ पालीभाषा और बौद्ध साहित्य के प्रधानाध्यापक महाशय राज डेवडके पास भेजे गये थे । इन परीक्षक महाशयने सतीश चन्द्रजीके वे परीक्षापत्र पढकर कलकत्ता युनिवर्सिटी के रजीस्ट्रारको लिदर्जेका है। इसके बाद आपकी वहांसे बदली हुई खाता कि इनका पाली भाषाका ज्ञान सर्वोत्तम और फिर आप प्रेसीडेन्सी कालेज के सिनियर प्रोफेसर बनाये गये । सन् १९०५ में जब बौद्ध तीर्थोंकी यात्रा करनेके लिये घी-सी-लामा हिन्दुस्थान में आये तब भारतसरकारने आपको लामा महोदय के साथ घूम कर उन्हें भारतके बौद्ध तीर्थोंका ऐतिहासिक महत्व समझानेका काम दिया । आपने यह काम इतनी उत्तमताके साथ किया कि जिससे लामा महाशयने खुष होकर, प्रेमोपहारके रूपमें आपको एक रेशमी चादर - जिसे वे लोग खाताग करते हैं—समर्पित की। आपकी इस प्रकारकी सब वि योंमें निपुणता देखकर भारत सरकारने आपको महामहोपाध्यायकी उत्तम पाण्डित्य और सम्मानसूचक पद्वी प्रदान की । " इसी अरसे में आपने 'मिडिवल स्कूल आफ दि इन्डियन लॉजिक' नामक जैन न्याय और बौद्ध न्यायके इतिहास विषयकी प्रसिद्ध पुस्तक लिखी जिसके कारण कलकत्ता युनिवर्सिटीने आपको 'डाक्टर आफ फिलासफी' की प्रधान उपाघिसे सम्मानित किया । सन् १९०९ में, बंगाल सरकारने आपको बौद्ध धर्मका सविशेष प्रत्यक्ष ज्ञान संपादन करने के लिये लंका भेजा । वहां पर, सुमंगल स्थविर - जो लंकाके प्रधान बौद्ध स्थविर और कोलंबोके विद्योदय कालेजके अध्यक्ष थे-के पास उस विषयका तलस्पर्शी ज्ञान संपादन किया। वहांसे फिर आप बनारस पहुंचे और वहां पर न्याय आदि दर्शन शास्त्रों में उत्तीर्णता प्राप्त की । फिर १९१० में आप कलकत्ता संस्कृत कालेजके प्रधानाध्यापक बनाये गये और तबसे आखिर तक आप इसी पद पर प्रतिष्ठित रहे । इसके सिवाय, साहित्य और शिक्षा विषयक अने सभा - सोसाटि Aho! Shrutgyanam Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोध ११४ योंके आप अध्यक्ष और सदस्य आदि समय समय पर नियुक्त किये गये थे । कलकत्ते में, शास्त्रविशारद जैनाचार्य विजयधर्मसूरिजीसे आपकी मुलाखात हो गई थी जिससे आपको जैनसाहित्यसे भी बहुत कुछ परिचय मिल गया था । आप उक्त जैनाचार्यजीके बडे प्रशंसक थे और उनकी प्रेरणासे आपने कलकत्ताविश्वविद्यालय के पठनक्रममें जैनसाहित्यको भी कुछ स्थान दिलाया था । जैन न्यायके इतिहास विषयक उपर्युक्त पुस्तकके सिवाय जैनसाहित्य के प्रथम तर्क ग्रन्थ न्यायावतारका आपने अंग्रेजी में अनुवाद भी किया है । भारतके दर्शन शास्त्रोंके इतिहासमै आपको बडा रस था और इस लिये इस विषय में आपने अंग्रेजी और आपनी मातृभाषा बंगला में अनेक छोटे बडे निबन्ध लिखे हैं । जैन साहित्यविषयक आपका प्रेम देख जैन स माजने भी आपका यथोचित गौरव किया था । सन् १९१३ में बनारस में जो अखिल भारतीय दिगम्बर जैन महासभाका अधिवेशन हुआ था उसके आप अध्यक्ष बनाये गये थे और सभाने आपको 'जैन सिद्धान्त महोदधि' की उपाधि समर्पित कर सत्कृत किया था । इसके अगले वर्ष जब जोधपुर में जैनसाहित्य सम्मेलन हुआ तब भी आप उसके सभापति नियत किये गये थे । गतवर्ष जब यहां पर ( पूनेमें ) ' प्रथम प्राच्यवि यापरिषद्' हुई थी तब आप यहां पर भी आये थे और परिषद् के पालीभाषा और बौद्ध साहित्य विषय क विभाग के अध्यक्ष बनाये गये थे। उस समय हमारी भी आपसे भेंट हुई थी और परिषद् में जब हरिभद्रसूरिका समय निर्णय विषयक हमारा लेख पढ़ा गया तब खास तौर से उसे सुननेके लिये आप वहां पर उपस्थित हुए थे । हरिभद्रसूरिके समय विषय में आपका और हमारा मतभेद था । इसलिये इस विषय में खास चर्चा करनेके लिये, उक्त परिपकी समाप्तिके दिन आप उत्कंठापूर्वक हमारे स्थानपर भी आये थे; और बहुतसी बातचीत कर बडे प्रसन्न हुए थे । चलते समय आप हमसे आग्रह कर गये थे कि, जब हमारा उक्त निबन्ध [ भाग १ छपकर प्रकाशित हो जाय तो तुरन्त उसकी एक प्रति आपके पास भेज दी जाय, कि, जिससे आप आपनी जैन न्यायके इतिहास विषयक उपर्युक्त पुस्तककी दूसरी आवृत्तिमें, जो वर्तमानमें छप रही है, हरिभद्रे सूरिके समयवाला लेख ठीक सं. शोधित कर दिया जा सके । परन्तु खेद है कि, हमारे उस निबन्धके प्रकाशित होनेके पहले ही, गत २५ अप्रैलको आप इस क्षणभंगुर संसारको छोड़कर स्वर्ग में जा बसे । आपकी इस अकालमृत्युसे भारतवर्ष के विद्याव्यसनी विद्वानोंमेंसे एक बडी भारी व्यक्ति अदृश्य हो गई और जैन साहित्यका एक प्रतिष्ठित और प्रामाणिक पण्डित लुप्त हो गया ! [ २ हमें इन पंक्तियों के लिखते हुए अत्यन्त दुःख होता हैं कि, इस पत्रके प्रथम अंकमें, जिन प्रो० सी. वी. राजवाडेका 'जैनधर्मका अध्ययन' शीर्षक लेख प्रकट हुआ है और जिनका संक्षिप्त परिचय हमने उसी अंकके 'सम्पादकीय विचार' वाले एक नोटमें दिया है, वे आज इस संसार में नहीं है। गत ८ मईको नाशिकमै जहां पर आरोग्यप्राप्ति के लिये पि. छले कुछ महिनोंसे आप विश्रान्ति ले रहे थे, आपका शरीरपात हो गया जैन साहित्य संशोधक के गतांक प्रकाशित उक्त लेख और हमारे नोटको आप देख भी नहीं पाये । यह किसको कल्पना थी कि इस प्रस्तुत अंकमें हमें अपने पाठकोंको आपका कोई विशिष्ट लेख भेंट करनेके बदले आपकी मृत्युके लिये दुःखोद्वार भेंट करने पडेंगे । कालस्य कुटिला गतिः । राजवाडेजी बडे बुद्धिशाली और एक होनहार विद्वान् थे । आपको प्रेज्युएट हुए अभी पूरे १० वर्ष भी नहीं हुए थे । सन् १९१२ में यहां (पूना) के फर्ग्युसन कॉलेजमें अध्ययन समाप्त कर आपने बी. एस्. सी. की डिग्री प्राप्त की और १९१४ में पाली और अंग्रेजीकी एम्. ए. परीक्षा पास की। इसके बाद तुरन्त ही आप बरोडा कालेज में पाली और अंग्रेजीके प्रोफेसर नियुक्त हुए। वहां आपने अपने अध्यापन कार्यके सिवाय पालीसाहित्य के Aho! Shrutgyanam Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वारा सम्य अंक २] शोक समाचार प्रकाशनका कार्य भी शुरू किया। आपकी यह बडी आपके पास नाशिक भेजे, तब आप अधिक उत्कट इच्छा थी कि समप्र पाली साहित्य देव- अस्वस्थ होनेके कार। आपके सम्बन्धियोंने उन नागरी लिपिमें छपाकर प्रकट किया जाय, ताकि ग्रन्थोंका आपसे जिकर न करके ज्यों के त्यों एक जिससे भारतवासी, जो आज पिछले डेढ हजार किनारे रख दिये। पीछेसे जब आपको उसकी वर्षसे इस अनन्यतुल्य साहित्यका परिचय भुले खबर लगी तब आप बहुत अधीर हो ऊठे और हुए हैं-पुनः परिचय प्राप्त कर सके और उसके विना उन ग्रन्थोके दर्शन किये और पन्ने उलट-पुलट मसद्ध भगवान गौतम बद्धके अमुल्य किये आपको चेन नहीं पडा। उन ग्रन्थोंको देखते उपदेशोंका आस्वादन कर सकें। इससे आपने ही आपने हमको, वैसी अस्वस्थतामें भी एक पत्र सबसे पहले 'हत्थवनगलविहारवंस' नामकी एक लिखा और पुस्तकोंकी प्राप्तिक लिय प्रसन्नता प्रटक छोटीसी पाली परितका छपाई और उसके बाद 'म- की। इसीका नाम सच्चा विद्याव्यासंग है। ज्झिमनिकायका एक भाग प्रकट किया। इसी बीचमें म क्रूर कालने इस कार असमयहीमें आपको क आपने विविध परिशिष्ट और उपयुक्त टिप्पणियाक कटा ले जा कर भारतवर्षके एक तेजस्वी विद्वत्तासाथ 'दीर्घनिकाय' का समग्र अनुवाद भी अपनी रकको उदित होनेके पहले ही अस्तंगत कर दिया। मातृभाषा मराठीमे किया। इसका एक भाग बडादा आपकी अमर आत्माको अक्षय शांति मिले यही राज्यकी औरसे प्रकाशित होनेवाली ग्रन्थमालामें हमारी आपके लिये अन्तिम प्रार्थना है। प्रकट भी हो चुका है। आप शीघ्र ही, अपने सहा [३] घ्यायी और सहकारी प्रो. बापट( फर्ग्युसनकालेज, पूना) और प्रो० भागवत (सेंट झेवियर कालेज गत जुलाई मासकी अंतिमरात्रि भारतवर्षके बम्बई)के संयुक्त परिश्रमसे प्रसिद्ध बौद्धग्रन्थ विस. इतिहासमें बडी दुःख और खेदजनक रात्रि मानी द्धिमग्गकी एक सर्वोत्तम देवनागरी आवृत्ति प्रकट जायगी । क्यों कि उस कालरात्रिके दुःखोत्पादक करनेकी तैयारी कर रहे थे। अधम वातावरणने भारतके आद्वितीय प्रतापवान् और प्रकाशपूर्ण प्रदपिको सदाके लिये निर्वाणावआपका विद्याव्यासंग बडा उत्कट था । अंग्रेजीके • स्थामें पहुंचा दिया । हम ये शब्द अपने लोकमान्य आप आचार्य थे ही, साथमें आप जर्मन और फ्रेंच बाल गंगाधर तिलक महोदयको मृत्युको लक्ष्य कर भाषाओंका भी अपेक्षित ज्ञान रखते थे। भारतीय कह रहे हैं । लोकमान्यका अधिक परिचय देनेकी भाषाओम संस्कृत, पाली, प्राकृत जैसी प्राचीन और कोई आवश्यकता नहीं क्यों कि भारतमें ऐसा कोई शास्त्रीय भाषाओंका यथेष्ट अध्ययन कर आपने अभागा प्राणि नहीं है जो लोकमान्यको थोडा बहुत बंगाली, गुजराती, हिन्दी जैसी वर्तमान देशभाषा नहीं जानता हो । और बाकी यो आपका पूर्ण प. आमे भी आवश्यकीय प्रवेश कर लिया था। रिचय देनेकी शक्ति भी किसमें है । चाहे जितना जबसे आपका हमारे साथ परिचय हुआ तबसे भी लंबा परिचय लिखा जाय तो भी वह हमेशा जैनसाहित्यका विशिष्ट अध्ययन करनेकी भी आपकी अपूर्ण ही रहेगा। तीव लालसा हो गई थी।जैनसाहित्यसंशोधकके लिये आपमें जिन अनेकानेक उत्तमोत्तम शक्तियोंने आपने जैन और बौद्ध साहित्य विषयक तुलनात्मक आकर निवास किया था, उनमेंसे एक एक शक्ति लेखमालाके लिखनेका सोत्साह स्वीकार किया ही मनष्यको संसारमें पूज्य और मान्य था। जैन ग्रन्थोके प्राप्त करनेकी आप कितनी उ- ती है, तो फिर ऐसी अनेक शक्तियोंके केन्द्रभूत स्कट आकांक्षा रखते थे इसका परिचय तो पाठ- बने हुए आपके महान व्यक्तित्वकी पूज्यता और कोंको हमने गतांकमे जो नोट दिया है उससे मिल मान्यताका तो माप ही कैसे किया जाय । आप सकेगा । भावनगरसे हमारे एक सज्जन (श्रीयुत क्या नहीं थे ? आप प्रकाण्ड प्रतिभाशाली थे, उ. हीरालाल अमृतलाल शाह ) ने कुछ जैन ग्रन्थ जब त्कृष्ट सदाचारी थे, परम परोपकारी थे, अगाध Aho Shrutgyanam Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक ११६ धैर्यवान् थे, आदर्श कर्तव्यवान् थे, असाधारण ज्ञानवान् थे, महान् देशभक्त थे, अनुपम लोकप्रि· य थे, सर्वोतम राष्ट्रसूत्रधार थे, गंभीर राजनीतिज्ञ थे, संपूर्ण स्वार्थत्यागी थे, निष्काम कर्मयोगी थे, धुरंधर साहित्य सेवी थे, उत्तम लेखक और नि. पुण वक्ता थे; सब कुछ थे और संपूर्ण रीतिले थे। जैन साहित्य संशोधकके कार्य क्षेत्रकी विशिष्टताको लक्ष्य कर, हम यहां पर आपकी अनेकानेक शक्तियों में से केवल उस एक ही शक्तिका संक्षिप्त उलेख करते हैं जिसके कारण आप संसार में एक श्रेष्ठ विद्वान् माने गये । वह शक्ति आपकी अत्यंत सूक्ष्म संशोधक बुद्धि - गहन गवेषणा शक्ति थी। आपकी इस संशोधक बुद्धिका जर्मनी, इंग्लैंड और अमेरिका के विद्वानों तकने गौरव किया है । विद्वा नोको आपकी इस शक्तिका प्रथम परिचय सन् १८९२ - . में मिला था । उस वर्ष लण्डन नगरमें होनेवाली ' प्राच्य विदोंकी आंतरराष्ट्रीय परिषद् (The International Congress of Orienta list ) में वेदोंकी प्राचीनता के विषयमें आपने एक गहन गवेषणा और अत्यन्त अनुसन्धानपूर्ण मौलिक निबन्ध भेजा था जो फिर अगले वर्ष सन् १८९३ ) ' ओरायन ( ORION ) ' के नाम से पुस्तकरूपमें प्रकाशित किया गया था । इसपुस्तकमे आपने ज्योतिष शास्त्र के नियमानुसार नक्षत्रों की गति ऊपरसे यह बतलाया है कि, ऋग्वेदमें जो ' ओरा यन = आग्रहायण नक्षत्र संबंधी ऋचायें मिलतीं हैं उनसे उनका रचना समय कम से कम ई. स. से ४००० वर्ष पूर्व होना सिद्ध होता है । आपकी इस गवेषणाको पढ कर प्रो. मेक्षमुलर, विटनी, वेबर, बुल्हर और ब्लूमफील्ड जैसे प्रख्यात संशोधक विद्वानोंने आपकी शोधक बुद्धिकी उत्तम प्रशंसा की थी। डॉ. ब्लूमफील्डने तो आपकी इस गवेषणाको “ विज्ञान और संस्कृतके जगत् में एक हल चल मचादेनेवाली घटना " बतलाई थी और क था कि " निस्सन्देह, इस पुस्तकसे साहित्य संसारके आगामी वर्षमें खूब सनसनी फैल जायगी। इस वर्ष, इतिहासको तिलककी खोजके फलको अपनाने ही में सारा समय लगा देना होगा।" [ भाग १ 1 तिलक महाशयके इस सिद्धान्तकी, जर्मनीके विद्वान् डॉ. जेकोबीके सिद्धान्तसे अचिन्त्य समानता हो गई थी । क्यों कि डॉ. जेकोबी भी अपनी स्वतंत्र गवेषणाद्वारा वेदों का रचना समय लगभग वही स्थिर कर सके जो तिलक महाशयने किया । इससे पुरा तत्त्वज्ञोंमें आज यह सिद्धान्त तिलकजेकोबी ( Tilak - Jacobi theory ) के संयुक्त नामसे व्यवहृत होने लगा है । ऐसा ही अनुसन्धानात्मक दूसरा ग्रन्थ आपका 'वेोंमें आयका उत्तर ध्रुवनिवास ( The Arctic Home in the Vedas ) ' है । यह ग्रन्थ सन् १८९७ में जब आपको दूसरी वार कारागृहवास मिला था तब लिखा गया था । वेद, ब्राह्मण आदि संस्कृत ग्रंथ, पारसियोंके जिन्द अवेस्ता ग्रन्थ और पश्चिमय विद्वानोंके लिखे हुए भूगर्भविद्या सम्बन्धी नवीन ग्रन्थोंका सूक्ष्म अध्ययन और मनन कर आपने इस ग्रन्थकी रचना की है । इस ग्रन्थमें आपने वेद, ब्राह्मण, पुराण, अवेस्ता इत्यादि शा स्त्रोंके अनेकानेक प्रमाण देकर, यह प्रतिपादित किया है कि वेदकालीन आर्यलोग उत्तर ध्रुवके प्रदेशमें निवास करते थे। कारागृह में बैठे बैठे, इस ग्रन्थके लिखनेके लिये अपेक्षित साधनों के अध्ययन-मनकी अनुमति सरकारने आपको प्रो. मेक्षमुलरके अनुरोधसे दी थी। पीछेसे उन्हीं प्रोफेसर महोदयके विशेष परिश्रम और प्रयत्नसे सरकारने आपको असमय ही में बन्धनमुक्त भी कर दिया था। कारागृह में से निकले बाद आपने उक्त प्रो. को एक कृतज्ञतापूर्ण पत्र लिखा जिसमें अपने किये हुए इस नवीन अनुसन्धानका कितनाएक उपयुक्त सार भी लिख भेजा । इस सारको पढ कर प्रोफेसर महाशयने तिलक महोदयको लिखा था कि " कितनीएक वैदिक ऋचाओंका अर्थ आपके बतलाए मुताबिक ठीक हो सकता है; परंतु कदाचित् उनके आधारपर से निकाला हुआ सिद्धान्त भूस्तर शास्त्रके सिद्धान्तके साथ मेल नहीं खायगा, ऐसी मुझे शंका है।” खेद है कि, तिलक महाशयके इस ग्रन्थके प्रकाशित होने के पहले ही यह ग्रंथ सन् १२०३ में प्रकाशित हुआ-प्रो. मेक्षमुलरका देहान्त Aho! Shrutgyanam Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २ ] होगया, जिससे उनके अधिकारयुक्त अभिप्रायसे आपका यह ग्रन्थ वञ्चित रहा । परंतु, दूसरे विद्वानोने आपकी इस कृतिका भी खूब सत्कार किया। बोस्टन विश्वविद्यालयके अध्यक्ष डॉ. वारिनने इस पुस्तक के विषय में कहा था कि " इन्डो-इरानी वि द्वानोंने जितनी पुस्तकें इस विषयपर आजतक लिखी हैं उन सबमें यह पुस्तक अधिक निश्चयात्मक है । जो कोई स्वर्गीय मि. नील की 'देव रात्रि ( The night of Gods ) का और इस पुस्तकका पारायण कर लेगा वह संभवतः फिर कभी यह न पूछेगा कि आर्योंका आदिम निवासस्थान कहां है । " शोकसमाचार आपको जब सन् १९०८ में तीसरी बार जेलयात्राका हुक्म हुआ तब मंडाले के एकान्तवास में बैठ कर आपने वह गीतारहस्य अथवा कर्मयोगशास्त्र ११७ लिखा, जो आज भारत के प्रत्येक धर्मजिज्ञासु जनके घरमें विराजमान हो रहा है तथा प्रत्येक विद्वान् और विद्यार्थी के लिये एक अत्यावश्यक पाठ्य ग्रंथ बन रहा है । इस ग्रन्थ में आपने अपने जीवनके समग्र विचार स्रोतों को एकत्र कर शास्त्र रूप महासरोवरके रूपमें बद्ध कर दिया है । पूर्वीय और पाश्चात्य तत्त्वज्ञानकी सभी मुख्य मुख्य विचारश्रेणियोंका गंभीर मन्थन कर आपने इस अमूल्य ग्रन्थरत्नको प्रकट किया है। आपके नामको अजरामर बनानेवाला केवल यही एक ग्रन्थरत्न प है । आपके देह विलय से संसारका एक श्रेष्ठ और प्रखर ज्योतिःपूर्ण ज्ञानस्वरूप महानक्षत्र अस्त हो गया । Aho ! Shrutgyanam Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८ चित्र - परिचय | مر जैन साहित्य संशोधक १—गत अंकमें जो दर्शनीय चित्र दिये गये हैं उनमें पहला रंगीन चित्र पावापुरीके जलमंदिरका है । पावापुरी पटना जिलेकी सुबै विहार तहसील का एक छोटासा गांव है। जैन समाजकी मान्यता अनुसार श्रमण भगवान् श्रीमहावीर देवकी निर्वाणभूमि यही पावापुरी है । इस लिये जैनियोंका यह एक परम पवित्र तीर्थस्थल है। इस गांव के पास एक कमलसरोवर नामका अच्छा तालाब है। इस तालाब में हमेशा असंख्य कमलपत्र खिले रहते हैं इसलिये इसका नाम भी कमलसरोवर पड गया है । इस सरोवर के मध्य में एक भव्य मंदिर बना हुआ है, जिसमें संगमर्मरके बन हुए भगवान् महावीर स्वामीके पूजनीय चरणोंकी स्थापना की हुई है। मंदिर बडा खुबसूरत और दर्शनीय है। भावुक मनुष्यों के हृदयमें वहां पर जानसे बडी भक्ति उत्पन्न होती है और कुछ काल तक वहां पर बैठ कर ध्यान धरनेसे अपूर्व शान्ति प्राप्त होती है । इसी मंदिरका वह सुन्दर चित्र है । चित्रमें मं. दिर, सरोवर, आसपासके किनारों पर लगे हुए वृक्ष, इत्यादि सभीका मनोहर दृश्य दिखाई दे रहा है । आरा निवासी उत्साही जैन युवक श्रीयुत कुमार देवेंद्र प्रसादजीने अपनी ओरसेही वह चित्र जैन साहित्य संशोधक के पाठकों को भेंट किया है। तदर्थ आप साधुवादके पात्र हैं । २- गतांकका दूसरा हाफटोन चित्र, भारत प्रसिद्ध वीरभूमि चितोड नगरीके समीपमें रहा हुआ इतिहास प्रसिद्ध चितोडगढ (किल्ला) मेंके एक अति प्राचीन जैन कीर्तिस्तंभ ( Jain Tower. ) का है । चितोडके किलेमें दो कीर्तिस्तंभ हैं जिनमें एक जो अधिक ऊंचा और विशेष प्रसिद्ध है वह १५ वीं शताब्दी में सुप्रसिद्ध राणा कुंभा द्वारा बनाया गया है और इससे उसका असली नाम [ भाग १ कुंभमेरु' है। दूसरा स्तंभ यह जैन कीर्तिस्तंभ है। ' कुंभमेरु की अपेक्षा यह जैन कीर्तिस्तंभ बहुत प्राचीन है और पुरातत्त्वज्ञोंने ११ वीं या १२ वीं शताब्दी में इसके बननेका अनुमान किया है । यह किसी दिगम्बर जैनका बनाया हुआ है । क्योंकि इसमें जो जिनमूर्तिमां लगी हुई हैं वे दिग म्बर हैं। I 6 यह स्तंभ ८० फीट ऊंचा है । समुद्रकी सतह से इसकी ऊंचाई १९०० फीट और नीचे की जमीन से ६०० फीट है । यह किलेकी सबसे ऊंची भूमिपर बना हुआ होनेसे इसका शिखर किले के सभी मकानोसे ऊंचा दिखाई देता है। इसके शिखरका जीर्णोद्धार हाल ही में - दस बारह वर्ष पहले-सरकारने बड़ा खर्च करके करवाया है। सारे हिंदुस्थानमें जैनियों का यही एक मात्र महत्त्वका पुरातन कीर्तिस्तंभ मौजूद है । इसका समग्र ऐतिहासिक वर्णन आगेके किसी अंकमें, एक स्वतंत्र लेख द्वारा पाठकों को सुनायेंगे । चित्र में जो दो जुदा जुदा ब्लाक हैं उनमें दाहिनी तरफवाला ब्लाक स्तंभकी उस अवस्थाका द. र्शन करा रहा है जब उसके शिखरका जीर्णोद्धार नहीं किया गया था । बाई तरफका दृश्य जीर्णोद्वारके अनन्तरका है। ३ - इस अंक में करहेड़ाके पार्श्वनाथ जैन मंदि - रका चित्र दिया जाता है। यह गांव उदयपुर [ मेवाड ] राज्यमें आया हुआ है और चितोड उदयपुर रेल्वे लाइन के बीच में पडता है। गांव बिल्कुल छोटासा मामुली है। गांवसे बहार, कुछ फासले पर यह मन्दिर बना हुआ है । मन्दिर ५२ जिनालय है और बडा भव्य है । मन्दिरमें पार्श्वनाथ तीर्थकर की मनोहर मूर्ति प्रतिष्ठित है । पुराने लेखों में इस गांवका नाम 'करहेटक ' ऐसा लिखा हुआ मिलता है । यह मन्दिर १४ वीं शताब्दीके लगभगका बना हुआ अनुमान किया जाता है । ऐतिहासिक वर्णन फिर कभी दिया जायगा । Aho ! Shrutgyanam Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक ७, महामहोपाध्याय डॉ. सतीशचंद्र विद्याभूषण, एम्. ए. पी. एच डी। Aho! Shrutgyanam Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक स्वर्गीय श्रीमान् बाल गंगाधर तिलक | Aho ! Shrutgyanam Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भाग १] नमोत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स । जैन साहित्य सं शोध क गुजराती लेख विभाग सोमप्रभाचार्य विरचित कुमारपाल प्रतिबोध | ( ग्रन्थ परिचय ) [ वडोदराना विद्याविलासी नृपति श्रीसयाजीराव गायकवाड सरकार तरफथी, 'गायकवाड‍ ओरिएन्टल सीरीझ ' नामे ५-६ वर्षथी एक ग्रन्थमाला प्रकट थवा लागी छे जेनी अंदर संस्कृत, प्राकृत, अपभ्रंश आदि भाषाओमां लखाएला प्राचीन अने दुर्लभ्य प्रन्थो प्रकाशित थाय छे. ए प्रन्थमालाना मूल उत्पादक अने मुख्य संपादक स्वर्गस्थ विद्वान् श्रावक श्रीयुत चिमनलाल डाह्याभाई दलाले पाटण अने जेसलमेर ( राजपूताना ) ना जूना जैन पुस्तक भंडारोनुं सूक्ष्म निरीक्षण करी तेमांथी केटलाक उत्तम अने अलभ्य दुर्लभ्य जैन ग्रंथो, उक्त सीरीझमां प्रकट करवा माटे खास खुंटी काढ्या हता. ए ग्रंथोमां सोमप्रभाचार्यचित कुमारपाल प्रतिबोध नामनो पण एक प्राकृत भाषामय मोटो ग्रंथ छे जेनुं संपादन कार्य स्वर्गस्थ भाई दलाले घणा आग्रहपूर्वक मने सोप्युं हतुं. ए ग्रंथ हवे छपाईने तैयार थयो छे. पनी प्रस्तावना जे मारा तरफथी लखवामां आवी छे, ते जैन साहित्य संशोधकना वाचकोने खास वा लायक होवाथी, अत्र प्रकट करवामां आवे छे. मूल पुस्तकमां आ प्रस्तावनानो इंग्रेजी अनुवाद तथा संस्कृतसार आपवामां आग्यो छे.-मुनि जिनविजय । ] स्तुमस्त्रिसन्ध्यं प्रभुहेमसूरेरनन्यतुल्यामुपदेशशक्तिम् । अतीन्द्रियज्ञानविवर्जितोऽपि यः क्षोणिभर्तुर्व्यधित प्रबोधम् ॥ सत्त्वानुकम्पा न महीभुजां स्यादित्येष क्लृप्तो वितथः प्रवादः । जिनेन्द्र धर्म प्रतिपद्य येन, श्लाघ्यः स केषां न कुमारपालः || - सोमप्रभाचार्य । [ अंक २ गुजरातन चौलुक्यवंशना प्रसिद्ध नृपति कुमारपालने जैनाचार्य हेमचंद्रसूरिए समय समय उपर जे रीते जैनधर्मना सिद्धान्तोनो, विविधकथा - आख्यानो द्वारा बोध आप्यो हतो; अने ते बोधनुं श्रवण Aho! Shrutgyanam Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ करी जे रीते कुमारपाले जैनधर्मनो संपूर्ण स्वीकार कर्यो हतो तेनुं सामान्य वर्णन आ ग्रंथमां आपवामां आव्युं छे. ग्रंथकारे आ ग्रंथनुं नाम 'जिनधर्म-प्रतिबोध' एवं राख्युं छे; परंतु, ग्रन्थना अंते, पुष्पिकालेखमा कुमारपाल - प्रतिबोध ' एवं नाम लखेलुं मळवाथी, तेम ज ग्रंथगत विषयनो नाममात्रना निर्देशथी पण वाचकोने ख्याल आवी शके तेवा हेतुथी; आ पुस्तक उपर ए ज नाम अंकित करतुं वधारे उचित धार्युं छे. आ ग्रंथनी प्रस्तुत आवृत्ति, गुजरातनी प्राचीन राजधानी पाटण शहर ( जे वर्तमानमां वडोदरा - राज्यना कीप्रांतां एक साधारण तालुकानुं स्थान भोगवे छे ) मांना जैन पुस्तक भांडागारमांधी मळी आवेला ताडपत्रात्मक पुस्तक उपरथी तैयार करवामां आवी छे. ए ताडपत्रना एकंदर २५५ पानां छे. प्रत्येक पानुं २ फीट ७ इंच लांं अने मात्र २ ईच पहोलुं छे, ए पानाना प्रत्येक पृष्ठ ( एक बाजु ) उपर णी पांच पंक्तिओ, काळी शाहीथी देवनागरी लिपिमां लखेली छे. दरेक पंक्तिमा लगभग १४० थी १५० जेटला अक्षरी आवेला छे. प्रत्येक पंक्ति त्रण विभागोमां व्हेंचाएली छे, अने दरेक विभागनी बच्चे एक एक इंच जेटली खाली जग्या राखवामां आवी छे. ए खाली राखेली जग्यामां, आखा पुस्तकनां बधां पानांओ भेगां बांधी लेवा माटे एक छिद्र पाडी तेमां संलग्न दोरी परोवेली छे. आ पुस्तक संवत् १४५८ मां खंभातमां लखाएलं छे. आ समय पछी लखाएलुं बीजं कोई ताडपत्र जैन भंडारोमां मारा जोवामां आव्युं नथी. आ उपरथी हुं एम अनुमान करूं छु के, गुजरातमां-अने साधारण रीते पश्चिम अने उत्तर हिंदुस्थानमां पण - ताडपत्र उपर पुस्तक लखघाना इतिहासमां आ पुस्तक सौथी अंतिम स्थान भोगवे छे. जैनानां ऐतिहासिक साधनो उपरथी जणाय छे के ईसवीनी १४ मी शताब्दिना प्रारंभमां ज ताड, पत्र उपर ग्रंथो लखवानो वहीवट कमी थवा मांड्यो हतो अने ताडपत्रोनुं स्थान कागळोए लेवा मांडयं हं. ते वखत दरम्यान पाटण, खंभात, जेसलमेर ( राजपूताना ) आदि-जैन पुस्तक भांडागारो माटे प्रसिद्ध थपला - जूना शहेरोमां ताडपत्र उपर लखेला जे विशाल पुस्तकसंग्रहो हता ते बधाना एक साथे अने घाणी झडपथी कागळो उपर उताराओ थवा लाग्या हता. वर्तमानमां कागळ उपर लखेलां जूनामां जूनां जे पुस्तको उपलब्ध थाय छे, ते बधां ते ज वखतनां लखेलां छे. तेम ज ताडपत्र उपर अर्वाचीनमां अर्वाचीन जे पुस्तको छे ते पण तेज बखतनां छे. ते पछी लखेलां ताडपत्रो मळतां नथी. आ उपरथी एम मानी शकाय के ए प्रदेशोमां कागळनो प्रवेश ते ज वखते थएलो होवो जोईए. प्रकृत ताडपत्रना लेखन काळमां ताडपत्र उपर लखवानो प्रचार बहु ज विरल थई गएलो होवो जोईए. अने लहिआओ ताडपत्र उपर लखवाना अभ्यास अने शाहीनी बनावट विगेरेनी कळाने भूली जवानी तैयारीमा होवा जोईए. कारण के प्रकृत ताडपत्र उपरनुं लखाण जूनां ताडपत्री करतां घणा ज हलका प्रकारं दृष्टिगोचर थाय छे. १२ मा १३ मा सैकानां ताडपत्रोनी लिपि जेटली सुंदर अने शाही जेटली उत्तम होय छे तेटली आमां देखाती नथी. आ ताडपत्रनी शाही घणी ज फीकी अने अनेक स्थळेथी तो ते अत्यार आगमच खरी पडी - भुंसाई गई छे. कोई कोई पृष्ठमां तो पंक्तिओनी पंक्तिओ तेवी रीते अवश्य थई गई छे अने तेना लीधे लखाण वांचवं पण बहु कठण थई पडे छे. त्यारे आना करतां २००३०० वर्ष जूनां ताडपत्रोनी शाही जोईए छीए तो आजे पण तेवीनी तेवी चळकती अने काळी देखाई आवे छे. जूनां ताडपत्रोनी जेटली लेखन-शुद्धि पण आ पुस्तकमां जळवाएली जणाती नथी. आनुं कारण ए छे के प्राचीनकाळमां लहिआओ साधारण रीते संस्कृत - प्राकृत भाषानं सामान्य ज्ञान धरावनार थता हता. तेमज घणाक विद्वानो ते वखते जाते ज पुस्तको लखता हता. तेथी ते वखतनां पुस्तकोस साधारण रीते अशुद्धिओ बहु अल्प प्रमाणमां मळी आवे छे. परंतु प्रकृत ताडपत्रना लेखनसमय ताडपत्री उपरथी कागळो उपर ग्रंथो उतराववानुं काम घणा विशाल प्रमाणमां शरू थपलं होवा तेटला कामने पहोंची वळे एटला, भाषाज्ञानसंपन्न लहिआओना अभावने लीधे, मात्र अक्षराकृति १ जिणधम्मपडिबोहे समत्थिभो पढमपत्थावो । पृष्ठ ११५ -- जिनधर्मप्रतिबोध: क्लृप्तोऽयं गुर्जरेंद्र पुरे । पृ. ४१८ Aho ! Shrutgyanam Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २ ] कुमारपाल प्रतिबोध परिचय जवा पुरतुं ज्ञान धरावनारा अने मक्षिकास्थाने मक्षिका चितरनारा लहिआओ पासेथी ए कार्य कराववामां आवतुं हतुं. तेथी जना ग्रंथोनी नकलो करतां ए वखते लहिआओना हाथे घणी अशुद्धिओ ते ग्रंथोमां दाखल थई गई हती. आज कारणने लईने कुमारपाल प्रतिबोधना प्रकृत आदर्शमां पण लेखन - अशुद्धि ओ. घणा मोटा प्रमाणमां प्रविष्ट थई गएली जोवाय छे. आ पुस्तकनी नकल करनार कायस्थ पेतानं भाषाज्ञान केधुं हशे तेनुं अनुमान, पुस्तकना अंतमां तेणे जे संवत् विगेरेना उल्लेख वाळो पुष्पिकालेख लेख्यो छे, ते उपरथी थई शके तेम छे. उल्लिखित ताडपत्र सिवाय एक बीजुं पण ताडपत्र प्रस्तुत ग्रंथनुं मने मळ्युं छे, जे पाटणना संघवीना पाडाना नामे ओळखाता पुस्तकभंडारनी मालिकीनुं छे. ए ताडपत्र, उक्त ताडपत्र करतां खास जूनुं अने विशेष शुद्धरीते लखाएलुं छे. परंतु ए घणु ज अपूर्ण--खंडित छे. एमां ५१ थी ते ३०५ नंबर सुधानां पानां छे. आ ग्रंथना चतुर्थ प्रस्तावमां देशावकासिक व्रतोपरि जे पवनंजयनी कथा आपली छेतेना मध्यभागथी ज ए ताडपत्र खंडित थई गयुं छे. एनी साईझ २७+२" लांबी-पहोळी छे. प्रत्येक पृष्ठमा ३ थी ५ लाइनो आवेली छे, अने दरेक लाइनमां १०५ थी १२० सुधी अक्षरो लखेला छे. ५७ आवी रीते प्रस्तुत पुस्तकनो अखंड एवो एक ज उपर्युक्त आदर्श मने मळवाथी ( अने ज्यां सुधी हुं जाणी शक्यो छं, बीजो संपूर्ण प्राचीन आदर्श अन्यत्र क्यांये छे पण नाह) अने ते पण विशेष अशुद्ध होवाथी, आ ग्रंथना संशोधननुं काम मारा माटे घणुं ज कठण थई पडधुं हतुं. सोमप्रभाचार्य ग्रंथकार सोमप्रभाचार्य एक सुप्रसिद्ध अने सुज्ञात जैन विद्वान् छे. तेमणे प्रस्तुत ग्रंथ विक्रम संवतू १२४१ मां, एटले कुमारपाल राजाना मृत्यु पछी मात्र ११ वर्षे बनाव्यो हतो. आ उपरथी तेओ राजा कुमारपाल अने आचार्य हेमचंद्रना समकालीन हता ए स्वतः सिद्ध छे. तेमणे आ ग्रंथ, नेमिनागना पुत्र श्रेष्ठ अभयकुमारना हरिश्चंद्रादि पुत्र अने श्रीदेवी आदि पुत्रिओनी प्रीत्यर्थे, प्राग्वाटजातीय कविचक्रवर्ती श्री - श्रीपालना पुत्र कवि सिद्धपालनी वसति (जैन मंदिर या जैन उपाश्रय ) मां रहीने रच्यो छे; तथा खुद हेमचंद्राचार्यना महेन्द्रमुनि', वर्धमानं अने गुणचंद्र नामे विद्वान् शिष्योए तेने अथथी ते इति सुधी सांभळ्यो छे. अभयकुमार श्रेष्ठी, आ ज ग्रंथमां जणाच्या प्रमाणे, कुमारपाल राजाए अनाथ अने असमर्थ जनोना भरण पोषण माटे खोलेला सत्रागार आदि धर्मादाय खाताओनो उपरी हतो. ( जुओ पृष्ठ २१९-२० ). कविचक्रवर्ती श्री - श्रीपाल गुजरातनो एक सर्वश्रेष्ठ कवि अने सिद्धराज जयसिंहनो घणो मानीतो तेमज स्वीकृत भ्राता हतो. तेनो पुत्र सिद्धपाल पण उत्तम कोटिनो कवि होई कुमारपाल राजानो प्रीतिपात्र अने श्रद्धेय सुहृद् हतो. आ कविकुलना संबंधमां में अन्यत्र सविस्तर लख्युं छे, (जुओ द्रौपदी स्वयंवर नामे सिद्धपाल पुत्र कवि विजयपाल रचित नाटकनी मारी प्रस्तावना. ) तेथी अहीं पुनरावृत्ति करतो नथी. श्रीपाल कवि, सोमप्रभाचार्यना पूर्वाचार्य देवसूरिनो चरणोपासक हतो तेथी एकवि- कुटुंबनो, तेमना शिष्यसमुदाय उपर सविशेष अनुराग होय तथा ते साधु-समूहनो पण एकुटुम्ब उपर विशेष आदरभाव होय ते स्वाभाविक छे. सोमप्रभाचार्यना गुरुओ तथा अन्य साधुओ अणहिलपुरम घं करीने ए कविकुटुंबना मकानोमां ज निवास करता हता. सोमप्रभाचार्ये पोतानो बीजो बृहदूग्रंथ नामे सुमतिनाथचरित्र पण एकुटुंबनी वसतिमां ज वसीने बनाव्यो हतो. १ आ महेन्द्रमुनिए हेमचंद्राचार्यरचित अनेकार्थनामसंग्रह नामक कोष उपर अनेकार्थकैरवाकरकौमुदी नामे टीका छे, जुओ, पीटर्सन रिपोर्ट १, पृ. ५१. २ वर्धमानगणिए कुमारविहारप्रशस्ति बनावी छे. - जुओ, पीटर्सन रिपोर्ट ३, पृ. ३१६. ३ गुणचन्द्रगणिए, प्रबन्धशतकर्तृ महाकवि रामचन्द्रने नाट्यदर्पण नामक ग्रन्थ लखवामां सहायता करी हती. Aho! Shrutgyanam Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ कुमारपाल प्रतिबोधनी प्रशस्ति तथा बीजा ग्रंथोक्त उल्लेख उपरथी सोमप्रभाचार्यनी गुरुपरंपरादिनो वंशवृक्ष नीचे प्रमाणे थाय छे:-- सर्वदेवसूर ५८ यशोभद्र मुनिचंद्र ' अजितदेव विजयसिंहै रत्नप्रभ भद्रेश्वर हेमचंद्र सोमप्रभ जगचंद्र मानदव वादीदेवसूर गुणचंद्र पूर्णदेव मणिरत्न रामचंद्र ७ ७ महेश्वर Aho ! Shrutgyanam नेमिचंद्र आनंदसूर जयप्रभ जयप्रभ जयमंगल सोमचंद्र • १ उपदेशपद, अनेकान्तजयपताका, ललितविस्तरा, दिना प्रसिद्ध लेखक. योगबिंदु आदि हरिभद्राचार्यरचित ग्रंथो उपर टीका-टिप्पणा२ स्याद्वादरत्नाकर नामक महान् जैनतर्कग्रन्धना प्रणेता. ३. धर्मसागरगणिए पोतानी पट्टावलीमां आ विजय सिंहने, बालचंद्ररचित विवेकम जरीवृत्तिना संशोधक ( ' श्रीविजयसिंहसूरिः--विवेकमञ्जरी शुद्धिरुत् । ' ) लख्या छे परंतु ते भूल छे. ते वृत्तिना संशोधक आ विजयसिंह नथी, परंतु नागेंद्र गच्छना विजयसेनसूरि छे. जुओ पीटर्सननो ३ जो रीपोर्ट पृ. १०३. आ विजयसिंहनो एक शिलालेख आरासणना जैनमंदिरमांथी मळी आव्यो छे, जे संवत् १२०६ नी सालनो छे. जुओ मारुं प्राचीन जैनलेखसंग्रह नामनुं पुस्तक, लेख नंबर २८९. ४. रत्नप्रभे रत्नाकरावतारिका नामे सुज्ञात तर्कप्रन्थ बनाव्यो छे. उपदेशमालावृत्ति आदि बीजा पण एमना केटलाक प्रसिद्ध ग्रंथो उपलब्ध छे. रामभद्र १० ५. भद्रेश्वरे वादी देवसूरिने स्याद्वादरत्नाकर ग्रंथ रचवामां मुख्य सहायता करी हती. तथा पोताना गुरुना अवसान पछी तेमनी गादीना मुख्य आचार्य ए पातेज नीमाया हता. ६. गुणचंद्र हैमविभ्रमनामे व्याकरणविषयक एक लघु ग्रंथ बनाव्यो छे. ७. जालोरना एक शिलालेखमां आ बन्ने गुरु-शिष्यनो उल्लेख करेलो छे. ८. सुधाटेकरी ( मारवाड ) उपर आवेली चाचिगदेवनी प्रशस्तिना कर्तों. ९ वृत्तरत्नाकरनी वृत्तिकरनार, प्रबुद्धरोहिणेय नाटकना रचनार, Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] कुमारपाल प्रतिबोध परिचय आ वंशवृक्षमां आपेली व्यक्तिओ जैनसाहित्य अने जैनइतिहासमां सुप्रसिद्ध छे. ए साधुओमांना केटलाक तो घणा मोटा ग्रंथकारो छे अने तेमनी बनावेली अनेक कृतिओ आजे पण जैनसाहित्यनी शोभा वधारी रही छे. आ उपरथी प्रस्तुत ग्रंथकारनो समुदाय केटलो बधो विद्वान् , प्रतिष्ठित, अने साहित्योपासक हतो तेनो ख्याल आवी शके छे. सोमप्रभाचार्यना एक गुरुभ्राता नामे हेमचंद्रे नाभेयने. मि नामर्नु द्विसंधान काव्य बनाव्यु छ जेनुं संशोधन खुद कविचक्रवर्ती श्रीपाले कर्यु हतुं.' सोमप्र. भाचार्यनी गादी उपर सुप्रसिद्ध जगञ्चंद्रसूरि आव्या हता जेओ तपागच्छना नामे ओळखाता सुविस्तृत साधुसमुदायना मूळ पुरुष मनाय छे. पट्टावलिओ प्रमाणे, सोमप्रभाचार्यनो महावीरनी पट्ट परंपरामा ४३ मो नंबर छे. सोमप्रभाचार्यना विद्यमान ग्रंथो कुमारपाल प्रतिबोध सिवाय सोमप्रभाचार्यना बीजा त्रण ग्रंथो उपलब्ध थाय छे. जेमां एक तो सुमतिनाथचरित्र छे. ए ग्रंथमांजैनधर्मना पांचमा तिर्थकर सुमतिनाथनुं चरित्र वर्णवामां आव्यु छे. ते चरित्र पण कुमारपाल प्रतिबोधनी माफक मुख्य करीने प्राकृत भाषामांजरचेलुं छे अने तेमांपण जैनधर्मनासिद्धन्तोनो बोध आपती पुराणकथाओ कल्पित छे. तेनी श्लोकसंख्या लगभग साडा नव हजार उपर छे. पाटणना जैन भंडारोमा ए चरित्रना हस्तलेखो मारा जोवामां आव्या छ बीजो ग्रंथ सूक्तिमुक्तावली नामे प्रसिद्ध १०० पद्यवाळो एक प्रकीर्ण प्रबंध छे. ए प्रबंधन प्रथम पद्य 'सिन्दुरप्रकर' एवा वाक्यथी शरु थतुं १ आ काव्यनी अंतनी प्रशस्तिना केटलाक श्लोको नीचे प्रमाणे छे:-- भक्तः श्रीमुनिचंद्ररिसुगुरोः श्रीमानदेवस्य च श्रीमान् सोऽजितदेवसूरिरभवत् षट्तर्कदुग्धाम्बुधिः । सद्यः संस्कृतगद्यपद्यलहरीपूरेण यस्य प्रभाऽऽक्षिप्ता वादिपरंपरा तृणतुलां धत्ते स्म दूरीकता ।। - धीमानभूद विजयसाररमुष्य शिष्यो यनxxx स्मरस्य शरान् गृहीत्वा । क्लप्तं चतभिरनघं शरयन्त्रमये विश्वं तदेकविशिखेन वशं च निन्ये ॥ श्रीहमचन्द्रसुरिबभूव शिष्यस्तथापरस्तस्य । भवहतये तेन रुतो द्विसंधानप्रबन्धोऽयम् ॥ एकाहनिष्पन्नमहाप्रवन्धः श्रीसिद्धराजप्रतिपन्नबन्धः । श्रीपालनामा कविचक्रवर्ती सुधीरिमं शोधितवान् प्रबन्धम् ॥ २ ए चरित्रनी अंतनी प्रशस्ति पण घणा अंश कुमारपाल-प्रतिबोधना जेवी ज छे, अने ते नीचे प्रमाणे छे: चन्द्रार्की गुरुवृद्धनभसः कर्णावतंसौ क्षितधुर्यों धर्मरथस्य सर्वजगतस्तत्त्वावलोके दृशौ । निर्वाणावसथस्य तोरणमहास्तम्भावभूतामुभावेकः श्रीमुनिचन्द्रसूरिरपरः श्रीमानदेवप्रभुः ॥ शिष्यस्तयोरजितदेव इति प्रसिद्धः सूरिः समग्रगुणरत्ननिधिर्वभूव ।। प्रीति यदनिकमले मुनिभृगराजिरास्वादितश्रुतरसा तरसा बबन्ध ॥ श्रीदेवरिप्रमुखा बभूवुरन्येऽपि तत्वादपयोजहंसाः। येषामबाधारचितस्थितीनो नालीकमत्रीमुदमाततान ॥ विशारदशिरोमणे रजितदेवसरिप्रभोविनेयतिलकोऽभवद् विजयसिंहसरिगुरुः। जगत्त्रयविजेतृभिर्विमलीलवावृतं व्यभेदि न कदाचन स्मरशरैर्यदीयं मनः॥ गुरोस्तस्य पदाम्भोजप्रसादान्मन्दधीरपि श्रीमान् सोमप्रभाचार्यश्चरित्रं सुमतेय॑धात्॥ प्राग्वाटान्वयसागरेन्दुरसमप्रज्ञः कृतज्ञःक्षमी वाग्मी सूक्तिसुधानिधानमजनि श्रीपालनामा पुमान् । यं लोकोत्तरकाव्यरञ्जितमतिः साहित्यविद्यारतिः श्रीसिद्धाधिपतिः कवीन्द्र इति च भ्रातेति च व्याइरत् ॥ सूनुस्तस्य कुमारपालनृपतिप्रीतः पदं धीमतामुत्तंसः कविचक्रमस्तकमाणः श्रीसिद्धपालोऽभवत् । यं व्यालोक्य परोपकारकरुणासौजन्यसत्यक्षमादाक्षिण्यैः कलितं कलौ कृतयुगारम्भो जनो मन्यते ।। तस्य पौषधशालायां पुरेऽणहिलपाटके । निष्प्रत्यूहमिदं प्रोक्तं परार्थान्तं (?) ...... ॥ अनाभोगात् किञ्चित् किमपि मतिवैकल्यवशतः किमप्यौत्सुक्येन स्मृतिविरहदोषेण किमपि । मयोत्सूत्र शास्त्रे यदिह किमपि प्रोक्तमखिलं क्षमन्तां धामन्तस्तदसमदयापूर्णहृदयाः॥ Aho I Shrutgyanam Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६० जैन साहित्य संशोधक [भाग, होवाथी ते 'सिंदरप्रकर'ना नामे तथा सोमप्रभाचार्य रचित होई तेमां पंकटर १०० प होवाथी ‘सोमशतक' ना नामे पण घणीक वखते लखाय-ओळखाय छे. ए प्रबंध जैनसमाजमा घणोज प्रसिद्ध छे अने अनेक स्त्रीपुरुषोना मुखे कंठस्थ होय छे. ए प्रबंध भर्तृहरिना नीतिशतकनी शैलिमां लखाएलो छे; अने अहिंसा, सत्य, अस्तेय, शील, सौजन्य आदि विषयो उपर संक्षिप्त परंतु हृदयंगमरीते तेमां विवेचन करेलुं छे. एनी रचना बहुज सरल, सरस अने सुबोध छे. एमांना केटलाक पद्यो आ प्रस्तुत ग्रंथमां-कुमारपाल प्रतिबोधमां पण प्रथित थएलां नजरे पडे छै. त्रीजो ग्रंथ 'शतार्थ काव्य' नामे छे. ए ग्रंथ सोमप्रभाचार्यना संस्कृत भाषाज्ञानविषयक अनुत्तर पांडित्यने प्रकट करे. छे. ए ग्रंथ मात्र एक वसंततिलका छंद रूपे छे, जेना जुदा जुदा सो अर्थो करवामां आव्या छे. आ कृतिना लीधे विद्वानो तरफथी तेमने शतार्थिकन खास पांडित्यसूचक उपनाम प्राप्त थयुं हतुं अने तेथी पाछळना घणाक ग्रंथकारो तेमने ए उपनाम साथे ज उल्लेखे छे. ए एक वृत्तात्मक ग्रंथना भिन्न भिन्न सो अर्थो तेमणे जाते ज टीका करीने बताच्या छ. टीकाना प्रारंभमां पांच श्लोको लखी स्वविवक्षित सोए अर्थोनी अनुक्रमणिका आपी छे. प्रारंभमांजैनधर्मना २४ तीर्थकरोना अर्थो लखी; वच्चे ब्रह्मा, नारद, विष्णु आदि वैदिक देवो विगेरेना अर्थो पण आलेख्या छे. अने छेवटे पोताना समकालीन एवा, वादी देवसूरि अने हेमचंद्राचार्य जेवा जैनधर्मना महान् धर्मगुरुओना; जयसिंह देव, कुमारपाल, अजयदेव अने मूलराज जेवा गुजरातना क्रमिक ४ चौलुक्य राजाओना; कवि सिद्धपाल जेवा सर्वश्रेष्ट नागारकना; अने अजितदेव तथा विजयसिंह नामे पोताना बंने गुरुओना अर्थो पण अवतार्या छे. सर्वाते स्वकीय अर्थ पण बेसार्यो छे अने समाप्तिमां कोई शिष्यना मुखेथी आत्मप्रशंसापर एवी पांच पद्योवाळी संक्षिप्त प्रशस्ति पण कहेवरावी छे. - आ प्रशस्तिमा जणाव्या प्रमाणे सोमप्रभ गृहस्थावस्थामा प्राग्वाट ( पोरवाड ) जातिना वैश्य हता. तमना पितानु नाम सर्वदेव, अने पितामहy नाम जिनदेव हतुं. जिनदेव कोईक राजानो मंत्री हतो अने ते पोताना समयमां बहु प्रतिष्ठित पुरुष हतो. सोमप्रभे कुमारावस्थामां ज जैनदीक्षा लई लोधी हती, अने तीव्रबुद्धिना प्रभावे समस्त शास्त्रोनो तलस्पर्शी अभ्यास करी आचार्यपदवी प्राप्त करी हती. तेमनी तर्कशास्त्रमा अद्भुत पटुता हती, काव्यविषयमां घणी त्वरितता हती अने व्याख्यान आपवामां बहु कुशलता हती. कुमारपालप्रतिबोध साथे उक्तानुसार सोमप्रभाचार्यनी वर्तमानमां ४ कृतिओ उपलब्ध थाय छे. आकृतिओमां कालानुक्रमथी प्रथम कृति तेमनी सुमतिनाथ चरित्र अने बीजी सूक्तिमुक्तावली होय तेम जणाय छे. बृहट्टिप्पनिका नामे एक प्राचीन जैनग्रंथसूचिमां सुमतिनाथचरित्रनी रचना कुमारपालना राज्यमां थई हती एवो उल्लेख करेलो छ. शतार्थवृत्तनी वृत्तिना अंते पण ते चरित्रनुं नाम आवेलु होवाथी, ते वृत्तिनी पहेला एनी रचना थई हती एम तो स्वतःसिद्ध थाय छे. शतार्थवृत्तनी रचना ई० स० १९७७ थी ११७९ नी वच्चे थई होय, एम मानी शकाय. कारणके एनी अंदर अजयदेवनी पछी गुजरातनी गादिए आवेला मूळराजनो उल्लेख छे. आमूळराज इतिहासमां बाळ मूळराजना नामे प्र तेणे मात्र बेज वर्ष-ई. स. १९७७ थी ११७९ सुधी-राज्य कर्यु हतुं. कुमारपाल प्रतिबोध तेमनी छेल्ली कृति होय तेम लागे छे. १ जुओ-पृष्ठ १४५, १९१.४२२ इत्यादि उपर आपेला संस्कृतपद्यो. २ मूळ वृत्त आ प्रमाणे छे: कल्याणसार सवितानहरेक्षमोह । कान्तारवारणसमानजयाद्यदेव । धर्मार्थकामदमहोदयवीरधार। सोमप्रभावपरमागमसिद्धसरे॥ ३ ' सोमपभो मुनिपतिविदितः शतार्थी ।' मुनिसुंदरसरिरुत गुर्वावली । 'ततः शतार्थिकः ख्यातः श्रीसोमप्रभसरिराट् ।' --गुणरत्नसरिकृत क्रियारत्नसमुच्चय । Aho! Shrutgyanam Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] कुमारपाल प्रतिबोध परिचय ६१ आ कृतिओ सिवाय बीजी पण तेमनी कोई कृति होय तेम अनुमान थाय छे. कारण के शतार्थ वृत्तनी वृत्तिमा कुमारपाल राजा संबंधी अर्थ करतां " यदद्वोचाम” करीने बे पद्यो टांक्यां छे जे उपलब्ध कृतिओमां मळी आवतांनथी.8 कुमारपाल प्रतिबोधनी रचना ग्रंथकारे मुख्यकरीने प्राकृतभाषामां करी छ. छेवटना प्रस्तावमा केटलीक कथाओ संस्कृतमां आपी छे. तथा थोडोक भाग अपभ्रंश भाषामां पण गुंथेलो छ. आ उपरथी लेखक प्राकृत, संस्कृत अने अपभ्रंश एम त्रणे भाषाओना पंडित हता ते स्पष्ट जणाई आवे छे. ग्रंथनी रचना बहु ज सरल अने भाषा तद्दन सादी-आडंबर विनानी छे. कर्ता जोके, जेम उपर बताववामां आव्युं छे, एक उत्तम कोटिना विद्वान अने ग्रंथकार छे. परंतु तेमनी विद्वत्तानी कोई विशिष्टता आपणने आ ग्रंथमां मळी आवती नथी. कुमारपाल प्रबंधना कर्ता जिनमंडनगाणए पोताना प्रबंधमां अनेक स्थळे, आ ग्रंथमांना ऐतिहासिक भागनां अवतरणो टांक्यां छे.' अने जयासंह सूरिए पोताना संस्कृत कुमारपालचरित्रमा आ ग्रंथनी रचना शैलीनुं आबाद अनुकरण कर्यु छे. ते उपरथी जणाई आवे छे के पाछळना ग्रंथकारो प्रस्तुत ग्रंथथी सारी पेठे अवगत होवा जाईए, कुमारपालप्रतिबोधिनी ऐतिहासिक उपयोगिता आ ग्रंथनुं महत् परिमाण अने रचना-समय तरफ दृष्टि करतां,इतिहास रसिक जिज्ञासुओने, आ प्रथमांथी कुमारपाल अने हेमचंद्राचार्यना जीवनवृत्तान्त संबंधी अज्ञात अने अन्यत्र अनुपलब्ध एवी नवी नवी बाबतो जाणवानी विशेष जिज्ञासा रहे, ए स्वाभाविक छे. अने हूं पण प्रथम एवी ज लालसाथी आ ग्रंथना संपादन-भारने वहन करवा सानंद तत्पर थयो हतो. परंतु ग्रंथर्नु सायंत अवलोकन कर्या पछी मारे उदास मने जणाव पडे छे के तेवी कोई नवीन बाबत, आ आटला मोटा ग्रंथमाथी मळी आवी नथी, एटलं ज नहीं परंतु प्रभावकचरित्रांतर्गत हेमचंद्रप्रबंध, प्रबंधचिन्तामणिगत कुमारपालप्रबंधादि जेवा, प्रस्तुत ग्रंथ करतां संक्षिप्त अने कालकृत अर्वाचीन ग्रंथोमां जेटली हकीकत, उक्त बंने व्यक्तिओना संबंधमां मळी आवे छे; ते करतां पण घणी ज अल्प हकीकत आ ग्रंथमां आलेखेली छे. आथी ऐतिहासिक दृष्टिए तो आपणने आ ग्रंथनी कोई पण प्रकारनी विशेष उपयोगिता जणाती नथी, एम जो कहीए तो ते अयुक्त नथी. अलबत प्राकृत भाषाना साहित्य-प्रकाशननी अपेक्षाए आनी उपयोगिता अवश्य स्वीकारवा लायक छे. कारण के एक तो प्राकृतसाहित्य अत्यारसुर्धामा घणा ज अल्प प्रमाणमा प्रकाशित थयं छे, अने बीजं हवे मुंबई युनिवर्सिटीए पोताना पठनक्रममां पालीभाषानी माफक प्राकृतभाषाने पण खास स्थान आपेलं होवाथी ए भाषाना साहित्यना प्रकटीकरणनी घणी ज आवश्यकता प्रतीत थई रही छे. तेवा प्रसंगे प्राकृत भाषाना आ एक महान् ग्रंथर्नु प्रकाशन ए भाषाना अभ्यासिओने अवश्य आवकार दायक थई पडशे एमां संशय नथी. *ए बे पद्यो नीचे प्रमाणे छेःचैलुक्येन्द्रेण चैत्ये कुचकलशनिकबन्धुराः सिन्धुरस्त्रीस्कन्धारूढा विधातुं जिनजननमहे सूतिकर्मप्रपञ्चम् । षट्पञ्चाशत्समीरप्रमुखनिजानिजाचारचातुर्यवर्यास्फुर्जन्माणिक्यहेमाभरणकवाचताश्चक्रिरे दिक्कुमार्यः॥ द्वात्रिंशत्रिदशाधिपा नृपगृहात चैत्ये द्विपाध्यासिता: कल्याणाभरणाभिरामवपुषः कल्याणकायुत्सवे । स्नात्रं कर्तुममर्त्यशैलशिरास स्वर्गादिवाभ्याययुस्तन्मध्ये च कुमारपालनृपतिर्भजेऽच्युतेन्द्रश्रियम् ॥ १ जुओ मुनि श्रीचतुरविजयजी संपादित कुमारपालप्रबंध-पृ. १०, १७,५८, ८०, ९०, ९४, ९५, ९५, १०६, १०७, १११ इत्यादि. Aho! Shrutgyanam Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ उक्तरीते आ ग्रंथमां ऐतिहासिक वृत्तान्त विशेष न मळवाथी अलबत आपणने असंतोष थाय ए स्वाभाविक छे, परंतु ते विषयमां ग्रंथकार कोई पण प्रकारना उपालंभने पात्र नथी. कारण के ग्रंथना प्रारंभमां ज ते पोते हेमचंद्र अने कुमारपालनी समग्र जीवन-वार्ता लखवाना उद्देश्यनो स्पष्ट अस्वीकार करे छे. आ ग्रंथ लखवामां लेखकनो उद्देश्य, कुमारपालादिनो इतिहास लखवानो नथी. परंतु ते व्यक्तिओने लक्षीने धर्मोपदेश आपतो एक कथा-ग्रंथ गुंथवानो छे. तेभो लखे छेके-" यद्यपि कुमारपाल अने हेमचं. द्राचार्य- जीवन चरित्र बीजी रीतिए पण घणुए मनोहर छे. तोपण हुआ प्रथमांजैन धर्मना प्रतिबोध संबंधे ज काईक कहेवा ईच्छु छु. शं अनेक प्रकारनी खाद्य वस्तुओथी भरपूर रसवतीमांथी पोतानी इच्छानुसार मात्र कोई एक वस्तुनु ज भक्षण करनार पुरुष कोईनी निन्दाने पात्र थई शके छे ?" अस्तु. कुमारपाल प्रतिबोधनो ऐतिहासिक सार - आ संपूर्ण ग्रंथमां जेटलो भाग इतिहास साथे संबंध धरावे छे ते वाचकोना सौकर्यार्थ "कुमारपाल प्रतिबोध-संक्षेप' एवा शिरोलेख नीचे परिशिष्ट रूपे जुदो आप्यो छे. ए परिशिष्टात्मक ग्रंथभाग यांची जवाथी आखा ग्रंथनो संकलित सार स्पष्टरीते समजाई जशे. संक्षिप्त ऐतिहासिकसार आ प्रमाणे छः-- __ अणहिलपुर पाटणमां, प्रथम चौलुक्यकुलमृगांक एवो मूल नामे राजा थयो. तेना पछी चामुंडराज अने तेना पछी 'जगझंपण' एवं उपनाम प्राप्त करनार वल्लभराज थयो. तेना पछी अनुक्रमे दुर्लभराज, भीमराज, कर्णदेव अने जयसिंहदेव राजा थयो. पूर्वे थई गएला भीमदेवनो क्षेमराज करीने एक पुत्र हतो, तेनो पुत्र देवप्रसाद, तेनो पुत्र त्रिभुवनपाल अने तेनो पुत्र कुमारपाल थयो. ए कुमारपाल बहु शूर, वीर, धीर, त्यागी, दक्ष अने परोपकारादि गुणवाळो हतो. तेथी जयसिंहदेवनुं मृत्यु थया पछी प्रधानपुरुषोए परस्पर विचार करीने तेनी गादी उपर कुमारपालने बेसार्यो. तेणे चारे दिशाओमां चतुरंग सैन्य साथे दिग्विजय करी प्रजाने संतोषकारक थाय तेवी रीते राज्यनुं पालन करवा मांडयु. एक दिवसे तेणे केटलाक विद्वान् अने वृद्ध ब्राह्मणोने पोतानी पासे बोलावीने का के-'जेना आचरणथी मनुष्य जन्मनुं सार्थक थाय तेवो सत्य धर्म मार्ग बतावो.' ब्राह्मणोए वेदादिशास्त्र विहित यज्ञयाग स्वरूप धर्म बताव्यो. परंतु ते धर्ममां पशु-प्राणी आदिनो वध विहित होवाथी तेवो हिंसामय धर्म राजाने रुच्यो नहीं. ते मनमा विचार करवा लाग्यो के-'जो प्राणिओनो वध करवाथी पण मनुष्यने धर्म प्राप्ति थती होय तो पछी अधर्म कयुं कर्तव्य करवाथी थाय छे ? शं ब्राह्मणो धर्मनुं सत्य स्वरू न जाणता नथी? अथवा तो जाणता छता पण मारी विप्रतारणा करे छ?' आवी रीते आसंबंधमां ते विशेष चिंतन करवा लाग्यो अने तेना योगे रात्रिना समये ते निद्रा पण पूरी प्राप्त करी शकतो नहीं. एक समये बाहड नामना अमात्ये आवीने राजाने नमन कर्यु अने कह्यु के-'राजन् ! तमने जो धर्माधर्मः ना स्वरूपने जाणवानी जिज्ञासा होय तो हुँ कहुं ते सांभळो.' एम कही बाहड मंत्रीए जैनाचार्य हेमचंद्र सूरिनो संक्षिप्त परिचय आप्यो. मंत्रिए जणाब्यु के-पूर्वे, पूर्णतल्लनामना गच्छमां श्रीदत्तसूरि नामे एक आचार्य थई गया. तेओ परिभ्रमण करता एक वखते वागडदेशना' रयणपुर ' नामना गाममां गया. त्यां ते वखते यशोभट करीने एक राजा राज्य करतो हतो. ते श्रीदत्तसूरिपासे आवी हमेशां धर्मबोध सांभळवा लाग्योदत्तसरि त्यां केटलोक समय रही अन्यत्र चाल्या गया. पाछळथी ते राजाने संसार उपर विरक्ति थई आवी अने तेथी ते बधो राज्यभार छोडी दत्तसूरिपासे दीक्षा लेवा निकळी पडयो. सूरि ते समये जइ वि चरियं इमाणं मणोहरं अत्थि बहुयमन्नं पि । तहवि जिणधम्म-पडिबाहे-बंधुरं कि पि जंपेमि ॥ बहु भक्ख-जुयाइ वि रसवईए मज्झाओ किंचि भुंजतो । निय-इच्छा-अणुरुवं पुरिसो किं होइ वयणिज्जो ॥ Aho! Shrutgyanam Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ कुमारपाल प्रतिबोध परिचय 'जोई 'डिंडुआणापुर' मां रहेता हता तेथी राजा त्यां गयो. तेनी पासे एक बहुमूल्य मुक्ताहार हतो. तेने वेची तेना द्रव्यथी त्यां एक 'चउवीसजिणालय ' नामे मोठें जैनमंदिर बंधाव्युं' अने पछी साधुपंणुं लई दत्तसूरिनो शिष्य थयो. साधुवत लईने तेणे अनेक प्रकारनां तपश्चरणो को अने ऊंडो शास्त्राभ्यास करी यशोभद्रसूरि नामे आचार्यपद प्राप्त कयु. आचार्य थया पछी तेमणे लोकोने धर्मोपदेश आपवा जुदा जुदा स्थळोमा परिभ्रमण कर्यु. ज्यारे वृद्धावस्थाना योगे शरीर बहु शिथिल अने क्षीणप्राय थयुं त्यारे उज्जयंत (गिरनार ) तीर्थ उपर जई तेमणे अनशनव्रत अंगीकार कर्यु अने समाधिपूर्वक स्वर्गस्थ थया. तेमना शिष्य प्रद्युम्नसुरि करीने थया जेमणे 'ठाणयपगरण (स्थानकप्रकरण)' नामे ग्रंथ बनाव्यो. तेमना शिष्य गुणसेनसूरि अने तेमना शिष्य देवचंद्रसूरि थया. देवचंद्रसूरिए प्रद्युम्नसूरिरचित 'ठाणयपगरण' उपर टीका बनायी छे. तथा 'शांन्तिजिनचरित्र' लख्यु छे. देवचंटसरिफरता फरता एक वखते धंधका नामे गाममा गया. त्यां चच्च अने चाहिणी नामे मोढ जातीय वणिग्दंपतीनो चंगदेव नामे एक प्रतिभावान् बालक तेमनी पाले आवया लाग्यो अने निरन्तर तेमनो धर्मबोध सांभाळवा लाग्यो. तेमना उपदेशथी प्रबुद्ध थई बालक चंगदेव तेमनो शिष्य थवा तैयार थयो, अने तेमनी साथेज ते रहेवा-फरवा लाग्यो. फरता फरता देवचंद्रमरि खंभातमां आव्या, अने त्यां, ते बालकना मामा नामे नेमि द्वारा चच्च अने चाहिणीने समजावी-बुझावी, तेने दीक्षा आपी अने चंगदेवना बदले सोमचंद्र नाम स्थाप्यु. अलौकिक बुद्धिशाळी बालक साधु सोमचंद्र थोडाज समयमां सकळ शास्त्रोनो अभ्यास करी समर्थ विद्वान् थयो अने गुरुए तेनी पूर हेमचंद्र एवा नवीन नामनी साथे तेने आचार्यपद प्रदान कर्यु. हेमचंद्राचार्यनी विद्वत्ताथी मुग्धथई सिद्धराज जयसिंह देव तेमना उपर बहु भक्तिभाव धरावतो हतो, अने रेक शास्त्रीय बाबतना तेमनी पासे खुलासा मेळवी संतुष्ट थतो हतो. तेमना उपदेशथी सिद्धराजनी जैनधर्म उपर प्रीति थई हती, अने तेना उपलक्ष्यमां तेणे — रायविहार ' नामे एक जैनमंदिर पाटणमां, अने सिद्धविहार' नामे एक मंदिर सिद्धपरमां बंधाव्यं हतुं. सिद्धराजना कथनथी हेमचंद्राचार्य 'सिद्धहैमव्याकरण' नामे सर्वांगपूर्ण शब्दशास्त्र बनाव्यु हतु. हेमचंद्रचार्यनो अमृतोपम उपदेश लांभळ्या विना सिद्धराजने जरा पण चेन पडतुं न हतुं. ___आवी रोते हेमचंद्रसूरिनो परिचय आपी अमात्य बाहडे कुमारपाल राजाने कहा के-'महाराज ! तमने पण जो धर्मना यथार्थ स्वरूपने जाणवानी इच्छा होय तो भक्तिपूर्वक ए आचार्यनी पासे जई, ए संबंधमां पृच्छा करो.' मंत्रीतुं आ कथन सांभळी राजा हमेशां हेमचंद्राचार्य पासे जई धर्मबोध सांभळवा लाग्यो. - आचार्यजीए प्रथम तो विविध दृष्टांतो अने आख्यानो द्वारा राजाने यथावसर प्राणिहिंसा, यूतरमण, मांसभक्षण, मद्यपान, वेश्यागमन अने धनापहरण इत्यादि दुराचरणोथी मनुष्य अन मनुष्यसमाजनी केवी अधोगति थाय छे, ते वारंवार समजावी, तेनी पासेथी, आखा राज्यमां तेवां दुराचरणोनो, राजामाना रूपमा सर्वथा निषेध कराव्यो. तदनंतर, तेमणे कुमारपालने जैनधर्मप्रतिपादित देव, गुरुअने धर्म तत्वनो विशिष्ट बोध आपवा मांडयो. सदेव, सद्गुरु, अने सद्धर्मनी उपासनाथी आत्मानी केवी प्रगति थाय छे अने असदेव, गुरु, अने धर्मनी उपासनाथी केवी अवगति थाय छ, तेनी, विविध कशानको द्वारा स्पष्ट समजण आपवा मांडी. मारना ए बोधथी कुमारपालनी जैनधर्म तरफ प्रीति वधती मई अने क्रमे क्रमे ते ए धर्म उपर अधिकाधिक अनुरक्त थतो गया. जनधर्म उपरना पोताना अनरागना , ग्रंथकार सोमपभाचार्य मा ठेकाणे जणावे छे के-ते 'चउवासजिणालय' मंदिर आजे पण त्या (डिआणा परमा) विद्यमान छे. Aho I Shrutgyanam Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ उपलक्ष्यमा प्रथम तो तेणे ठेकाणे ठेकाणे जैन मंदिरो बंधाववा मांडयां. सौथीप्रथम तेणे पाटणमां, श्रीमालवंशीय मंत्री उदयनना पुत्र मंत्री बाहड अने वायडवंशीय गर्गसेठना पुत्रो नामे सर्वदेव अने सांबसेठनी देखरेख नीचे 'कुमारविहार ' नामे चतुर्विंशति जिनालय युक्त महान् अने भव्य जैनमंदिर बंधाब्यु. ए विहारना मुख्य मंदिरमां, स्फटिकनिर्मित पार्श्वनाथ तीर्थकरनी मनोहर मूर्ति प्रतिष्ठित करी; तेनी आजुबाजुना बाजा २४ जिनालयामा सुवर्ण, रजत अने पित्तल आदि धातुओनी बनली जदाजदा तीर्थकरोनी प्रतिमाओ स्थापन करवामां आवी. तेना पछी कुमारपाले 'त्रिभुवनविहार' नामे अत्युच्च अने अतिभव्य मंदिर बंधान्यु. ए मंदिर ७२ जिनालयोथी परिवेष्टित हतुं. एनो विशाल आमलसार अने ते उपरना कलशो सुवर्णमय बनाववामां आव्या हता. मूळ मंदिरमां नीलरत्ननिर्मित महत्प्रमाण एवी मोमिनाथ तीर्थकरनी प्रतिमा, अने आसपासना ७२ जिनालयोमां, भूत, भविष्य अने वर्तमानकालना एम ७२ तीर्थकरोनी पित्तलमय प्रतिमाओ प्रतिष्ठित करवामां आवी. ए सिवाय, २४ तीर्थकरना, २४ जदां जदां मंदिरो तेमज 'त्रिविहार' प्रमुख बीजा पण घणा विहारो तेणे एकला पाटण शहरमांज कराव्या हता. पाटण सिवाय बीजां नगरो अने गामोमां तेणे जे मंदिरो बंधाव्यां छेतेनी तो संख्या पण कोई जाणतो नथी. ए मंदिरोमां, जसदेवना पुत्र दंडाधिप अभयनी देखरेख नीचे तारंगापर्वत उपर बंधावेलुं अजितनाथनुं महान् मंदिर खास उल्लेख करवा योग्य छे. - आवी रीते मात्र जिनमंदिरो बंधावीने जे कुमारपाल पोतानी जैनधर्म प्रत्येनी श्रद्धा बतावी अटकी गयो न होतो; परंतु एक परम श्रद्धालु श्रावकनी माफक ते हमेशां जिनमदिरमा जई जिनमूर्तिनी भावपूर्वक पूजा पण करतो हतो अने जैनधर्मनो माहिमा प्रकट करवा माटे अष्टाह्निका महोत्सव विगेरे जैन उत्सवो पण घणा ठाठथी उजवतो हतो. ए महोत्सवो प्रतिवर्ष, चैत्र अने आश्विन मासना शुक्ल पक्षना छेल्ला आठ दिवसोमां, पाटणना मुख्य अने प्रसिद्ध मंदिर नामे 'कुमारविहार' मां करवामां आवता हता. महोत्सवनी समाप्तिना दिवसे-पटले चैत्र अने आश्विन मासनी पूर्णिमाना दिवसे-सांजना बखते, रथयात्रानो वरघोडो निकळतो. हाथिए जोडेला रथनी अंदर पार्श्वनाथनी मूर्ति स्थापवामां आवती. रथ प्रथम 'कुमारविहार' मांथी निकळतो अने अनेक सामंत, मंत्री, व्यापारी आदिना समूहथी विटळाएलो ते राजमंदिरमा जतो. त्यां राजा जाते वस्त्र अने आभूषणोथी रथस्थ प्रतिमानी पूजा करतो. अन्य जनो ते वखते विविधभावव्यंजक अने स्तवनासूचक नृत्य अने गानादि करता. ते रात्रिए रथने त्यां (राजमंदिरमा) ज राखवामां आवतो अने बीजे दिवसे, सवारना वखते, सिंहद्वार बहार, तेना माटे खास उभा करेला मंडपमां लई जवामां आवतो. राजा पण त्यां साथे जतो, अने सकळ जनसमूहनी समक्ष, रथस्थ जिनप्रतिमानी सौथी प्रथम स्वयमेव आरती उतारतो. पूजा विगेरे सघळी क्रिया थई रह्या बाद रथ पाछो नगरमा आवचा निकळतो. नगरना बधा राजमार्गोमां परिभ्र. मण करतो करतो अने ठेकाणे ठेकाणे बांधेला मंडपो नीचे उभो रहेतो रहेतो, घणा आडंबरपूर्वक रथ पाछो पोताना स्थानके पहोचतो. आवी रीते कुमारपाल जाते जैनधर्मनो महिमा करतो अने पोताना ताबामांना बीजा मांडलिक राजाओ पासे पण तेवी रीते करावतो. तेना हुकमी बधा मांडलिक राजाओए पोतपोताना नगरोमां कुमारविहारी बंधाव्या हता, अने तेमनी अंदर आवा महोत्सवो पण हमेशां करता-करावता हता. एक दिवसे कुमारविहारमा बेसीने कुमारपाल हेमचंद्राचार्य पासे धर्मोपदेश सांभळतो हतो ते वखते केटलाक विदेशी धनाढ्य जैन यात्रिओए आवीने आचार्यने अने राजाने प्रणाम को. ते यात्रिओ सौराष्ट्र ( काठियावाड ) देशमां आवेला जैन तीर्थोनी यात्रा करवा निकन्या हता; अने रस्तामां पाटण शहर आववाथी, त्यांना मंदिरोनी यात्रा करवा तथा आचार्य हेमचंद्र अने राजा कुमारपाल जेना Aho! Shrutgyanam Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] कुमारपाल प्रतिबोध परिचय जैनधर्मना महान् पुरुषोनां दर्शन करवा तेओ त्यां रोकाया हता. ते यात्रिओने जोईने कुमारपालना मनमां पण तीर्थयात्रा करवानी इच्छा थई, अने हेमचंद्राचार्यने पूछी यात्रानी तैयारी करवा मांडी. ज्योतिषिए बतावेला शभ महर्तमा, हेमचंद्रसरिना प्रमुखपणानीचे तेणे पोताना चतुरंग सैन्य अने चत विध संघ-साधु, साध्वी, श्रावक, श्राविका रूप जैन जनसमूह-साथे सौराष्ट्र देश तरफ प्रयाण को. मार्गमां आवतां ग्राम अने नगरोनां जिनमंदिरोनी पूजा-उपासना करता कुमारपालना ए महान संघ रैवत (गिरनार ) पर्वतनी नीचे आवेला गिरिनगर ( जुनागढ ) नी पासे जई पडाव नांख्यो. गिरनार पर्वतनो चढाव बहु विषम होवाथी ( ते वखते उपर चढवा माटे पगथिआं बांधलां न होतां ) राजा उपर चढी नहीं शक्यो, तेथी प्रधान पुरुषोना हाथे पूजा आदिनी सामग्री मोकली दई पोतानी अशक्तता माटे खेद करतो ते त्यां नीचेज बेसी रह्यो. बाकी बीजा बधा यात्रिओ पर्वत उपर गया अने जिनपूजा आदि तीर्थकृत्य करी यथावसरे पाछा नीचे आव्या. त्याथी ए संघ शत्रुजय तीर्थनी यात्रा करवा गयो. त्यां बधा यात्रिओनी साथे राजा पण पर्वत उपर चढयो अने तीर्थनायक ऋषभदेवनी भक्तिपूर्वक पूजा-सेवा करी आनंदित थयो. शत्रुजयना ए पवित्र जिनमंदिरनो जीर्णोद्धार कुमार पालनी आज्ञाथी बाहड मंत्रिए थोडा ज समय पहेलां कराव्यो हतो, तेथी ते मंदिर जोई राजा बहु खुशी थयो. आवी रीते गिरनार अने शत्रुजय नामना सौराष्ट्रना बंने प्रसिद्ध जैनतीर्थोनी ठाठ साथे यात्रा करी राजा पाछो पोतानी राजधानीमां आव्यो. गिरनार पर्वतना चढावनी विषमताना कारणे राजा ते उपर जे चढी नहीं शक्यो हतो अने तेना लीधे तीर्थपति नेमिनाथनी जे पूजा-अर्चा करी नहीं शक्यो हतो, तेथी तेने बहु खेद थयां करतो हतो. एक दिवसे पोतानी राजसभामा प्रसंगोपात वात निकळतां राजाए पूछयुं के गिरनार उपर लोकोने चढवा माटे सुगम एवो रस्तो बंधावी आपे एवो कोई पुरुष छे? ते वखते कविचक्रवर्ती श्री श्रीपालना पुत्र कवि सिद्धपाले ते कार्य माटे राणिगना पुत्र आम्रनुं नाम सूचव्यु. राजाए कविनी सूचनानुसार आम्रने सौराष्ट्रनो दंडनायक (सुबेदार ) नीमी गिरनार मोकल्यो अने त्यां पर्वत उपर पगथिआं बांधवानो हुकम को. तदनंतर, कुमारपाले अनाथ अने असमर्थ श्रावक आदि जनोना भरण पोषण अर्थे एक सत्रागार बंधाव्यो जेनी अंदर विविध जातनां भोजनो अने वस्त्रादि तेना आर्थिओने आपवामां आवतां हता. तेमज ते सत्रागारनी पासेज एक पौषधशाला बंधावी के जेनी अंदर रहीने धर्मार्थी जनो धर्मध्यान करता पोतार्नु जीवन शांतरीते व्यतीत करी शके. सत्रागार अने पौषधशालानो कारभार चलाववा माटे श्रीमालवंशीय नेमिनागना पुत्र श्रेष्ठी अभय कुमारनी बोजना करी हती. ते श्रेष्टी बहुज सत्यव्रत, दयाशील, सरलस्वभाव अने परोपकारपरायण हतो. तेनी आवा पुण्यदायक कार्य उपर. थएली योग्य नियुतिने जोई कवि सिद्धपोल राजानी योग्य प्रशंसा करी हती. __ त्यार बाद आचार्य हेमचंद्र कुमारपालने श्रावक धर्ममां पालवा योग्य १२ व्रतानो विस्तार साथे बोध को. प्राचीन कालमां आनंद अने कामदेवादि परम जैन गृहस्थोए जे रीते श्रावकधर्मनुं पालन कर्यु हतुं, तथा प्रत्यक्षमां पण, खुद पाटण निवासी छड्डुअ नामना महान् धनाढ्य श्रावके जे रीते पोतानी कना १२ व्रतोनो स्वीकार कयों हतो, तनां उदाहरणो आपी हेमचंद्रमरिए कुमारपालनी श्रावक-धर्म-अंगीकरण तरफ सुरूचि उत्पन्न करी. राजाए तेमना बोधानुसार एक राजर्षिने शोभे तेवी रीतेश्रावकव्रतनो श्रद्धा पूर्वक स्वीकार को. अने आवी रीते अंत कुमारपाले जैनधर्मनो पूर्ण स्वी. कार करी ते एक परमाहत जैन राजा थयो. जैन थया पछी कुमारपालनी नित्यनी दिनचर्या आ प्रमाणे बताववामां आवी छे:-ते प्रति दिवस Aho ! Shrutgyanam Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ प्रातःकालमां व्हेलो उठतो अने सौथी प्रथम, जैनधर्ममां सुप्रसिद्ध एवा पंचनमस्कारमंत्रनुं स्मरण करतो. त्यार बाद पोताना इष्ट देव-गुरुनु ध्यान करतो. पछी कायशुद्धि विगेरे करी, राजमदिरमांज आवेला जिनमंदिरमा जई जिनप्रतिमानी पुष्प, नैवेद्य विगेरेथी पूजा करी पंचांग प्रणिपात करतो; तथा यथाशक्ति नमोक्कारसी वियेरे तपन प्रत्याख्यान करतो हतो. त्यार बाद, अवसर थए, हाथीना होदे बेसी, अनेक सामंत, मंत्री आदि साथे ‘कुमार विहार' मां जतो, अने त्यां अष्टप्रकारी पूजा करी भावपूर्वक प्रभुप्रार्थना करतो. त्यांची पछी ते हेमचंद्राचार्य पासे जतो अने चंदन, कर्पूर तथा सुवर्णकमलादियी तेमनी चरणपूजा करतो हतो. तदनंतर तेमनी आगळ बेसीने धर्मोपदेश सांभळतो अने उपदेशनी समाप्ति थए यथाशक्ति काईक तपस्यानुं प्रत्याख्यान करी लगभग मध्याह्न समये पाछो राजभुवनमां आवतो हतो. राजमंदिरमा आवी याचक विगेरे लोकोने उचित वृत्तिनुं वितरण करी, पुनः नैवेय विगेरेना थाढो भरी गृहचैत्यनी पूजा करतो अने पछी पोते पवित्र भोजननें सेवन करतो हतो. . भोजन कर्या बाद त सभामां जईने बेसनो अनेत्यां जुदा जुदाविद्वानो साथे धर्मशास्त्र अने तत्वविवारनी वातो करतो तथा तेमनी पासेधी सांभळतो. आ विद्वानोमां कवि सिद्धपाल मख्य हतो. ते हमेशा राजानी आगळ विविध प्रकारनी कथावातीओ करी तेना मनने शांत अने संतुष्ट राखतो हतो. दिवसना चतुर्थ प्रहरमा । एटले लगभग ऋण वाग्या पछी ) कुमारपाल राजसभामां सिंहासन उपर जईने बेसतो, अने त्यां आगळ सामंत, मंत्री, मांडलिक अने सेठ साहुकार आदि राजकीय अने प्रजावर्गीय पुरुषो साथे राज्यकारभार संबंधी विचार-विनिमय चलावतो. तथा लोकोनी विज्ञप्तिओ (फर्यादो)सांभळतो अने तेनो उचित निकाल करतो. राजानो धर्म छ एम जागी क्यारे क्यारे, मल्लविगेरेनी कुस्तीओ के हाथी विगेरेनी साटमारी जेवी रमतो पण अलिप्तमने ते जोतो हतो. आवी रीते राज्यकार्य कर्या पछी, जो अष्टमी या चतुर्दशीनो दिवस न होय तो, बे घडी दिवस रहेते सायंकालनु भोजन करतो-अष्टमी अने चतुर्दशीना दिवसे ते एकज वार भोजन लेतोहतो. भोजनकर्या बाद पुष्प आदिथी गृहचैत्यनी सायंकालिकी पूजा करतो अने वारवधूओ पासे आरती-मंगलादि करावतो. त्यार बाद रात्रिना केटलाक समय सुधी, चारण अने गायक आदि जनो तेनी आगळ बेसीने जे गुणगान तथा गायन-वादन आदि करता ते सांभळतो अने ज्यारे निद्रानो समय थतो त्यारे मनमां वैराग्य अने ब्रह्मचर्यना विचारोनुं चिंतन करतो शय्याधीन थतो हतो. ते जैनधर्मप्रसिद्ध नमस्कारमंत्रर्नु सतत स्मरण करतो रहेतो हतो. ए मंत्र उपर तेनी बहुज श्रद्धा हती. ते कयां करतो हतो के, जे कार्यो, विपुल सैन्य साथे दिग्यात्रा करती वखते पण माराथी सिद्ध न होतां थयां, तथा जे शत्रुओ मारी जातनी चढाईथी पण वश न होता थया, ते कार्यों आ नमस्कार मंत्रना प्रभावथी विना यत्ने सिद्ध थाय छ; तथा ते शत्रुओ अंबड जेवा वणिम् दंडेशोथी पण वश थई रह्या छे. अत्यारे, आ नमस्कार मंत्रना प्रभावथी मारा राज्यमां कोई पण स्वचक्र के परचक्रनो भय नथी तेमज दुर्भिक्षादिनुं पण क्यांए नाम सुधां संभळातुं नथी. इत्यादि. आवी रीते आ ग्रंथमा, संक्षेपमा कुमारपालना जैन धार्मिक जीवननो सार आपवामां आव्यो छे. कुमारपाल अने तत्कालीन अन्यान्य प्रसिद्ध पुरुषो, के जेमनो उल्लेख प्रसंगोपात्त आ ग्रंथमां करवामां आन्यो छे, तेमना संबंधमां विशेष हकीकतो प्रभावकचरित्र, प्रबंधचिन्तामाण, जयसिंहसूरिकृत-कुमार पालचरित्र, चारित्रसुंदर रचित-कुमारपालचरित्र, जिनमंडन कृत-कुमारपालप्रबंध; इत्यादि प्राचीन ग्रंथोमां; तेमज फार्बसकृत रासमाला अने बॉम्बेगेझेटीअर आदि अर्वाचीन ऐतिहासिक ग्रंथोमां यथाशात प्रकट थपलीज छे, तेथी ते संबंधमां अहीं कांई लांबु लखg अनुपयुक्त छे. यद्यपि उक्तरीते आ ग्रंथमा ऐतिहासिक वृत्तांत बहुज अल्पप्रमाणमां आपवामां आव्यो छे तो पण Aho Shrutgyanam Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] कुमारपाल प्रतिबोध परिचय ६७ जे आप्युं छे ते संपूर्ण विश्वस्त अने प्रामाणिक छे; एम आपणे स्पष्ट कबुल करवुं जोईए. कारण के ग्रंथकार खुद कुमारपालना समकालीनज नहीं परंतु तेना अंतरंग जीवनथी सविशेष परिचित पण हता, एम आपणे उपर आपला तेमना परिचयथी निश्चित रूपे समजी शकीए छीए. कुमारपालना धार्मिक जीवनना संबंधमां तेना समकालीन एवा ऋण लेखकोना लखेलां वर्णनो मळी आवे छे. ए लेखकोमां एक तो खुद तेना धर्मगुरु आचार्य हेमचंद्र पोतेज छे. तेमणे कुमारपाल चरित्र ( प्राकृतदूव्याश्रय) मां अने महावीरचरित्रमां तेना संबंधमां केटलंक संक्षिप्त वर्णन आप्युं छे. कुमारपालचरित्रमां आपलं वर्णन अने प्रस्तुत ग्रंथमां आपलं वर्णन तेमांप खास करीने तेनी दिनचर्या संबंधी वर्णन तो तारवणी करतां लगभग अर्थशः संपूर्ण मळतु आवे छे. बीजो लेखक कवि यशःपाल छे जेणे कुमारपालना आध्यात्मिक जीवनने अनुलक्षीने मोहराजपराजय नामनुं नाटक रच्युं छे. आ कवि पोताने अजयदेव चक्रवर्ती ( के जे कुमारपालनो उत्तराधिकारी हतो ) नो चरणसेवी बतावे छे. तेथी ए पण कुमारपालनो समकालीन ज हतो, ए अर्थात् सिद्ध छे. 'मोहराजपराजय ' मां, कुमारपाले पोताना राज्यमांधी प्राणिहिंसा, मांसभक्षण, द्यूतरमण, वेश्यागमन आदि पाप व्यसनोनो जे सर्वथा बहिष्कार कराव्यो हतो तेनुं घणुं मनोहर अने हृदयंगम वर्णन करेलुं छे. त्रीजा लेखक आ प्रस्तुतग्रंथ प्रणेता सोमप्रभाचार्य छे. आ त्रणे लेखको जबाबदार अने प्रमाणभूत होवाथी तेमना कथनमां कोई पण प्रकारना संदेहने अवकाश नथी. आ लेखकोना चोकस कथन उपरथी जणाय छे के कुमारपाल एक परमधार्मिक जैन राजा हतो. जैन धर्म उपर तेनी पूर्ण श्रद्धा हूती अने ए धर्मप्रतिपादित आचार-विचारों पालन करवा तेणे संपूर्ण कोशीश करी हती, जैन धर्मनो प्रसार करवा तेणे बनता प्रयत्नो कर्या हता; अने तेनो प्रभाव स्थापवा तेणे पोताने तन्मय बनाव्यो हतो. ते स्वभावथी सरल अने विचारथी उदार हतो, जैन धर्म उपर तेनो पूर्ण अनुराग होवा छतां पण अन्यधर्मो उपर तेणे क्यारे पण पोतानो अभाव प्रकट कर्यो न हतो. एक प्रजापालक राजा तरीके ते दरेक धर्म उपर समान भावेज आदर राखतो हतो. ते जाते सदाचारी अने सद्गुणानुरागी हतो. तेना राज्यथी लोको पूर्ण सुखी अने संतुष्ट हता. इत्यलम्. कुमारपाल प्रतिबोधनी अंतनी प्रशस्ति नीचे प्रमाणे छे.. सूर्याचन्द्रमसौ कुतर्कतमसः कर्णावतंसौ क्षितेर्धुयों धर्म्मरथस्य सर्वजगतस्तत्त्वावलोके दृशौ । निर्वाणावसथस्य तोरणमहास्तम्भावभूतामुभावेकः श्रीमुनिचन्द्रसूरिरपरः श्रीमानदेवप्रभुः ॥ तयोर्बभूवाजित देवसूरिः शिष्यो बृहद्गच्छनभः शशाङ्कः । जिनेन्द्रधर्माम्बुनिधिः प्रपेदे घनोदकः स्फूर्तिमतीव यस्मात् ॥ श्रीदेवप्रमुखा बभूवुरन्येऽपि तत्वादपयोजहंसा: । येषामबाधारचितस्थितीनां नालीकमैत्री मुदमाततान ॥ विशारद शिरोमणेरजितदेवस्रेर मूत्क्रमाम्बुजमधुव्रतो विजयसिंहरिः प्रभुः । मितोपकरणक्रियारुचिरनित्यवासी च यश्चिरन्तनमुनिमतः व्यधित दुःषमायामपि ॥ तत्पूर्वाद्रसहस्ररश्मिः सोमप्रभाचार्य इति प्रसिद्धः । श्रीहेम सुरेश्च कुमारपालदेवस्य चेदं न्यगदचरित्रम् ॥ सुकविरिति न कीर्ति नार्थलाभं न पूजामहमभिलषमाणः प्रावृतं वक्तुमेतत् । किमुत कृतमुभाभ्यां दुष्करं दुःषमायां जिनमतमतुलं तत्कीर्त्तनापुण्यमिच्छु : ॥ धर्मे निर्मलतामवाप्तुमतुलां श्रहिमचन्द्रप्रभौ भक्ति व्यञ्जितुमद्भुतां भणितिषु द्रष्टुं परामौचितीम् । श्रोतुं चित्रकथाचमत्कृतिरुतः काव्यं च लोकोत्तरं कर्तुं कामयसे यदि स्फुटगुणं तदूग्रन्थमतं शृणु ॥ प्राग्बाटान्वय सागरेन्दुरसमप्रज्ञः रुतज्ञः क्षमी वाग्मी सूक्तिसुधानिधानमजान श्रीपालनामा पुमान् । यं लोकोत्तरकाव्यरञ्जितमतिः साहित्यविद्यारतिः श्रीसद्धाधिपतिः कवीन्द्र इति च भ्रातेति च व्याहरत् ॥ पुत्रस्तस्य कुमारपालनृपतिप्रीतः पदं धीमतामुत्तंसः कविचक्रमस्तकमणिः श्रीसिद्धपालोऽभवत् । क्लुप्तं तद्वखताविदं किमपि यच्चायुक्तमुक्तं मया तद्युष्माभिरिहोच्यतामिति बुधा वः प्राञ्जलिः प्रार्थये || Aho! Shrutgyanam Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ विमल जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ हेमसूरिपदपङ्कजहंसैः श्रीमहेन्द्रमुनिपैः श्रुतमेतत् । वर्द्धमान गुणचन्द्र-गणिभ्यां साकमाकलितशास्त्ररहस्यैः ॥ यावत्रिहताखिलसन्तमसो नभसि चकास्तो रविचन्द्रमसौ। तावत-हेमकुमारचरित्रं साधुजनो वाचयतु पवित्रम् ॥ विमलमतिसुधाचिर्नेमिनागाङ्गजन्माऽभवदभयकुमारः श्रावकः श्रेष्ठिमुख्यः। अथ निजकरपद्यप्राप्तधर्मार्थपद्मा विजितपदकपद्मा तस्य पनाति पत्नी ।। तत्पुत्रा गुणिनोऽभवन् भुवि हरिश्चन्द्रादयो विश्रुताः श्रीदेवीप्रमुखाश्च धर्मधिषणापात्राणि तत्पुत्रिकाः। तत्प्रीत्यर्थमिदं व्यधायि तदुपट्टरागच्छष्टात्मभि (?)-भूयिष्ठानि च पुस्तकानि ............ सोऽलेखयत् ।। शशिजलधिसूर्यवर्षे शुचिमासे रविदिने सिताष्टम्याम् । जिनधर्मप्रतिबोधः क्लप्तोऽयं गुजरेन्द्रपुरे । प्रस्तावपञ्चकेऽप्यत्राष्टौ सहस्राण्यनुटुभाम् । एकैकाक्षरसंख्यातान्यधिकान्यष्टभिः शतैः॥ संवत् १४५८ वर्षे द्वितीयभाद्रपद शुदि ४ तिया शुक्रदिने श्रीस्तंभतीर्थे बृहद्ध ( वृद्ध ) पौषधशालायां भट्ट. श्रीजयतिलकसरीणां उपदेशेन श्रीकुमारपालप्रतिबाघपुस्तकं लिखितमिदं ॥ कायस्थ ज्ञातीयमहं मंडलिकपुत तालिखितं ।। चिरं । उ० श्रीजयप्रभगणिसष्य ( शिष्य ) उ• श्रीजयमंदिरगणि सष्य (शिष्य ) भट्टा० श्रीकल्याणरत्नसूरिगुरुभ्यो नमः पं० व (वि) द्यारत्नगणि । सोमप्रभाचार्य रचित शतार्थवृत्तकाव्यनी टीकाना प्रारंभमां नीचे प्रमाणे ५ श्लोको आपघामां आ· व्या छे जेमा १०० अर्थोनी अनुक्रमणिका आपवामां आवी छे. अत्र स्तुताश्चतुर्विंशतिजिना : सिद्ध-सूर्य उपाध्यायाः । मुनि-पुण्डरीक-गौतम-सुधर्म-पञ्चव्रती-समयाः ।। ध्रुतदेवी-पुरुषार्थाः विधि-नारद-देव-विष्ण-बलभद्राः । श्रीः पद्युम्नश्चक शख-शिव-गिरिसुता-स्कन्दाः ।। हेरम्बः कैलाशो ग्रह-दिक्पाला जयन्त-घन-मदिराः । कनका-ऽधि-सिंह-हय-करि-सरोज-भुजगाः शुकोऽरण्यम्।। मानसरो--ऽस्त्र-वैद्या-ऽनिळसुत-पत्नी-महा-गुरुचतुष्कम् । जयसिंह-कुमारनृपाः जयदेवो मूलराजश्च ॥ श्रीसिद्धपालकवि रजितदेवसूरि-गुरुर्विजयसिंहः । तच्छिष्यः सोमप्रभसूरिश्च शतार्थवृत्तकविः ।। शतार्थवृत्तनी वृत्तिना अंतमा सोमप्रभाचार्यना पिताविगेरेना उल्लेखवाला जे श्लोको आप्या छे ते नीचे प्रमाणे छे.स एव शिष्यः स्वरुतः कवित्वगुरोगरिम्ना जितकाञ्चनाः। गृहस्थभावा-ऽन्वयकीर्तनेन व्यनक्ति भक्ति पुनरुक्तमेताम् ।। प्राग्वाटान्वयनीरराशिरजनीजानिर्जिना परः संजातो जिनदेव इत्यभिधया चूडामणिमन्त्रिणाम् । यस्यौदार्य-विवेक-विक्रम-दया-दाक्षिण्य-पुण्यैर्गुणैः। साम्यं लब्धुमहर्निश जगदपि क्लिश्यन्न विधाम्यति॥ तस्याऽऽत्मजः सुजनमण्डलमौलिरत्नमुज्जृम्भितेन्द्रियजयोऽजान सर्वदेवः । एकस्थसर्वगुणनिर्मितकौतुकेन धात्रा रुतोऽयमिति यः प्रथितः पृथिव्याम् ।। सूनुस्तस्य प्रथमकमलादर्पण: पुण्यकामः कौमारेऽपि स्मरमदजयी जैनदीक्षा प्रपन्नः। विश्वेस्याऽपि श्रुतजलनिधः पारमासाद्य जज्ञे श्रीमान् सोमप्रभ इति लसत्कीर्तिराचार्यवर्यः।। यो गृणाति समश्रुतं वहति यस्तोद्भुतं पाटवं काव्यं यस्त्वरितं करोति तनुते यः पावनी देशनाम् । योऽवघ्नात् सुमतेश्चरित्र + + भट्टाः सूक्तिपङ्क्तिपरां श्रीसोमप्रभसूरिरेष वृत्ते शतार्थे व्यधान् ।। Aho! Shrutgyanam Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना (प्रथम भाग.) [ अनुवादक-शाह अंबालाल चतुरभाई, बी. ए.] [प्रथम अंकमां डॉ. हर्मन जेकोबीनी कल्पसूत्रनी प्रस्तावनानो अनुवाद आपवामां आव्यो छे. आज आ नांचे, 'पूर्वना पवित्र पुस्तको ( Sacred Books of the East )' नामनी सुप्रसिद्ध ग्रंथमालामां 'जैन सूत्रो' नामे तेमनां जे बे पुस्तको प्रसिद्ध थयां छे, तेमाना पहेली पुस्तकनी (नं. २२) प्रस्तावनानो अनुवाद उपस्थित करवामां आवे छे. ए पुस्तकमां आचारांग अने कल्पसूत्र, एम बे जैन सूत्रोनाभाषांतरो प्रकट करवामां आव्यां छे.-संपादक.] जैन धर्मनी उत्पत्ति तथा उत्क्रांतिना संबंधमां आगमो) परस्पर विरुद्ध कथनोथी भरेला होत विवेचन करती वखते, केटलाएक विद्वानो हजी अथवा तो तेमां आवेली तारीखोथी परस्पर विरोधी पण, जे शंकाशील कथन करवू रीतसर समजी अनुमानो उभां थतां होत तो आवां साधनोना रहाते आविषयना समग्र प्रश्ननी वर्तमानपरि- आधारे उत्पन्न थपला बधा सिद्धान्तोने शंकाशीस्थिति जोतां बिलकुल योग्य होय तेम जणातुं नथी. लमने जोवानुं आपणा माटे न्याय्य गणात. परंतु कारण के हवे जैन धर्म- साहित्य मोटा प्रमाणमां जैनसाहित्य, स्वरूप आ बाबतमा बौद्ध साहित्यथी उपलब्ध थएटुं छे अने तेथी जे कोई विद्वानने ए पण बहुज अल्पअंशे जूढुं पडे छ,-खास करीने धर्मना प्राचीन इतिहासनां साधनोने संगृहीत कर• उत्तरीय बौद्ध साहित्यथी. तो पछी शा माटे, वानी इच्छा होय तेने तेमाथी तेवां पुष्कळ साधनो आटला बधा लेखको, जैनसाहित्यमाथी मळी मळी शके तेम छे. अने वळी आ साधनो पण आवती ते धर्मनी उत्पत्ति अने स्थितिथी, भिन्न एवा नथी के जेथी तेमां आपणने अश्रद्धा राखवार्नु प्रकारनां अनुमानो करता हशे ?. आनुं कारण स्पष्ट कारण मळे आपणे जाणीए छीए के जैनोना छे, अने ते युरोपीय विद्वानोए जैनधर्म अने बौद्धपवित्र पुस्तको- अर्थात् आगमो-प्राचीन छे.--- धर्ममां परस्पर वास्तविक अगर आभासात्मक जे जेने आपणे संस्कृत काळनुं साहित्य ( Classical साम्य खोळी काढथु छ, तेज छे. ए विद्वानान एवं literature ) कहीए छीए ते करतां स्पष्ट रीते मानवं छे के आ बन्ने धर्मोमां जे आटलं यधुं साम्य वधारे प्राचीन छे. ए आगमोनी प्राचीनताना संबं. दृष्टिगोचर थाय छे तेथी, ते परस्पर स्वतंत्र धमां कहे जोईए के तेमांना घणाक ग्रंथो, उत्त- नहीं होवा जोईए, परंतु एक बीजामांथी उत्पन्न थरीय बौद्धोना सौथी प्राचीन ग्रंथोनी साथे तुलना- एला अथवा तो एक बीजानी शाखा रूपे प्रवर्तेला मां आवी शके तेवा छे. हवे बौद्धोना ए ग्रंथो जो होवा जोईए. आ प्रकारना, कारण उपरथी करातबुद्ध अने बौद्धधर्मनो इतिहास तैयार करवामां कार्यना अनुमानात्मक अभिप्रायथी, घणा विवेसाचां साधनरूपे स्वीकारायां छे तो तेज कोटिनां चको-समालोचकोनी दृष्टि कलुषित थपली छे, जैनोनां पवित्र पुस्तको तेमना इतिहासनां प्रामा- अने अत्यारे पण तेम थती जोवामां आवे छे. आपणिक साधन तरीके शा माटे न स्वीकारी शकाय, छीनां पृष्ठोमा हुँ ए मिथ्याभ्रांतिने दूर करवानो ते समजी शकातुं नथी. जो आ ग्रंथो ( जैन प्रयत्न करीश अने जैनागमो जे खरेवरी प्रामाणि Aho! Shrutgyanam Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० जैन साहित्य संशोधक [माग. कता अने प्रतिष्ठाने पात्र छे ते पुरवार करी आपीश. कोना इष्टिकागृहमां उतर्या हतां. आ स्थाननी आपणे आपणी चर्चानो प्रारंभ महावीर विषयक नजीकमांज अम्बापाली वेश्यानुं अम्बपालिवन ऊहापोहथी करीशु के जेओ जैनधर्मना संस्थापक, नामर्नु उद्यान हतुं, जे तेणे बुद्ध अने तेमना संघने निदान तेना आतम तीर्थकर हता. अहीं मारे समर्पित कर्यु हतुं. त्यांथी तेओ वेसाली गया, अने जणावी देवं जोईप के, महावीर एक अर्वाचीन सं- त्यां लिच्छविओना सेनापतिने, जे निग्रंथो प्रदाय द्वारा उभो करेलो अथवा कल्पी लीधेलो नो एक श्रावक हतो, पोताना धर्मनो अनुमात्र सांकेतिक पुरुष छे, के जे संप्रदाय पोताना यायी बनाव्यो. आ उपरथी बौद्धोनु कोटिग्गाम कल्पित संस्थापकना मिथ्याकाल पछी घणी शता- अने जैनोनुं कुण्डग्गाम ए बन्ने एकज होय तेम ब्दिओ बाद उत्पन्न थयो हतो, ए जातना भ्रमने दूर घणुंज संभवित लागे छे. नामना साम्य उपरांत जा. करवा माटे पुरतुं साहित्य मळी चूक्यु छे. तिकोनो उल्लेख के जे ज्ञातिको स्पष्टरूपेमहावीरनी श्वेतांबर तेमज दिगंबर-ए बने जैन संप्रदायो जन्मजातिवाळा झात क्षत्रियो जछे-तथा सीह जणावे छे के महावीर कुण्डपुर अथवा कुण्डग्रामना नामना जैननो उल्लेख पण एकज बाबत तरफ राजा सिद्धार्थना पुत्र हता. जैनोनी एवी मान्यता अंगुली निर्देश करे छे. के के आ कुण्डग्राम ते एक मोठं नगर हतुं तथा आ उपरथी घणु करीने कुण्डग्गाम ए विदेहनी सिद्धार्थ ते एक त्यांनी प्रतापी राजा हतो. परंतु राजधानी वेसालीचें एक मात्र पकंज हतुं. आ अनु. कपिलवस्तु अने शुद्धोदनना संबंधमां बौद्धोना मानने, सूत्रकृताङ्ग १, ३ मां महावीरने जे 'वेसाकथननी माफक, जैनो, पण आखरी वस्तुस्थितिनुं अर्थना विषयमा टीकाकारो तथा अर्वाचीन भाषांतरकारोनी अतिशयोक्ति द्वारा करापलं एक मिथ्या क- गेरसमजुती थई होय तेम लागे छे. महापरिनिब्बान सुत्तना थन छे. कुण्डग्रामने आचारांगसूत्रमा एक संनिवेश भाषान्तरमा (S. B. E. Vol.. XI ) राइझ डेविड्स, तरीके जगावेलुं छे के जेनो अथे टीकाकारे 'या. २४ नो नोटमा. आ प्रमाणे लखे छे:-प्रथम 'नादिक' त्रिओ अथवा सार्थवाहानुं विश्रामस्थान' एम शब्द बे वार बहुवचनमा वपरायो छे–'परंतु त्यार पछी करेलो छ. आ उपरथी जणाय छे के ते (कुण्ड- नीजी वार-एटले छेल्ला अवान्तर वाक्यमां ते एक वचग्राम) एक नजीबुं स्थान हशे. तेना संबंधमा मात्र नां वपरायो छे. आनो खुलासो बुद्धघोष आम करे छे-'ए एटलोज संप्रदाय मळी आवे छे के ते विदेहमां नामना जलाशयना काठा उपर एज नामनां बे गामडां आवेलं हतुं (आचारांग सूत्र २, १५६. १७.) बौद्ध हता.' परंत मारा धारवा प्रमाणे बहुवचनमा प्रयुक्त थरल तेमज जैन ग्रंथोमा प्रसंगे प्रसंगे मळी आवता जातिका शब्द तो क्षत्रियोनो वाचक छे, अने एकवचनी उलेखो उपरथी महावीरनी जन्मभामिना स्थानना शब्द गिजकावसथ' न विशेषण छ, जे महापरिनिब्बान आपणे योग्य निर्णय करी शकीए तेम छीए. बौ.. सुत्तमा प्रथम स्थान निर्देश वखते, तथा महावग्ग ६, ३., सोना महावग्गसूत्रमा आपणे वांचिए छीए. के बुद्ध ५ मां. आवे छे. आधी महापरिनिब्बानमा जे जे स्थळे ज्यारे कोटिग्गाममा वसता हता त्यारे तेमने, ते नादिक शब्द एकवचनान्त होय त्या त्या तेना — गिजका स्थाननी पासे आवेली वैशालीनामे राजधानी- वस विशेष्यने अध्याहृत मानवु जोईए. मारा मत प्रमाणे मांथी लिच्छविओ तथा अम्बापाली नामनी वेश्या नाटिक' एक्ष्प खोटु छे अने महापरिनिब्बान नुं 'आतिक' मळवा आवी हती. कोटिग्गामथी बुद्ध ज्या आ- पखरू छे. मि. राइझ डेविड्झे पण भाषान्तरनी अनुक तिको रहेता हता त्यां गया हता, अने त्यां तेओञाति- मणिकामा ' नादिक ए पटना पासे छे' एम जे जणाव्यं छे ते भलभरेलुं छे. कारण के महावग्गनी कथा उपरथी १ ओ आल्डनबर्गनी आवृत्ति पृ. २३१, २३२; स्पष्ट जणाय ठेके आ स्थान तथा कोटिम्गाम ए बन्ने स्थळे भाषांतर(बीजो भाग) पृ. १०४. Sacred Books of वेसालिनी नजीकमा हता. the East, Vol. XVII. १ जुओ - वेबर, Indische Studien, XVI २ जे पूत्र' जालिका ' शब्द आवेको छे ते सूत्रना p. 262. Aho! Shrutgyanam Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना अंक २] लिए 'एटले वैशालिक एवं नाम आपले छे, तेथी पण पुष्टि मळे छे. ते स्थळे, टीकाकारे आ शब्दनो अर्थ बे भिन्न भिन्न रीतिए समजाव्यो छे; अने बीजे एक स्थळे त्रीजो अर्थ पण आपलो छे. आ प्रमाणे मी आवतो अर्थविरोध, एम साबीत करे छे के वैशालिको खरो अर्थ शो करवो ते संबंधी स्पष्ट संप्रदाय नहीं मळी आव्यो हशे अने तेथी, अर्वाचीन जैन विद्वानानां कृत्रिम अर्थबोधनो तरफ आपणे दुर्लक्ष आप उचित छे. वैशालिक शब्दनो स्पष्टार्थ 'वैशाली निवासी' एवो थाय छे अने कुण्डग्राम वैशालीं परूं होवाथी महावीरनं ते नाम वास्तविक गणी शकाय छे:-जेम टर्नहामग्रीननो रहेवाशी लण्डनर (Londoner) तरीके ओळखाय छे तेम. ज्यारे आ प्रमाणे कुण्डग्राम वैशालीने एक परू मात्र हतु, त्यारे ए पण स्पष्टज छे के ते गामनो राजा पण वधारेमा वधारे एक नानो सरदारज होवो जोईए. जो के जैनो पोताना अनुरागाधिक्यने लईने, सिद्धार्थ एक खरेखर प्रबळ राजा हतो एम कल्पी तेनी राजलक्ष्मीनो घणांज देदीप्यमान अने आदर्शभूत वर्णोमां चितार आपे छे खरा; परंतु मनां वर्णनामाथी अलंकारोनां आभरणो उतारी लीधां पछी ए सत्य सहेलाईथी प्रकट थई जाय छे के सिद्धार्थ एक मोटो राजा नहीं पण मात्र अमीर हतो. अने ते आ प्रमाणेः - सिद्धार्थने अनेक स्थळे मात्र क्षत्रियज कहेलो छे, तथा तेनी पत्नी जेनुं नाम त्रिशला हतु, तेने पण हमेशां क्षत्रियाणी तरीकेज वर्णवेली छे. ज्यां सुधी मने स्मरण छे, तेने देवी तरीके क्यांए लखी नथी. तेमज ज्ञात्रिक क्षत्रियो पण दरेक स्थळे तेओ सिद्धार्थना समान पदवाळा होय तेवी रीते वर्णवामां आव्या छे नहीं के तेना (सिद्धार्थना ) सामंतो अगर ताबेदारो तरीके. आ हकीकत उपरथी एम मालुम पडे छे, के सिद्धार्थ राजा न हतो, तेम ते पोतानी जातिनो नेता पण न हतो; परंतु, पूर्वी देशोमांना जमीनदारो अने तेमां पण खास करीने देशना प्रतिष्ठित उमरावो जेटली सत्ता भोगवे छे तेटली सत्ता धरावनारो ते एक क्षत्रिय हतो. छतां पण ते तेनी साथेना अन्य सरदारो करता वधारे लागवगंवाळो हतो, एम कही ७१ शकाय छे आम कहेवानुं कारण एछे के, ते पोताना लग्न संबंधना लीधे मोटा मोटा माणसा साथ संबंध धरावतो हतो, तेवा उल्लेखो मळी आवे छे. तेनी स्त्री त्रिशला ते वैशालींना राजा चेटकनी बहन हती. अने आ विदेहना राजवंशमां उत्पन्न थवाथीम ते वैदेही अगर विदेहदत्तां कहेवाती हती. मारा यत्किचित जाणवा प्रमाणे बौद्ध ग्रंथोमां वैशालीना राजा चेटकनो उल्लेख थपलो नथी. परंतु ते ग्रंथोमां एवी हकीकत तो वांचवामां आवे छे के वैशालनुिं राज्यशासन एक अमीर मंडळने सोपवामां आव्युं हतुं अने ते मंडळनो अध्यक्ष एक राजा हतो. राज्यमां अन्य सत्ताधारी तरीके मात्र एक राजप्रतिनिधि (Viceroy ) अने बीजो सेनापति हतो. लिच्छविओना आ अजायबी भरेला राज्यतं अनी झांखी जैन ग्रंथोमां पण आपणने थई शके छे. निरयावली सूत्रमां एक वर्णन छे के ज्यारे चम्पाना राजा कूणिक उर्फे अजातशत्रुए चेटक राजा उपर मोटी सेना लई हमलो करवानी तैयारी करी, त्यारे चेटक राजाए काशी, कोशल, लिच्छविओ अने मल्लकिओना १८ संयुक्त राजाओने एकत्र करी, तेमने पूछथुं के तमारो अभिप्राय कूणिकनी मागणीओने पूरी करवानो छे के तेनी साथे युद्ध करवानो छे ? आ सिवाय एक एवो पण उल्लेख मळी आवे छे के, महावीरना निर्वाण वखते, आ १८ राजाओए ते प्रसंगनी यादगीरी माटे एक उत्सव उजववानो ठराव कर्यो हतो. परंतु, आ ठेकाणे चेटकनों, के जेने ए सर्वे राजाओनो महाराजा तरके बताववामां आवे छे तेनो, पृथक् नामनिर्देश थपलो नथी. आधी संभावित छे के चेटक १ जुओ कल्पसूत्रांनी मारी आवृत्ति, पृ. ११३. अहीं चेटकने महावीरना मामा तरीके जणावेलो छे. २ जुओ कल्पसूत्र, जिनचारेत्र, ११०; आचारांग २, १५, १५. Turnour in the Journal of the Royal Asiatic Society of Bengal, VII, p. 992. Ed. Warren, p. 27. ५ जुओ कल्पसूत्र, जिनचरित्रो. Aho! Shrutgyanam Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [भाग १ पण अन्य अढार संयुक्त राजाी जेवो मात्र एक महाबीर तथा बुद्ध-बन्नेए प्रकटरीते पोतपोताना भागीदार राजा हतो अने तेमना जेटलीज ते कुटुम्बनी सहायता अने लागवगनो उपयोग को सत्ता धरावतो हतो. तथा, ते उपरांत तेनी सत्ता हतो. तेमना बीजा प्रतिस्पर्धिओनी अपेक्षाए तेममो वैशालीनाराज्यशासनथी नियन्त्रित हती. आथी आ- अधिक उत्कर्ष थवामां केटलेक अंशे देशना प्रतिपणे समजी शकीए छीए के प्रथम तो चेटकनो प्र- ष्ठित कुटुम्बो साथे तेमनो जे विशिष्ट संबंध हतो, भावए कोई विशेष नहीं हतो,अने बीजं तेनो पण उप. ते पण एक मुख्य कारण छे. योग मात्र बौद्धोना प्रतिस्पर्धी एवा जैनोना पक्षमांज पोताना मातृपक्षद्वारा महावीर, मगधना राजवंभयो : तेथी बौद्धोए तेनो उल्लेख कयों नहीं शसाथे पण सगपण घरावता हता; कारण क होवो जोईए. जैनोए तेनी स्मृति कायम राखी, तेनुं चेटकनी चेल्लनो नामनी पुत्रीने लग्न, राजगृहमा कारण ए छे के, ते एक तो पोताना तीर्थकर महा. वसता, मगधना राजा सेणिय-बिम्भिसार अथवा वीरनो मामो थतो हतो अने बीजं ए धर्मनो ते सिरि अन बाजु ए धमेनो ते बिम्बिसारनी साथे थएलं हतं. जैनो अने बौद्धों आश्रयदाता पण हतो. आ चेटक राजानी लाग- बन्नेए आ राजानी, महावीर अने बुद्धना मित्र तथा वगने लईनेज वैशाली जैन धर्मनुं एक संरक्षण आश्रयदाता तरीके स्तुति करी छे. परंतु सेणियनो स्थान बन्युं हतुं अने तेथीज बौद्धोए तेने पाषंडी- पुत्र कृणिक अथवा तो बौद्धोना कहेवा प्रमाणे ओमा एक मठ तरीके जणाव्युं छे. __अजातशत्रु-जे वैदेही राणी चेल्लनाना पेटे अवमहावीरना कौटुम्बिक संबंधन आ निरूपण तयाँ हतो, तेणे पोताना राज्यना प्रारंभकाळमां करवामां मारो हेतु काई कतहलरूप नथी, जो बौद्धो तरफ कांई पण सहानुभूति बतावी न हती; तेम होत तो तो ९ आ स्थळे ते संबंधी सघळी परंतु ज्यारे घुद्धना निर्वाणना आठ वर्ष बाकी रह्यां ऐतिहासिक हकीकत--पछी ते गमे तेटली नजीवी हतां त्यारे ते बुद्धनो आश्रयदाता बन्यो हतो. ते होत, भेगी करत. परंतु कौटुम्बिक संबंध विषयक वखते पण ते. सद्भावपूर्वक बुद्धधर्मानुयायी थयो आ माहीती अपवानुं खास कारण ए छे के ते द्वारा हतो तेम तो आपणे मानी शकता नथी. कारण ए आपणे महावीरनी सफळतानी प्राप्तिन रहस्य शोधी छे के जे माणस खुल्लीरीते पोताना पितार्नु खून शकीए छीए. १जओ, वारननी निरयावली सत्रनी आवृत्ति पृ. २२. महावीर तथा बुद्ध ए बन्ने कृष्ठसंबंधी दंतकथा या बौद्धो चेल्लनाने वैदेहीना नामे ओळखे छे. तिबेटना बुद्ध चरिओमा वर्णवेला यादवो जेवा तथा वर्तमानकालीन त्रमा तेनु नाम श्रीभद्रा आपेलुं छे के जे आपणने चेटकनी रजपूतो जेवा एक जातना जागीरदार सामंत स्त्री सुभद्राना नामर्नु स्मरण करावे छे. See Schiefnमंडळमां जन्म्या हता. आवी जातना जागीरदार सामन्त मडळोमा कौटुम्बिक संबंधो घणा मजबुत er in Memoires de l'Acade'mi'e Impe'ri ale de St. Petorsburg, tomne IV, p. 253. अने चिरस्मरणीय होय छे'. आपणे स्पष्ट जाणीए छीए के बुद्ध मुख्यत्वे करीने . २ घणं करीने ते मात्र सेणिय अथवा श्रेणिकना नामेज अमीर धर्गनेज पोतानो उपदेश आपता हता तेम ओळखाय छे; तेनुं पूरूं नाम दशाश्रुखस्कन्धमां आपलं छ जैनी पण प्रारंभमां ब्राह्मणो करतां क्षत्रियोने ऊंचा जुओं वेबर, Ind. Stud. X VI, p. 469. मानता हता. पोताना मार्गनो प्रसार करवामां, ३ आ बन्ने नामो एकज व्याक्तिवाचक होय तेम लागे छे. कारण के बौद्ध अने जैन ग्रंथकारोना कथनानुसार ते उदा. जैनो महावीरना समाओनां नामो तथा गोत्रो जणा- यिन् अथवा उदयिभद्दक-जे जैन अने ब्राह्मण ग्रंथोमा वामांज मात्र चोकस जणाय छे. तेओ तेमना संबंधी बीजु जणाव्या प्रमाणे पाटलिपुत्रनो वसावनार हतो तेनो-पित कोई विशेष लखता नथी. कल्पसूत्र, जिनचरित्रो १०९. तो. २ जभो कल्पपूत्र, जिनचरित्रो १. अने १८, ४ बौद्धो पण ए हकीकतवाळी विस्तारयुक्त कथा आये Aho! Shrutgyanam Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना अंक २ ] करनारो होय तथा मातामहं साथे लडाई लडनारो होय तेवा माणस अध्यात्मज्ञानने माटे बहु उत्सुक बने ते असंभवित लागे छे. धर्मपरिवर्तन करवामां तेनो वास्तविक शो उद्देश हशे तेनुं आपणे सहे लाई अनुमान करी शकए छीए. तेनो उद्देश्य बीजो कोई नहीं पण जेम तेना पिताए पोताना राज्यमां (मगधमां ) अंगदेशनो उमेरो कर्यो हतो तेम तेने पोताना ताबाना मुलकोमां विदेहने उमे - रानो हतो. आ कारणथी तेणे प्रथम विदेहनी वृज जातिने ताबे करवामाटे काढी मुकवा माटे नहीं - पाटलिग्राममा एक किल्लो बंधाव्यो इतो अने आखरे पोताना मातामह वैशालीना राजा साथे छे; जुओ, Keru, Der Buddhismus und sein Geschichte in Indien, I, p. 249 [p. 195 of the original],अने तेज प्रमाणे जैनोए पण निरयावलीमां ही आपली छे. १ जुओ उपर. २ महापरिनिव्वान सुत्त १. २६. अने महावग्ग ६, २८, नीचे कोष्टकमां महावीर अथवा तो अत्यारे आपणे तेमने जैनोना तीर्थकर तरीके नहीं संबोधता होवाथी, कहषु जोईए के वर्धमान या ज्ञातृपुत्रे - ना लगाओनो पारस्परिक संबन्ध बतावयामां आवे छे. सुपार्श्व 1 सिद्धार्थ नदिन वर्धमान () स्त्री यशोदा ७३ युद्ध कर्यु हर्तु आ राजा महावीरनो मामो होवाथी अने तेथी जैनोनो संरक्षक होवाथी, एना उपर करेली चढाईना परिणामे जैनोनी सहानुभूतीने ते खोई बेढो हतो. आधी पछी तेणे जैनोना प्रतिस्पर्धी बौद्धोना पक्षमां भळवानो निश्चय कर्यो हतो; के जे बौद्धोने पोताना पिताना मित्रो होवाना सबसे प्रथम तेणे त्रास पण आप्यो हतो. आपण जाणीए छी के अजातशत्रु एक तो वैशालीने जीतवामां सफळ थयो हतो; तथा बाजुं तेणे नन्दो अने मौर्योना साम्राज्यनो पायो नांख्यो हलो. आवी रीते मगध साम्राज्यनी सरहद वधवाथी जैन अने बौद्ध ए बन्ने धर्मो माटे एक नवं क्षेत्र खुलुं युं हनु अने तेथी तरतज तेओ ते क्षेत्र उपर प्रसरी गया हता. ज्यारे बीजा केटलाक संप्रदायो मात्र स्थानिक अने अचिरस्थायी महत्त्वज प्राप्त करी अटकी गया हता; त्यारे ए बन्ने धर्मो आटली मोटी सफलता मेळवावा समर्थ थई शक्या हता तेनुं मुख्य कारण बीजुं कांई नहीं पण आ मंगलकर राजनैतिक संयोगज हतो. त्रिशला उर्फे विदेहदला पुत्री अनोज्जा जमालि साधे परणी पुत्री शेषवती अहीं मारो इरादो महावीरमुं संपूर्ण जीवन-चरित्र आपवानो नथी परंतु मात्र केटलीक एबी बिगतो 1 चेटक वैशालीनो राजा i सुभद्रा सुदर्शना बिम्बिसार चेल्लना कूणिक उर्फे अजातशत्रु उदायिन् पाटलिपुत्रनो क्सावनार, १ पालि तथा प्राकृतमां नातपुत्त बौद्धो तेमने निग ण्ठनातपुत अर्थात् निर्ग्रन्थज्ञः तृपुत्र कहे छे. Aho! Shrutgyanam Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ जैन साहित्य संशोधक . [भाग १ एकत्रित करवानी छ, के जे द्वारा ते एक स्वतंत्र ीना लगभग सघळा चातुर्मासो तेमणे ए प्रदेशोऐतिहासिक पुरुष तरीके तथा घणीक महत्त्वनी मां आवेलां नगरोमांज गाळ्या हतो. केटलीक वखते बाबतोमा बुद्धथी ते एक भिन्न पुरुषरूपे सिद्ध करी आ देशोनी पश्चिममा श्रावस्ती सुधी अने उत्तरमा शकाय. हिमालयनी तळेटी लगी पण तेओ पोतानुं परिभ्र. ___ वर्धमान पोताना पितानी माफक एक काश्यप मण लंबावता हता. तेमना जे मुख्य ११ शिष्यो गण(कश्यप गोत्रना) हता. वळी तेओ, पोताना मातापि- धरो तरीके ओळखाय छे अने जेमनां नामो कल्पताना मरणसुधी तथा तेनी पछी पण पोताना मो- सूत्रनी स्थविरावली (१) मां आपेलां छे ते टा भाई नंदिवर्धनने पैतृकसंस्थाननो उत्तरा- श्वेताम्बर तेमज दिगम्बर नामना बन्ने जैन संप्रदा धिकारी बनतां सुधी, गृहस्थावस्थामा रह्या हता. योने समान मान्य छे. आ बाबतो उपरांत महात्यार बाद अट्ठावीश वर्षनी उमरे, सर्वे सत्ताधारी- वीरना जीवनसंबंधी जे हकीकतो जैन सूत्रोमां ओनी अनुमती लई तेमणे दीक्षा ग्रहण करी हती. मळी आवेछे ते उपर; तेमज मक्खलिपुत्र गोसारोमन केथोलिक देशोमां जेवी रीते नाना पत्रोनी लनी साथे चालेली तेमनी स्पर्धा अने तेमां थएमहत्त्वाकांक्षानुं क्षेत्र देवालय बन्युं हतं तवीज रीते ला तेमना विजय वाळी हकीकत उपर, अने अंते हिंदुस्थानना नाना पुत्रोतुं ध्यान आध्यात्मिक तेमना निर्वाण स्थान तरीके जे पापा नामनी नानी प्रवृत्तिए खच्युं हतुं. नगरी प्रसिद्ध थएली छे ते बाबत उपर आपणे विसंसार छोड्या पछी महावीरे बार वर्ष सुधी चार करवानी जरूरत छे. आ बधी बाबतो उपर तपस्वी जीवन गाळ्युं हतुं अने ते दरम्यान तेमणे विचार करवामां आपणे मात्र जैनोनीज परंपराओ राढा नामना देशनी जंगली जातोमां पण परि. उपर आधार राखवानो छे, एम नथी. आमांनी भ्रमण कर्यु हतुं. तेमना आ जीवननुं प्रथम वर्ष पतं केटलीक बाबतोना संबंधमां बौद्ध ग्रंथोमांथी पण थया बाद तेओ अचेलक थया हता. आवी रीते उल्लेखो मळी आवे छे. तेथी ते प्रमाणोने पण लक्ष्यसिद्धिसाधन अर्थे बारवर्ष पर्यंत करेला आत्मदम- मां राखवानी जरूरत छे बौद्ध ग्रंथोमां महावीरने नने अंते वर्धमानने केवळेशान उत्पन्न थयं इतं. तेमना सुप्रसिद्ध नाम 'नातपुत्त ' थी उल्लेखेला छ त्यार बाद तेओ सर्वज्ञ तीर्थकर तरीके ओळ- अने तेमने निग्गण्ठो (जैन यतिओ) ना नायक खावा लाग्या अने ते उपरांत जिन, महावीर विगेरे. तरीके तथा बुद्धना एक प्रतिस्पर्धी तरीके जणावे. ना बिरुदोथी पण संबोधावा लाग्या के जे ला छे. ए ग्रंथोमा तेमना विषयमा जो कोई भूल शाक्यमुनिने पण लगाइवामां आवे छे. जींदगीनां थएली होय तो ते फक्त तमना गोत्रना संबंधमां छल्लां त्रीश वर्षो तेमणे पोताना धर्मनो उपदेश छे. तेमना गोत्रन नाम, बौद्ध ग्रंथोमां अग्निवश्याय. आपवामां तथा यतिमार्गनी व्यवस्था करवामां न आपेलुं छे, जे वास्तविकमां महावीरना सुधर्म गाळ्यां हतां. आ कार्यमां, आपणे उपर जोई गया नामे शिष्यनुं गोत्र हतुं. बौद्ध ग्रंथकारोए भूलथी तेम, तमने, विदेह मगध, अने अंगदेशना चेटक, अथवा भ्रांतिथी शिष्यना गोत्रने गुरुनुं गोत्र लख्यु श्रेणिक अने कृणिक नामना राजाओ के जेमनी छ. महावीरनिर्वाण बाद तेमना गणधरोमांथी मात्र सार्थ तेओ पोताना मातृपक्षद्वारा सगपणनो संबंध आ सुधर्म गणधर ज एकला विद्यमान रह्या हता धरावता हता, तेमना तरफथी खास सहायता तेमज पुष्टि मळी हती ए देशमां आवेलां नगरोमां १ जुओ कल्पसूत्र, जिनचरित्रो, ६ १२२; चम्पा, ३; तेओए पोतानी आध्यात्मिक जीवननी कारकी । वैशाली, १२, मिथिला, ६; राजगृह, १४; भद्रिका, २; आलभिका, १; पणितभूमि, १; श्रावस्ती, १; पापा, १; १ तेमना जीवनना आ विभागना संबंधमां लखाएल पणितभूमि, श्रावस्ती अने कदाच आलभिका आत्रण शिएक प्रकरण आचारांग सूत्रमा आवेलुं छे. जुओ वाय उपरनां सघळां स्थळो, उपर निर्दिष्ट थएल त्रण आचारांग (१,८). राज्योनी सरहदोनी अंदरज आवेला हता. Aho! Shrutgyanam Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना अंक २] अने तेओ तेमना पछी युगप्रधान बन्या हता. महावीर बुद्धना समकालीन हता, अने तेथी, बिम्बिसार, तेना अभयकुमार ने अजातशत्रुनामे बे पुत्रो, लिच्छविओ अने मल्लो, तथा मक्खलिपुत्र गोसा ल आदि; ते बन्नेना समकालीन पुरुषो पण एकज हता. कारण के आ नामो बन्ने धर्मनां पुस्तकोमां आपणने मळी आवे छे. आपणे उपर जे ऊहापोह करी गया छीए ते उपरथी सिद्ध थयुं छे के वैशा मां महावीरना अनुयायिओ घणीज मोटी संख्यामा रहेता हता, तेवा उल्लेख बौद्ध पिटकोमांथी, मळी आवे छे. आ बाजु जैनप्रथोमांथी पण एवां प्राणी आवे छे के महावीरनुं जन्म स्थान वैशा· समीप हतुं तथा ते राजधानीना मुख्य अधिष्ठाता साथे तेमनो खास संबंध हतो. आ बन्ने हकीकतने परस्पर मेळवतां ते एक बीजी साथे सुसंगत थई रहे छे एम स्पष्ट जणाई आवे छे. आ उपरांत बौद्धोए जणावेला निगण्ठोना केटलाक सिद्धान्तो दाखला तरीके किरियावाद अने पाणीमां जीव होवानी मान्यता विगेरे - जैनग्रंथोमां पण तेवाज रूपमा मळी आवे छे अने अंते, नातपुतना निर्वाणना स्थळ तरीके, बौद्ध ग्रंथोमां जणावेली पापापुरी पण जैन ग्रंथांना उल्लेखानुसार यथार्थ ठरे छे. महावीरना जीवननी आ रूपरेखाने बुद्धना जीवननी रूपरेखा साथै सरखावतां, एमां एक पण एवी बाबत नथी जणाई आवती के जेना विषयमा एव शंका उत्पन्न थई शके के ए बाबत बुद्धना अनुकरण रूपे पाछळथी उपजावी काढवामां आवी हशे. आम होवा छतां पण आ बन्ने महापुरुषाना जीवनमां जे केटलंक साधारण सादृश्य जोवामां आवे छे तेनुं कारण तो बन्नेनुं त्यागी जीवन छे. एवां जीवनमा केटलीक साधारण समानताओ मळी आवे ते घणुंज स्वाभाविक छे अने आवी समानता एक प्राचीन हिंदु करतां अर्वाचीन युरोपीय इतिहासवेत्ताने घणी महत्त्ववाळी बाबत भासे तेमां पण आश्चर्य पामवा जेवुं नथी. महावीरनां केटलाक सगांनां नामो पण बुद्धना सगांनां नामो साथ समानता धरावे छे. उदाहरण तरीके - महावीरनी ७५ पत्नीनुं नाम यशोदा हतुं अने बुद्धनी पत्नीनुं नाम यशोधरा हतुं. आ बन्ने नामो लगभग सरखां ज छे. महावीरना मोटाभाईनुं नाम नन्दिवर्धन हतुं अने बुद्धना ओरमान भाईनुं नाम नन्द हतं. बुद्धनुं कुमारावस्थानं नाम सिद्धार्थ हतुं अने महावीरना पितानुं नाम पण तेज हतुं. परंतु आ जातना नामसादृश्यथी जो कोई पण बाबत सिद्ध थती होय तो ते एटलीज छे के क्षत्रिय जातिमां जेम हमेशां वपराय छे तेम ते वखते पण आवा प्रकारनां नामो मोटा प्रमाणमां वपरातां हशे वळी बीजी पण एक बाबत छे के आ बन्ने क्षत्रियोए पांताना संप्रदायो ब्राह्मण सत्ताना विरोधी रूपे अथ - वा तेना तिरस्काररूपे जो स्थाप्या होय तो तमां पण कांई असंभव जेवुं नथी. कारण के हुं आगळ उपर जणावीश ते प्रमाणे ब्राह्मणो जेमने 'वेषधा रिओ ' ( untrue ) कहे तेवा त्यागी थवानो क्षत्रियो माये घणो वधारे संभव हतो.. बुद्ध अने महावीरना जीवननो भेद बताववा माटे हवे आपणे, ते बन्ने पुरुषोना जीवननी मुख्य मुख्य बीनाओने साथे साथे मूकी विचार करीए. बुद्धनो जन्म कपिलवस्तुमां थयो हतो अने महावीर वैशालीनी पासे आवेला एक गाममां जन्म्या हता. ज्यारे बुद्धनी माता तेमना जन्म पछी तरतज मरण पामी हती त्यारे महावीरना मातापिता महावीरनी पुख्त उमर थतां सुधी विद्यमान हतां. बुद्ध पोताना पितानी हयातीमा अने तेमनी मरजी विरुद्ध त्यगी बन्या हता, परंतु महावीरे पोताना मातापितानुं लई दीक्षा स्वीकारी हती. बुद्धे छ वर्ष सुधी तपमरण थया पछी पण अधिकारी पुरुषोनी संमति चर्या करी हती अने महावीरे बार वर्ष लगी करी हती. बुद्धे तपश्चर्यामां वीतेला पोताना कालने पाछळथी वृथा ( फोगट ) गएलो मान्यो हतो; तथा पोताना ध्येयनी प्राप्तिमां आवी जातनी तपश्चर्यानी कोई उपयोगिता नथी, एम पण जाहेर कर्यु हतुं. परंतु महावीरे पोतानी तपश्चर्याने ध्येयप्राप्तिमाटे अत्यावश्यक मानी हती, एटलुंज नहीं परंतु तीर्थ १. See Petersburg Dictionary, ss, vv. २. तपश्चर्यामां गळालां आ बार वर्षो, हमेशां सिद्धत्व Aho! Shrutgyanam Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ कर थया पछी पण तेमणे तेवी केटलीक तपस्या- पूर्वक बुद्धनो अस्वीकार कर्यो छे. अने एम करआनुं अनुसरण चालु राख्यु हतुं. मक्खलिपुत्र वामां तेमने कारण मात्र सांप्रदायिक विरोधज गोसाल जेटली मोटी विरुद्धता महावीरना संबंध- छे. आ सिद्धान्तनी सत्यताना प्रमाण तरीके, आ मां धरावे छ तेटली बुद्धना संबंधमां धरावतो बन्ने संप्रदायोना संस्थापकोनी कथाओमा जे महजोवामां आवतो नथी. जैनधर्ममा प्रथम मतभेद त्स्वनी सदृशताओ उपलब्ध थाय छे, ते रज्जु करीशउत्पन्न करनार जमालिनुं नाम बुद्धना विरोधिओनी काय तेम छे.' नामावलीमा आवतुं नथी. बुद्धना सघळा शिष्यानां प्रो. वेबरनी आ मख्य दलील के जेना उपर ते. मामा महावीरना शिष्योथी जूदा प्रकारनां छ. आ मनो आखो सिद्धान्त उभो थएलो छ, तनु निरा. भिसताना उदाहरणामा उपसहार तराक आतम करण मारा धारवा प्रमाणे. उपरनी चर्चाथी संपूणे उदाहरण ए पण आपी शकाय छ के बुद्ध ज्यार रीतेथई जायके. आसिद्धान्तने तो संभावनानी कासनगरमा निर्माण पाम्या हता, त्यारे महावार कोटिमापण स्थान आपवा माटेघणामजबुतप्रमाणानिश्चितरूप बुद्धनी पहेला, अने पापामा निवाण नीआवश्यकता रहेके.सामान्य रीते एमजोवामां आपाम्या हता. वेछे के दरेक विरोधी संप्रदाय पोताना संस्थापकना महावीरना जीवन संबंधमा अहीं सुधी करेली उपदेशो अने सिद्धन्तोने शुद्ध अने प्रामाणिक रीते चर्चा दरम्यान जे जे हकीकतो वाचको समक्ष मू- समजाववानो दावो करतो होय छ परंतु ज्यारे कोई कवामां आवी छे, तेना आधारे, जैनधर्मनी उत्पत्ति संप्रदाय पोताना मुख्यधर्मना मूळ संस्थापकना बौद्धधर्मने आश्रित छ, अथवा नहीं, ते प्रश्न- सहे- सिवाय अन्यपरुषने प्रमाणरूप मानतो थाय के. लाईथी निराकरण करी शकाशे. जो के घणा खरा त्यारे ते या तो कोई एक अन्य विद्यमान संप्रदायनो विहानो एटली याबतनो तो अस्वीकार नथी करता स्वीकार करे छ अथवा तोते एकनवोजसंप्रदाय प्रवके बुद्ध अने महावीर ए बने भिन्न भिन्न व्यक्तिओ तावे छे. आविचारानुसार चालु चर्चामां आबेमांनो न हती; परंतु, तेओ. ते उपरथी उपरोक्त प्रश्ननुं बधुं जो प्रथम पक्ष स्वीकारीए तो आपणे एमज मानधु निराकरण थई जतुं होय तेम स्वीकारवा तैयार पडशे के जैनधर्म कोई पण रूपमा बौद्धधर्मनी पूर्वे नी. प्रो. घेबर जैनोना आगमो' उपरना पोता- अवश्य हयाती धरावतोज हतो. अने जो बीजो ना विद्वत्ता भरेला निबंधर्मा लखे छ के-'जैनो पक्ष स्वीकारीशं तो आपणे आम कल्पना करवी मात्र बौद्धधर्मना एक सौथी जूना संप्रदायरूपे छे.' पडशे के, बुद्धना विचारोथी विमनस्क थएला, आ अने बळी जणावे छ के 'मारा मत प्रमाणे शाक्य- जैन बनेला बौद्धोए पोताना मूळ शास्त्रोमांथी बुमुनि बुद्धथी भिन्न एवा एक महापुरुष-के जेनो द्धना एकाद विरोधीने. शोधी काढी तेमां पोताना बौद्ध ग्रंथोमां बुद्धना एक समकालीन विरोधी त- पाखंडी सिद्धान्तोन आरोपण कर्यु हतुं. परंतु रीके उल्लेख करवामां आव्यो छे-ते द्वारा जैनध- आ पद्धतिनुं बीजा कोई बौद्ध संप्रदाये अनुमनी स्थापना थई हती, एवा अर्थवाळी परंपरागत करण कर्यु होय तेम अद्यापि जणायु मान्यताथी पण मारा सिद्धान्तेने बाध आवतो नथी. चर्चानी खातर क्षणभर आपणे मानी. नथी. परतु आ बाबत, मने तो आथी उलटुं, एम लईए के, जे जातनो आरोप ए लोको उपर सूचवती होय तेम जणाय छ के जैनोए इरादा मकवामां आवे छे, वास्तविकमां तेमणे तेमज कयु नी प्राप्ति माटे अत्यावश्यक मनातां हता. अने अत्यारे पण हतु, तो मानवु पडश के तेमने आ कार्य घणीज जे कोई साधु, सांसारिक जीवननो त्याग करी कोई एक दक्षतापूर्वक कर्यु हशे तेम करवामां तेमने पोताना स्वर्ग या मोक्षनी अभिलाषा धरावतो होय छे, तेने माटे पण प्राचीन धर्मग्रंथोमा केटलेक ठेकाणे मळी आवता मा चार वर्षना तपश्चरणनुं विधान करेलुं छे. 'निगण्ठो' अने 'नातपुत्त' संबंधी केटलाक उल्ले१. Indische Studien, XVI, 210. खोनो उपयोग करी, तेमां फेरफारो करवा Aho! Shrutgyanam Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना ७७ पडया हश; केटलीक नवी हकोकतो उपजा- धर्म बीजा बिरुदोनो प्रयोग वधारे पसंद करे छे. वी काढवी पडी हशे; अने तेम करी तेमणे पोताना उदाहरण तरीके, साधारण रीते ज्यारे बुद्ध, तथा. विरोधिओना जेवाज सर्वने प्रामाणिक लागे तेवाले गत, सुगत अने संबुद्ध आ विशषणो शाक्यमुनिने खो बनाव्या हशे. परंतु आ बधी अयुक्त कल्पनाओ हमेशां लगाडवामां आवेलां होय छे, त्यारे महा. छे. महावीरना संबंधमां तथा तत्कालीन परिस्थिति वीर माटे तेमनो प्रयोग क्वचित् ज थएलो होय अने लोकोना विषयमा उपलब्ध थती जैन तेमज छे. वर्धमाननां विरुदो तरीके वीर अने महावीर बौद्ध परंपराओ, परस्पर जे आटली सुंदररीते म- शब्दनो ज हमेशां प्रयोग करवामां आव्यो छे. आ ळती होई, एक बीजीने सुधारणारी अने पूर्ण कर करतां पण अधिक भेद सूचक एक विशेषण तीर्थनारी देखाय छे, ते बधी बाबतोनो खरो खुलासो कर छे. आ शब्दनो अर्थ जैन ग्रंथोमा 'धर्मप्रति अमे बतावेली उपर्युक्त रीतेज थई शके छे, अने ते क ' एवो थाय छे. परंतु बौद्ध ग्रंथोमां ते शब्द पामात्र एज के ए बन्ने धर्मोनी परंपराओ, मुख्यरीते खंडीमतना संस्थापकना अर्थमां वपरापलो छे. एक बीजाथी स्वतंत्र के अने जे वखते ए परंपराओ- आ प्रमाणे, आ बन्ने संप्रदायोए उक्त विशेषणसं. नु स्वरूप निश्चित थयुं हतुं ते वखते मनातां ऐति- प्रहमांथी अमुक अमुक विशेषणोने जे खास रीते हासिक सत्योज तेमां नोधाएलां छे. पसंद करीलीधेलां जोवामां आवे छे ते उपस्थी वास्त. हवे आपणे, जैनधर्मना विषयमा लखनारा वि- विकमां आपणने कयुं अनुमान करवानुं कारण मळे द्वानोने, ए धर्म अने बौद्धधर्म वञ्चे जणाई आवेला छ ? शुं आपणे एम मानवं के जैनोए आ शब्दो सारश्योमो विचार करीए के जे सादृश्योए ए विवा- बौद्धो पासेथी लीधा छ ? ९ एम नथी मानी शकनोना, आ बन्ने धोना पारस्परिक संबंध विषयक तो. कारण ए छे के जो आ शब्दो एक वखत अमु. अभिप्राय उपर घणी मोटी असर करी छे. क बिरुदरूपेज नक्की थई चुक्या होय अथवा सनी प्रो. लेसने,' ए बन्ने धर्मोनी एकरूपताना हेतुमा व्युत्पत्ति उपरथी निकळता अर्थ करतां कोई सास चार मुहाओ रजु करेला छे अने ते द्वारा तेमणे अर्थमां रूढ थई गया होय तो ते शब्दोनो या तो जैनधर्म ए बौद्ध धर्मनी एक शाखा छ एम साबीत तेज रीते स्वीकार थई शके अगर तो अस्वीकार थई करवानो प्रयत्न कर्यो छे. अहीं आपणे ते चारे' शके. परंतु जे शब्द एक वखत अमुक स्मास अर्थ. मुहाओनो अनुक्रमे विचार करीशं. सूचक बनी गयो होय, तेने, बौद्धो पासेथी लेनारा प्रो. लेसननी पहेली दलील पछे के बन्ने धर्मोना जैनोप, फरी तेना असल अर्थमां वापर्यो हतो एम प्रवर्तकोने जिन, अर्हत, महावीर, सर्वज्ञ, सुगत, मानवं तद्दन अशक्य छे. आ बाबतनो स्वाभाविक तथागत, सिद्ध, बुद्ध, संबुद्ध, परिनिर्वृत, मुक्त खुलासो तो एज थई शके के दरेक कालमा अपुक इत्यादि प्रकारनां एकज सरखां बिरुदो या विशे. मानसूचक विशेषणो तथा नामो प्रचलित होय छे षणो लगाडेलां जोषामां आवे छे. तेथी मूळमां ते अने ते विशिष्ट गुणधारी पुरुषोने लगावामधे बन्ने एकज होवा जोईए इत्यादि. छे. आवां विशेषणो तथा गुणवाचक नामो ते व ते __ आ बधा शब्दो अल्प या अधिक प्रमाणमा बन्ने पण प्रचलित हतां. आ शब्दोनो बधा संग्रतायो नः धर्मोना ग्रंथोमां जोवामां आवे छे, एमां संशय नथी. मूळ अर्थमां, विशेषणरूपे प्रयोग करता हता. आ परंतु तेमाए खास ध्यान खेंचवा लायक तफावत शब्दामांना केटलाक शब्दोने, तेमा रहेली अर्थ रहेलो छे; अने ते एछे के जिन अने कदाचित् श्रमण शक्ति अनुसार बधा संप्रदायोए पोताना धर्मप्रव. ए ये शब्दो बाद करतांज्यारे एक धर्म अमुक बिरुदो-तको माटे पसंद कर्या हता अने आ पसंदर्गमा नोविशेष उपयोग करेछे त्यारे तेनो प्रतिस्पर्धा(बीजी) तेओ शब्दनी अर्थशक्ति तरफ तो जोताज हता, १. Indische Alterthumskunde IV. p. परंतु साथे साथे तेओ ए बाबत तरफ पण जोता 763 seg. हता के कया शब्दने पोताना कया प्रतिस्पर्धी मत Aho! Shrutgyanam Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ वाळाओए तेमनी सर्वोत्कृष्ट व्यक्ति माटे पसंद कर्यो छे. उदाहरण तरीके, तीर्थकर शब्दनो व्युत्पत्त्यर्थ धर्मनो स्थापनार एटले धर्मप्रवर्तक एवो थाय छे. अने तदनुसार जैन तथा अन्य संप्रदायोए तेज अर्थमां तेनो प्रयोग करेलो छे; परंतु बौद्धोए तेने ते अर्थमां न वापरतां प्रतिस्पर्धी या पाखंडी मतना आचार्यना अर्थमां वापर्यो छे, अने तेम करी तेमणे, जेओ ते शब्द मानसूचक अर्थमां वापरता हता तेना तरफ पोतानो द्वेष व्यक्त कर्यो छे. आवी रीते जा दाखलामां, बुद्ध शब्द सामान्य रीते, मुक्त अर्थात् बंधरहित थपला आत्माना अर्थमां वपराय छे; अने एज अर्थमां जैन ग्रंथोमां ते शब्दनो प्रयोग तो अद्यापि दृष्टिगोचर थाय छे. परंतु बौद्ध ग्रंथोमां ए शब्द खास तेमना धर्मप्रवर्तकना बिरुद रूपे रूढ थपलो छे. आ हकीकत उपरथी ए अनुमान सहज थई शके छे के जे समयमा बौद्धांनी सांप्रदायिक परिभाषा निर्णीत थई ते वखते तेओ प्रकटरूपे जैनोना प्रतिपक्षिओ लेखाता होवा जोईए. आधी उलटं, एटले जैनोए जे वखते पोतानी परिभाषा स्थिर करी ते वखते तेओ बौद्धोना प्रतिपक्षीरूपे प्रसिद्ध नहीं थपला होवा जोईए. जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ धर्मप्रवर्तकोने देवरूपे मानता - पूजता होवा जोईए. आथी निश्चितरूपे एम केम कही शकाय के जैनोए पोतानी आ बाबत विषयक आचार-विचारों बौद्धो पासेथीज लीधा हता पण बीजा पाथी नहीं ? आधी विरुद्ध एम तो कहेवाने कारण छे के बुद्धना उपदेशमां एवं कांई पण तत्त्व जोवामां आ वतुं नथी जेथी तेमना अनुयायिओने बुद्धना मंदि रो बांधवा माटे अगर तेमनी मूर्तिओ स्थापित करवा माटे प्रोत्साहन मळी शके तेमना उपदेशोमां एवी तो घणीक बाबतो अवश्य नजरे पडे छे के जे आवा प्रकारनी भक्ति-पूजा-अर्चानी ( अर्थात् मूर्ति पूजानी) पद्धति तरफ विरुद्धता बतावती होय छे. परंतु जैनोना विषयमा आधुं कांई कारण बतावी शकाय तेम नथी. तेओ जो पोताना तीर्थंकर महावीरने देवस्वरूपे पूजे तो तेमां तेओ पोताना सिद्धान्त विरुद्ध वर्तन करे छे, एम कही शकाय तेम नथी. खरी रीते आ विषयमां मारुं पोतानुं स्वतंत्र मानधुं तो एवं छे के असली बौद्धधर्म या जैनधर्मने मूर्तिपूजा साथे कांइ संबंध नहीं होवो जोईए. कारण के मूर्तिपूजानी उत्पत्ति निर्ग्रन्थो द्वारा नहीं पण गृहस्थो द्वारा थएला छे. तेनी उत्पत्तिनुं कारण पण ए लागे छे के ज्यारे भारतना धर्मविषयक विकासक्रममां भक्ति एक मोक्षना मुख्य साधन तरीके मनावा लागी त्यारे लोकोने पोताना प्राचीन अणघड (जंगली) देवी-देवताओनी प्रचलित पूजाथी असंतोष रहेवा लाग्यो अने तेथी तेमणे केटलाक उच्च प्रतिना उपास्योनी पूजा करवानी प्रथा शरु करी. खरी वस्तुस्थिति आवी होवाथी चैत्यस्थापन तथा मूर्ति - पूजामां बौद्धोने पुरोगामी अने जैनोने तेमना अनुकर्ताओ न मानतां मारा विचार प्रमाणे, आ बन्ने वासना शाश्वत अने अनिवार्य प्रभावने * थई संप्रदायोए स्वतंत्र रतेिज हिंदु लोकोना धार्मि आ प्रथा स्वीकारी हती, एम मानवं ए. बुद्धधर्मनी पूर्वकालिकताना पक्षमां, प्रो. लेसन बीजी दलील एरज करे छे के, ए बन्ने धर्मोमां मृत्युशील मनुष्योनी अर्थात् मनुष्यरूप धर्मप्रवर्तकोनी देव तरीके उपासना करवामां आवे छे तथा तेमनी मूर्तिओने मंदिरोमां पूजवामां आवे छे, इत्यादि. बौद्ध अने जैनधर्म सिवाय एवो अन्य कोई पण संप्रदाय के जेनो संस्थापक, महावीर अने बुद्धनी माफक, पाताने सर्वज्ञ अने सर्वथा कृतकृत्य कहेवडावतो हतो, आपणी प्रत्यक्ष जाणमां आवी शके तेला समय सुधी टकी शक्यो नथी. तेथी आबाबतनुं प्रत्यक्ष उदाहरण मळी शके तेम नथी. तो पण, जे बीजा जुना संप्रदायोना विषयमां आपणने जे कांई ज्ञान मळेलं छे ते उपरथी एम अनुमान करी शकाय छे के घणा भागे ते सघळा संप्रदायो, अने तेम नहीं तो छेवटे तेमांना केटलाक तो अवश्यमेव, बौद्धो अने जैनोनी माफक पोताना तीर्थकरो - आ बन्ने संप्रदायो वच्चेनी समानतानी त्रीजी दलील, ए बन्नेमां सरखी रीते मळी आवता अहिंसाना सिद्धान्त विषयनी छे. आ दलीलनी चर्चा आगळ उपर करवामां आवशे तेथी अहीं हुं प्रो. Aho! Shrutgyanam Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] लेसननी चोथी दलील उपर आबुं छं. ते दलील ए छे के बौद्धों तेमज जैनो बन्ने जगत्ना इतिहासनुं परिमाण बताववामां पटली मोटी काळसंख्याओ वापरे छे के से समर्थमां समर्थ कल्पना शक्तिने पण आंजी नाखे छे अने त्रस्त करी दे छे. इत्यादि. अलबत, ए वात तो खरी छे के आ विषयमा जैनो बौद्धोने पण पाछळ पाडी दे छे. परंतु, आ प्रकारनी कालगणनामां जैनो मात्र बौद्धोनेज मळता आवे छे एम कांई कही शकाय नहीं. ब्राह्मणानां पण आ बाबतमां तेवांज वर्णनो आपणने मळी आवे छे. जैनांनी कालगणनात्मक पद्धतिनां परिमाणो ब्राह्मणो तेमज बौद्धो बन्नेथी सरखी ररीत जुदां पडे छे. जैनोना उत्सर्पिणी अने अवसर्पिणीरूप कालचक्रनी तथा ते दरेकना छ छ आराओनी कल्पना जेटले अंशे यौनाना चार महाकल्पों तथा ८० नाना कल्पो के जे विश्वना कमथी थता सर्ग अने प्रलयरूपी नाटकना अंको तथा यो जेवा लागे छे, तेमनी - कल्पनाथी भिन्न छे, तेटलेज अंशे ते ब्राह्मणोनी युगो ने कल्पांनी कल्पनाथी पण भिन्न छे. मारो एवो मत छे के बौद्धोनी कल्पना ते ब्राह्मणोनी युगपद्धतिनुं संस्कारित रूप छे अने जैनांना उत्सर्पिणी अने अवसर्पिणीरूप कालकनी कल्पना ब्रह्माना दिवस अने रात्रिनी कल्पनाने आधारे उत्पन्न थपली छे डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रांनी प्रस्तावना प्रो. लेसननी त्रीजी दलीलनी चर्चा उपर मुलतवी राखवानुं कारण एटलुज हतुं के ते दलील आहंसाना सिद्धान्त विषयक होवाथी तेने, ए बन्ने धर्मोना अन्य नीतिविषयक विचारी साथै वधारे सारी रीते चत्रानी आवश्यकता है प्रो. बरे जैनोना पंचमहाव्रतो अने बौद्धोना पांच मुख्य पापो अने शीलोनी बच्चे खास निकटवर्ती संबंध बताव्यो छे; अने प्रो. विन्ड ( Windisel ) जैनांना पंच महाव्रतोनी, बौद्धोनां दश शीलो ( दससील) साथै सरखामणी करी छे. 1. Fragment der Bhagavati, II, pp. 175, 185. २. Z. D. M. G.XXVIII, p. 222, note, ४ ७९ बौद्ध भिक्षुना दश शीलो नीचे मुजब छे:१ हुं प्राणीनी हिंसा न करवानुं व्रत लडं छं. २ हुं चोरी न करवानुं व्रत लडं हूं. ३. हुं अब्रह्म - अपवित्रताथी विरमवानुं व्रत लडं छं. ४ हुं असत्य न बोलवानुं व्रत लडं कुं. ५ हुं प्रगति अने सदाचारनं प्रतिबन्धक एवं मद्यपान न करवानुं व्रत लडं छं. ६ हुं निषिद्ध काले भोजन न करवानुं व्रत लउं छं. ७ हुं नृत्य, गान, संगीत अने नाटकोथी विरक थवानुं व्रत लडं हुँ. ८ हुँ हार, सुंगंधी लेपन तथा अलंकारो न वापरवानुं व्रत लउ छं. ९ हुं ऊंची अगर पहोळी पथारीनो उपयोग नहीं करवानुं व्रत लडं छं. २० हुं सुवर्ण तथा चांदीनों परिग्रह न करवानुं व्रत अंगीकार करूं छं. आ उपरांत बौद्धधर्ममां अष्टांग शीलो ( अहंगसील) मानेला छे. तेमांनां पहलां पांच दरेक बौद्धे आचरवानां छे; परंतु छेलां त्रण खास करीने धर्मिष्ठ गृहस्थाने तो अवश्य पाळवा माटे भलामण करेली छें. ए अष्टांग शील आ प्रमाणे छेः १. हिंसा न करवी. २. चोरी न करवी. ३. असत्य भाषण न कर, ४. मद्यपान न करयुं. ५. ब्रह्मचर्य पाळं ( अधर्म्य एवो परस्त्रीसंग न करवो. ) ६. समयविरुद्ध रात्रिए भोजन न कर ७. हार. वंदन आदि सुगंधी पदार्थों धारण न करवा. ८. जमीन उपर मात्र सादडी पाथरीने बु. पांच महाव्रती साथै लगभग मळतां आवे छे.बौद्धानां पांच व्रत, नीचे आपलां जैनयतिओनां १. अहिंसा - प्राणीनी हिंसा न करवी. २. सूनृत - जूनुं न बोलधुं. ३. अस्तेय - नहीं आपलं न लेवु. १. २. Rhys Davids, Buddhism, p. 160. Rhys Davids, Buddhism, pg. 139. Aho ! Shrutgyanam Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४. ब्रह्मचर्य - स्त्रीसंयोगथी विरमवं. ५. अपरिग्रह - दुनियादारीनी चीजोमां आसक्ति न करवी. खास करीने ममत्वभावनो त्याग करवो. जैन साहित्य संशोधक जैनोनुं पांच व्रत, बौद्धोना पांचमा शील करतां वधारे व्यापक छे. परंतु बाकीनां व्रतो, सहेज क्रमभेद सिवाय (जेमके बौद्धोनां नं. १-४ ) सरखांज छे. आ बन्ने धर्मोनां व्रतोनी बच्चेनुं साम्य खरे खर एटलं बधुं अद्भुत छे, के सामान्य रीते एम सहजे अनुमान थई जाय छे के, आ बेमांथी एक धर्मशाळा बीजा धर्ममांथी पोतानां व्रतो लीघां होवां जोईए. परंतु तेम छतां पण ए प्रश्न तो उभोज रहे छे के असलमां आ व्रतो जैनोए बौद्धो पाथी लीलां के बौद्धोए जैनो पाथी ? वास्तविक ते विचार करतां जणाय छे, के आबाबतमां जैनो अथवा वौद्धो--ए बेमांथी कोई पण एक संप्रदाय मौलिकताना दाबी करी शके तेम नथी. कारण के आ बन्ने धमए प्राचीन ब्राह्मण धर्मना संन्यासिओना जे पांच व्रतो हतां तेनोज स्वीकार करेलो छे. ब्राह्मण संन्यासिनां पांच व्रतो नीचे प्रमाणे छे:१. अहिंसा. २. सत्य. ३. अस्तेय. ४. ब्रह्मचर्य. ५. त्याग. अने पांच गौण व्रतो : ६. क्रोध न करवो. ७. गुरुनी आज्ञामां रहे. ८. अनौद्धत्य. ९. शौच १०. आहारशुद्धि. संन्यासिनां उपर्युक्त पांच मोटां मतोमांनां पहे लां चार व्रतो जैन भिक्षुनां चार व्रतोने मळतां आवे छे. अने क्रम पण एकज सरखो छे. आधी संभवित छेके जैनोप पोतानां व्रतो ब्राह्मणो पाथी १ बौधायन २, १०, १८, जुओ, बुल्हरनो अनुवाद Sacred Books of the East, Vol. XIV पृ. २७५. [ भाग १ लीधां होवां जोईए; नहीं के बौद्धो पासेथी. एम मानवानुं बीजं पण एक कारण छे, अने ते ए के, बौद्धोए सत्यव्रतने बीजं स्थान न आपतां त्री अगर चोथुं स्थान आप्युं छे, अने तेम करी तेमणे व्रतोना पुरातन क्रपने बदल्यो छे. वळी, जैनो बोद्ध करतां घणाज प्राचीन अने अधिक प्रतिष्ठित एवा ब्राह्मणोना संन्यासाचरणने मूकी बौद्धना आचरणनुं अनुकरण करे ए मानवुं पण असंभवित लागे छे. आ स्थळे जगावयुं जोईए के, आ त्रणे धर्मोमां पांचमुं व्रत, पोतपोताना आचारने खास अनुलक्षीने बनाववामां आव्युं छे. जेम के ब्राह्मण सन्यासिनं पांचमुं त्याग (उदारता ) व्रत एवं छे के जैन अगर बौद्ध भिक्षुना आचारो तरफ जोतां, स्वाभाविक रीतेज ते तेमना माटे विहित थई शके तें लागतुं नथी. महावीरनी पूर्वे जैनधर्ममां चार महाव्रतो पाळवामां आवतां हतां; अने हालनं चोथुं व्रत ते वखते पांचमा व्रतमां अन्तर्गत थतुं हतुं. परंतु महावीरे फरीधी आ चार वतनां पांच व्रत बनाव्यां हतां. वीजी तरफ बौद्धो पण पांच शीलो माने छे. ते उपरथी एम जणाय छे के पूर्वे आपां - चनी संख्याने खास रीते पवित्र मानवामां आ वती हती. उपर्युक्त चर्चाना परिणामे आपणे ए स्पष्ट समजी शकीए छीए के जैनो तथा बौद्धोना भिक्षुसंप्रदायनो मूळ आदर्श कोण हतो ? ए आदर्श ब्राह्मण धर्मनो संन्यासी संप्रदाय हतो अने पांथीज तेओए पोत पोताना यतिजीवन माटे घणाक महत्वना आचारो तथा नियमो लीधा हता. आ प्रकारनं मारुं अनुमान कोई खास नवीन नथी. प्रो. मैक्समूलरे अत्यार आगमच पोताना Hibhort Lect ures (पृ. ३५१ ) मां एवो विप्रदर्शित की छे अने तेज प्रमाणे प्रो. बहु/लरे, पोताना बौधायन सूत्रमा अनुवादमां; तथा स्त्री. केर्ने पोताना भारतीय बौद्ध धर्मना इतिहास ( History of Buddhism in India ) मां पण देवोज अभिप्राय आपेलो छे. हवे हुं जैन साधनं जीवन केटले अंशे ब्राह्मणधर्मना संन्यासी - जीवनना अनुकरणरूपे छे से बताववा Aho! Shrutgyanam Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अफ २] डॉ. हर्मन कोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना माटे गौतम अने बौधायन धर्मसूत्रमा' आपेला महावीर गाममा एक रात अने नगरमांपांच रातर्थ संन्यासीना नियमोने जैन यतिओना नियमो साथे वधारे क्यारे पण रह्या न हता. सरखावी बतायवा इच्छं छं. घणीखरी यायतोमा १५. 'तेण मोडेथी (लोकोए भोजन करी लीधर्धा बौद्धो पण एज नियमोने अनुसरे छ तथापि तेनो पछी ), भिक्षा माटे जवु जीईए. तथा बीजी वार पण यथावसरे संक्षेपमा सूचना करवामां आवश. ज न जाईए. जैन साधुओ सवारे अगर बपोरे ११. 'संन्यासीए कोई पण प्रकारनो संग्रह भिक्षा अर्थे भ्रमण कर छ. तम करवामां कदाच करवो जोईए नहीं. २ ( गौतम धर्मसूत्र ) जैन तेमनो उद्देश पोताना प्रतिस्पर्धी भिक्षांना समातेमज बौद्ध भिक्षुओने पण एवी कोई पण वस्तु गमना प्रसंगने दूर रखवानो हश. खास कराने तो निषेध करवामां आव्यो के के जेना माटे तेओ दिवसमां एकज वार भिक्षा माटे जाय छे तेने 'आ वस्तु मारी छ' एम कहेवोनो प्र- परंतु एकथी वधारे उपवास करला साधुने दिवसंग आवे.-जुओ जैनोनुं पांच, (अपरिग्रह ) व्रत. समां बे वखत पण जवानी छूट आपेली छ'. जैन भिक्षु वस्त्र, पात्र, रजोहरण आदि जे केटली- १६. (मिष्टान्न माटे ) सर्व लिप्साओनो तेण क वस्तुओ पोतानी पासे हमेशा राखे छे तेने पण त्याग करवो जोईए.' आज बायत जैनोना पांचमा तेओ पोतानी मिल्कतरुप राखता नथी. परंतु महाव्रतना चोथा पेटा वाक्यमां पण विहित करफक्त धर्मक्रियाना आचरण माटे आवश्यक साध- वामां अवेली त उपगंत, भिक्षामां ग्रहण अन नो (धमापकरणो) मानी तनो स्वीकार कर ना नियमात उपरथी १२. ' ब्रह्मचर्य (नु तेणे पालन कर, जोईए) आज आशय तारवो शकाय छे. बौधायननी माफक जैनोनुं पण आ चो) महावत १७.गणे पोतानी वाणी, दृष्टि ( अने) कर्मों छ. बौद्धो एने पांचमुं व्रत माने छे. उपर अंकुश राखयो जाईए.' आ बाबत जनोनी १३. 'वर्षाऋतु दरम्यान तेणे एकज स्थळे प्रण गुप्तिओ, अर्थात् मन, वाणी, अने कायानां संयवास करवा जोईए आ सूत्र उपरनी पोतानी मननी साथे लगभग एक भाव धारण करे छे. टिप्पणीमां बुहलर लखे छ केः- आ नियम उपरथी १८. 'तेणे नग्नताने ढांकवा खातर वस्त्र पहेरंq. एम सूचित थाय छे के बौद्धो तथा जन्नोना व स्सो वस्त्रोना संबंधमां जैनोना नियमो आटला बधा (वर्षावास) पण ब्राह्मणोना ( आ व्रतना) अनुक- सादा नथी; तेआ पोताना यतिने नग्न रहेवा माटे रणरूपे छे. छूट आपे छ तेमज एक, बे तथा ऋण सुधी वस्त्रो १४. मात्र भिक्षा लेवाने अर्थेज तेणे गाममां वापरवानी पण छूट आपे छे. परंतु सशक्त अने प्रवेश करवो जोईए.' आ बाबतमां जैनो आटला युवान साधुन नियमपूर्वक एकज वस्त्र वापरवानु बधा सख्त नथी. तेओ साधुने गाम अगर नगरमां विधान करेलु छे. महावीर तो नग्नज रह्या हताः सुवानी पण छट आपे छे. तथापि घणा लांबा वखत अने तेथी बने तेटलं तेमनुं अनुकरण करवामां सुधी रहेवानो तो तेमने पण निषेधज करेलो छे. १ कल्पसूत्र, जिनचरित्र, ११९. १ जुओ, बुहलरनु भाषांतर, Sacred Books of२ बौधायन, २, ६, १२, २२. the East, Vol. II, pp. 191, 192. अहीं आपेला ३ कल्पसूत्र सामाचारी, २०. अंको गौतमना त्रीजा अध्यायना सूत्रोने अनुसरीने छे; ४ आचारांग सूत्र, २, १५,५,६ १५. बौधायननां तेने मळतां सूत्रो टिप्पणीमा सूचवेलां छे. ५ कल्पसूत्र, जिनचरित्र ११८. २ सरखाबा, बौधायन २, ६, ११, १६. ६ बौधायन, I. c. १६. ४. ३. बौधायन २, ६, ११, २.. ७ आचारांग सूत्र २, ५, १, १. ४. आचारांग सूत्र २, २, २, ६. • कल्पसूत्र, जिनचरित्र ११७. Aho! Shrutgyanam Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२ जैन साहित्य संशोधक [भाग - तत्पर पवा जिनकल्पी साधुओ पण नग्नज रहेता २२. ' तेणे या तो शिर मुंडाव जोर्ड हता. पम छतां, तेओने पण नग्नता ढांकवानी एक शिखा मात्र राखवी जोइए. छूट हती. आनियमने सुधारी पोताना साधुओ म १९.. केटलाक ( एम जणावे छ के तेणे) जाण- आ मस्तक मुंडावधानोज विधि करेलो है घस्त्र धोईने (पहेरवू जाईए).' बाधायनमा यनना अनुसार संन्यासी बनती वखते जणाव्यु छ के, 'तेणे वस्त्रने पीत-रक्त वर्णथी रंगीने 'पोताना माथाना, दाढीना तथा शरीरना पहेरवु जोईए.' आ नियम जैनोना करतां बौद्धाना कढाक्या जाईए तथा नख पण उतराववा जोईण नियम सार्थ वधार मळतो आवे छे. कारण के जैनो पण दीक्षा लेती वखते वाळ कपाववाना ओ जैन यतिओने तो वस्त्रोने धोवानो अगर रंगवानो आचारनु अवश्य पालन करे छे अने आथीज निषेध करेला छे. तेमणे तो जे स्थितिमा जे वस्त्र 'मुंड बनीने ( अगर पोताना वाळ उखेडी नाखीने) मळ्यु होय तेज स्थितिमां तेने पहेरवार्नु छ. तेम अगार छोडी अनगार स्थितिमा प्रवेश को.'' छतां-पण कहे जाईए के जैनो ब्राह्मणांना ए आवो उल्लेख सर्वत्र थएला छे. नियमना--क जेनो भावार्थ मात्र एटलोज छे के २३. 'तेणे बीजोनो नाश नहीं करवो जोईए.' संन्यासिओनो वेश बनो शक तेटलो सादी अने वांचनार आचारांगना बीजा स्कंधना घणा सूत्रोमां क्षुद्र होवो जोईए, तेना-मूळआशयने पराकाष्टानो जोई शकशे के अंड, जीव, बीज, अंकुरादिने हानि सीमाए घसडी गया छे. जनो पोताना आचारनी न थई जाय, ते माटे जैन भिक्षुने केटलो बधो कठोरताना विषयमां ब्राह्मण प्रतिस्पर्धिआने पाळ सावचेत रहेवानी भलामण करवामां आवी छे. पाडी देवामां एक प्रकारनुं गौरव समजता होय एम जणाय छ के जैनोप उपर्युक्त नियमने वनस्पतेम देखाय छ. अने तेथी तेओ मलिनता अने ति अने प्राणिवर्गना सघळा सूक्ष्मजीवोने लागु कुत्सितताने यतिजीवन- परम भूवर्ण मानवानी पडे तेयो एक व्यापक नियम बनाव्यो छे. भूल करे छे. आर्था विरुद्ध बौद्धो हमेशा पोताना २४. ( तेणे सघळा ) जीवो प्रत्ये उदासीनता आचारने जेम बने तेम मानव-समाजना बंधारणने राखवी जोईए, पछी ते जीवो गमे तो तेमा प्रति अनुकूल बनाववा प्रयत्नशील रह्या छे. मायाळूपणुं धरावता होय के क्रूरपणुं.' २०. 'तेणे वृक्षो अथवा छोडवाओना भागाने २५. तेणे ऐहिक अगर पारलौकिक कल्याणलेवा नहीं. परंतु जो ते (पोतानी मेळे ) ज़दा थई माटे कोई पण प्रवृत्ति करवी जोईए नहीं.' . गया होय तो ते लेवामां बाघ नथी.' जैनोनो पण छेल्ला बे नियमो तो जैनोना कोई पण आगमतेवोज नियम छे; परंतु तेओ आथी पण आगळ मांथी अक्षरशः वतावी शकाय तेवा छे. कारण के वधीने पोताना यतिओ माटे फक्त तद्दन अचित्त ते जैनधर्मना तत्त्वना मूलभूत छे. महावीर आ वनस्पति अने फळ इत्यादिनेज भिक्षामा लेवानी नियमानं यथार्थरीने परिपालन . आना छूट आपे छे. प्रमाणमां नीचेना उल्लेम्सो बस थशेः 'तेमना (महा२१. वर्षाऋतु सिवाय तेणे (एकज) गाममा बेरात वीरना) शरीर उपर चार मास करतां आधिक रहे नहीं. ' आपणे उपर जोई गया छीप तेम समय पर्यंत अनेक प्रकारनाप्राणिओनो ठठ जाम्यो महावीरे तो आज नियम पाळ्यो हतो. पड़ी अन्य हतो; तेओ, ते उपर हरता फरता हता अने विविध साधुओए गमे ते रीते तेनुं आचरण कय होय. क्लेशो आपता हता.' 'तेमण हमेशां त्रिगुप्तिपूर्वक १ आचारांग सूत्र १, ५, ७, 1. तृण,शीत, अग्नि,माखी,मशक आदिथी जनित अनेक २L. C. २१. ३ आचारांग सूत्र २, ५, २, १, अने १, ७, ५, २. १ बौधायन, २, ५०, १७, १०. ४ सरस्खायो, आचारोग सूत्र. २, २, २, ... २' मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पचहए' ५ आचारांग २, १, ५, ६, अने । मुंअध्ययन. ३ आचारांग सूत्र , ८, १, २, Aho ! Shrutgyanam Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] . डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना प्रकारनां कष्टोसहन कर्या हता. 'तेमणे देव, मनुष्य ग्रंथोमां पण मळी आवे छे; एम आपणे अहीं जणा. अने तियेच जनित अनेक अनुकूल तेमज प्रतिकृल ची शकीशु. बनायो समताथी सहन कर्या, खम्या तमा अनम- ब्राह्मण संन्यासिजीवननां उपकरणो तरीके व्या हता' इत्यादि. जेनयतिना संबंधमां एम पण 'दण्डी (यष्टिकाओ), रज्ज, पाणी गाळवामाटे वारंवार कहेवामां आवे छे के ते पाताना आध्या- वस्त्र खंड, जलपात्र अने भिक्षापात्र छ.' जैन साधुत्मिक जीवननी चरम अवस्थामां मरण या जीवित ओ पण दण्डो राखे छ-अत्यारे तो अवश्य राख छे. ए बन्नेमां निराकांक्षी होय छे.' परंतु बोद्धो तरफ दृष्टि करतां, पिटकोमा एवो एक बौधायने आपेला बीजा केटलाक नियमो पण पण उल्लेख मारा जोवामां आव्यो नथी के जेमां जैनोना आचारो साथे घणाज मळता आवे छे. जे- यष्टिका राखवा माटे स्पष्ट विधान करवामां आव्यु मकः-' तेणे वचन, विचार अने कर्म ए त्रणे प्रका- होय. रनां कष्टदायक साधनो द्वारा कोई पण सर्जित . जैन साधुओ पण ब्राह्मण संन्यासिओनी माफजीवनी हिंसा करवी जोईप नहीं." आ नियम जै- क भिक्षापात्र अने तेने बांधवानी एक दोरी तथा जल :) नु एक स्पष्टी. पात्र राखे छ: पाणी गळवा माटे वस्त्रखंड अने करण मात्र छ । 'कादायक साधनाने' जैनो रजोहरण आबे वस्तुओ राखवा संबंधी उल्लेख तो शस्त्र कहे छे. आनी पहेलां ज आपणे करी आव्या छीए. जैन __ 'तेणे शौचादि कर्म माटे अपोक्षित जळने गळवा साधुन जो कोई पण एवं खास उपकरण होय के सारु वस्त्र राखयुं जोईप ' 'तेणे ( आवश्यक) शौः जे अन्य संन्यासिओपासे नहीं देखातुं होय, ते त चादि ( कुवा अगर तळावमांधी ) काढेला अने मनी एक मात्र मुखवस्त्रिका ( मुहपत्ती ) छे. आ गळेला पाणीथी करवां जोईए.' आ नियमोनुं जैन बधी हकीकत उपरथी जणाशे के जैनोनां घणां खरां साधुओ यथार्थ पालन करे छे. तेओ पाणी गळ- उपकरणो, तेमना माटे आदर्शरूप बनेला एवा ब्राह्मवा माटे खास वस्त्र राखे छे. टीकाकार गोविन्द, ण संन्यासिओ अगर भिक्षुओनां जेवांज छे. आ पवित्र,-एटले पाणी गळवाना वस्त्रखंडनो अर्थ 'तेणे तेज अन्न लेबु जोईप के जे बिना माग्ये 'मार्ग उपरथी जंतुओने दूर करवा माटे राखेलो मळेलु होय, जेना संबंधमा पहेलां कोई व्यवस्था कुश जातना तृणनो एक गुच्छ,' एम करे छे. थएली न होय, जे अकस्मात्ज मळी गयु होय, गोविन्दनो बतावेली आ अर्थ जो यथार्थ होय अने अने जे फक्त पोताना जीवितने टकाववा पूरतुं तेना प्रमाणमा जो कोई साची अने प्राचीन परंपरा ज होय.” रहेली होय-अने ते मारा मानवा प्रमाणे तो अवश्य जैनधर्मना 'भिक्षाचर्याना नियमो' वांचवाथा होवाज जोईए...तो जैन साधुओ मार्गमा चालती सहजे जणाई आवे तेम छ, के, ब्राह्मण संन्यासिओ वखते बच्चे आवता तथा सती वखत नीचे आव- माटे अन्नग्रहण करवा संबंधी जे जातना नियमानुं. ता जीवजंतान दूर करवा माटे जे रजोहरण अ- बौधायने उपर प्रमाणे विधान कर्यु डे, तेज प्रका थवा पादप्रोग्छन राखे छे, तेनुं प्रतिरूप ब्राह्मण रना नियमो प्रमाणे मळेला आहारने जैनोर पण 'शुद्ध अने ग्राह्य' मान्यो छे. बौद्धो आ विषयमा १. आचारांग सूत्र १, ८, ३,१. आटला बधा सख्त नधी. तेओ तो खास करीने २ कल्पसूत्र, जिन चरित्र, ११७, तिमभाग. ३. उदाहरण तरीके कल्पसूत्र सामाचारी ५१. बौधायन २,१०, १७, ११. ४. बौधायन २, ६, ११, २३. २. जो के भिक्षापात्र उपरांत साधुने जलपात्र राखवानी ५. आचारांग सूत्र, पृ. १, नोट २. पण छट आपेली छे खरी तथापि एकज पात्र राखवे अधि६. बौधायन २, ६, ११,२३. क उत्कृष्ट मनाय छे. ७. जुओ प्रो. बुल्हरनुं भाषांतर पृ. २६०, टिप्पण, ३. बौधायन २,१०.१८, १३. Aho! Shrutgyanam Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ तेमना माटेज तैयार करवामां आवेला भोजनना बौद्ध धर्मनी उत्पत्तिनी पूर्वे थई गया छे. कारण आमंत्रण सुद्धांनो स्वीकार करे छे. के, प्रो. बुल्हरना मत प्रमाणे आपस्तम्ब सूत्रनी __ ब्राह्मण संन्यासी अने जैन यति माटे विहित करे- रचनानो काळ मोडामां मोडो ई. स. पूर्वे पांचमी ला नियमोनी जे तुलना आपणे उपर करी छे. ते अगर चोथी शताब्दीमा मूकवो जोईए.' बौधायन उपरथी ए स्पष्ट जणाय छे के जैनोना नियमो ते ते आपस्तम्बनी पूर्वे थएलो छे. अने डॉ. ब्राह्मणोनी नकल मात्र छे. परंतु अहीं ए प्रश्न थाय बुल्हरना कहेवा प्रमाणे ते बन्ने वच छे के निग्रंथ ' ए सीधी रीते ( साक्षात् ) ज वर्षोनुं अंतर दशकथी नहीं परंतु शतकथी संन्यासीनी नकल छे के परंपरापूर्वक ? केम के मापवा जेटलं छ. गौतम ए बौधायनी पण एवो पण तर्क थई शके तेम छे के ब्राह्मण संन्या- पूर्वकालीन छ. आ हिसाबे गौतम, अने घणुं करीने सिनी प्रथम बौद्धोए नकल करी हशे अने बुद्धभि- बौधायन पण, बौद्धधर्मनी उत्पत्तिनी पूर्वे थई क्षुनी, पाछळथी निग्रंथोए. परंतु हुँ जेम उपर गएला निश्चित थाय छे. हवे उपर वर्णवेला ब्राह्मण सूचवी गया छु तेम ओ तर्क प्रमाणशून्य छे. कारण संन्यासमार्गना सघळा नियमो तो खास गौतम के वधारे प्राचीन अने प्रमाणभूत आदर्शने छोडी, द्वाराज आंधवामां आवेला छे तेथी ते मार्गने बौजैनो अल्प प्रतिष्ठित अने नकली एवा पोताना प्रति. द्धोनी नकलरूपे मानवो ए प्रत्यक्ष भूल छे. धारो के स्पर्धी बौद्धोनुं अनुकरण करे ए असंभावित छे. उक्त धर्मशास्त्रोनी रचनाना समयना विषयमां आथी एज कहेवू वधारे योग्य जण य छे के तेमणे प्रो. बुल्हरे करेलु कथन कदाचित् खोटं ठरे: तो सीधी रोतेज ब्राह्मणोनुं अनुकरण कर्यु हतुं. आ पण ते धर्मशास्त्रा बौद्धधर्मनी उत्पत्ति पछी सका. मुख्य दलील उपरांत, प्रस्तुत प्रश्न विरुद्ध बीजी ओ वीत्यां बाद रचायां हता, एम तो कोई पण रीते पण ए एक दलील छे के--उपर जणाव्या प्रमाणे सिद्ध करी शकाय तेम छेज नहीं. तथापि मानो जे केटलाक ब्राह्मण आचारोनु ज्यारे जैनोए अनु- के, कदाचित् तेम पण सिद्ध करी शकाय-जो के करण कर्यु छ त्यारे बौद्धोए तेम कर्यु जणातुं नथी तेम थर्बु तो सर्वथा असंभवितज छे-तो पण आ तेथी एम साबीत थाय छे के बौद्धो जैनोना आद- स्मृतिकार ब्राह्मणो पोते जेमने आधुनिक कालमां शंभूत बिल्कुल हता नहीं. उत्पन्न थएला मानता होय तथा जेमने मिथ्यामति__ अहीं एक एवो पण वितर्क उठवानो संभव रहे ओ मानी तिरस्कारता होय तेवा बौद्धो पासेथी छे के ब्राह्मण संन्यासीज जैन निग्रंथ अथवा बौद्ध मोटा प्रमाणमां पोताना आचार-नियमो ग्रहण करे, भिक्षुनी नकलरूपे केम न होय ? परंतु आ वितर्क ते सर्वथा अशक्य बाबत छे. तेमज नास्तिको पातहान प्रमाणांवरुद्ध छे. संन्यासमार्ग ब्राह्मणोनी सेथी पोते लीधेला नियमोने ब्राह्मणो एटला बधा आश्रम व्यवस्थानुं एक खास अंग छे. अने आ पवित्र माने ए पण नहीं मानवा जेवी बाबत छे, आश्रम व्यवस्थाने कदाचित् ब्राह्मण धर्म जेटली परंतु, आथी उलटुं, बौद्धोएज ब्राहाणोना नियमोनू प्राचीन न मानीए तो पण जैन तथा बौद्ध धर्मथी अनुकरण कर्यु हतु, एम मान, युक्तियुक्त अने तो तेते अवश्य प्राचीन मानवी पडे तेम छे. वळी प्रमाणसंगत लागे छे. कारण के ब्राह्मणोनी बुद्धिब्राह्मण संन्यासिओ ज्यारे आखा भारतवर्षमा प्रस. विषयक अने नीतिविषयक उत्कृष्टताने माटे बौद्धो रेला हता. त्यारे बौद्धो तेमना संघनी स्थापना हमेशां ऊंचो अभिप्राय घरावता अने ते बदल बहथया पछी, निदान प्रथमनी बे शताब्दीआमां तो, मान करता हता. एज कारण के के जैनो तेमज तेओ मात्र देशना एक अमुक भाग जेवा संकुचित बौद्धोए ब्राह्मण ए शब्दने एक मानसूचक बिरुद प्रदेशमांज रहेता हता. तेथी आखा देशना संन्या १. Sacred Laws of the Aryas, part I, सिओ माटेतेओ आदर्शभूत बन्या होय एम मानवु introduction, p. XL III. सर्वथा प्रमाण शन्य छे. त्रीजी बाबत वळी ए छे २. L. c. p.XXII. के-ब्राह्मण धर्मशास्त्रना कर्ता गौतम निश्चितरूपे ३ L. c. p. 49. Aho! Shrutgyanam Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना अंक २ ] तरीके स्वीकारेलो छे, अने ब्राह्मणेतर जातिना पुरुषोने माटे पण तेमणे तेनो प्रयोग करेलो छे. आ स्थळे जणाववुं जोईए के जैनो तेमज बौद्धोनो भिक्षमार्ग, ब्राह्मणोना संन्यासमार्गना अनुकरणरूप होवा छतां, ते मूळमां तथा मुख्यरीते क्षत्रियो माटेज योजापुलो हतो. प्रो. ओल्डनवर्गना दर्शा· व्या मुजब बुद्धे प्रथम पंतिमां उमराव अने अमीर लोकोनेज स्थान आप्यं हतं. कारण के, बनारसमां आपला पोताना प्रथम उपदेशमां, बुद्धे पोताना धर्म ना संबंधां कह्यं हतुं के ' यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पव्वजन्ति - जेने माटे कुलीन जातिना पुत्रो घर छोडीने अनगारता स्वीकारे छे. २ जैनो पण ब्राह्मणो करतां क्षत्रियोंने उच्चकोटिना मानता हता, ए बाबत, महावीरना गर्भसंक्रमना संबंधमां जे एक आश्चर्य भरेली पुराण कथा प्रसिद्ध छे ते उपरथी साबीत थाय छे. ते दंतकथा एवी छे के - महावीरनो गर्भ देवानंदा ब्राह्मणीनी कुक्षिमांथी त्रिशला क्षत्रियाणीनी कुक्षिमां फेरववामां आव्यो हतो. अने ते करवानुं कारण मात्र एटलुंज बताव वामां आव्युं छे के ब्राह्मणी अगर अन्य कोई नीच जातिनी स्त्रीता उदरथी तीर्थकरनो जन्म थई शके नहीं'. १ Buddha, sein Leben, &c, p. 157sey २. महावग्ग १, ६, १२. ३. दिगंबरो आ दंतकथाने युक्तिशून्य कही, एनो अस्थीकार करे छे. परंतु श्वेतांबरो तेने दृढतापूर्वक साची जणावे छे. आ दंतकथा आचारांग तथा कल्पसूत्र आदि घणा ग्रंथो मां मळी आवे छे, तेथी तेनी प्राचीनतामां तो आपणने शंका रहती नथी. परंतु ए कोई स्पष्ट समजातुं नथी के कया कारणथी आ युक्तिशून्य दंतकथा उत्पन्न थई लोकमां प्रचार पामी हशे ? आ अंधकारग्रस्त प्रश्न उपर मने जो अभिप्राय आपवानी छूट होय तो, मारुं तो एवं मानवु छे के सिद्धार्थने ब्राह्मणी देवानंदा - जे महावीरनी साची माता हती ते - अने क्षत्रियाणी त्रिशला एम बे स्त्रीओ हती. पहेली स्त्रीना पति तरीके बतावामां आवतुं ऋषभदत्तनुं नाम घणुं प्राचीन होय तेम लागतुं नथी. कारण के जा ते प्राचीन होय तो तेनुं प्राकृत रूप ' उद्यमदत्त ' यवाने बदले प्रायः 'उसभदिन्न' एजु ८५ बीजी बाजुए जोतां ब्राह्मण संन्यासिओ प पोताना जेवाज परम आस्तिक ब्राह्मणेतर जातीय संन्यासिओने स्वसमान उच्च कोटिना न होता मानता. कारण के पाछळना समयमां एवो मत प्रचलित थपलो स्पष्ट देखाय छे के ब्राह्मण सिवाय अन्य कोई वर्णने चतुर्थ आश्रमनो अधिकार हतो नहीं आ मतना प्रमाणमां, प्रो. बुल्हरना जणाववा प्रमाणे, मनुनो ६, ९७ मो श्लोक बताववामां आवे छे. परंतु, भिन्न भिन्न टीकाकारोना अभिप्राया तरफ दृष्टिपात करतां आ लोकना अर्थना संबधमां बधा टीकाकारो एक मत थता जगाता नथी. तेथी आ विवादग्रस्त उल्लेखने बाजुए मूकीए तो थवं जोईए. विशेषमां, आ नाम पण एक जैनने छाजे तेवु छे; ब्राह्मणने छाजे तेवुं नथी. तेथी मारुं तो एम चोक्कस मानवु धाय छेके ऋषभदत्त ए फक्त जैनाए देवानंदाना बीजा पति तरीके एक कल्पी काढलो पुरुष आपणे जाणीए बीए के सिद्धार्थ पोताना विशला साधेना लग्नद्वारा अनेक ऊंची पदवीवाळा अने मोटा प्रभाववाळा पुरुषो साथै संबंध धराक्तो हतो. तेथी कदाचित् एवो विचार तेने उत्पन्न थयो होय, तो ते संभावित छे के महावीरने त्रिशलाना सपनत तरीके प्रसिद्ध करवाने बदले औरस पुत्र तरीके जो जाहेर करवामां आवे तो बयारे लाभदायक बाबत बनशे. कारण के तेम करवार्थी, महावीर त्रिशलानां प्रभावशाली सगओना आश्रयनो हक्कदार बनी शकशे. आ दंतकथा लोकोमां विश्वासपात्र पण घणजि सलाईथी मनाई गई हशे कारण के महावीर तीर्थकर तरीके प्रसिद्धिमां आव्या तेनी पहेलां घणां वर्षो अगाउ तेमनां मातापिता गुजरी गयां हतां. परंतु खरी वस्तुस्थिति लोकोनी स्मृतिमांथी सर्वथा लुप्त नहीं थ होय तेथी पाळधी गर्भसंक्रमनी आ कथा उपजावी काढवामां आवी हशे . आ कल्पनाना मूळ उत्पादक जैनों नथी. तेमणे तो मात्र देवकीनी कुक्षिमांधी रोहिणीनी कुक्षिमां थरला कृष्णना गर्भसंक्रमनी पौराणिक कथानुं स्पष्ट रीते अनुकरण कर्यु छे. आ उपरथी एम पण जणाय छे के जैनधर्मना विका सनी प्रथमनी सदीओमा कृष्णनी उपासना लोकप्रिय थई रही हती. कारण के जैनोए पोताना वावीशमा तीर्थंकर अरिष्टनेोमि जे एक प्रसिद्ध यादव हता, तेमनुं चरित्र लखवामां केटलाक फेरफार सिवाय कृष्णनुं अखं जीवन यथार्थ रीते आलेखी दोधुं छे. Aho! Shrutgyanam Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक ८६ पण एटलं तो स्पष्ट देखाय छे के पाछळना समयमां ए विचार तो खास रूढ बनी गयो हतो के चारे आश्रमनो अधिकारी एक मात्र ब्राह्मण वर्णज होई शके छे. क्षत्रियो माटे त्रण, वैश्यो माटे वे अने शूद्र माटे फक्त एक आश्रमनो अधिकार जणाववामां आव्यो छे' आ घळी हकीकत उपरथी ए विचार तो निश्चित लागे छे, के प्राचीन काळमां पण ब्राह्मणेतर संन्यासिओ, ब्राह्मणसंन्यासिओथी एक जुदाजवर्गना तथा पृथग्भूत मनाता हता. अने तेथी आपणने एम मानवानुं कारण मळे छेके ब्राह्मणेतर संन्यासिओनी आ प्रकारनी अवस्थाने लईने एचा संप्रदायोनो जन्म थयो हतो के जेमणे ब्राह्मणधर्म सामे पोतानो प्रकट विरोध जाहेर कर्यो हतो. आवाज कारणने लईने वेशधारिओ - पाखंडिओ उत्पन्न थया हता एवो भाव वशिष्ठना कथन उपरथी पण तारवी शकाय छे. त्यां एम जणावेलुं छे के केटलाक संन्यासिओए धार्मिक क्रियाओ ( विधिओ ) करवी छोडी दीधी हती अने वळी केटलाके तो आधी पण आगळ वधी वेदमंत्रोच्चारण पण छोडी दीधुं हतुं. आ प्रकारे क्रियामार्गनं उल्लंघन करनाराओने उद्दे शीने वशिष्ठंमां नीचे प्रमाणेनुं कथन करेलुं छे, के 'भले कोई मनुष्य सघळी धार्मिक विधिओनुं अनुठान छोडी दे परंतु वेदमंत्रोच्चारण तो तेणे कदा पि न छोडवं जोईए. कारण के वेदनी उपेक्षा करवाथी शूद्र थवाय छे. तेटला माटे तेणे तेम करधुं नहीं. ' आटला बधा भारपूर्वक करेला प्रतिबंध उपरथी सहज अनुमान थाय छे के आधुं क्रिया खरेखर एक वखते बंध थयुंज हशे. वळी आ उपरथी जो आपणे एटलं अनुमान करी शकता होईए के केला संन्यासिओए आवी ते वेदोच्चारण- वेदाभ्यास करवो पण छोडी दीघो हशे, तो आपणे तेवं अनुमान पण करी शकीर, के बीजाओए, बेदने ईश्वरप्रणीत तथा स्वतः प्रमाणभूत तरीके मानवानो इनकार नुष्ठान १. Maxmuller, 'The Hibbert Lectures, P. 343. २ Chapter X, 1. Bubler's Translation. [ भाग १ पण कर्यो हशे आ विचार उपरथी ए कल्पना सहज करी शकाय तेवी छे के आ मार्ग स्वीकारनार तेज पुरुषो हता जेओ एक प्रकारना पृथग्भूत अने ब्राह्मणेतर संन्यासिओ मनाता हता. आ रीते प्रस्तुत विवेचन उपरथी एक तो आपणे ए बाबत जोई शकीए छीए के जैन अने बौद्ध जेवा विरोधी संप्रदायोना मतभेदनुं बीज चतुर्थ आश्रमनी संस्थामा रहेलुं हतुं. अने बीजं प पण आपणे जोई शकीए छीए के मतान्तर धारिओए चतुर्थ आश्र मनुं अनुसरण कर्यु हतुं. आ उपरथी आपणे मानवं पडे छे के जैनधर्म अने बुद्धधर्म ए ब्राह्मणधर्ममांथी उत्पन्न थपला एक आकस्मिक सुधारा स्वरूप मतो नथी परंतु लांबा वलतथी चालता आवता एक धार्मिक आन्दोलनना क्रमिक परिणाम स्वरूप छे. आपणे उपर जोई गया तेम, जैनोनी तेमना छैला तीर्थकर संबंधी परंपरागत कथाओः अथवा जैन साधुओ माटे विहित करवामां आवेला आचारो; अगर ते धर्मना श्रद्धाळु गृहस्थो माटे योजाएली धार्मिक क्रियाओ उपरथी एवं कांई पण सिद्ध धतुं नथी के जेथी आपणने एम मानवानुं कारण मळे के जैनधर्म ए बौद्धधर्ममांथी निकळ्यो हतो. ए उपरांत बन्ने धर्मोना मुख्य सिद्धान्तो मां पण परस्पर एटलो बधो भेद रहेलो छे के जेथी आ बन्ने धर्मोनुं मूळ उत्पत्ति स्थान एक हशे एम पण मानी शकाय तेम नथी. बुद्धे निर्वाणनी अवस्थाना संबं धमां गमे तेम विचार्य अगर उपदेश्यं होय - अर्थात् ते अवस्थाने या तो सर्वथा अभावात्मक बतावी होय के पछी तेने एक अगम्य अने अचिन्त्य सत्तावाळी कल्पी होय; परंतु एवलुं तो निःसंदेह छे के तेमणे ब्राह्मणधर्मना आत्मवादनो के जे वादमां विश्वदेवतावादिओ तथा अणुवादिओना मत प्रमाणे आत्मा स्वतंत्र अने नित्य मानवामां आव्यो छे तेनो, स्पष्ट विरोध कर्यो हतो. अने ते विरोधज ए बौद्धधर्मनी एक खास विशिष्टता छे. परंतु आ विषयनो ज्यारे जैनोनो सिद्धान्त तपासी छीएतो, ते संपूर्णरीते ब्राह्मणमतने मळतो आवे छे. जे भेद छे ते मात्र एटलोज छे के जैनो ज्यारे आत्माने मर्यादित आकाशव्यापी माने छे; त्यारे सांख्य, न्याय अने वैशेषिक दर्शन जेवा ब्रा Aho! Shrutgyanam Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना ह्मण संप्रदायो आत्माने सर्व विश्वव्यापी माने छे; जन्ममां जीवात्माने भोगवां पडे छे ते; तेमज वळी, जेवी रीते बौद्धोनो असंख्य उपविभागात्मक संपूर्ण ज्ञान अने उत्तमचारित्र-के जेथी मनुष्य पञ्चस्कन्धवाद जैनोना अध्यात्मशास्त्रमा बिलकुल भवचक्रपरिभ्रमणनो अन्त लावी शके छे तेजणातो नथी, तेवी रोते जैनोनो अतिविस्तृत चेत- इत्यादि सिद्धान्तो लई शकीए. बीजो पण जैनो नवाद ( Hylozoistic theory ) जेवो सिद्धान्त अने बौद्धोनो एक समान विचार छ, जेनी अनुपण बौद्धोना तत्त्वज्ञानमा दृष्टिगोचर थतो नथी. सार एम मानवामां आवे छ के अनादि काळथी जैनोनो ए सिद्धान्त तेमना संपूर्ण तत्त्वज्ञान अने तीर्थंकरो अने बुद्धो एकज प्रकारना सिद्धान्तो प्ररूआचारशास्त्रमा ओतप्रोत थएलो जोवामां आवे पता आव्या छे तथा नष्ट थता धर्मने पुनर्जीवित छ; अने ए सिद्धान्तानुसार प्राणी अने वनस्पति उप- करता आल्या छे. ए विचार पण ब्राह्मणोना विष्णुरान्त पृथ्वी, जल, तेज अने वायु जेवां तत्त्वोनां सूक्ष्म- ना अवतारोवाळा विचार साथे मळतो आवे छे. मां सूक्ष्म अणुओ सुद्धांने चेतनायुक्त मानवामां आवे परंतु, ते उपरांत, जैन अने बौद्ध ए बन्ने धर्मना एक छे. भारतवर्षना सघळा तत्त्वज्ञानिओए सर्वज्ञता अत्यावश्यक प्रयोजनरूपे पण आ विचारनी सधीनी ज्ञाननी जदी जुदी तरतमताओ-पायरीओ उत्पत्ति थपली समजाय छे. कारण ए छे के बुद्ध ने एक अति महत्त्वमो विषय मान्यो छे. तदनुसार अगर महावीरे जे कांई प्रतिपादन कर्यु हतुं तेने जैनो पण आ विषयमा पोतानो एक स्वतंत्र मत तेमना अनुयायिओ सत्य --एकमात्र सत्य मानता धरावे छे. अने ए विषयनी तेमनी परिभाषा पण हता. हवे आ सत्यने पण ब्राह्मणोना वेदनी माफक ब्राह्मग अने बौद्धोथी तद्दन जुदाज प्रकारनी छे ते. अनादि काळथीज आस्तित्व धरावतुं मानवू जोईए. ओए ज्ञानना नीचे प्रमाणेना पांच प्रकारो मानेला कारण के जो एम न मानवामां आवे तो प्रश्न थरी छे:--- (१) मति-सम्यग् अवबोध; (२) श्रुत-मति के शुं आ सत्य तीर्थकरोना अवतारनी पूर्वे व्यतीत बाद थपलुं स्पष्ट ज्ञान; (३) अवधि-एक जातनं थई गएला अनंत काळ सुधी मात्र अज्ञातज रहधुं अतीन्द्रिय ज्ञान; (४) मनः पर्याय-परकीय विचा- हतुं ? आ प्रश्नना उत्तरमा दरेक श्रद्धाळु जैन अगर रानु विशद् शान; (५) केवल-सर्वोत्कृष्ट प्रकारनं बौद्ध एमज कहश के नहीं एम बनवं तो तइन अथवा संपूर्ण ज्ञान. जैनोनो आ एक मौलिक आ. अशक्य छे. ते तो एमज कहेशे के आ सत्यधर्मनी ध्यात्मक सिद्धान्त छ, अने ए सिद्धान्त तीर्थक. उपदेश भिन्न भिन्न काळमां उत्पन्न थएला एका रोनां चरित्रो लखती वस्वते लेखकोना मगजमां असंख्य तीर्थकरो तथा बुद्धो द्वारा हमेशां अपातो हमेशां प्रधान पणे रमी रहे छे. आ प्रकारनो सि- आव्यो छे अने भविष्यमा पण तेवी ज रीते अपातो द्धान्त बौद्धग्रन्थोमां बीलकुल जोवामां आवतो नथी. रहेशे. आ प्रमाणे भूतकालमां अनेक धर्मप्रवर्तको ए सिवाय बन्ने संप्रदायोना मुख्य सिद्धान्तो वच्चे थई मयानो आ बन्ने धोनो विचार-सिद्धान्त पीजा पण एवा घणा भेदो बतावी शकाय तेम छे. न्यायशास्त्रानुसार एक अत्यावश्यक प्रयोजवरूपे छे. परंतु ते बधानुं वर्णन वाचतां कदाच वाच- बळी जैनांना आ विचार-सिद्धान्तने प्रमाणशूकने कंटाळो आवे तेवा भयथी अमे आटलेथी ज य ठरावी शकाय तेम पण नथी. कारण के बौद्ध विरमीए छीए. ग्रंथोमां कोई पण स्थळे निग्रंथोने एक नवीन उत्पन्न जैनोना जे केटलाक सिद्धान्तो बौद्ध सिद्धान्तो थएला संप्रदाय तरीके अथवा तो नातपुत्तने तेना साथे मळता आवे छे ते तो ब्राह्मणधर्ममां पण संस्थापक तरीके वर्णवामां आव्या नथी. तेथी समान छे ---उदाहरण तरीके पुनर्जन्मनो सिद्धान्त बुद्धना समयमा निग्रंथोनो संप्रदाय, ते प्रायः एक अर्थात् मरण पछी फरीथी जन्म धारण करवो ते; प्राचीन संप्रदायज मनातो हतो, एम सिद्ध थाय कर्मनो सिद्धान्त अर्थात् पूर्वकृत कर्मोना धर्मा- छे. तेमज नातपुत्त ते, घणुं करीने पार्श्व नामे तेधर्मरूपी परिणामो आ भवमां अगर आगामी वीशमा तीर्थकर द्वारा स्थापित भएला जैन धर्मना Aho! Shrutgyanam Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૯૯ जैन साहित्य संशोधक एक मात्र सुधारक समझाता हता. परंतु आमां आश्चर्य उत्पन्न करवावाळी बाबत ए छे के जैनो तेमज बौद्धो बन्ने वर्तमान युगना धर्मप्रवर्तकोनी संख्या लगभग सरखीज माने छे - एटलेके जैनो २४ तीर्थकरो माने छे; अने बौद्धो २५ बुद्धो माने छे. मान्यताना विषयमां हुए वातनी ना नथी पाडी शकतो, के, आमां एक संप्रदायनी बीजा संप्रदाय उपर असर नहीं थई होय. परंतु हुं पटलं तो दृढता पूर्वक कही शकुं छं के आ बन्नेमांना कया धर्मे प्रथम आ मान्यता शोधी कांढी हती; अगर तो सौथी प्रथम कोणे ब्राह्मणो पाथी तेनो स्वीकार कर्यो हतो; तेनो निर्णय करवो कठण छे. कारणके बौद्धोमां जेम, बुद्ध-निर्वाण पछीनी प्रारंभनी ज शताब्दिओमां पचीस बुद्धोनी उपासना दाखल थई हती, तेम चोवीश तीर्थकरोनी मान्यता पण, महावीर निर्वाण बाद धणुं करीने बीजी ज शताब्दिमां जुदा पडेला दिगम्बर तथा श्वेताम्बर ए बन्ने संप्रदायोने सरखी रीते मान्य होवाथी, ते पण तेटली ज जुनी छे. परंतु आ प्रश्ननुं निराकरण करवं ते अहीं कांई महत्त्वनो विषय नथी. कारण के पूर्वकृत विवेचनद्वारा जे निर्णयो उपर आपणे आव्या छीए ते उपर तेनी बिलकुल असर थती नथी. ते निर्णयो एज छे के - ( १ ) जैनधर्म, ए बौद्धधर्मथी तद्दन स्वतंत्र ते उत्पन्न थलो एक प्राचीन धर्म छे; तेनो विकास पण तेटलीज स्वतंत्र रति थलो छ; तेमज मां बौद्ध धर्ममाथी विशेष कांई लेवामां आव्युं नथी. तथा ( २ ) जैनो तेमज बौद्धो ए बन्नेना तत्त्वज्ञान, आचार, नीतिशास्त्र, अने जगदुत्पत्तिशास्त्रनुं मूळ ब्राह्मणो -- खास करीने संन्यासिओने आ भारी छे. अत्यार सुधीनी आपणी सघळी चर्चा जैनोना पवित्र ग्रंथोमांथी उपलब्ध थती परंपरागत कथाओनी प्रामाणिकता उपर ज चालेली छे. परंतु एक अतिशय विशाल ज्ञानवाळा अने कुशल विचारक विद्वाने ए प्रामाणिकताना संबंधमां जशंका करेली छे. ए विद्वान् ते मी. बार्थ (Barth) छे. ते पोताना Revue de Il' Histoire des Religions, Vol. III, p. 90. मां नातपुत्त नामनी एक ऐतिहासिक व्यक्तिनो स्वीकार करे छे खरो, परंतु जैनोना पवि [ भाग १ त्र ग्रंथो, छेक ई० स० नी पांचमी शदीमां, -एटलेके ए संप्रदायनी स्थापना थया पछी लगभग एक हजार जेटलां वर्षो व्यतीत थयां बाद, लखाएला होवाथी तेना आधारे कोई पण सबळ अनुमान करी शकवाना संबंधमां ते मोटी शंका धरावे छे. जैनधर्मना संबंधमां तेनो एवो अभिप्राय छे के ए संप्रदायना, ते प्राचीन काळथी लई पुस्तको लखाता सुधीना समय सुधीना, स्वसंवेदित अने सतत एवा अस्तित्वनो - अर्थात् तेना खास खास सिद्धान्तो भने नौधोनी निरंतर परंपरानो-हजी सुधी निर्णयात्मक रीते निकाल थयो नथी. वळी ते जणावे छे के ' घणी शदीओ सुधी तो जैनो, तेमना जेवा बीजा अनेक संन्यासिवर्गो के जे फक्त अप्रसिद्ध अने अस्थिररूपे पोतानुं जीवन गाळता हता तेओथी भिन्नरूपे ओळखायाज न होता.' तेथी मि. बार्थना अभिप्राय मुजब जैनोनी सांप्रदायिक परंपराओ ते मात्र बौद्ध परंपराओना अनुकरणरूपे, तेमणे पोतानां अस्पष्ट अने अनिश्चित स्मरणोमांथी उपजावी काढेली छे. मि. बार्थनो आ मत एवा अनुमान उपर स्थिर थपलो मालुम पडे छे के जैनो पोतानुं पवित्र ज्ञान एक पेढिथी बीजी पोढने आपवामां घणाज बेदर - कार रहा हता; अने तेम रहेबामां कारण एछे के ते घणी शदीओ सुधी मात्र एक नानो अने अनुपयोगी संप्रदाय हतो. मि. बार्धनी आ दलीलमां हुं कोई प्रकारनं वजन जोई शकतो नथी. हुं अहीं ए प्रश्न पूछे छु के-जे धर्म पोताना थोडाक अनुयायिओ वडे एक मोटा प्रदेश उपर पथराएलो होय ते धर्म पोताना मौलिक सिद्धान्तो अने परंप ओने वधारे सुरक्षित राखी शके छे, के जे धर्मने एक मोटा जनसमूहनी धार्मिक जरूरीआतो पूरी पाडवानी होय छे ते ? आबेमानी कई बाबत वधारे संभावित छे ? जो के एकंदर रतेि आ प्रकारनी हेत्वाभासात्मक तर्कपद्धतिथी आवा प्रश्ननो निर्णय थवो तो अशक्य ज छे. उपर्युक्त बे पक्षोना प्रथम पक्षमां याहुदी तथा पारसीओनुं उदाहरण रज करी शकाय छे अने बीजा पक्षमा रोमन कॅथोलिक धर्मनो दाखलो आपी शकाय छे. परंतु जैनो संबंधी प्रस्तुत प्रश्नना वादविवादनो निर्णय करवामां आवी Aho! Shrutgyanam Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना. जातना सामान्य सिद्धान्तो उपर आधार राखवानी नथो कहेतो के आवी गुर्वावलीओ पाछकाई आवश्यकता नथी. कारण के तेओने ( जैनोने) ळथी पण जोडी कढाती नथी के अपूर्ण पट्टापोताना सिद्धान्तोनुं एटलं बधं स्पष्ट ज्ञान हतुं के वलीओने पूर्ण, एटले हिंदुओना शब्दमां कहीए तो तओए घणीज नजीवी बाबतमा मतभेद धरावनार 'पक्की' बनावी शकाती नथी. कारण के दरेक संपुरुषोने पण निसवरूप जाहेर करी, पोताना श्रद्धा- प्रदायने, पोतानो संप्रदाय एक प्रतिष्ठित आप्तपुरुषलुओना विशाल समुदायमाथी तेमने जूदा करी थी प्रामाणिकरीते उतरी आवेलो छ, एम बताववा दीधा हता. आ कथननी सत्यताना प्रमाण तरीके खातर पोतानी गुरुपरंपराना नामो उपजावी काढडॉ. ल्यूमने (Dr Le..monn) प्रकट करेली श्वेता- वानी स्वाभाविक रीतेज जरूर पडे छे. परंतु कल्पम्बर संप्रदायनी सात निन्हवो विषेनी परंपरा' छे. सूत्रमा जे एक,स्थविरो,गणोअने शास्त्राओनी विस्तृतथा दिगम्बरो, जे श्वेताम्बरोथी महावीर निर्वाण त नामावली आपली छ तेने कल्पी काढवामांजैनोन पछी प्रायः बीजी अथवा त्रीजी शाब्दिमां, जुदा कोई पण प्रकारनुं प्रयोजन होय तेमहं मानी शकतो पड्या हता, तेओ काई तेमना प्रतिस्पर्धिओ (श्वेता नथी. कल्पसूत्रमा जेटली विगतो आपेली छ-तेटली म्बरो ) थी तात्त्विक सिद्धान्तोमा मोटो मतभेद पण विगतोनुं ज्ञान त्यार पछीना जैनाने रहो न हतुं. धरावता नथी छतां पण आचाराविषयक तेमना तेम तेथी अधिक जाणवानो तओए क्यारे डोळ केटलाक भिन्न नियमोने लीधे, श्वेताम्बरोए तेमने पण कर्यो न हतो. गुरुपरंपरानो नोंधयोग्य बधोव्यपाखंडिओना नामे वगाव्या छे. वहार चलाववा माटे कल्पसूत्रमा आपेली संक्षिप्त आ सघळी हकीकतो उपरथी आ बाबत स्पष्ट स्थविरावली पर्याप्तज हती. तेम छतां पग तेमा रीते सिद्ध थाय छे के जैन आगमो [ नुहालतुं स्व- आवली विस्तृत स्थावरावली-के जेमां पण केटरूप ] नक्की थयां पहेलां पण जैनधर्म एवा अव्यव- लांक तो एकलां नामोज जोवामां आवे छे-ते ए वा. स्थित अथवा अनिर्दिष्ट स्वरूपमा विद्यमान न हतो, बत स्पष्टरीते जणावे छ के जैनो पोताना प्राचीन के जेथी, तेनाथी अत्यंत भिन्न एवा अन्यधर्मो (द. धर्माचार्यो-स्थविरोनी यादगिरी: शनो ) ना सिद्धान्तो द्वारा तेनुं असल स्वरूप परि- बधो रस धरावता हता. ते स्थविरावलीमा आले. वर्तित अगर कलुषित थयुं हतुं; एम मानवाने आप खेला युगो तथा बनावोनी यथार्थ माहीती तेना णने कारण मळे. परंतु आथी विरुद्ध उपर्युक्त प्र. पछी थोडीक ज शदीओमां नष्ट थई गई हती. माणो एम तो सिद्ध करी आपे छे खरां के तेमनी परंतु. मात्र आटलं सिद्ध करी बताववाथी के सूक्ष्ममां सूक्ष्म मान्यता पण सुनिश्चित स्वरूपवाळी जैनो तेमना आगमोनुं स्वरूप नक्की थया पहेलां हती. पण पोताना धर्म तथा संप्रदायन सतत चाल रा. जेवी रीते जैनोना धार्मिकसिद्धान्तोनी बाबतो खवा माटे, तेम ज अन्यदर्शनीय सिद्धान्तोना सं. आ रूपे सिद्ध थई शके छे तेवीज रीते तेमनी ऐति- मिश्रणयोगे उत्पन्न थती भ्रष्टताथी तेन बचावी सुरहासिक परंपराविषयक बाबतो पण सिद्ध थई शके क्षित राखवा माटे योग्य गुणसंपन्न हता; आपणे तेवी छे. वंशपरंपराथी चालती आवती जे विविध आविषयमां कृतकार्य थई शकता नथी. आपणे ए गच्छोनी विस्तारयुक्त गुर्वावलीओ मळी आवे छे पण बतावी देवं जरूरन छ के तेओमां जे जे बाबत तथा जैन आगमग्रंथोमा जे स्थविरावलीओ उपल- करी शकवानुं सामर्थ्य हतुं ते सघळु तेमणे संपूर्णब्ध थाय छे ते स्पष्ट बतावी आपे छे के जैनो पो. रीते कर्यु हतुं. आ चर्चा उपरथी आपणे स्वाभा. ताना धर्मनो इतिहास राखवामां केटलो बधो विकरीते ज वर्तमान जैनसाहित्यना कालनी चर्चा रस धरावता हता हुँ एम कांड चोक्षस उपर आवी जईए छीए. आ विषयमां जो आपणे 9 See Indische Studien, XVI. आटलं सिद्ध करी शकीए के जैन साहित्य अथवा See Dr. Klatt, Ind. Ant. Val.XI. तो छेवटे ते पैकी जे केटलाक सौथी प्राचीन ग्रंथो Aho! Shrutgyanam Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [भाग १ छे, ते जैन पुस्तकारोहणना समयथी घणी शदीओ घणी मोटी संख्या तैयार कराववी पडी हशे. हघे पहेलां रचाएला हता, तो ते द्वारा आपणे जैनोना देवर्धिगणीए लिद्धान्तने पुस्तकारूढ कराव्यो (अंतिम) तीर्थकर अने प्राचीनमा प्राचीन ग्रंथो ए एवो जे लेखी संप्रदाय मळे छ तेनो भावार्थ प्रायः बन्ने वचेना गाळाने, जो के सर्वथा दूर नहीं करी उपर प्रमाणेनोज होवो जोईए कारण के ए तो शकीए तो पण घणे अंशे अल्प करी आपत्रा समर्थ भाग्ये ज मानी शकाय तेवं छे के तेनी पहेला जैन थई शकीशं. साधुओ जे कांई कंठस्थ करता हशे तेने सर्वथा सर्वसंमत संप्रदायनी अनुसार जैनसिद्धान्त पल- नज लखता होय. ब्राह्मणो वेदनुं अध्ययन कराव. भिनी सभामां देवर्धिगणीना अध्यक्षपणा नांचे, नि- वामां लिखित पुस्तकोनो उपयोग करता नथी छतां श्चित करवामां आव्यो हतो. आ बमाघ वीर निर्वाण पण तेमनी पासे तेवां पुस्तको तो जरूर जोवामां पछी ८० (अथवा ९९३)मा वर्षे एटले १० स० आवे छे. तेओ (ब्राह्मणो) आ पस्तकोने खानगी ४५४ ( अगर ४६७ । मां' बन्यो हतो, एम कल्पसूत्र उपयोग माटे एटले के गुरुनी स्मरणशक्तिने मदत [१४८ ] उपरथी जणाय छे. संप्रदाय एवी छ के करवा माटे राखे छे. मारूं दृढ मानवू छे के जैनो ज्यारे देवर्धिगीए सिद्धान्तने नष्ट थई जवाना जो. पण आज पद्धतिने अनुसरता हशे. बल्के तेओ खममां जोयो त्यारे तेमणे तेने पुस्तकाधिरूढ करा. ब्राह्मणोथी पण वधारे आ पद्धतिर्नु अनुसरण करव्यो. तेनी पहेलां, आचार्यों क्षुल्लकोने सिद्धान्त ता हशे, केमके ब्राह्मणोनी माफक तेओर्नु एवं शीखवती वखते लिखित ग्रंथोना बिलकुल उपयोग मानवू तो हतुं ज नहीं के लिखित पुस्तको अविश्वकरता न होता. देवर्धिगणीना समय पछी ज लिखि- स्य छे. तेओ तो मात्र जे एक प्रचलित रिवाज त पुस्तकोनो उपयोग शरू थयो. आ हकीकत तहन हतो, के आगमनुं ज्ञान मौखिकरीते ज एक पेढीसाची छे. कारण के प्राचीन समयमा पुस्तकोनो द्वारा बीजी पेढीने अपावू जोईए, तेने लईने जलिबिलकुल उपयोग थतो म हतो एम आपणने बीजी खित ग्रंथोनो विशेष उपयोग करवामां संकोचाता हकीकतो उपरथी पण जणाई आधेले. ब्राह्मणो तो हता. है अहीं एम प्रतिपादन कर लिखित पुस्तक करतां पोतानी स्मरणशक्ति उपर के जैनोना पवित्र आगमो असलथी ज छुटा छवाया ज विशेष आधार राखता हता अने निःसंदेहरीते पण आवी रीते, पुस्तकोमा लखेला ज हता. अने जैनोए तेमज बौद्धोए तेमनी अ आ प्रथान, एम न कहेवानुं खास कारण बीजू काई नहीं, परंतु अनुकरण कर्यु हतुं. परंतु अत्यारे जैनयतिमो पो- बौद्ध भिक्षुओ पासे लिखित पुस्तको न हतां एम ताना शिष्याने शास्त्र शीखवती वखते लिखित जे कहेवाय छ तेज छे. बौद्ध भिक्षुओ पासे आवां पुस्तकोनो उपयोग अवश्य करे छे. आ उपरथी पुस्तको नहतां तेना प्रमाण तरीके एवं कहेवामां आपणे मानवु पडे छे के शिक्षण पद्धतिमां थएलो आवे छे के तेमनां सूत्रोमां, ज्यारे प्रत्येक जंगमवस्तु आ फेरफार देवधिगणीने आभारी छे, एम बताव. थी लईने नानामां नानी अने क्षुद्रमा क्षुद्र एवी नारो वृद्ध संप्रदाय तहन साचो छे. कारण के आ घरमां वापरवा लायक वासणो जेवी चीजोनो पण बनाव बहुज महत्त्वनो होवाथी भूली शकाय तेम कोई ने कोई रीतिय उल्लेख थपलो अवश्य जडे छे" नथी. प्रत्येक आचार्यने अथवा तो छेवटे प्रत्येक त्यारे लिखित पुस्तकनो क्यां ए पण बिलकुल उल्लेख उपाश्रयने आ पवित्र आगमोनी नकलो परी पाडवा थएलो जोवामां आवतो नथी. आ कथन, मारा मामाटे देवधिंगणीने सिद्धान्तना पुस्तकोनी खरेखर नवा प्रमाणे, ज्यां सुधी जैन यतिओ, भ्रमणशील १. संभवित न लातुं होवा छतां र शक्य छ के सिद्धा जीवन गुजारता हता त्यां सुधी तेमने पण लागु तनिर्णयनो समय आ करता ६० वर्ष पछी एटले ई. स. पडे तेवु छे. परंतु ज्यारथी तेओ पोताना ताबाना ५१४ (अधवा ५२७ ) होवो जोईए. जुओ कल्पसूत्र, उपो- 9. Sacred Books of the East, Vol.XIII द्घात पृ. १७. Introduction, p, XXXIII, Aho I Shrutgyanam Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना अंक २ ] अथवा पोताना माटे बनावेला उपाश्रयोमां रहेवा लाग्या त्यारथी तेओ पोतानां हस्तलिखित पुस्तको पण अत्यारना माफक, राखवा लाग्या हता. आ दृष्टिए जोतां देवर्धिगणीनो जैन आगमला हित्यसाथेन संबंध, साधारणरीते जेम मनाय छे, तेनाथी कोई विलक्षण प्रकारनो होय तेम जणाय छे. तेमणे वस्तुतः तेमनी पहेलां अस्तित्वधरावता हस्तलिखित ग्रंथांने सिद्धान्तना आकारमां गोठवी दीघा हता. अने तेम करती वखते जे जे सूत्रोआगमोना हस्तलिखित ग्रंथो उपलब्ध थया न होता. ते घळा मणे विद्वान् धर्माचार्याना मुखेधी लखी लीधा हता. वळी, आवी राते धार्मिक शिक्षणपद्धतिमां दाखल घपला आ नवा फेरफारने लीधे पुस्तको एक अत्यावश्यक साधनरूप थई पडेलां होवाथी प्रत्येक उपाश्रयने ए आगमग्रंथोनी नकलो पूरी पाडवा माटे तेनी घणी नकलो कराववामां आवी हरो. आ रीते जोतां देवर्धिगणांनी सिद्धान्तनी आवृत्ति ते, तेमनी पहेलां अस्तित्व धरावता पवित्र सिद्धान्तग्रंथोनोलगभग प्राचीन ज आकारमां निर्णीत करेलो एक नवो पाठमात्र छे. आ आवृत्तिकारे, संभव छे के, प्राचीन सिद्धान्तमां कोईक कोईक उमेरा कर्या हशे. परंतु आटला उपरथी संपूर्ण सिद्धान्त नवो बनाववामां आव्यो छे एम तो खरेखर नज कही शकाय . आ अंतिम आवृत्तिमां निर्णीत थरला पाटनी पूर्वेनो सिद्धां त पाठ पण केवळ यतिओनी स्मरणशक्तिना आधारे ज लखवामां आवता पाठ जेवो अव्यवस्थित न हतो परंतु ते पाठ हस्तलिखित प्रतिओ साथे मेळवेलो हतो आलुं विवेचन कर्याबाद हवे आपणे जैनोना पवित्र आगमोनी रचनानो समयविषयक विचार करीए. संपूर्ण आगमशास्त्र प्रथम तीर्थकरनुं ज प्ररूपेलु छे ए जातना जैनोना विचारं तो निराकरण करवा खातरज हुं अहीं सूचन करूं छु. सिद्धान्तना मुख्य ग्रंथोनो समय नक्की करवा माटे आप आना करता वधारे सारां प्रमाणो- पुरावाओ एकत्र करवा जोईए छूटक अने असंबद्ध सूत्रा - लापको गमे त्यारे आगमग्रंथोमां दाखल थई गया होय तथा देवर्धिगणीए पण भले तेने पोतानी आ. ९१ वृत्तिमां स्वीकारी लीधा होय. पण तेटला उपरथी आपणे कोई प्रकारनं सवळ अनुमान काढी शकीए नहीं. हुं म्लेच्छ अथवा अनार्य जातिओनी' जे यादीओ ए सूत्रांमां मळी आवे छे ते उपर वधारे वजन सूकी शकतो नथी. तेमज साते निहूनवो, के जेमांनो छेलो वीरनिर्वाण पछी ५८४ वर्षे थयो हतो, तेना उल्लेख उपरथी पण कांई अनुमान काढी शकाय नहीं. आवा प्रकाग्नी विगतोना संबंधमां जो पम मानवामां आवे के जे आचार्यो पोतानी शिष्यपरंपराने पेढी दरपेढीए लिखित या कथित रूपे सिद्धान्तपाठ सौंपता गया हता, ते ओए ते ( विगतो) ने सिद्धान्तनी टीका टिप्पणीरूपे अगर तो मूळ सुद्धांमां पण दाखल करी दीधी हती तो तेमां कांई अस्वाभाविकता जेवुं नथी. परंतु सिद्धान्तमां एक महत्त्ववाळी बाबत ए जणाय छे के तेमां कोई पण स्थळे ग्रीक लोकोना खगोळशास्त्रनी गंध सरखी जोवामां आवती नथी. कारण के जैन ज्योतिषशास्त्र ते, वास्तविकमां, एक अर्थरहित अने अश्रद्धेय कल्पना मात्र छे. तेथी आपणे एम अनुमान करी शकीए छीप छे के जैन ज्योतिषशास्त्रकाराने ग्रीक जातिना खगोळ शास्त्रनी स्हेज पण माहीती होत तो तेवुं असम्बद्ध तेओ जरूर न लखत. हिन्दुस्थानमां श्रीसनुं आ शास्त्र ई.स. नी त्रीजी अगर चोथी शताद्विमां दाखल थयुं हतुं एम मनाय छे आ उपरथी आपणे ए रहस्य काढी शकीए छीए के जैनोना पवित्र आगमो ते समयनी पहेलां रचायां हतां. जैन आगमोनी रचनाना समयनिर्णयमाटे बीजं प्रमाण ते तेनी भाषा विषयक छे. परंतु, कमनसीबे हजी सुधी प प्रश्ननं स्पष्ट निराकरण थयुं नयी के जैनागमो, जे भाषामा अत्यारे आपणने उपलब्ध थाय छे ते ज तेनी मूळभाषा छे १ अनार्य जातिओम नो आरव शब्द ते, वेबरना धारवा प्रमाणे, कदाच ' आरब ' वाचक बने, परंतु मारा मानवा प्रमाणे ते शब्द ' तामिलो ' नो वाचक छे. कारण के तामिलोनी भाषाने द्रविडीयन लोको अरवमु कहे छे.. , २. See Weber Indische Studien, XVI, P. 237. Aho! Shrutgyanam Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२ [भग १ जैन साहित्य संशोधक अर्थात् जे भाषामां सौथी प्रथम तेनो संक- रणमा साहाय्यभूत बनेली बधी हस्तलिखित प्रतिलता थई हती तेज भाषामा अत्यारे आपणने उप. ओमा जे जे भिन्न भिन्न लेखनपद्धतिओ मळी आलब्ध थाय छ, के पाछळथी, पेढो दरपेढाए ते ते वती हती ते अधी प्रामाणिक मानवामां आवी हती काळनी रूढ ( प्रचलित ) भाषानसार तेमा उच्चा- अने तेथी ते सघळी पद्धतिओने ए सूत्रनी नकलोरण-परिवर्तन थता थतां छक देवर्धितणीना मांसाचवी राखवामां आवी हती. आ विचार जो नवीन संस्करण वखतनी चाल भाषाना उच्चारण युक्तियुक्त जणातो होय तो, आपणे, सौथी प्राचीन पर्यंतनी भाषाथी मिश्रित थएला आजे मले छ? अने रूढिबहिष्कृत लेखनपद्धतिने आगमरचनाना आ बे विकल्पोमांनो मने तो बोजोज विकल्प स्वी- आदि समयनी अथवा तो तेना निकट समयनी करणीय लागे छे. कारण के ए आगमोनी प्राचीन उच्चारसूचक मानी शकीए. अने सौथी अर्वाचीन भावाने चाल भाषानी रूढिमा फेरववानो वहीवट लेखनशैलीने सिद्धान्तना अंतिम संस्करणना स. ठेठ देवर्धिगणी सुधी चालु रह्यो हतो. अने अते मयनी अगर तेनी नजीकना समयनी उच्चारदर्शदेवर्धिगणीना संस्करण जते वहीवटनो अंत आण्यो क मानी शकीए.'वळी सौथी प्राचीनरूपमा उपहतो, एम मानवाने आपणने कारणो मळे छे. जैन लब्ध थती जैन प्राकृत भाषाने, पाली तथा हाल, प्राकृत भाषामा स्वरूपसंगत वर्णविन्यासनो जे सेतुबन्ध विंगरेनी ( पाछला समयनी ) प्राकृत अभाव दृष्टिगोचर थाय छे तेनु कारण, जे लोकभा- साथे जो आपणे सरखावीशुं तो आपणने स्पष्ट जषामां ( Vernacular Language ) ते पवित्र णाशे के जैन प्राकृत ए पाछटनी प्रास्त करतां पाआगमो हमेशा उच्चाराई रह्या हता, ते भाषामां लोने वधारे मळती आवे छे. आ उपरथी आपणे निरंतर थतुं रहेलु क्रमिक परिवर्तन ज छे. जैन. एवा निर्णय उपर आवी शकीए छीप के कालगणसूत्रोनी सघळी प्रतिओमां एक शब्द एकज रीते नानी दृष्टिए पण जैनोना आगमो, त्यार पछीना लखेलो जोवामां आवतो नथी. आ वर्णविन्यास. समयमा थपला प्राकृत ग्रंथकारोना ग्रंथो करतां विषयक विभिन्नतानां मुख्य कारणोमांनं एक कार- दक्षिणना बौद्धसूत्रो [ना रचन ण तो ये स्वरो वञ्चे आवता असंयुक्त व्यंजननो प्रकृ. वधारे समीपता धरावे छे. तिभाव ( तदवस्थ राखवारूप ), लोप, के मृदूकर. परंतु, आपणे जैन आगमोनी रचनाना समयनी ण थवारूप छ; अने बीजं कारण बे संयुक्त व्यंज. मर्यादा, तेमां प्रयोजाएला छंदोनी मददथी, आथी नानी पूर्वना ए अने ओ ने तदवस्थ एटले कायम पण वधारे निश्चितराते आंकी शकीए तेम छाए. राखवारूप अथवा तेने क्रमथीइ अने उ ना रूपमा परिवर्तित करवा (लघुकरण ) रूप के ए तो अ. १. कोई अहीं एवी दलील कर्या करे छ के आवी शक्य ज छ के एकज शब्दना एकज समयमांक. आर्ष एटले रूढिब हैरुत लेखनपद्धतिना अस्तित्वनं कारण थी वधार शुद्ध गणावा लायक उच्चारो होई शके. मात्र संस्कृत भाषानी असर छे. परंतु जैनानु प्रारुत-भ पार्नु उदाहरण तरीके-भूत, भूयः उदग, उदय अने उअय: ज्ञान हमेशा एटलुं बधु संगीन रह्यं हतुं के जेथी तेमने पोलोभ,लोह: इत्यादि.आपणे आप्रकारनी जदीजदीले ताना आगमोने समजवा माटे संस्कृतनी सहायता लेवी ज खन पद्धतिओने ऐतिहासिक लेखनपद्धतिओमान पडती नहोती के जेथी तेनी तेना उपर असर पडे. परंतु वी जाइए. एटले के देवर्धिगणीवाटासिद्धान्तसंस्क. आधी उलटुं, जैनोना संस्कृत ग्रंथोनी प्रतिओमा प्राकृत शब्दो जेवा लखेला घणा शब्दो मळी आवे छे. उपर प्रमाणे १ हुँ एम नथी कद्देतो के कोई पण शब्दनो एक काळम मानतां पण केटलीक जोडीओ तो एवी मळी आवे छे के बे रूपो ज न होई शके बचे रूपोवाळा घण ए शब्दो जेने संस्कृतीकरणनी दृष्टिए पण समजावी शकाय तेम नथी:थया हशे. पतु प्रायः प्रत्येक शब्दना बचे त्रण त्रण रूपो उ त. दारयने बदले मळतुं दारग एवं रूप लईए. आ श. एक साथे प्रचलित रहेवामी बाबतमां मने जरूर शंका दर्नु संस्कृत प्रतिरूप 'दारक' थायछे परंतु 'दारग' एवं थतुं नथी. Aho! Shrutgyanam Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना आचारांग अने सूत्रकृतांग सूत्रना प्रथम स्कंधोने, उपरथी एम सिद्ध थतुं होय तेम जणाय छे के सिद्धान्तना सौथी प्राचीन भाग तरीके मानु छ. आ प्रकारना अर्वाचीन ग्रंथोनी रचनाना समय अने मारा आ अनुमानना प्रमाण तरीके हुँ आ बे पूर्वे जैनोनी साहित्य विषयक अभिरुचि निश्चित ग्रंथोनी (स्कंधोनी ) शैली बतावीश. सूत्रकृतांग सू- थएली हती. आ सघळी बाबतो उपरथी आपणे त्रनुं आखं प्रथम अध्ययन, वैतालीय वृत्तमां रचा- एवो निर्णय करी शकीए छीए के, जैनोना सौथी एलं छे. आ वृत्त धम्मपद आदि दक्षिणना अन्य प्राचीन साहित्यनी समयमर्यादा पाली साहित्य बौद्ध ग्रंथोमां पण वपराएलो जोवामां आवे छे. अने ललितविस्तराए उभयना रचनाकालनी बच्चे परंतु पालीसूत्रोनां पद्योमा प्रयोजाएलो वैतालीय निश्चित थाय छे. पाली पिटकोन पुस्तकाधिरोहण वृत्त, ते, सूत्रकृतांग सूत्रना पद्योमा मळी आवता (अर्थत् पुस्तकरूपे लखाण) बगामणि जेणे ई. वैतालीय वृत्तनी दृष्टिए जोता, वृत्तना विकास क्र- स. पूर्वे ८८ वर्षे पोतानुं राज्यशासन शरू कंयु हतुं मना प्राचीन स्वरूपनो द्योतक छे आ बाबतमा हुं तेना समयमां थयु हतु. जो के आ समयथी केटलीअहीं वधारे न लखतां. थोडाज समयमा जर्मन क शदीओ पर्वे पण ते पिटको अस्तित्व तो धरावता ओरिअन्टल सोसाइटीना जर्नलमां, ‘वेदनी पछीना हतां ज. आ विषयनी चर्चा करतां छेक्टे प्रो.मेक्सकालना छंदो' ( Tost- Vedie Metres ' ) ए मूलरे नीचे प्रमाणेना विचारो जगाच्या छे 'ते. मथाळा नीचे प्रकट थनारा मारा लेखमां विस्तृतरी- टला माटे, मारा विचार प्रमाणे, अत्यारे तो आपणे ते चर्चवा इच्छु छु. संस्कृत साहित्यना सामान्य बौद्ध सूत्रोना अर्वाचीनमा अर्वाचीन रचना-समय वैतालीय [वृत्तना ] श्लोको, के जेमांना केटलाक तरीके ई. स. पूर्व ३७७ मा वर्षने, निर्णीत करी, ललितविस्तरामा पण मळी आवे छे, तेनी साथे संतोष मानवो जोईए,-के जे समये द्वितीय संगिमुकाबलो करी जोतां, सूत्रकृतांगनो वैतालीय वृत्त ति मळी हती.' त्यार बाद पण ए पाली सूत्रोमां तेथी वधारे प्राचीन रूपनो जणाय छे. पळी ए उमेरा तथा फेरफारो थया होय ए असंभावित बावत पण अहीं लक्ष्यमा लेवा लायक छे के प्राची- नथी. परंतु आपणी प्रस्तुत दलील धम्मपदना कोई मां आर्यावृत्तमां गुंथेलां पद्यो मळी एकाद फकराके भागने आधारे उभी थएलीन होई, आवतां नथी: धम्मपदमां तो ते सर्वथा नथी ज. तेमां तथा अन्य पालीग्रंथोमां मळी आवता वि. तेम अन्य बौद्ध ग्रंथोमां पण तेवां पद्यो मारा जोवा- विध छंदो उपरथी तारवी कढाता छंदःशास्त्रना मां आव्यां नथी. परंतु, आचारांग अने सूत्रकृतांग नियमांना पाया उपर स्थापित करवामां आवे. सूत्रोमां तो एक एक संपूर्ण अध्ययन आर्यावृत्तमां ली छे. तेथी, ए ग्रंथोमा दाखल थएला उमेरा या लखेलु मळी आवे छे. आ आयोवृत्त, सामान्य फेरफारोथी, अमारा ए निर्णयने-के समस्त जैन [रीते ओळखाता] आर्या वृत्तथी स्पष्ट रीते प्राचीन सिद्धान्त साहित्य ई. स. पूर्वे चोधी शताब्दि बाद तथा तेनो जनक स्वरूप देखाय छे. सामान्य आ- रचाएल छ,-तेने कोई पण प्रकारनी हानि पहोंची र्यावृत्त ते, सिद्धान्तना वधारे अर्वाचीन भागोमां, शकती नथी. तथा प्राकृत अने संस्कृत भाषाना ब्राह्मण आपणे उपर जोई गया के जैनसिद्धान्तनो सौथी ग्रंथोमां अने ललितविस्तरादि जेवा उत्तरना बौद्ध प्राचीन विभाग ललितविस्तारानी गाथाओथी ग्रंथोमां पण नजरे पड़े छे प्राचीन जैनग्रंथोमां अधिक जूनो छे. आ ग्रंथ ( ललितविस्तरा) ना प्रयोजापलो त्रिष्टुभ् छंद पण पाली ग्रंथोमां मळी विषयमा एवं कहेवाय छे के तेनो ई. स. ६५ मां आवता ते छंद करतां अर्वाचीन रूपनो अने ललि- चीनी भाषामा अनुवाद थयो हतो. आ उपरथी तविस्तरामांना करतां प्राचीनरूपनो छे. अंते, ल- वर्तमान जैन साहित्यनी उत्पत्तिनो समय ई. स. लितविस्तरादि ग्रंथोमां जोवामां आवता आ सिवा- ---------- यना बीजा अनेक प्रकारना कृत्रिम वृत्तो-जेमांनो १ Sacred Books of the East, Vol. X, एक पण वृत्त जैनसिद्धान्तमा जडी आवतो नथी- p. XXXIL. Aho! Shrutgyanam Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [भाग १ नी शरुआत पहेलो मानवो जोईए. वळी दक्षिण हुना नामथी आगळ नहीं चलावता, तेमना समकाअने उत्तरना पद्यात्मक बौद्ध ग्रंथोनी छन्द अने भा- लीन स्थविर संभति विजयना नामथी आगळ षाशली विषयक विशिष्टताओना प्राचीनतम पद्यात्म- लंबावे छे. ए उपरथी एम फलित थाय छ के क जैन सिद्धान्तोमा मळी आवता अल्प या आध- पाटलिपुत्रना संघे एकत्र करेलां अंगो मात्र श्वेतां कांश साम्यद्वारा, आपणे जो, आ बे सीमाओ वञ्चे बरोना ज सिद्धान्तो मनाया हशे, पण आखी जैन आवेला प्रस्तुत विवादास्पद समयना कालविषयक समाजना नहीं. आवी वस्तुस्थिति होवाथी, आपअंतरनो विचार करीए छ.ए तो जैन साहित्यनी णे सिद्धांत रचनाना कालने जो युगप्रधान श्रीस्थू. शरुआतनो समय, उत्तरना बौद्ध साहित्यना समय लभद्रना समयमा एटले ई पूर्वे त्रीजी शताकरतां पाली साहित्यना समयनी अधिक समीप द्विना प्रथम भागमा स्थिर करीए तो ते खोटुं नहीं ठरे छे.. गणाय. वळी आ प्रकारना अनुमानने श्वताम्बर संग्रदा- आपणी उपरोक्त तपासनं परिणाम जो प्रामाणियनी एक परपरागत कथाद्वारा समथेन पण मळ कताने पात्र बनतं होय.----अने ते बनवंज जोहए छे. परंपरा' एवी छे के जे वखते भद्रबाहु युगप्रधान कारण के तेना बाधक प्रमाणोनो अभाव छ-तो हता ते वखते बार वर्षनो एक दीर्घ दुष्काळ पडथो वर्तमान जैन साहित्यनी उत्पत्तिनो समम ई. स. हतो. ते दष्काळना अंते पाटलीपुत्रमा संघ भेगो पर्ने लगभग ३०० वर्ष पहलां अथवा ए धर्मनी थयो हतो अने तेणे सघळां अंगो एकत्र क्या हता. उत्पत्ति पछी लगभग बे शताद्वी पहेलां मूकी. आ भद्रबाहुना अवसाननी तारीख श्वताम्बरांना शकाय नहीं परंत आ उपरथी एम तो खास काहे कथन प्रमाणे वीर पछी १७० वर्षे छे, अने दिगम्ब- मानी लेवानी जरूर नथी ज के जैनो पासे पोताना रोना कथन प्रमाणे ते १६२ वर्षे छे. आ उपरथी अंतिम तीर्थकर अने सिद्धान्तरचनाना आ समय तेओ चंद्रगुप्त, के जे श्वेताम्बरोना उल्लेखानुसार वी. वच्चेना अन्तरालमां, एक अनिश्चित अने असंकनि. पछी १५५ मा वर्षे गादीए आव्या हतो, तेना लित धार्मिक तथा पौराणिक परंपरा उपरांत खास समयमा थया हता. प्रा. मक्समूलर चन्द्रगुप्तनो आधार राखवा योग्य वधारे सदृढ धमेसाहित्य समय ई स. पूर्व ३१५-२९१ जणावले! छ तथा वेस्ट- इज नहीं कारण के एम जो मानवामां आवे ता रगार्ड (Vestergaard) अने केन (Kern) वधारे । र पछी जैन परंपरानी विश्वसनीयताना विषयमा जे संभावत रीते ते समय ई. स. पूर्व :२० जणावे छे. विरोधदर्शक प्रमाणो मी. बाथै रजु करेला छे ते आ बन्ने वच्च जे अल्प तफावत छ त महत्त्वना नथी. वास्तविकमां पाया विनानां छे एम कही शकाय गभग आ हिसाये जैन सिद्धान्तनो रचना-समय नहीं. तथापि एक बाबत अहीं ध्यानमा लेवा ई. स. पूर्वे चोधी शदीना अंतमां अगर तो त्रीजी लायक छे. अने ते ए छ के श्वेताम्बरो अने दिगशदीनी शरुआतमां आवे छे. साथे साथे ए. पण म्बरो ए बन्नेन एम कहेवू छे के अंगोसिवाय पहेलांना लक्ष्यमा राखवार्नु छे के उपरोक्त संप्रदाय-परंपरानो भावार्थ ए छे के पाटलिपुत्रना संघ, भटबा- कालमा तेनाथी पण वधारे प्राचीन एवां चौद पूर्वो हुनी साहाय्य सिवाय ज अगीआर अंगो एकठां हता. अने ते पूर्वोनुं ज्ञान क्रमथी नष्ट थतुं थतुं को हतां. भद्रबाहुने दिगम्बरो अने श्वेताम्बरो अंते सर्वथा नष्ट थई गयु हतुं. बन्ने सरखी रीते पोताना आचार्य माने छे. तेम चौट पूर्वाना विषयमा श्वेताम्बरोनी मान्यता छतां श्वेताम्बरो पोताना स्थविरोनी यादीने भद्रबा आ प्रमाणे छ:-चौद पूर्वो ए दृष्टिवाद नामना बारमा १ परिशिष्ट ९,५५. अंगमां समाएलां हतां अने ते महावीर निर्वाण २. Geschiedenis van het Buddhisine पछी १००० वर्ष व्यतीत थया पहला नष्ट थयां हता. in Indie, ii, p. 266 note. जो के आ कथन प्रमाणे चौद पूर्वो तो सर्वथा नष्ट Aho! Shrutgyanam Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] डॉ. हर्मन जेकोबीनी जैन सूत्रोनी प्रस्तावना. थई गयां छे, तो पण दृष्टिवाद अने तेमां अंतर्गत एि छीए त्यारे निःसंदेहरीते प्रतीत थाय छ के, थएलां चौद पूर्वोना विषयोनी विस्तृत सूचि अद्या. जे समये पाटलीपुत्रना संघे अंगसाहित्य एकत्र वधि समवायांग नामना,चोथा अंगमां तथा नन्दी- कर्यु हतुं, तेज समयथी पूर्वोनुं ज्ञान व्युच्छिन्न थतुं सूत्रमा आपली जावामा आव छ. आ हाष्टवाद- चाल्यु हतु,एवी जे हकिकत कहेवाय छ, ते तहन मां आवेलां पवा त खास मूळ पवाज हतां के, जेम वास्तविक छे. उदाहरण तरीके भद्रबाहु पछी चौहुं मानु, छू, तेना साररूप हता. तेनो आपणे नि. दमांथी दशज पूर्वोनुं ज्ञान अवशिष्ट रह्यं हतु, एवं श्चय करी शकता नथी. गमे तेम हो परंतु तेमां जे कथन छे ते आपी शकाय छे. समाएला विषयोना संबंधमां एक घणी विस्तृत आ उपरथी खात्री थशे के चौद पूर्वविषयक प्रचपरंपरा तो अवश्य जोवामां आवे छे. लित परंपरानो अमे जे एवो खुलासो करेलो छे के खरेखर आपणे, कोई पण नष्ट ईगएला एवा अ. म. पूर्वो ते सौथी प्राचीन सिद्धान्तग्रंथो हता, अने तेना ति प्राचीन ग्रंथ या ग्रंथसमूहना विषयमा मळी पळी तेनं स्थान एक नवा सिद्धान्ते लीधं हतं. ते आवती परंपराने साची मानी लेवामां घणीज याक्तिसंगत छे. परंतु आटलो खलासो आप्या वाद् सावधानी रखवानी जरूर छे. कारण के आवा । आ प्रश्न उभो थाय छे के आवी रीते प्राचीनसिप्रकारनी प्राचीन परंपरा, घणीक वखत कटलाक शान्तनो त्याग करवामां तथा नवा सिद्धान्तनं नि. ग्रंथकारीद्वारा पोताना सिद्धान्तोनी प्रामाणिकताना रुपण करवामांशं प्रयोजन उपस्थित थयं हशे? परावा-रूप कल्पा काढवामां आवा हाय छ. परतु आविषय मात्र कल्पना सिवाय अन्य कोई गति प्रस्तुत बाबतमां, पूवाना विषयमा मळी आवती नथी. अने तदनुसार मारो स्वतंत्र अभिप्राय आ आटली बधी सामान्य अने प्राचीन परंपरानी स- प्रमाणे छ:-आपणे जाणीप छीए के दृष्टिवाद नात्यताना विषयमा शंका करवाने आपणने कोई मना बारमा अंगमां चौद पूर्वो आवेलां हतां तथा ते कारण जणातुं नथी. कारण के अंगोनी प्रामाणिक- प्रर्वोमां मख्यत्वे करीने दृष्टिओनं एटले जैन अने ता ते काई पूर्वोने लईने मानवामां आवती नथी. जैनेतर दर्शनोना तात्त्विक विचारो-आभिप्रायोजें अंगो तो जगतना निर्माणना समकालीन ( पटले वर्णन करेलं हतं. आ उपरथी आपणे एम कल्पी अनादि ज) मनाय छे. तेथी जो पूर्वो संबंधी आ शकीए छीए के तेमां महावीर अने तेमना प्रतिस्पर्धी परंपराने मात्र एक कूटलेख रूपेज मानीए तो तेनो धर्मसंस्थापकोनी वञ्चे थएला वादोनुं वर्णन आवेकोई पण अर्थ थई शक नहीं. परंतु तेने जो सत्य- लं हशे. मारा आ अनुमानना समर्थनमा प्रत्येक रूपे मानी लईए तो, जैनसाहित्यना विकासविषः पर्वना नामना अंते जे 'प्रवाद' ए शब्द मकवामां यक आपणा विचारो साथे ते बराबर बंधबसती आव्यो छे ते आपी शकाय छे. आ उपरांत ए पण आवी जाय छे. 'पूर्व' ए नामज ए वातना पूरेपूरी कवात ध्यानमा राखवानी छ, के महावीर कोई साक्षी आपे छे के तेनुं स्थान पाछळयी बीजा एक एक नवा धर्मना संस्थापक न हता, परंतु, जेम में नवा सिद्धान्ते लीधुं हतुं. अर्थात् पूर्वनो अर्थ पहेलानुं सिद्ध करेलं छे, तेओ एक प्राचीन धर्मना सुधारक एवो थाय छे. अने आ दृष्टिए ज्यारे आपणे विचा. मात्र ज हता. तेथी पण ए घणंज संभवित छ के १ See ,Weber', Indische Studien; XVI महावीरने पोताना प्रतिप्रक्षिओना अभिप्रायोजें मजबुतरीते खंडन करवं पडधुं हशे; अने जाते २. 'पूर्व 'शब्दनो अर्थ जैनाचार्योए नीच मुजब सम- स्वीकारेला अगर सुधारेला एवा पोताना सिद्धाजावेलो छ:-तीर्थकरे पातेज प्रथम पाताना गणधर नाम स्तोतं घणंज समर्थन करवं पड़यं हशे आम कहेंप्रसिद्ध शिष्योने पूर्वांनं ज्ञान आप्यं हतं. त्यार पछी गणध. रेए अंगोनी रचना करी, आ कथन, पहेलाज तीर्थकरे अंगो वार्नु कारण ए छे के प्रत्येक धर्मसंस्थापकने यथाप्ररुपेला छे एवा आग्रह साथे जेटले अंशे ऐक्य भरावत थैमा पोताना नवा सिद्धान्तोन प्रतिपादन करवा नथी, तेटल अंशे ते खरेखर सत्य गर्भित लेखावा योग्य . पूरतो ज प्रयत्न करवानी आवश्यकता रहे छे. तेने p.341. Aho! Shrutgyanam Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ एक सुधारकना जेटलो प्रवादी बनी जवाना जोख. असंभवित लागे छे. बीजी ए पण बाबत लक्ष्यमां मने उपाडवानी अवश्यकता रहेती नथी. हवे वक्षत राखवा योग्य छ के जैन धर्ममां बे संप्रदायो थया जतां ज्यारे महावीरना ते प्रतिस्पर्धिओ आ जगत- पछी तेना तत्त्वज्ञानमा बीलकुल फेरफार थयो न मांथी अदृश्य थई गया हता, तथा तेओ द्वारा स्था. होतो--अर्थात् ते तद्दन स्थिरज रह्यं हतुं. आनु पित थएला संप्रदायो पण नामशेष थई गया हता, प्रमाण मात्र एज छे के आ बन्ने संप्रदायोना तत्त्वत्यारे महावीरना ए प्रवादो, के जे तेमना गणध- ज्ञानमां कोई विशेष उल्लेखयोग्य भेद नजरे पडतो रोए स्मरणमा राख्या हता तथा तेओ द्वारा पाछ- नथी. आचारशास्त्रना विषयमां अलबत आ बन्ने ळनी शिष्यपरंपराने पण जे सोपवामां आव्या संप्रदायोमां केटलाक भिन्न भिन्न विचारो जोवामां हता, ते पाछळना लोकोमा महत्त्ववाळा न मनाया आवे छे, परंतु, अत्यारे पण ज्यारे श्वेताम्बरोमां होय ए स्वाभाविक छे. ए कोण कही शके एम छे लांबा समयथी, तेमना वर्तमान सिद्धान्तसमूहमां के जे एक जमानामां आ प्रकारना दार्शनिकोना विहित थरला घणाक आचारोनुं पालन बंध थएल तत्त्वज्ञान विषयक विविध प्रवादो अने कलहो होवां छतांपण तेओ तेनातरफ उपेक्षा धरावता नथी व्यावहारिक उपयोगितावाळा जणाया होय तेज प्र. त्यारे तेवाज कारणने लईने ते वखते अस्तित्व वादो अने कलहो, सर्वथा परिवर्तित थएला पवा भोगवता एवा तेमना पूर्वात्मक सिद्धान्तसमूह अन्य जमानामां पण तेवाज उपयोगी सिद्धान्तो ना विषयमां श्वेताम्बरोए तेटला बधा आवेशमां तराकमनाई शक? आज विचारानुसार, नवा आवी जई पोताना पर्व साहित्यनो सवेथा त्याग जमानाना जैनसमाजने पोतानी सामायिक परि. सुधां करी नांख्यो हतो एम मानवू युक्तिसंगत • स्थितिने अनुकूल आवे तेवा एक नवा सिद्धान्तनी जणातं नथी: आ उपरांत नवा सिद्धान्तनो जे समजरूर जणाई हशे अने तेने परिणामे, मारूं मानवू य आपणे उपर निर्णीत कर्यो छे, ते समय पछी पण छे के, नवा सिद्धान्तनी रचना अने जूना सिद्धा- लांबा वखत सुधी पर्वो विद्यमान हतां एम मानवान्तना ( पृवाना ज्ञाननी) उपेक्षा थवा पामी हशमां आवे छ परंत, आखरे ज्यारे पूर्वांना प्रवादमय प्रो. वेबर' दृष्टिवाद अंगने नष्ट थवामां एवं कारण साहित्य करतां नवा सिद्धान्तद्वारा जैन तत्त्वो जणावे छ के श्वेताम्बर समाज ज्यारे एक समये वधारे स्पपरीते प्रकाशित थता देखावा लाग्यां अने एवी अवस्थाए आवी पहोच्यो हतो के जे वखते वधारे व्यवस्थासर लोको समक्ष मूकावा लाग्यां तेने पोताना (प्रचलित ) विचारो अने ते ग्रन्थमा त्यारे पर्वो स्वभाविक रीते ज, नहीं के तेमनी (दृष्टिवादमां ) आलेखित विचारोनी वच्चे अत्यंत बुद्धिपूर्वक कराएली उपेक्षाने लीधे, अदृष्ट थयां अनुपेक्षणीय अंतर स्पष्ट देखावा लाग्युं, त्यारे ए ता. चौट पोवाळं दृष्टिवाद अंग उपक्षान पात्र थयु हतु आणी प्रस्तत चर्चा जे आस्थळ समाप्त थाय परंतु, प्रो. वेबरनी आ कल्पनानी विरुद्ध, श्वेताम्बरोनी माफक दिगम्बरो पण, पोतानम पूर्वो अने छ छते उपरथी, धारूं छं के. आटली बाबतो ते उपरांत अंगो सुद्धांने व्युच्छिन्न थएलांजणावता प्रकटरीते सिद्ध थएली छः-जैनधर्मनी उत्क्रांति होवाथी, हं तेमना मतने मळतो थई शकतोनधी (प्रगति ) कोईपण समये काइपण अत्यंत असातमज निवाणनी तुरतज पछीनी बे शताब्दिमां जैन धारण एवा बनावाथी, जबरदस्त अटकाव पामेली समाज पटली बधी झडपथी प्रगति करी लीधी नथी. बीजं ए के आपणे आ उत्क्रांतिनी शरुआतनी होय के जेथी ते समाजना बन्ने मुख्य संप्रदायोने अवस्था उपरांत तेनी सथळी विविध अवस्थाओनो पोताना पूर्व सिद्धान्तनो त्याग करवा जेटली आव पत्तो मेळवो शकीए छीए, अनेत्री ए के जैनधर्म ए निर्विवादरीते स्वतंत्र मनाता एवा कोई पण धर्मनी श्यकता जणाई होय, एम पण मानी बेस तदन माफक स्वतंत्ररीते उत्पन्न थएलो छे-परंतु कोई १. Indische Studien, IVI. p. 248. अन्य धर्म अन खास करीने बौद्धधर्मनी शाखा रूपे Aho! Shrutgyanam Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] साहित्य-समालोचन बिलकुल प्रवर्तलो नथी. आ विषयनी विशेष विग- णक लेखी साधनोरूपे स्वीकारवाना विषय. तोना संशोधननुं कार्य भावि शोधखोळ उपर निर्भ- मां, अत्यार सुधी जे केटलाक विद्वानोना मनमा र छे तेम छतां मने आशा छे के, हुं जैनधर्मनी स्व. तंत्रताना संबधमां तथा तेना पवित्रग्रंथो आगमो) अमुक संदेहो स्थान पामी रह्या छे, तेने दूर करवा ने, ते धर्मना प्राचीन इतिहासने प्रकट करवामां सफळ थयो छु. साहित्य---समालोचन. भविष्यदत्त कथा जैन समाजमां जाणीती छे अने धनपालकृत भविष्यदत्त कथा. संस्कृत प्राकृतमां बनेली ए नामनी बीजी पण घणी [ डॉ. हर्मन जेकोबी द्वारा संपादित अने जर्म कथाओ उपलब्ध थाय छे कथानी वस्तुमांशान पंचनीमा प्रकाशित. 1 मी- माहात्म्य वर्णवामां आव्युं छे. धनपालनी आ प्रख्यात जर्मन विद्वान् डॉ. हर्मन जेकोबाचें नाम कथा- संपादन करवामाटे डॉ. जेकोबीए जे परिएक जैन स्कॉलर तरीके जगत्प्रसिद्ध छे. तेमणे श्रम उठाव्यो छे ते तेमा रहेली वस्तुनी दृष्टिए नहि जैनधर्म अने जैन साहित्यनो घणो ऊंडो अभ्यास परंतु तेनी भाषानी दृष्टिए छे. आ कथानी रचना कयों छे. जैन धर्मना केटलाए संस्कृत-प्राकृत अपभ्रंश भाषामां थएली छे. अपभ्रंश भाषा ए भार नीहिन्दी गजराती आदि प्रचलित मुख्य भा. ग्रंथोनुं तेमणे संशोधन अने संपादन कयुं छे. तेमज केटलाएनुं जर्मन अने इंग्रेजी भाषामा भाषां षाओनी अनंतर जननी छे. मूळ संस्कृतमाथी प्रा. तर कर्यु छे. जैन धर्म. जैन इतिहास अने जैन सा कृत निकळी, प्राकृतमाथी अपभ्रंश जन्मी अने अने हित्य उपर तेमणे अनेक लेखो लख्या छे, अने भा अपभ्रंशमाथी आजनी देशभाषाओ अवतरी; एवं भाषणो आप्यां छे. आजे अमे, आ नीचे, डॉ. साहेबे डेमचंटसरिए पोताना सिद्धहेम व्याकरणना आठ षाशास्त्रनु कथन छे. अपभ्रंश भाषानुं व्याकरण तो संपादन करेला एक जैन पुस्तकनुं संक्षिप्त परिचय आपवा इच्छीए छीए जे हमणांज प्रकट थयुं छे. ' मा अध्यायना चोथा पादमां विस्तृत रीते आपलं परंत भाषाशास्त्रिओने आज सुधीमा ए वातनी ए पुस्तकनुं नाम भविष्यदत्त कथा ('भविस्स- खबर न होती मळी के, केटलाक छूटा छवाया दोयत्त कहा ' ) छे अने ते धनपाल नामे एक वणिक् हाओ के तेवाज बीजा पद्यो सिवाय ए भाषामा रविद्वाननु बनावेलुं छे. धनपाल नामे प्रसिद्ध जैन चाएला अखंड ग्रंथो पण जैनोना जूना पुस्तक ब्राह्मण पंडित, जे विक्रमनी ११ मीं शताब्दीमां, भंडारोमा पड्या पड्या सड्या करे छे ! सन् १९१४ संस्कृतसाहित्यप्रसिद्ध नपति भोजना समया । नी सालमां ज्यारे डॉ जेकोबी हिंदुस्थाननी मुला. थई गयो छे अने जेणे तिलकमंजरी नामे एक श्रेष्ठ खाते आव्या त्यारे तेमणे ए संबंधमां केटलीक जैन आख्यायिका बनाची छे, तेनाथी आ धनपाल भिन्न समजवो जोईए. ते धनपाल जाते ब्राह्मण हतो पूछ-परछ करी, जेना परिणामे अमदाबाद निवा सी साहित्यरसिक श्रावक भाई श्रीकेशवलाल प्रेम अने आ धनपाल धकडवंशीय वैश्य जातिनो छे.. एनः पितार्नु नाम महेश्वर अने मातानुं नाम धनश्री चंद मोदीना प्रयत्नथी प्रस्तुत कथानी एक प्रति हतुं. ए उपरांत, ए क्यांनो वतनी हतो अने क्यारे तेमना जोवामां आवी. डॉ. जेकोबी ए ग्रंथ जोई बहु थई गयो, ते जणायुं नथी. एनो कृतिनी भाषा उप- खुशी थया अने तुरत ते आखा पुस्तकनो फोटोरथी जे अनुमान थाय छे ते प्रमाणे ए विक्रमनी ग्राफ पडावी लई पोतानी साथे जर्मनी लई गया. १२ मी अगर १३ भी शताब्दी थयो होवो जोईय. पाछळथी तेमणे ए ग्रंधनी बीजी प्रतो मेळवचामाटे Aho! Shrutgyanam Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक ९८ पण प्रयत्न कर्यो अने तेना लीधे पाटणना भंडारमां थी तेनी एक जूनी प्रति कढावी प्रवर्तक श्रीकांतिविजयजीए डॉ जेकोबी तरफ मोकली आपी. परंतु कमनसीबे तेज अरसामां जर्मनीए इंग्लांड साथे महायुद्ध जाहेर कर्यो, तेथी ते प्रति डॉ. जेकोबीने न मळतां थोडा महिना पछी पाछी पाटण आवी. डॉ साहेबने युद्धना कारणे बीजी प्रत मळवानी आशा रही नहि अने युद्धनी समाप्ति सुधी वाट जोईने तेमनाथी देशी शकाय नहिं, तेथी तेमणे एक मात्र ते फोटोग्राफना आधारे ज महान् परिश्रम उठावी आ ग्रंथनी प्रस्तुत आवृत्ति, लढाई दरम्यान ज ( सन् १९९८ मां ) प्रकट करी छे अने तेम करी तेमणे भाषाशास्त्रिओ माटे एक नवीन विबयना उपयोगी अध्ययननुं महाद्वार खुलं कर्यु छे. ए समग्र पुस्तकमा डेमी ४ पेजी जेवी पहोळी साईझना एकंदर ३२० लगभग पानां छे, जेमां प्रा. रंभनां १०० पानां प्रस्तावना अने विवरणमां ( जे जर्मन भाषामां लखाएलां छे ) रोकापलां छे. विवरणमा प्रथम ग्रंथ, कर्ता, ग्रन्थगत वस्तु आदिनो परिचय आपवामां आव्यो छे अने पछी, लंबाणथी अपभ्रंश भाषा, तेनो इतिहास, तेनो विकास, तेनुं व्याकरण, तेनुं छन्दशास्त्र, अन्यान्य भाषाओ साथै रहेलो तेनो संबंध, साहित्यमां मळेलं तेने स्थान, इत्यादि अनेक प्रकारना ज्ञातव्य विषयो, घणी ऊंडी शोधखोळ साथे, चर्चवामां आच्या छे. विवरण पछी मूळ ग्रंथ आप्यो छे जेणे १२० पृष्ठ रोक्यां छे ग्रंथ रोमन लिपिमां मुद्रित करवामां आव्यो छे. प्रन्धान्ते, ग्रन्थमां आवेला बधा शब्दोनो कोष आप्यो छे अने ते साथे दरेक शब्दनो संस्कृत प्रतिशब्द पण आप्यो छे. पोताना देशमां चाली रहेला महान् युद्धना भ यंकर अशांतिकाळमां पण जगत्ने एक तद्दन नवीन विषयनुं उपयोगी ज्ञान आपवा माटे, आटली वृद्धावस्थामां उठावेला अथाग परिश्रम निमित्ते, विद्व त्समाज तरफथी डॉ. जेकोबी खरेखर बहु बहु ध न्यवादने पात्र छे. आ अमूल्य पुस्तकना विषयमां अमने बे वात बहु के छः- एक तो एनी प्रस्तावना तेमज विवरण [भग १ जे जर्मन भाषामां लखवामां आव्यां छे, ते इंग्रेजीमां लखायां होत तो वधारे ठीक थात. कारण के भारतना अभ्यासियोमा जर्मन भाषा जाणनार विरल ज होय छे. तेथी बघा जिज्ञासु अभ्यासियो एनो यथेष्ट लाभ नाहे मेळवी शके. बीजं. मूळ ग्रन्थ जे रोमन लिपिमां छापवामां आव्यो छे ते पण भारतीयो नी दृष्टिए निरुपयोगी जेवो ज छे. भारत वर्षना मोटा मोटा स्कॉलरी सुधांने रोमन लिपिमां छापेला संस्कृत-प्राकृत ग्रंथो वांचता घणो परिश्रम पडे छे; ता पछी साधारण आभ्यासिओना माटे तो कहेतुं ज शुं परंतु ए विषयमां तो अमने संतोष राखवानुं कारण छे के वडोदरा राज्य तरफथी प्रकट थती गाइकवाड ओरिएन्टल सीरीजमां पण ए ग्रंथ छपाय छे जेनी लिपी देवनागरी ( बालबोध ) ज छे, जो कोई पण विद्वान् आ पुस्तकनी बहुतथ्यपूर्ण प्रस्तावनानो इंग्रेजीमां के देश भाषामां जो अनुवाद करी - करावी आपे तो भाषाशास्त्रनी दृष्टिए बहु मोटो लाभ थवानो संभव छे. २ सूरीश्वर अने सम्राट्. [ कर्ता मुनिराज विद्याविजय प्रकाशक, यशोविजय जैन ग्रंथमाला, भावनगर पृष्ठसंख्या, २१४१७. पाकुं पूंठु. किं. रु०२-८-० ] जैन समाज तरफथी, आधुनिक गुजराती भाषामां, जे बे चार मुनिओ अगर श्रावकोना हाथे लखा. एलां नानां मोटी ५-१० पुस्तको प्रकट थयां छे, ते सौमां मुनिराज विद्याविजयजनुिं लखेलु ' सूरीश्वर अने सम्राट् ' नामनं पुस्तक प्रथम स्थान भोगवे छे, एम कहेवामां जराए अतिशयोक्ति जणाती नथी. मुनिजीनी आ कृतिए केवळ जैन साहित्यमां ज नाहं परंतु समग्र गुजराती साहित्यमां-खास करीने ऐतिहासिक पुस्तकोमां एक उपयोगी उमेरो कार्यो छे, एम कहेतां आमने आनंद थाय छे. जगद्गुरु हीरविजयसूरिए मुगल सम्राट् अकबरना बादशाही दरबारमां जई, धर्मजिज्ञासु कई Aho! Shrutgyanam Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २ ] अथवा राज्यनीतिकुशल कहो गमे ते कहो परंतु असाधारण व्यक्तित्ववाळा बादशाहने जे रीते ए त्यागी जैनाचार्ये पोताना धर्मनो प्रभावोत्पादक बोध आप्यो हतो, अने ते बोधने सांभळी जे रीते ते दयाळु बादशाह जैनधर्म प्रति पोतानी सविशेष प्रीति प्रकट करी हती, तेनो संक्षिप्त पण सारभूत इतिहास अमे अमारा कृपारसकोष नामना पुस्त कनी लांबी प्रस्तावनामां (जे हिन्दी भाषामां लखा एली छे ) आज थी ४-५ वर्ष अगाउ आप्यो हतो. ते प्रस्तावना लखती वखते ज अमारा मनमां एवो संकल्प थमो हतो के प्रसंग मळे, हीरविजयसूरिना जीवन संबन्धमां मळी आवतां सघळां साधनोने एकत्र करी, ते उपरथी एक सविस्तर जीवन चरित्र ए महान् जैनयतिनुं अवश्य तैयार करवं जोईए प्रस्तुत पुस्तक जोईने अमने आनंद थाय छे के अमारो ए शुभ संकल्प, अमारा एक योग्य मुनि बंधुना साथे उत्तमरीते पूर्ण थयो छे. साहित्य समालोचन हीरविजयसूरिनुं आसन जग धर्मगुरुओमां एक उच्च स्थान भोगवे छे. अकबर जेवा महाबुद्धिवान् व्यवहारचतुर, गूढहृदयी, सूक्ष्मदर्शी अने राजनीतिकुशल सम्राट्ना अंतःकरणमां, तेना देश, जाति, धर्म, स्वभाव, अने ध्येयथी तद्दन विरुद्ध संस्कारवाळा धर्मगुरुनो विरक्तिप्रबोधक धर्मबोध अनायासे उच्चस्थान मेळवे ए एक जग त्ना इतिहासमा आश्चर्यजनक नोंध गणावी जोईए. ९९ सुधां करी नथी. युरोपना विद्वानो तो विदेशी होवाथी कदाच ए बाबातमां ओछा उपालंभने पात्र होई शके परंतु भारतना पुरातत्त्वज्ञोनी ए विषयक उपेक्षा तो खरेखर अक्षम्य ज गणी शकाय. युरोपना केटलाक विद्वानाने अकबरनी विविध र स्पर विरुद्ध एवी जीवनवार्ताओमां क्रिश्चियन ध भनी असरना स्वप्न आववां लाग्यां अने तेमनां स्वप्रस्मरणोने अमारा देशबंधु विद्वानो यथार्थरूपे पण मानवा अने कहवा लाग्या; परंतु कोईना मनमां ए विचार नथी आव्यो के जैनोना सैकडों लेखोमां अकबरनी जे आटली बधी प्रशंसा करवामां आवी छे तेनुं शं कारण छे, ए तरफ पण जरा दृष्टि तो नांखी जोईए. अमारा लोकोनी आवीज अनुकरणप्रियता के प्रमादशीलताने जोईने परदेशी विद्वानो जे अमने मौलिकताशून्य अने गंभीरविचारविही ननी कुत्सित उपाधिओधी संबोध्या करे छे तेमां केटलेक अंशे सत्य अवश्य छे, एम अनिच्छाए मानवानी फरज पडे छे. ए प्रतापी सम्राट्ना, तेनी आसपासनी समग्र परिस्थितिथी अने तेनाखास आनुवंशिक जीवन-संस्का रोथी विरुद्ध जता अनेक विचारो अने आचारो भिन्न भिन्न इतिहासकारोए अनेक स्थळे नोध्या छे, परंतु ते आचार-विचारानं यथार्थ कारण कोई पण लेखके स्पष्टरीते आपलं न होवाथी आधुनिक इतिहासज्ञोप- खास करीने युरोपीय इतिहासज्ञोए-ए विषयमा अनेक तर्क-वितर्को चलाव्या छे अने हजीए चलाये जाय छे. पण कहेतां खेद थाय छे के, जैन साहित्यमां, ए विषयनो खरो खुलासो आपनारा असंख्य पुरावाओ विद्यमान होवा छतां, कोई पण विद्वाने आज सुधीमां ए पुरावाओनी तपास अकबरना] प्रधान मंत्री शेख अबुल फजले आईन-ए-अकबरीमां अकबरना साम्राज्यमांनी प्रधान प्रधान व्यक्तिओनी जे लांबी टीप आपी छे, तेमां, प्रथम श्रेणिमां गणावेला सर्व श्रेष्ठ मनुष्योमां हीरविजय सूरिनुं पण नाम दर्ज छ तेमज पांचमी श्रेणिना मनुष्योनी नामावलीमां ए सूरिना प्रधान शिष्य विजय सेनसूरि अने भानुचंद्र उपाध्यायनां नामो पण आपेलां छे. परंतु आजथी दश वर्ष पहलां कोई पण देशी के विदेशी विद्वाने अबुल फजले नोधेला सर्व श्रेष्ठ मनुष्योमांना एक एवा ए हीरविजयसूरि, तेमज पांचमां वर्गमां आपेला विजयसेनसूरि अने भानुचंद्र नामना पुरुषो कोण छे अने शा कारणथी तेमना नामो आईन-ए-अकबरी जेवा महान् ग्रंथमां नोंधव मां आध्यां छेतेनी तपास करवा माटे परिश्रम कर्यो न हतो. 'हीरावजय सूरि' ए नाम फारसीमां कोई जुदा प्रकाग्नी जोड. णीथी लखवामां आव्युं हशे तेथी आईन-ए-अकबरीना इंग्रेजी अनुवाद कर्ता मी ब्लॉकमेने ते नाम इंग्रेजीमा 'हारजीमूर (Harigi Sur ) ' आवी रीतनी जोडणी करीने आप्युं छे. मी. ब्लॉकमेने आईन - ए. Aho! Shrutgyanam Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० जन साहित्य संशोधक [ भाग १ अकबरीमां आपेली नामोनी उक्त लांबी टोपमांनी प्रेमी विद्वाने, हीरविजयसूरिने केटलेक अशे उचित घणीक व्यक्तिओनी, बीजा बीजा इतिहासो उपरथी स्थान आपी, ए बाबतमा इतिहासवेत्ताओथी थती पण ओळखाण आपवा बाबत महेनत लीधी छे; आवती मोटी भूलनुं काईक संशोधन कर्यु छे. परंतु ' हरिजीसूर' नाम माटे तेणे कोई पण नांध सूरीश्वर अने सम्राटमा मुनिराज विद्याविजयकरी नथी. जीए एज विषय अनेक ऐतिहासिक प्रमाणोना आईन-ए-अकबरीमांनुं आ नाम सुप्रसिद्ध आधारे संपूर्णरीते आलेख्यो छे अने सम्राट जैनाचार्य हीरविजयसूरिन छ, एवं ज्ञान कराववान अकबरना इतिहासमां जगद्गुरु हीरविजयसूरि मान अमारा सद्गत स्नेही श्रीयुत चिमनलाल के, महत्त्ववें स्थान धरावे छे ते सारी पेठे समजा. डाह्याभाई दलाल, एम्. ए. ने घटे छे. तेमणे बना- व्यु छे. पुस्तकने प्रामाणिक बनाववामाटे मुनिजीए रसथी निकळता 'जैनशासन' नामक एक साम, यथेष्ट संभाळ लीधी छे. परिशिष्टमां जे केटलाक यिक पत्रना, वीर संवत् २४३९ ना दीवाळीना फारसी फरमानो आप्या छे, ते आज सुधीमां जाखास अंकमा ‘हरािवजयसूरि अथवा अकबरता णमां नहिं आवेला एवा छे अने तेथी पुस्तकनी दबरमां जैनो' ( HIRAVIJAYASURI महत्तामा उपयोगी उमेरो थयो छे. हीरविजयसूरि, or 'THE JAINAS AT COURT OF अकबर अने अबुल फजल विगेरेनां चित्रोथी पुस्तAKBAR ) एवा मथाळा नीचे, 'C' एवी संक्षिः कनी शोभा वधार आकर्षक बनी छे. परंतु, हीरप्त सही साथे, एक प्रामाणिक लेख इंग्रेजीमा विजयसूरीनी जे मूर्तितुं चित्र आप्यु छे ते तेवू सुन्दर प्रकट कराव्यो हतो.' ते लेखमांज भाई श्रीदलाले अने आल्हादक नथी, तेथी कोई बीजी वधारे सुन्दसौथी प्रथम पुरातत्वज्ञोने ए अज्ञात बाबतनी राकृति मूर्तिनुं चित्र मेळववामां आव्युं होत तो माहीती आपी हती के आईन-ए-अकबरीमा जे वधार ठीक लागत। 'हरिजीसर' एवं नाम मळी आवे छे ते नाम अंते, आबु उपयोगी, प्रामाणिक अने मूल्यवान् बीजा कोईनु नथी पण जैन समाज अने जैन इति. पुस्तक लखवा माटे मुनिराज विद्याविजयजीनुं पुनः हासमा प्रसिद्ध एवा आचार्य हीरविजयमरिनु ज एकवार अभिनंदन करी अमे अमारं वक्तव्य समाछे. अने तेनी साथे तेमणे संक्षेपमा हरीविजयसरि तकरीए छीए अने दरेक जैन अने जैनेतर विद्वान् अने अकबरना समागमनो सप्रमाण इतिहास ने एक बार आ पुस्तक अवश्य जोई जवानी खास पण आलेखी बताव्यो हतो. भलामण करीए छीए. भाई श्रीदलालनो ए मौलिक आविष्कार वांचीने ज प्रसिद्ध पुरातत्त्वज्ञ मि. विन्सेन्टए. स्मीथ साहेबे 'अकबरना जैन गुरुओ' (THE JAIN TEACHERS OF AKBAR) ए नामनो तत्त्वार्थ परिशिष्ट मूल अने भाषांतर. एक महत्त्वनो इंग्रेजी निबन्ध ‘भांडारकर स्मारक मिल कर्ता आगमोद्धारक आचार्य श्रीसाग निबन्ध संग्रह ' ( R.G. BhandarkarComme- रानंद सरीश्वरजी,-भाषांतर कर्ता मुनी (?) माmoration Volume) मा प्रकाशित कराव्यो कराव्या नसागरजी. प्रसिद्धकर्तामास्तर उमेदचंद रायचंद. हतो, अने तेमां अकबरना जीवनमां हीरविजयसू. म. अमदाबाद. मूल्य ज्ञानाभ्यास.' पृ. १८-१४८,] रिए भजवेलो भाग संक्षिप्त परंतु स्पष्ट रीते बता समग्र जैन साहित्यर्मा एक तत्त्वार्थसूत्र ज एवो ववामां आव्यो हतो. तेवीज रीते पोताना 'अकबर' ग्रंथ लेके जैना अध्ययनथी जिज्ञास मनुष्य संश्लेनामना प्रसिद्ध पुस्तकमा पण ए साचा इतिहास: पमां जैन धर्मनं संपूर्ण स्वरूप समजी शके छे. ए १ ए लेख पाछळ थी, वडोदराथी प्रकट थता ' लाईबेरी ग्रंथ जैन धर्मना श्वेतांबर अने दिगंबर-बन्ने संप्रदा. मेसेलेनी ' नामना त्रैमासिकमा पण प्रकाशित थयो हतो. योने लमानभावे पूज्य अने मान्य छे. अलबत्, बन्ने Aho ! Shrutgyanam Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] साहित्य समालोचन संप्रदायोना सूत्रपाठमां केटलोक पाठ-भेद अवश्य आ परिशिष्टात्मक सूत्रोनी संख्या १३० जेटली रहेलो छे, परंतु तेथी तेनी पूज्यतामां कोई पण छे अने ए सूत्रोमा घणा भागे खगोल अने भूगोप्रकारनो भेद नथी. ए सत्र पर बन्ने संप्रदायोना लना विषयनीज पूर्ति करवामां आवी छे. जैन समर्थ पूर्वान योए भाष्य टीका आदि अनेक व्या- मान्यता प्रमाणेना खगोल अने भूगोलन वर्णन केटख्यानो करेलां छे अने तेनो सर्वत्र प्रचार पण छे. लाक सूत्रग्रन्थो सिवाय सुख्य करीने क्षेत्रसमास एज सूत्रना परिशिष्टरूपे समालोचित पुस्तकनी अने संग्रहणी नामना प्रकरण ग्रंथोमां विस्तृतरीते रचना करवामां आवी छे. वास्तविकमां, तत्त्वार्थः वर्णवामां आवेलं छे. ए ग्रंथो वधारे विस्तृत होवाथी सूत्रनी रचनामां एवी कोई खास न्यूनता नथी के संक्षेपमां तेनुं ज्ञान कराववामाटे आ परिशिष्टनी जेथी तेनी पूर्ति करवा माटे परिशिष्ट बनाववानी रचना सागरानंदसूरिए करी छे, एम भाषांतरकार आवश्यकता प्रतीत थाय. अने कदाच तेवी आव- जणावे छे. परिशिष्टकार आचार्य, आ विषयक जैन श्यकता जणाय तो पण ते कार्य पूर्ण अनुरूप तो साहित्यना शब्द-शरीरना समर्थ शाता छ एमां बीजा उमास्वातीथी ज थई शके बीजाए तेवो संशय नथी. ए विषयमा तेमना जेटलं सूक्ष्म ज्ञान अमारा लघुमत प्रमाणे तो एक प्र- भाग्येज बीजा कोई मुनि धरावता हशे. परंतु कारे अनधिकारचेष्टा जेवू ज गणाय. पूर्वना महान् तेमनी आ प्रस्तुत कृति अमने तो अनुपयुक्त अने महान् आचार्यो केटलाक शास्त्रोनी पूर्ति माटे एवा असंबद्ध जेवी लागे छे. कारण के एक तो आ परिशिकेटलाक प्रयत्नो कर्या छे खरा परंतु ते वार्तिक के टमां आपेलां सूत्रोनी रचनामां कोई पण क्रम गोठभाष्यना रूपमा छे, सूचना रूपमां तो नहिं ज. अस्तु. क्वामां आव्यो नथी, अने बीजं सूत्रोनी संकलना ___ मूल तत्त्वार्थशास्त्रनी सूत्र-संख्या श्वेताम्बरोना पण क्लिष्टार्थ भरेली छे. जो आवा प्रकारना परिपाठ प्रमाणे ३४४ छे अने दिगम्बरोना पाठ प्रमाणे शिष्टनी तेमने खास आवश्यकता ज जणाई हती ३५७ छे. जो के आम संख्यानी दृष्टिए जोता बन्ने तो जाते नवीन सूत्रकार थवानी आकांक्षा करतां संप्रदायोना पाटमा मात्र १३ ज सत्रोनो फेर जणाय जूना ग्रन्थोमांथी तेवां सूत्रो चूंटी काढी संग्रहकार छे परंतु वास्तविकमा तेम नथी.कारण के श्वेताम्बरी- थवानी इच्छा वधारे प्रशंसनीय गणाई होत. य सूत्रपाठमांना केटलांए मत्रो दिगम्बरीय सूत्र- तत्वार्थ सूत्रकारनी ज कृतिरूपे मनाता जंबूद्वीपसपाठमां नथी अने तेवीज रीते दिगम्बरीय सूत्रपाठां मास नामना ग्रंथमाथी आ परिशिष्ट पूर्णरीते संग्रही ना केटलांए सूत्रो श्वेताम्बरयि सूत्र पाठमां नथी. शकाय तेम छे. तेमज दिगम्बर संप्रदायना सुप्रत्रीजा अध्यायमां ज्यां जंबूद्वोपर्नु भौगालिक वर्णन सिद्ध ग्रंथरत्न तत्वार्थराजवार्तिकमां आ जातनां आवेलुं छे त्यां एक साथे श्वेताम्बरोय पाठ करत, एकथी एक उत्तम अने अत्युपयोगी वार्तिको दिगम्बरीय पाठमा २०-२१ सूत्रो सर्वथा वधारे भरेलां छे, तेमाथी पण जो आ विषयनां वार्तिको छे. सर्वथा वधारे एटला माटे के ते सूत्रोमा आपेलु उदत करवां होय तो घणी सारी रीते करी शकाय वर्णन श्वेताम्बरीय पाठमां बिल्कुल नथी. श्वेताम्ब तेम छे. प्रस्तुत परिशिष्टमांए पण केटलांक सूत्रो रीय सूत्र पाठना समर्थ टीकाकार आचार्य हरिभद्रे तो दिगम्बरीय सूत्र पाठमांथीज- शब्दो उलट पालट दिगम्बरीय पाठना ए आधिक्य माटे टीका पण करीने जेमनां तेम-लीधेलां अमारा जोवामां आवे करी छे अने जणाव्युं छे के आ सूत्रो पाछळथी छे. तेथी तेम न करतां तेना तेज शब्दोमा जो ते कोईए बनावी लीधा छे अने सूत्रकारना संक्षेप क- सूत्रो राख्यां होत तो, आमां जे क्लिष्टार्थता नजरे रणात्मक आभप्रायनी दृष्टिर तेनुं आस्तित्व अयुक्त पडेलेते न पडत. छे. आश्चर्य छे के जे जातनां सूत्रोने हरिभद्रसूरिसूत्रकारनी अपेक्षाए अयक्त जणावे के तेज जातनां मुनि मानसागरजीनुं करेल भाषान्तर बहज नवां सूत्रो रची तत्त्वार्थना परिशिष्टरूपे सागरानद. साधारण प्रतिनु छे अने केटले क ठेकाणे तो उलटो सूरि प्रकट करावे छे. अर्थ-विपर्यास करावे तेवो छे. उदाहरण तरीके Aho ! Shrutgyanam Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२ जैन साहित्य संशोधक [ भाग. एक दाखलो आपीशं. पांचमां पानामां नीचे प्रमाणे तेथी ए विषयना अभ्यासीने सहेलाईथी अर्थज्ञान सत्र छे. थई शके तेम छे. 'उध्दृताश्चक्रिहरियुगाहज्जिनयतिदेश- आह प्रसंगथी एक जरा कडवी पण हितकर सम्यक्त्ववन्तः । वात सूचववानुं मन थई आवे छे के- सागरानंद___ आ सूत्रनी रचनामां जे खामी छे तेनो तो अमे अ. सूरि जेवा विद्वान् अने प्रतिभाशाली मुनिए आजना हिं निर्देश ज करवा इच्छता नथी. भाषान्तरनाविष जमानामां आवा अनावश्यक अने अनुपयोगी का. यमा ज अमारे थोडंक कहेवं छे. आ सूत्रनो शब्दा - मोमां काळक्षेप.करवो उचित नथी. समय घणो र्थ अने विशेषार्थ नीचे प्रमाणे करवामां आव्यो छे. - बदलाई गयो छ. सर्वसाधारणनी आभिरुचि कोई जुदा ज विषयोना अभ्यास तरफ वधती जाय छे. 'शब्दार्थ-अनुक्रमे पहेली नारकी आदीथी विद्वानोना अध्ययन-मनन- साहित्य क्षेत्र भिन्नज नकळेला चक्रवर्ती, बलदेव अने वासुदेव, आरहंत प्रकार थई रह्य छे. नवीन वातावरणमां उछरती केवली, सर्वविरति, देशविरति अने सम्यक्त्व अने केळवणी पामती प्रजानो आवी जातना लूखा, वाला थाय छे. नीरस, अनुपयुक्त, जूना विषयो तरफ आभिरुचि वि०-पहेली नारकीथी नीकलेलो चक्रवर्ती वधे के श्रद्धा बसे तेम बिल्कल नथी. वर्तमान थाय. बीजी नारकीथी नीकळेलो जीव वासुदेव समयमा प्रत्यक्ष प्रमाणथी निश्चित थपला खगोल अथवा बलदेव थाय. त्रीजी वालुका प्रभाथी नीक- अने भूगोलना सिद्धान्तो आगळ जगत्ना रेक ळेलो जीव तीर्थकर थाय.' इत्यादि. धर्मना ए विषयना जूना विचारो निस्तेज अने ___ आ शब्दार्थ अने विशेषार्थनी वाक्यरचनाथी अर्थहीन साबित थया छ, अने प्रत्येक धर्मना बहुतो वचकने एवोज अर्थावबोध थाय के पहेली श्रुत विद्वान् ते विचारोने अधिकांश कल्पना-प्रसूत नरकमांथी निकळेलो प्राणी चक्रवर्तीज थाय, बी- माने छ.। जीमाथी निकळेलो बासदेव अगर बलदेवज थाय. तत्त्वार्थसूत्र में जाते कॉलेजियनो तेमज ग्रेज्युएटत्रीजीमांथी निकळेलो तीर्थकर ज थाय. इत्यादि। डबलग्रेज्युएट जेवा उच्च शिक्षण पामेला अनेक परंतु यथार्थमा परिशिष्टकारनो खुदनो कहेवानो जैन-अजैन अभ्यासियोने तुलनात्मक पद्धतिए भावार्थ एम नहि हशे. कारण के तेम होय तो ते पण शीखव्युं अगर वंचायुं छे तेमां आवतो तद्दन असंगत गणाय. आ विषयमा शास्त्रकारोनो खगोल-भूगोल विषयक भाग केवळ विनोदनी अभिप्राय तो एवो छ के नरकमाथी निकळेलो खातर समजावतां पण मने घणो संकोच थतो जीव जो चक्रवर्ती पद प्राप्त करवाने योग्य होय तो हतो अने शीखनार तेवा एके एक सूत्र उपर सादते फक्त पहेली नरकमांथी ज निकळेलो होय छे. र उपहास व्यक्त करता हता. जो के हुँ केटलेक वासुदेव अगर बलदेव पदनी प्राप्ति पहेली अन बी- अंशे तेनुं समाधान अमुक पद्धतिए करी शकतो. जी एम बन्ने नरकमांथी निकळेला जीवोमे होई परंतु यथार्थ समर्थन तो माराथी कोई पण प्रमाशके छे अने तेवीज रीते तीर्थकर पदनी प्राप्ति पहे- णथी न ज थई शकतुं. मने घणाक विद्वानोए तो ली, बीजी अने त्रीजी नरकसुधीमांथी निकळेला आवी खास सूचनाओ करी छे के तत्त्वार्थसूत्रमाथी प्राणियोने थई शके छे. इत्यादि. आवी रीते बीजां आ विषयने लगतो विभाग काढी नांखी तेने पण घणां स्थले अर्थ-करणमां भूलो थयेली नजरे संक्षिप्त बनाववानी अवश्यकता छे के जेथी नवीपडे छे. आशा छे के पीजी आवृत्तिमां न शिक्षितोने आविषयनी गंध सुधां न आवे अने आ संबंधमां उचित लक्ष्य आपवामां आवशे. बाकी तेथी तेमना मनमा, आपणा पूर्वाचार्योनी बीजी एकंदर रीते परिशिष्टमा ए विषयनो सारो संग्रह अननपमेय कृतियोनी प्रामाणिकताना संबंधमां अने साथे जे आकृतियो विगेरे आपी के कोई पण प्रकारना कतो किंवा सन्दहो उत्पन्न Aho I Shrutgyanam Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २ ] थवा न पामे. त्यारे बीजी बाजू सागरानंद सूरि जेवा एक सारा विद्वान् आ विषयना परिशिष्टो रचवामां महत्त्व समजी रह्या छे । जैन विद्वानोनुं कर्तव्य छे के तेओ जगत्मां प्रसार पामती भिन्न भिन्न ज्ञान शाखाओनुं विशाल अध्ययन करी, तत्त्वज्ञान, इतिहास अने साहित्य जेवा गंभीर विषयो उपर वधारे प्रकाश पाडे अने तेम करी जैन धर्मनुं गita प्रकाशित करे. आ विषयमां अमारे जैन विद्वानाने घणुक कहेवानुं छे जे यथावसरे कहेवामां आवशे. आजे तो फक्त सूचनारूपे आ बे शब्दो लख्या के आशा छे के नम्र अने प्रेमभावे लखाएलां आ वाक्योनो सरल ज अर्थ करवामां आवशे अने भविष्यमा सागरानंद सुरिनी कोई आदर्श कृतिनी स्मरणीय समालोचना करवानो उत्तम अवसर अमने प्राप्त थशे. साहित्य समालोचन मुंबई युनिवर्सिटीनो एम्. ए. क्लासनो अर्धमागधीना कोर्स. गत अङ्कमां, मुंबई युनिवर्सिटीए पोताना अभ्यासक्रममां आ वर्षथी जे अर्धमागधी ( अथवा तो प्राकृत ) भाषाने दाखल करी छे तेनो बी. ए. सुधीनो कोर्स आपी देवामां आव्यो छे. स्थळाभावने ली एम्. ए. नो कोर्स आपवो रही गयो हतो ते आ नीचे आपवामां आवे छे. ई. स. १९२१ ना वर्षमां. 1. उत्तराध्ययन सूत्र संस्कृत टीका साथे. 2. ( a ) Comparative Philology (1) Relation bet ween Sanskrit and Prakrit and between the Prakrits themselves, as in Bhandarkar's Wilson Philological Le ctures. ( 2 ) General Principles, as in Gune's Introduction to Comparative Philology. (b ) History of Jain Literature -- १०३ Sect of (1) Buhler. -Indian the Jainas, translated by J. Burgess. Lazac & Co., London. (2) Weber. Sacred Literature of Jainas. (3) Warren.——Jainism. 3. Jaina Philosophy:-- Pravachanasara of Kundakunda, With the Baudha, Sankhya and Arhata Darsana, from Sarvadarsanasamgraha (Anandasrama Series) 4. Translation from and into ArdhaMagadhi. ई. स. १९२२ ना वर्षमां 1. आवश्यक सूत्र पूर्वार्ध, हरिभद्रसूरिनी टीकासाथै, आगमोदय समितिए छपावेलं. 2. उपर प्रमाणे. 3. Jaina Philosophy:-- Syadvadamanjari of Mallisena, with Baudha, etc. Darsanas as in 1921. 4. Translation from and into ArdhaMagadhi. ए सिवाय बी. ए. क्लासना ऐच्छिक विषयमां जे एक पेपर जैन साहित्यनो राखेलो छे तेमां नीचे प्रमाणेनां पुस्तको पाठ्यपुस्तको तरीके नियुक्त करेला छे. १९२०. १. आचारांग सूत्र ( मूळ मात्र ). २ हेमचन्द्राचार्यरचित त्रिषटिशलाका पुरुषचरित्र, पर्व १० ( महावरि चरित्र ) मांना सर्ग १८. १९२१ - १९२२. १. प्रवचनसार दीपिका साथे. २. बीजामां उपर प्रमाणेज. Aho! Shrutgyanam Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४ जैन साहित्य संशोधक [ भाग १ पंजाब-युनिवर्सिटिमें जैन साहित्यको स्थान । आप स्वयं भी प्राकृत के अद्वितीय विद्वान हैं, आर . जैन साहित्यसे हार्दिक प्रम रखते हैं । बंबई और कलकत्ता युनिवसिटिमें तो आज कई वर्ष चूं कि पंजाबमें संस्कृत पढनेवाले जैन विद्यार्थी हुए जैन साहित्यको कितनाएक स्थान मिल चुका है। परंतु. बिरले हैं, इस लिये अन्य धर्मी विद्यार्थीयों को जैन पंजाब-युनिवर्सिीटमें अभीतक उसे किञ्चित् भी अवकाश साहित्य की और लाने के लिये एक वजीफा नहीं मिला था। उसमें कारण केवल पंजाबके जैन भाईयों- ( Scholarship ) की आवश्यकता है जिस को की अनभिज्ञता और उपेक्षा ही है। पंजाबके जैनिय में स्थायी रूप देने के लिके रु० १०००० चाहिए। मामली शिक्षाका भी बड़ा भारी अभाव है तो फिर ऊंची जो महाशय इस खाते में दान देना चाहे वे इसी कक्षाकी शिक्षाके बारेमें तो कहना ही क्या। यही सबब है पत्र द्वारा सूचना देवे ताकि रुपया शाघ्र युनिवर्सिकि आजतक पंजाबमें, अन्य धर्माय संकडों ही ज्युएट टिमें भेजने का प्रबन्ध किया जावे।" संस्कृतके पारंगत विद्वान् हो गये हैं परंतु जैनियोमें वैसा एक स्कालेशिपके लिये जो सूचना बनारसी दासजीने इस निवेभी मनुष्य नहीं था । हमें यह जान कर प्रसन्नता हो रही है दनमें की है उसकी तरफ हम प्रत्येक विचारशील और उदाकि पंजाबके जैन समाजकी इस न्यूनताकी पूर्ति करनेवाला रचित्त भाईका लक्ष्य खींचना चाहते हैं। खास कर पंजाबी एक पुरुष तैयार हो गया है और वह है लुधियाना निवासी जैन भाईयोंको इस विषयमें पूरा खयाल करना चाहिए और श्रीयुत लाला बनारसी दास जैन । बनारसी दासजीने एम्. अपना कर्तव्य बजाना चाहिए । ए. तककी ऊंची शिक्षा प्राप्त की है और संस्कृत-प्रारुतका अच्छा ज्ञान प्राप्त किया है। आपका एक इंग्रजी लेख जै. सा. अशुद्ध-संशोधन. सं. के प्रथम अंकमे प्रकाशित हो चुका है । आप लाहोरके गया अंकमां प्रकट थएला श्रीयुत हीरालाल ओरिएन्टल कालेजमें प्रोफेसर हैं। आपने हाल ही में बहुत अमृतलाल शाहना “हरिभद्रसूरिनो समयनिर्णय" कुछ परिश्रम करके पंजाब युनिवर्सिटिकी एम्. ए. की परी. शीर्षक लेखमां भ्रमथी एक-बे ठेकाणे अशुद्ध पाठ क्षामें जैन साहित्यको उचित स्थान दिलाया है और उसके छपाई गयो छे, तो ते नीचे प्रमाणे सुधारी वांचशुभ समाचार जैन साहित्य संशोधक में प्रकट करने के लिये वानी भलामण करवामां आवे छे. भेजे हैं जो आपहीके शब्दोंमें नीचे प्रकट किये जाते हैं: _पृष्ठ ४१, कालम २, पंक्ति १३-१४ मां नीचे प्रमाणे __ "बडे हर्ष की बात है कि पंजाब युनिवर्सिटिने पाठ छः-- अपनी ( संस्कृत की) सब से उच्च परीक्षा अर्थात् 'आ ५९८ ने वर्तमान गणतरीए गणाता गुप्त एम० ए० ( M. A. ) में जैन फिलॉसफी तथा सा- संवत् तरीके....' हित्य को भी स्थान दे दिया है। इस वर्ष निम्न तेना बदले नीचे प्रमाणे यांचलिखित ग्रन्थ नियत हुए हैं: 'आ ५९८ ने मारी गणतरी मुजबना मूळ १ स्याद्वाद मञ्जरी (संपूर्ण)। गुप्त संवत् तरीके....' २ सूत्रकृतांग (प्रथम के ६ अध्ययन)। तेवीज रीते, तेनी नीचे पंक्ति २४ मां नीचेप्रमाणे ३ उत्तराध्ययन (प्रथम के दस अध्ययन)। पाठ छ४ जैन साहित्यका संक्षिप्त इतिहास (अंग्रेजी)। गुप्त संवत् ५९८....सिद्धर्षिए श्रीचन्द्रकेवली चरित्र रच्य। इसके लिये सारी जैन समाजको श्रीयुत ए० तेने नाचे प्रमाणे सुधारी वांचवूसी० चूल्नर ( Captain A. C. Woolner )- 'गप्त संवत् ५९८....सिद्धर्षिए ( श्रीचंद्रकेवली लाहार के आरिएन्टल कालजक प्रिसापाल-को चरिखमा जणाव्या मजब ) ग्रन्थ रचना करा.' धन्यवाद देना चाहिये जो कि इस देशमें जैन साहित्य के प्रचार का बडा प्रयत्न कर रहे हैं। Aho! Shrutgyanam Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बृहट्टिप्पनिकानामप्राचीनजैनग्रंथसूची -- -- एकादशाङ्गानि । । ११. श्रीविपाकसूत्रम्-१२१६ । (१) वृत्तिः ९००। १. श्रीआचारांगसूत्रं धीसुधर्मस्वामिरुतम्---२५२५।। एकादशांगीसूत्रसंख्या ३५३३९ । (१) नियुकिः श्रीमद्रयाहुक्ता ग्रन्थामम् ४५०, गाथा वृत्तिसंख्या ७४७९.। (२) चूर्णिः ८३००। द्वादशोपाङ्गानि । (३) वृत्तिः शीलाचा या ९३३ वार्षिका, १२...।। १२. उववाइयसूत्रम्-११६७ ॥ २. श्रीसूत्ररुतांगसूत्रम् -२.०० । (१) वृत्तिः ३१२५ अभयदेवीया । (१)नियुक्तिः २६५, गाथा २०८ । १३. राजप्रश्नीयसूत्रम-२०७९, २१२० । (२) चूर्णिः १००००। (१) वृत्तिर्मलयगिरीया ३७०.। (३) वृत्तिः शीलाचार्येण कृता, १२८५० । १४. जीवाभिगमसूत्रम्-४७०० । ३. श्रीस्थानांगसूत्रम्-३६०० । (१) चूर्णि:-१५००। (१) वृत्तिः श्रीअभयदेवैः ११२० वर्षे कता,१४२५०। (२) वृत्तिारिभद्री प्रदेशवृत्तिनाम्नी ११९२ ॥ ४. श्रीसमवायांगसूत्रम् - १६६७ । (३) वृत्तिमलयगिरीया १४०००। (१) वृत्तिः ११२० वर्षे अभयदेवीया, ३५७१।। १५. प्रज्ञापनासुत्रम्-षट्त्रिंशस्पदमयम् - ७७८७ । ५. भगवतीसूत्रम्-एकचत्वारिंशत्-शतकमयम् १५७५२ । (१) लघुवृत्तिहरिभद्री-३७२० । (.) चूर्णिः ३११४ । (२) वृत्तिर्मलयगिरीया-१६.००, १४५०० (१)। (२) अवचूर्णि: पत्तनचिकोशेऽस्ति । (३) प्रज्ञापनातृतीयपदसंग्रहणी श्रीअभयदेवसूरिकता (३) वृत्तिः ११२८ वर्षे अभयदेवसूरिकृता १८६१६ । गाथा १३३ । तदवचूरिश्च-४३० । ६. ज्ञानधर्म कथासूत्रम्-५४००। १६. श्रीचन्द्रप्रज्ञप्तिसूत्रम् -२०५४ । (१) वृत्तिः ११२० वर्षे रुता ३८०० । (१) वृत्तिमलपिरीया ९५०० । ७. श्रीउपासकश्शासूत्रम्-८१२ । १५. श्रीसूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रम्-२२९६ । 4. श्रीअन्तकद्दशासूत्रम्--८९९ । (१) वृत्तिर्मलयगिरीया ९.०० । ९. श्रीअनुत्तरीपपातिकदशासूत्रम् -१९२ । १८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रम् ---४४५४ । (१) उपासक--अन्तकृत-अनुत्तरीपपातिकवृत्तिः- (१) चूर्णि: १८७९ । १३..। वृत्तिर्मलयगिरीया ९५००। १०. श्रीप्रश्नव्याकरणसूत्रम्-१२५६ । १९-२३. निरयावलिका--कल्पावतंसिक-पुब्धिता-पुष्पचु. (१) वृत्तिः ४६००। लिका दशा-(५) सूत्राणि-११०१। Aho! Shrutgyanam Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक-परिशिष्ट [ भाग १ (१) निरयावीलकादीनां पंचानां वृत्तिः, १२२८ वर्षे । ( २३ ) चैत्यवन्दनाविचारो गथाबन्धेन सूत्रव्याख्या रूपः। आवश्यक-मूल-च्छेद-सूत्र-वृत्त्यादीनि ।। (२४) चैत्यवन्दन कप्रत्याख्यानभाष्याणि त्रीणि तपा२४. मूलावश्यकसूत्रसामायिकादीनि, षड् अध्ययनानि-१०० श्रीदेवेन्द्रसूरिकतानि, गाथा ६३, ४१, ४८ । प्रमाणानि । (२५) चैत्य वन्दनामाष्यवृत्तिः संघाचारनाम्नी तपा(१) साधुपतिक्रमणसूत्रं तु १३० । श्रीधर्मघोषसूरिकृता ८५०० । (२) ललितविस्तरा चैत्यवन्दनावृत्तिहरिभद्री १२७० । (२६) बालावबोधा चत्यवन्दनावृत्तिः स्वरतरतरुणप्रभ(३) ललितविस्तराटिप्पनकं देवसूरिगुरुमुनिचन्द्रीयम् | सूििभः १३३३ वर्षे कृता ७०००। २७) साधुप्रतिक्रमणादिषाविधावश्यकसूत्रवृत्तिः नेमि(४) चैत्य-साधुवन्दन-श्रावकप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तिः ९५६ साधुना ११२३ वर्षे रुता १५५० । वर्षे पार्वण कृता २००० प्रमाण । (२८) पंचपरमेष्ठिविवरणं प्रारुतगाथामयं बहवन्तरक: (५) ईर्यापथिकी-चैत्यवन्दनासत्र-बन्दनकानि । थम् ११६८ वर्षे मातिसागरम् गाथा २५० । (६) ईर्या० १५० चैत्य० ८४० १५० ७२७ चूर्ण- (२९) आवश्यकनियुक्तिः ३१००, २५५० । यः १५७४ वर्षे यशोदेवकृताः । (३.) आवश्यकचूर्णि: १३६००, १८४७४ । (७) प्रत्याख्यानस्वरूपं यशोदेवकृतम गाथा--३६० ।। (३१) आवश्यकबृहद्वृत्तिारिभद्री २२००० । ८) प्रत्याख्यानवृत्तिः-५५० । (३२) तहिप्पनकं मलधारि हेमचन्द्रीयम् ४६४० । (९) चैत्यवन्दनादिसूत्र-साधु श्राद्धप्रतिक्रमणसूत्रपदप- (३३) आवश्कवृत्तिर्मलयागिरीया १८०००। र्यायमंजर्यः--अकलंकदेवसूरीयाः । (३४) लघुवृत्तिः श्रोतिलकी या १२९६वर्षे कता१२३२५/ (१०) श्राद्धसामायिक-प्रेतिक्रमणसूत्रव्याख्याप्रकरणम्-- (३५) आवश्यकावचूरिः प० २२६ । ११८३ वर्षे जैनदेवम् गाथा २९३ श्लोक ३६५।। (३६) विशेषावश्यकसूत्रं श्रीजिनभद्रगणिरुतम् ४०००। (११) चैत्यवन्दनामहाभाष्यं श्रीशान्तीयम्, सूत्रव्या- (३७) बृहद्वृत्तिर्मल वारि-हेमचन्द्रीया २८०००। ख्याचरणादिवाच्यम्-'महामहपणमंत' (३०) वृत्तिर्मलयगिरीया ९००० नास्ति । इत्यादिपदम् गाथा ९२२।। (३९) जीर्णा वृत्तिः १४०००, पत्तनं विन। नास्ति । (१२) चैत्यवन्दनाभाष्यवृत्तिः । २५. ओघनियुक्तिसूत्रम् ११६४ । (१३) षडावश्यकं चैत्यवन्दनादिसर्वसूत्रव्याख्यारूपम् (१) चूर्णिनःस्ति । तपाश्रीदेवेन्द्रसूरिकतम् २०२० । (२) मध्यम् ३००० नास्ति । चैत्यवन्दनादिवृत्तिः कुलप्रदीप: २४५८ । (३) वृत्तिोणीया ६८२५ । (१५) चैत्यवन्दना-वन्दनकं-पत्याख्यानवृत्तयः श्रीतिल. (४) वृत्तिमलयगिरीया सूत्रामिश्रा ८८५० नास्ति । कीयाः ५५.। २६. दशकालिकसूत्रम् ७०० । (१६) श्राद्धप्रतिक्रमणसूत्रलघुवृत्तिः श्रीतिलकीया ३००। (१)नियुक्तिः गायः ४४५, ४५२। (१७) साधुप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तिः श्रीतिलकीया २९६ । । (२) चूर्ण: ७०००, ७९७० । (१०) चैत्यवन्दनाटीका हरिभद्रीया ४८२ । (३) बृहदवृत्तिहरिभद्री ७५५० । (१९) साधुप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तिः आवश्यकबृहदात्तगता ।। गता। (४) वृत्तिः श्रीतिलकीया नेमिचरित्रगर्भा ७०००। (२०) साधुप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तिः १३६४ वर्षे जैनप्रभी | (५) लघु-बृहद्वत्युद्धाररूपा सुमतिसूरीया २६०० । ५४८। २७. पाक्षिकसूत्रम् ३००। (२१) श्रावकप्रतिक्रमणसूत्रचूणि: ११८३ वर्षे विजयः (१) वृत्तिः यशोदेवरुता ११८० वर्षे २७०० । सिंहाया ४५९.। २८. पिण्डनियुक्तिसूत्रम् ७०८ । (२१) श्रावकप्रतिक्रमणस्त्रवृत्तिः १२२२ वर्षे श्रीचं. (१) वृत्तिनास्त ४००० । द्रीया १९५०। ! (२) लघुवृत्तिराद्या, तत्राद्यानि १३५० हारिभद्राणि, Aho I Shrutgyanam Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] प्राचीन जैनग्रंथसूची शेषाणि तु १७५० देवाचार्य शिष्यवीराचार्यरु. (५) संदेहविषौषधिवृत्तिः १३६४ वर्षे जैनप्रभी। तानि ३१००। | ३८. महानिशीधसत्रं लघु-मध्यम-वृहद्वाचनम् ३५००, (१) वृत्तिर्मलयगिरीया सूत्रमिश्रा ७५०० । ४२००, ४५४४ ।। २९. उत्तराध्ययनं पढ़निश इध्ययनमयं सत्रम २०००। ३९. पंचकल्समध १३३ (१) नियुक्तिः ७००, गाथा ६.७ । (१) नियुक्तिनास्ति । (२) चूर्णिोंवालियमहत्तरशिष्यरुता ५९००, ५०५०।। (२) भाष्यं संघदासगणिकृतम् गाथा २५७४,३०३५। ( ३ ) लघुवृत्तिः ११२९ वर्षे देवेंद्रगण्यपरनामश्रीनेमि (३ ) चूर्णिः ३०००, ३१३६ । चन्द्र सरीया सत्रा १४.००। ४०. जीतकल्पसूत्र जिन भद्रीयम् गाथा १०५ । (४) शान्त्याचा या वृहत्तः सूमिश्रा १८०००। (१) भाष्यम् ३१२५ नास्ति । ३०. निशीथसूत्र विंशोद्देशमयम् ८१२, ९५० । (२) चूर्णि: सिद्धसेनीया ... । (१) बृहद्भाष्यम् १२००० । (३)चूर्णिटिप्पन भगु० गु०३ विना न । (२) भाष्यम् ७०००। (४) वृत्तिः १२२४ वर्षे श्रीतिल कीया १८००। (३) निशोथ-चूर्णि-सूत्र-भाष्याणि २८००० । (५) जीतकल्पविवरणं संक्षिप्तगमानिकारूपम् 'सिरि(४) निशीधचूर्णिविशोद्देशव्याख्या ११७३ वर्षे पार्श्व वीरजिणं नमिउं' इति ५४३। देवगणिरुता ११०. नास्ति। (६) श्रः जीतकलास्य सूत्र-वृत्ती श्रीतिलकीये गाथा (५) निशीथविंशतमोद्देशवृत्तिः ११७१ वर्षे श्रीचन्द्री ३० वृत्ति० ११५। या ११००। (७) यतिजीतकल्पस्य श्रीसोमप्रभसूरीयस्य वृत्तिः सा३.. कल्पविशेषचूर्ण: ३१०००। धुरत्नसूरीया ५७००। ३२. कल्पचूर्णि: १२७०.। (८) श्राद्धजीतकरूपस्य तपाश्रीधर्मघोषसूरीयस्य वृत्तिः ३३. कल्पवृत्तिः सूत्रभाष्यगर्भा. आद्यानि ४६.. मलयगि श्रीसोमतिलकसूरीया २६०० न । रीयाणि, शेषा तु १३३२ वर्षे तपाक्षेमकीर्तीया | ४१. नन्द सूत्रम् ७०० । ४२००० । (१) चर्णि: ७३३ वर्षे कृता, स्तम्भतीर्थ विना नास्ति। ३४. व्यवहारसुत्रं दशोद्देशकमयम् ३७३ । (२) लघुवृत्तिर्नास्ति २३०० प्रमाणा। (१) भाष्यम् ६४०० । (३)नन्दीबृहद्वृत्तिर्मलयगिरीया ७७३२॥ (२) चूर्णि: १२००० (४) टिप्पन श्रीचन्द्रीयमाद्यावृत्तिसत्कम् ३३००। (३) व्यवहारवृत्तिः सूत्र भाष्यगी मलयगिरीया ४२. अनुयोगद्वारसूत्रम् गाथा १६०४ ॥ ३३६२५, ३४६२५ ।। (१) चूणिजिनदासमहत्तरीया २२६५ । ३५. कल्पसूत्रं षड्-उद्देशमयम् ४७३ । (२) लघुवृत्ति स्ति। (१) बृहद्भाष्यम् १२००० । (३) बृहद्वृत्तिर्मलधारिहेमचन्द्रीया ५०००। (२) भाष्यम् ७६०.। ४३. आतुरप्रत्याख्यानम् गाथा ८४-१३४ । (३) विशेषचूर्णिः ११०० । (१) आतुरप्रत्याख्यान वृत्तिराञ्चलिकभुवनतुंगसूरिकता ३६. दशाश्रुतस्कन्धसूत्र दशध्ययनमयम् २१०६, २२२५। ६३ ध्यानकनामगों ४२० । (१) नियुक्तिः १५४, २२० । ४४. महाप्रत्याख्यानसूत्रम् १४३।। (२) चूर्णिः ४३२१ । ४५. देवेन्द्रस्तव: गाथा ३०३। । ३५. पर्युष गाकल्पसूत्रम् १२१६। ४६. तंदुलविचारिकम् ४००। (१) नियुक्तिः गाथा ६८ । ४७. संस्तारकः गाथा १२१ । (२) चर्णिः ७००। ४८. भक्तपरिज्ञा १७१।। (३) कल्पनिरुक्तटिप्पनकं विनयचन्द्रसूरिरुतम् १५८ ।। ४९. भाराधनापताका, १०७८ वर्षे वीरभद्राचार्यरुता ९९३। (४) कल्पटिप्पनकं पृथ्वीचन्द्रीयम् ६४० । । ५०. गणिविद्या गाथा ८५। । Aho Shrutgyanam Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक-परिशिष्ट [भाग १ ५१. अंगविद्या षष्टिअध्यायात्मिका ९०००। ७३. पञ्चास्तिकायसंग्रहाऽभधसमयस्य वृत्तिः, अमृतचन्द्र५२. चउतरणम गाथा ६४ । सूरीया देव [ पत्तन ] विना न । (१) चउसरणवृत्तः आञ्चलिकभुवनतुंगसूरीया ८००। ७४. प्रवचनसार स्य वृत्ति, अमृतचन्द्रसूरीया देव० विना न । ५३. द्वोपसागरप्रज्ञप्त: गाथा २२३ श्लोका: २००। ७५. पाञ्चसूत्रं प्राकृतमूलम्. सूत्राणि २१० । ५४. ज्योतिष्कररवृत्तिः ससूत्रा मलयागिरीया सु. १८५० (१) वृत्तिश्च हारिभद्री ८८० । वृ. ५०००। ७६. पञ्चवस्तुकसूत्रं हारिभद्रम्, १६९४ । ५५. मरणसमाधिः ग था ६५६ । (.) पञ्चवस्तुटीका हारिभद्री, ५०५०। । ५६. तीर्थीद्वारः गाथा १२३३ । ७७. पञ्चाशकानि १९, हारिभद्राणि, ११८४ । ५७. सिद्धप्राभृतसूत्र-वृत्ती, सुत्रम् १२०, वृत्तिः ८५०। (१)पश्चाशकवृत्तिः १९, नवागअभयदेवः १५२४ ५८. निरयविभक्तिः २०. नास्ति । वर्षे रुता, ७४८० । ५९. चन्द्रवेधकम् १७४। (२) आद्यपञ्चाशकचूर्णिः, १९७२ वर्षे यशोदेवीया ६०. अजीवकल्पः गाथा ४२ । सभावाच्या, ३३००। ६१. गच्छाचारः गाथा १३८ । ७८. षोडशक सूत्रं हारिभद्र, ३३० । ६२. वारस्तवः गाथा ४३।। . (१) षोडशकवृत्तिः, १५००। ७९.३२ अष्टकवृत्तिः १०८० वर्षे जैनेश्वरी, ३३७४। __आगमेतर-चरणकरणानुयोगादिग्रन्थाः । ६३. वसुदेवहिडिप्रथमखण्डम् संघदासवाचकरुतम् ११०००। ८०. धर्मसूत्राष्टिक ३२ सूत्रे हारिभद्रे २७३, २५६ । ६४. वसदेवहिडिद्वितीयखण्डं अपराचार्यकृतं ६६००। ८१ धर्म,बन्दवृत्तिमोनिचन्द्री, ३०००। ६५. वसुदेवमध्यमखण्डं ससंग्रहणीकं ९०००। ८२. योगदिन्दुसूत्रं हारिभद्रं, ५२० । ६६. ऋषिभाषितानि ४५१८५० । (१) योगविन्दुवृत्तिः ३६२० । ६७. खण्ड-पृगल-निगोद-बन्ध-पत्रिशिकायत्तयोतसिंहसर ८३. प्रशमरतिवृत्तिः ११८५ वर्षे हरिभद्रीया, १८००। विस्तारिताः। ८४. श्रावकभङ्गकादि-विचार गाथादिवृत्तिर्विजयदेवसरि६८. तस्वार्थसूत्रं औमात्वात २२५ । . कृता, ५५७। (१) भाष्यं वृत्तिरूपं । ८५. दर्शनसत्तरी हारिभद्रो, गाथा, १२० । (२) टीका भास्वामिशिष्यसिद्सेनीया भाष्यव्याख्या. ८६. जीवसमासवृत्तिर्मलधारिहेमचन्द्रीया, ६६२७ ॥ रूपा १८२८२, २२२८२ । ८७. नवतश्वगाथानां देवगुप्तीयानां भाष्यस्य नवागम(३) तत्वार्थलघुवृत्तिः दिगम्बरी देव. विना नास्ति । भयदेव यस्य वृत्तिः ११७४ वर्षे यशोदेवी, २४०० । ६९ श्रावकप्रज्ञप्तिसूत्रं औमास्वातं ४००। ८८. “ एगविहं सम्मरुई' इत्यादि सम्यक्त्व गाथा. (१)वृत्तिहारिभद्रो २३३० । वृत्तिः, १०५। ७०. विशेषणवतीसूत्रं जिनभद्रक्षमा श्रमणकृतं गाथा १३८८९. विचारसारप्रकरणं प्रद्यान सूरि कृतं सोपयोगि, बहुसंग्रह (१) विशेषण-वृत्तिनास्ति । गाथा, ८९७॥ १ प्रवचनसारोद्वारसत्रं २७६ द्वाररूपं नेमिचन्द्रीयं श्लोकः ९० ९०.पवयण संदोहः .............। (१) पवयण संदोहवृत्तिः .......... । २००० गाथा १६.६ । (१) वृत्तिः २००० मितसूत्रगर्मा, २७६ द्वारा, १२४२ ९२ योनियाभृतं वराित् ६०० धारसेनम् । | ९१. सिद्विपञ्चाशिकासूत्र-वृत्ती तपाश्रीदेवेन्द्रसूरीये-७१.। वर्षे सिद्धसेनसरिता १८५००, १६५००। ९३. पिण्डविशुद्धिसूत्रं जैवल्लभम्-गाथा-१.३।। (२)विषमपदटीका भृगु. विना न।। (१) वृत्तिः ११७६ वर्षे यशोदेवी-२...। (३) धर्मसंग्रहणीवृत्तिर्मलयगिरीया, सूत्र मिश्रा,... (२) दीपिका लघुवृत्तिरूपा-५५० । १०५०० प्रत्यन्तरे। (३) *अणुवृत्तिः ११०० वर्षे श्रीचन्द्रप्रिया ४४००। ७२. समयसारटीका अमृतचन्द्रसूरीया भृगु [ पुरम ] देव * प्रत्यन्तरे ' अनुवृत्तिः ११७६ वर्षे यशोदेवी-२००० । [ पत्तनं] वि [ना ] न। (वृत्तिः ११८० वर्षे श्राचन्द्रसूरीया ४४००'। Aho! Shrutgyanam Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २] प्राचीन जैनग्रंथसूची ९४. कर्मप्रकृतिसूत्रम्-गाथ-४७५। कवृत्तयः ५ सूत्र कारतपाश्रीदेवेन्द्रसूरीयाः, १४८१, (१) टीका मलयगिरीया ससूत्रा-८०००। १३०, १८५, २८००, ४२४० । (२) वेदनादि ८ करणवाच्या चूर्ण:-७०००। ११४. सत्तचिणस्त । (३) कर्मप्रतिनिटिपनकं मुनिचन्द्रायम् १९२० । ११५ सत्तरीटीका प्रारुता श्राचन्द्रगाणिमहत्तरीया २३००, ९५. पञ्चसंग्रहस्य शतक-सप्ततिका-कषायप्राभूत-सत्कर्म- २२२८ । कर्मप्ररुति-संग्रहात्मकस्य वृत्तिः सूत्रकारचन्द्रार्षः | ११६. सत्तारेटिप्पनकम, खरतररामदेवगाणरुतम्, गाधा, . रुता, पत्तनं विना न (१) पञ्वसंग्रहवृत्तिर्मलयगिरीया ...... । ११७. सत्तगटीका मलयगिरीया.......। ९६ दपकमंग्रहवृत्तिर्मलयदीपकम् ( ? ), प्राक् तुल्य दैग ११८. सत्तरीभःष्यं नास्ति । ___म्बरम् , भृ० दे० विना न। ११९. बृहत्संग्रहणीसूत्रं जिनभद्रगाणरुतम्, गाथा, ५३०। ९७. बृहकमीवाकवृत्तिः परमानन्दरुता-९६. । (१) बहसंग्रवृत्तिः११३९वर्षे शालिभद्री २८००९८. बृहत्कर्मविपाकटिप्पनकम्-उदयप्रभसूरीयम् ४२० । ९९. बृहत्कर्मस्तववृत्तिः श्रीगोविन्दाचार्यरुता १००९- (२) बृहत्संग्रहणीवृत्तिर्मालयागरी ५००० । १०९. (३) लघुग्रहणांवृत्तिः, 'नामउं अरिसंताई' त्ति, १००. बृहत्कर्मस्तवटिप्पनं वृत्तिरूपम् उदयप्रभसूरीयम् मलधारिदेवभद्रीया ३५०० । २९२ । १२०. बृहत्क्षेत्रसमासवृत्तिालयागरी ७८८७ । १०१ बृहद्वन्धस्वामित्ववृत्तिः ११७२ वर्षे हरिभद्रीया- १२१. बृहत्क्षेत्रमासवृत्तिः सिद्धिसूरीया ·११९२ वर्षे, ५६०। ३०००। १०२. वातुविचारसाराख्यबृहत्पडशीतिकस्थ जैनवल्लभस्य | | १२२. बृहत्क्षेत्रसमासवृत्तिः, १२३३ वर्षे देवभद्रीया १०००, वृत्तिः प्रारुता रामदेवी ८०५ । स्तम्भने। १०३. आगमिकवस्तुविचारसाराऽपरनामकस्य जिनवल्लभी- १२३. बृहत्क्षेत्रसमासलधुवृत्तिनास्ति । यस्य बृहत्पउशीतिकस्य वृत्तिर्मालयगिरी २१४०। १२४. लघुक्षेत्रसमासवृत्तिहरिभद्रसूरीया ५११ । १०४. बृडत्यतकवृत्तमलधारि-हेमचन्द्रीया ३७४०। १२५. क्षेत्रसमससूत्र संस्कृतमान्हिक चतुष्टयरूपम् उमा१०५. जिनवल्लभीयस्य सार्धशतकस्य सूक्ष्मार्थविचारसारा स्वातिवाचकरुतम्.......। पराख्यस्य वृत्तिः ११७२ वर्षे हरिभद्रया ८५० । (१) वृत्तिः , २८८०। १०६ सुक्ष्मार्थविचारसारापरनामक-जिनवल्लभ यसाधशतक- १२६. जम्बूद्वीपसंग्रहणी वृत्तिः १५० । वृत्तिः ११७१ वर्षे धनेश्वरीया ३७०० । १२७. वीतरागस्तवाः ........ । १०७. शतकचूर्णि: २३८० । (१) वृत्तिः प्रभानन्दी २१२५ । १०८. शतकटिप्पन कम्-उदयप्रभसूरीयम् ९७४। १२८. शोभनस्तुतयः ९६ । १०९. आगमिक वस्तुविचारसारस्य ' बहतषडशीतिक' (१) वृत्तिः पं. धनपालरुता, ९५० । इति प्रसिद्ध नाम्नो जैनवल्लभस्य वृत्तिः-यशोदेवीभद्र- १२९. धनपालपञ्चाशिका । सूरीया (?)-१६३० । (१) धनपालपञ्चाशिकावृत्तिः प्रभानन्दसूरीया ६४०, ११०. सूक्ष्मार्थविचारसाराऽपर ख्यसार्धशतकवृत्तः टिप्पन कम् १४००। | १३०. 'निम्मलनहे वि' इति वीरस्तवस्य पं. धनपालरुत. १११. घुक्ष्मार्थविचार रारूपसार्धशतवृत्तिः प्रारुता। स्य वृत्तिः सूराचार्यक्रता २२५। ११२. आगमिकवस्तुविचारसाराख्यषडशीतिकवृत्तिः ११७३ | १३१. भक्तामरप्रदीपिका भृगुपुरं विना नास्ति । __ वर्षे हरिभद्रसूरीया ८५०। १३२. भक्तामरस्तववृत्तिः गुणाकराचार्यः १४२६ वर्षे ११३. नव्यकर्मविपाकवृत्ति-नव्यकर्मस्तववृत्ति-नव्यबन्ध रुता, १५७२। स्वामित्वाऽवचूर्णि-जव्यषडशीतिक वृत्ति-नव्यशत-- १३३.' जनेन येन' स्तुतिवृत्तिः ३०५। स्वालि Aho! Shrutgyanam Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक-परिशिष्ट [ भाग १ १३४. 'नमेन्द्रमौलि ' इत्यादि ब भट्टिस्तुतयः ९६। । १५५. शत्रुजयादि ६३ तीर्थ ल्पाः संस्कृतप्रकृताः, (१) वृत्तिः सहदेवकृता ७३५ । १३८५ वर्षादौ जिनप्रभसूरिकताः प्रसिद्धतीति१३५. यत्राऽखिल ५८, श्रेतीर्थराज ४, जयवृषभ २८ ह्यवाच्या: ३५०३।। • स्तुतयः, शस्ता शमा ४, यूयं यूयम् ४, देवेन्द्रैरनि- १५५. शत्रुजय माहार, कल्पितप्रायम्, आधुनिकधने शम् स्तोत्रवृत्त':, सत्तरिसयठाणं ३५९, क्षेत्रसमा- श्वरीयम्। सः ३८१, अंशिवेयम्, इत्यादिस्तवनानि च श्रीसोम- १५६. शत्रुजय कल्पः, पालित्तथसाररुतः, पत्तनं विना न । तिलकीयानि ११००-७०-६००--२५०-~-२१० १५७. गौतमभाषितानि काव्यानि ४२ प्राकृतानि । १९८० । | १५८. विवेकविलासो जिनदत्तसूरिश्तो द्वादशीलासात्मकः १३६. अजितशान्तिस्तववृत्तिः, श्रीगोविन्दीया ३००। १५९. सोमनीति: सोमदेवसूरिकता। १३७. श्रअजितशान्तिस्तववृत्तिः देव विना न । | १६०. शतपदी ११७ पदार्थमयी आञ्चलिकरणीता १२९४ १३८. जयतिहुअणवृत्तिः २५. । वर्षे महेन्द्रसिंहाचार्य कृता ५४५० । १३९. अजितशान्ति-भयहर-उवमग्ग-तं जयउ-सिम्घ १६१. निजतीर्थककस्मितकुमतनिरासाऽपरनामकतत्त्वबोधष भव-भयरहियं-उल्लासिक्कम- सप्तस्मरणवृत्तिः १३६५ करणं हरिभद्रीयम् आञ्चलिकपौर्णिममतच्छित वर्षे जैनप्रभी २२३७ । ५०४० । १४०. उपसर्गहर-भयहरस्तववृत्ता उपसर्ग. वृत्तिः ३०० १६२. आचरणाशतकं चरणसहस्रोदधिसत्कं शतपदीपूर्व भयहर० वृत्तिः १६. | देवपत्तनं विना न । पक्षरूपम् । १४.. 'ऐंद्रस्येव ' इत्यादि लघुस्तववृत्तिः ३०० । १६३. श्रावकसामाचारीवृत्तिर्देवगुप्ताचा या १२००। १४२. धरणोरगेंद्रस्तववृत्तिः ।। १६४. प्रवचनपाक्षिकादि २५ अधिकारप्रतिबद्धा आलापकाः १४३. सिद्धसेनरुताः २० द्वात्रिंशिकाः ५० । १४४३ वर्षे श्राकुलमण्डनसूरीयाः । १४४. २४ जिनस्तवा: २४, ६, ६ गाथामिताप्रव्यवनादि १६५. तपासामाचारी ७०० । १५ वस्तुवाच्या:। १६६. सामाचारी १३६ अधिकारा मलधारिदेवप्रभसूरीया । १४५. २४ मिनस्तवाः २४, ८, ८ गाथा:, च्यवनारि ३९ १६७. सामाचारी सुबोधा सर्वानठानगोचरा धनेश्वरशिष्य-- वाच्या मलधारिदेवप्रभीयाः । श्रीचन्द्रीया १४५०-१२२१ । १४६. जवुगुरुकतजिनशतकवृत्तिः आशांबरी ससूत्रा १०२५ १६ १६८. सामाचारी अनेकविधा गच्छांतरीया । वर्षे रुता शांबमुनिना, अत्र क्रम कर-मुख-वाग्-वर्णन १६९, उपधानस्वरूपं श्रीदेवमरिकतम् । रूपाः ४ परिच्छेदाः, सूत्रकाव्यानि १०० १७०, उपदेशमालावृत्तिः प्रारुता कृष्णबशिष्यजयसिंह१५५०। . सूरिकता ९१३ वर्षे । १४७.समन्तभवकत-'स्वयंभुवा भूतहितेन भूतले समन्जसम्' १७१. उपदेशमालावृत्तिः सिद्गीया हेयोपादेयेत्यादिका । इत्यादि २४ जिनस्तवाः २४, वृत्तयः दिगम्बरप्रभा. १७२, हेयोपादेयेत्यादिकैव केनापि कथाभियोजिता सं. चन्द्रीयाः १५४१ ५००, ९५००। १४८. आराधनापताका अनेकधा सोमप्रभादिसूर्यादि | १७३. उपदेशमालाकर्णिका १२९९ वर्षे औदयप्रभी ससत्रा रुताः । १२२७४, असूत्रा-1१४११ १४९. आराधनापताका आञ्चलिकता ९३१॥ १७४. दोघट्टी उपदेशमालावृत्ति रात्नप्रभी सं० १२३ वर्षे १५० समदण्डिका गाथा ९२ । असूत्रा १११५०, ससूत्रा ११८२९ । १५१. दूसमविच्छे यदण्डिका २.४ । १७५. उपदेशमालालघवृत्तिः सिद्धर्षीया ३५८६ । १५२.दुसमदण्डिका ११२। १७६. उपदेशमालावृत्तियोगदेयेत्यादिका श्रीसिद्धसूरीया १५३. व्युच्छेददण्डिका गाथा १७३ । ४१६० । द्वितीया तृ योगसारगणिरुता । प्रत्यन्तरे 'पताका' शब्दो नास्ति । १ प्रत्यन्तरे छिद्रम् । Aho I Shrutgyanam Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राचीन जैनग्रंथसूची अंक २] १७७. पुष्पमालावृत्तिर्मलधारि-सूत्ररुत्- हेमचन्द्रः ११७५ वर्षे कृता १३८६८ ॥ १७८, धर्मोपदेशमाका वृत्तिः ११९० वर्षे मुनिदेवीया ६८०० । १७९. धर्मोपदेशमान लघुवृत्तिः ९१५ वर्षे जयसिंहीया | १८०. धर्मो प्रदेशमाला विवरणं स्तम्भतीर्थं विना न । ११. भवभावनावृत्तिः, सूत्रकृत् - मलधारी- हेमचन्द्रीया ११७० वर्षे १३०००। १०२. दिनरुत्यवृत्तिः तपाश्रीदेवेन्द्रीया १२८२० । १८३. धर्मरत्नवृत्तिः तप श्रीदेवेन्द्रीया श्राद्ध २१ गुणादि वाच्या ९७००-९६८२ । १८४ हितोपदेश मालावृत्तिः सूत्रकार- प्रभानन्द- भ्रतृ पं० परमानन्दया १३०४ वर्षे ९५०० । १८५. सम्यक्त्ववृत्तिः सूत्र कार चन्द्रप्रभसूरि- संतानी - श्री. तिलकीया १२७७ वार्षिकी ८००० | १८६. सम्यक्त्रवृत्तिः प्राकृतकथागर्भा १२००० | १८७. दर्शन शुद्धि वृत्तिर्देवभद्रसूरि ३००० । १८८, दर्शनशुद्धिः संदेहविषौषधीनाम्नी गाथा २६२ । १४९. ' माणुस्सखित्ते ' ति विवेकम जरीवृत्तिः १२२३ वर्षे अकलकदेवया । १९० विधेकम जरीवृत्तिपलिचन्द्री ८.०० । १९१. उपदेशकन्दलीवृत्तिलचन्द्री ७६०० । १९२. शीलोपदेशमालावृत्तिः १२९४ वर्षे रुद्रपल्लीय तिल कीया । १९३. योगशास्त्र १२ प्रकाशवृत्तिर्हेमी १२०० -१२३००। १९४. योगेशास्त्र केवल ४ प्रकाशवृत्तिः १९५. उपदेशपदसूत्रं हारिभद्रम् १०४० । ( १ ) उपदेशपदवृत्ति: ११७४ वर्षे मौनिचन्द्री सूत्रगर्मिता १५५०० । १९६. संवेगरंगशाला ११७५ वर्षे नवांगाऽभयदेववृध्दभ्रातृजिनचन्द्रीया १००५३ । १९७. वन्दन कुलकवृत्तिः श्री जिनकुशलसूरिता ४३७० पापात्र न ( ? ) । १९. विषयविनिग्रहकु वृत्तिः १३३७ वर्षे मालचन्द्री १०००८ स्तम्भतीर्थं विदान । १९९. नवपदवृत्तिर्देवगुप्ताचार्यादिभिः १०७३ वर्षे कृता २०१. नवपदवृत्तिः कुलचन्द्रादिकता १०७३ वार्षिकी २६०० । २०२. नवपदवृत्तिः ११६५ वर्षे यशोदेवोपाध्यायकृता ९५००। २१७० । २००, नवपदवृत्तिः १०७३ वर्षे जिनचन्द्रागण्यायैः कृता२२१० । २०३. अभिनवनवपदवृत्तिः ११८२ वर्षे सूत्रकारदेवेन्द्रीया ९००० । ७० | " २१२. ' इसिमंडल ' इत्यायऋषिमण्डलस्तवः गाथा २७१ । सोम- २१३. ' इसिमंडल ' इति ऋषि मंडलवृत्तिः ४६१४ । २१४. भक्तिभर ' इति ऋषिमण्डलसूत्रम् २०४ । ( १ ) अस्य वृत्तिः आंचलिकभुवनतुंगीया । २१५. गौतमपृच्छावृत्तिः खरतर श्री तिलकोपाध्यायकृता५६००। कथानुयोगग्रंथाः । २०४. भगवतीद्वादशशतकगत तृतीय उद्देश सत्कजयन्तीप्रश्नोत्तरसंग्रह प्रकरणस्य मानतुंगीयस्य वृत्तिर्जयन्तिचरित्रवाच्या प्राकृतमूला १२६० वर्षे मालयप्रभी ६६०० । २०५. ठणवृत्तिमसूरिगुरुदेव चन्द्रीया, तत्सूत्रं प्रद्युम्नस् रेकतम् १३००० ( वृत्तिमानम् ) । २०६. धर्मोपदेशन करणं प्राकृतमूलं - बहुकथासंग्रहूँ १३०५ वर्षे यशोदेवीयम् ८३३२ । २०७. पवज्जाविहाणवृत्तिः १३३८ वर्षे प्रद्युम्नीया ४५०० । २०८. पवज्जाविहाणवृत्तिः जैन भी २४८ । २०९. धर्मविधिप्रकरणवृत्तिः जयसिंहसूरिकृता १११४२ । २१०. धर्मविधिप्रकरणवृत्तिः १२९६ वर्षे उदयसिंहाचार्यांया ५५२० । २११. ऋषिमण्डलस्तवः संस्कृते मेरुतुंगसूरितः कारिका २१६. कथाकोशसूत्रम् गाथा २३९ । ( १ ) कथा कोशवृत्ति: ११०८ वर्षे जैनेश्वरी ६००० । २१७. कथामणिकोशवृत्तिमचन्द्रकृत ४१ अधिकारसूत्र - व्याख्यारूप ११९० वर्षे अम्रदेवी । २१८. शीलभावनावृत्तिः १२२९ वर्षे रविप्रभी ९५७० । २१९. कथारत्नकोश: सम्यक्त्वादि ५० अधिकार : ११५८ वर्षे देवभद्रसूयः १२३०० । २२०. धर्माख्यानककोशवृत्तिः प्राकृतबहुकथामयो पत्तनं वि ना न । २२१. दानोपदेशमालावृत्तिः पत्राणि ७१ । Aho! Shrutgyanam Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८ २२२. प्रश्नोत्तरमालावृत्तिः १४२९ वर्षे देवेन्द्रसूरिकता । २२३. उपदेशचिन्तामणिः १४३६ वर्षे आंचलिकज गशेखरसूरिकता १२०९३ । जैन साहित्य संशोधक -परिशिष्ट २२४. श्रीआदिनाथचरित्रं प्राकृतम्, जयसिंहदेवराज्ये ११६० वर्षे वर्धमान् सूरिरचितम् ११०००, १२००० । २२५. श्रीआदिनाथचरित्रं संस्कृतं संप्रति न । २२६. श्री अजितचरितं सं० न । २२७. श्री अजितचरितं प्राकृतं न । २२८. श्रीसंभवच० सं० न । २२९. अभिनन्दनच० सं० न । २३३. पद्मप्रभचरित्रं प्राकृतं न । २३४. सुपार्श्वचरेतं संस्कृतं न । २३५. सुपार्श्वचरितं ११९९ वर्षे लक्ष्मणगणिकृतम् गाथा ८७०० श्लोकाः १०१३८-१०९८८ । २३१. चन्द्रप्रभचरितम्, सं० १३०२ वर्षे सार्वनन्दम् ६१४१ । २३७. चंद्रप्रभचरितं सं० प्रा० १२६४ वर्षे देवेंद्रसुरीयम् ५३२५ । २३८. चंद्रप्रभचरितं प्र० याशोदेवम् ६४०० १ २३९. चंद्रप्रभचरितं कृतम् ४९११ । २३०. अभिनन्दनच० प्रा० न । २५७. शांतिचरितं प्रा० गद्यपद्यमयम् ११६० वर्षे श्री हेमसू २३१. सुमतिचरितं सं० न । रिगुरुदेव चन्द्रसूरीयम् १२१०० | २३२. सुमतिचरितं प्रः० मुख्यं सोमप्रभयं कुमारपालराज्ये २५४. श्रीशांतिचरितं सं० श्रीमणिभद्रसूरिणा १४०२ वर्षे कृतम् ९६२१ । प्रा० श्रीकुमारपालराज्ये हारिभद्रम् ८०३२ । २४०. सुविधिवरितं प्रा० न । २४१. सुविधिचरितं सं०न । २४२. शीतलचरितं सं० न । २४३. शीतलचरितं प्रा० न । २४४. श्रेयांसचरितं सं. १३३२ वर्षे मानतुंगाचार्यैः कृतम्, ५१२४, स्तम्भतीर्थं विना न । २४५. श्रेयसचरितं प्रा० देवभद्रयिम् ११०००, स्तम्भतीर्थ विना न । २४६. श्रेयांसचरितं प्रा. अजयसिंहदेवराज्ये हरिभद्राचार्यकृतम्, गाथा ६५८४, स्तम्भतीर्थं विना न । २४७. वासुपूज्यचरितं सं० ११९९ वर्षे वर्धमानाचार्य कृतम् ५४९४ । २४४. वासुपूज्यचरितं प्रा. चांद्रप्रभम् हेमसूर्यादिशोधितम् ८०००; स्तम्भतीर्थं विना न । [भाग १ २४९. विमलचरितं सं० न । २५०. विमलचरितं प्रा०न । २५१. अनंतचरितम् प्रा० गाथाबद्धं १२१६ वर्षे श्रीनेमिचन्द्रसूरीयम् गाथाः १२००० | २५२, धर्मचरितं सं० नेमिचंद्रीयं न । २५३. धर्मचीरत प्रा० न | २५४. शांतिचरितं सं० १३३२ वर्षे मौनिदेवम् ४८८५ । २५५. शांतिचरितं सं० माणिक्यसूयम् ५५७४ | २५६. शांतिचरितं सं• पौर्ण- अजितप्रभसूरिभिः १३१७ वर्षे कृतम् ६२७२ । २५९. कुंथुचरितं सं० विबुधप्रभसरिकृतम् ५५५५ । २६०. कुंथुचरितं प्रा० न । २६१. अरचारतं प्रा० न । २६९. अरचरितं सं० न । २६३. मल्लिवरितं प्रा० ११७५ वर्षे जैनेश्वरम् ५५५५ । २६४. मल्लिचरितं सं० श्रविनयचन्द्रीयम् । २६५. मल्लिचरितं बहुप्राकृतं हरिभद्रीचं कुमारपालसमे तं गाथाकाश्यमयं ग्रन्थायम् ९००० । २६६. मुनिसुव्रतचरितं सं. पौर्ण• मुनिरत्नसूरिकृत २० स्था नककथाकलितम् ५१८५ । २६७. मुनिसुव्रतचरितं प्रा. ११९३ वर्षे चंद्रसूरिश्इयं गाथा १०९९४ । २६८. मुनिसुव्रतचरितं बहुकथानकं ९ भवं विनयचंद्रसूरीयम् ४५५२ । २६९, नमिचरितं सं. न | २७० नमिचरितं प्रा. न । २७१. नेमिचरितं प्रा. १२१६ वर्षे हरिभद्राचार्यैः कृतम् ८०३२ । २७२. नेमिचरितं प्रा. भवभावना वृत्त्यन्तर्गतमन्तरंगवक्तव्यतामिश्रम् ५१०२ । २७३. नेमिचरितं प्रा. गद्यपद्यमयं १२३३ वर्षे देवसूरिशिष्य. रत्नप्रभीयम् १२६०० ॥ २७४. पार्श्वचरितम् सं. सर्वानंद सूरिकृतम् । f प्रत्यन्तरे १३२२ वर्षे । Aho ! Shrutgyanam Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक २ ] २७५. पार्श्वचरितं सं. १२१८ वर्षे भावदेवसूरिकृतम् ६७७४ ६४०० । २७६. पार्श्वचरितं सं. माणिक्यचन्द्रसूरिकृतं १२७६ वर्षे ५२७८ । २७७. पार्श्वचरितं प्रा० ११६५ नवांग अभयदेव प्रथमशिश्यदेवभद्राचार्यैः कृतम् ९००० । २७८. पार्श्वचरितं प्रा० दशभववाच्यं गाथा २५६४ प्रथाअम् ३२०० । २७९. महावीरचरितं सं० न । २८०. वीरचरित्र प्रा. ११३९ वर्षे गुणचन्द्रगणिकृतम् ३०२ सीताचरितं प्रा० ३१००१ प्राचीन जैन ग्रंथसूची १२००० । २८१. वीरचरित्रं प्रा० ११३९ वर्षे नेमिचंद्रसूरिकृतम् १२००० २८२. वीरचरित्रं प्रा० ११३५ वर्षे नेमिचंद्रसूरिकृतं २८१० २४०० । २४३. महापुरुषचरितं मु० प्रा० शलाका पुरुषवृत्ताच्यं ९२५ वर्षे शीलाचार्यैः कृतम् १०००० । २४. महापुरुषचरित्रं प्रा० ६३ शलाका पुरुष वृत्तवाच्यं आम्रकृतम् गाथा ८७९०, श्रीकाः १००५० । २८५. कथावली प्रथमपरिच्छेदः, प्रा० मु० २४ जिन- १२ चक्रयादिहरिभद्रसूरिपर्यंतसत्पुरुषचरित्रवाच्यो भाद्रे श्वरः २३८०० । २८६. त्रिषष्टिः श्री ऋषभादि ६३ महापुरुषवृत्तप्रतिबद्धा श्रीया संपूर्णा । २८७. त्रिषष्टीयं श्रीआदिचरितं केवलं ५००० । १८८, त्रिषष्ठीयं रामायणं पृथक् ३७१४ | २७९. त्रिषष्टीयं नेमिचरितं ४९६५ । २९० तिषष्टीयं पार्श्वचरितं १६०० । २९१. त्रिषष्टीयं महावीरचरिलं ३४९२ प्रत्यन्तरे ५१६१ देवगिरि । २९२. परिशिष्टपर्व ३४६० । २९३. त्रिषष्टिगतं नलचरित्रे ११७७ । २९४. पद्मानन्दमहाकाव्यं २४ जिनवृत्तरूपं पं ० अमरचन्द्रकविकृतं १८ सर्गरूपं ८१९१ । दू अनामिकार्थे ३३०० । २९८. ११ गणधरचरित्रं सं० स्वरतर देवमभ्युपाध्यायीयं ६५०० । २९९. हरिवंशचरितं सं० नेप्यादिबहुवृत्त वाच्यमाद्यन्तरहित श्लोकाः ९०००। २९५. श्रीपार्श्व १० गणधरचरित्राणि प्रा० मुख्यानि ४३५० २९. अममजिनस्य भाषिनश्चरित्र मुनिरत्नसूरिभिः १२५२ वर्षे कृतम् । २९७. पुण्डरीकचरित्रं सं० १३७२ वर्षे कामलप्रभ, स्वचि ३००. हरिवंशचरितं सं० मन्दिकविकृतं पुराणभाषानिबद्धं नेम्यादिवृत्तवाच्यं ९००० १ ३०१. पद्मचरित प्रा. वीरात् ५३० वर्षेषु गतेषु विमलसूरिभिः कृतं मुख्यैवैराग्यरस १०५५० । ३०३. सीताचरितं धर्माधर्मशास्त्रगतं प्राकृतं ३४०० । ३०४. प्रत्येकबुद्धचरितं १२६१ वर्षे श्री तिलकीयं ६०५० । ३०५, जम्बूस्वामिचरितं प्रा० ८२ ( ? ) वर्षे गाथा १६४४ । ३०६. जम्बूस्वामिचरितं प्रा० संध्यादिवधे १०९६ वर्षे व सागरदत्तेन कृतं २६०० । (१) तस्य टिप्पनं ११०० । ३०७. पृथ्वीचन्द्रचरितं प्रा० मुख्यं गाधादिमयं १९७१ वर्षे शान्तिसूरिभिः कृतं ७५०० । ( १ ) पृथ्वी० टिप्पनं १२२६ वर्षे कानकचन्द्र ११००/ ( २ ) पृथ्वी० चरित्र संकेतो विषमपदम्याख्यारूपी रत्नप्रभसूरितः ५९५ । ३१३. कुमारपाल प्रतिबोध: सं० १५७५ । जम्प्रमुखाऽऽर्यरक्षितान्तपुरुषवाच्यं ३१४. मुनिपतिचरितं प्रा० ११७२ वर्षे हारिभद्रीयं गाथा ६४४ श्लो० ८०५ । ३१५. मुनिपतिचरित्र [सं० १००५ वर्षे जम्बूनाग मुनिकृतं ३२०० उद्द्रृ० २७००। ३१६. महीपालचरित्रं स्तम्भतीर्थं विना न | ३०८. भ्रमरादित्यचरित्रं प्रा० मुळे हारिभद्रं गाथा १.०.० ३०९, समरादित्यचरित्रं सं० १३२४ वर्षे प्रद्युम्नीयं ४८७४ | ३१०. पाण्डवचरित्रं सं० मलधारि देवप्रभसूरीयं ९८८४ । ३११. प्रभादकचरितं सं० वज्रस्वाभिप्रमुखप्रभावकाचार्यवृत्त . वाच्यं १३३४ वर्षे प्राभाचन्द्रं ५७७४ । ३१२. कुमारपालप्रतिबोध: बहुप्रा० शतार्थिसोमनभसूरिभिः १२४१ वर्षे कृतः ८५०० । ३१७ उपमितभवप्रप बोद्वारः सं० देवसूरिकृतः २३७० । ३१८. उपमितप्रभवप्रपञ्चासारसमुच्चयां वार्थमान : १४६० । ३१९. उपमितसारोद्वारः सं० १९९८ वर्षे श्रीचन्द्रशिष्यदेवप्रसुरीयः ५७३० । Aho! Shrutgyanam Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक - परिशिष्ट १० ३२०. कुवलयमाला प्रा० मु० ४३५ वर्षे उद्योतनसूरीया १३००० । ३२१. कुवलयमाला सं० रत्नप्रभमुख्या ३८९४ । - ३२२. भुवनसुन्दरीचरित्रं प्रा० गाथाबद्धं नाहरकुलश्रविजयसिंहाचार्यैः ९७५ वर्षे कृतं गाथा ८९११ ३२३. हरिविक्रमचरित्रं सं० आगमिकजयतिलकसुरीयं । ३२४. सुलसाचात्रं सं० आगमिकजयतिलकसुरीयं । ३२५ मलयसुन्दरी कथा सं० आगमिक व्यतिलकीया २४३० । ३२६. मलय सुन्दरी कथा प्रा० न । वर्षे ३२७. मनोरमाचरित्रं प्रा० मु० गाधामयं च ११४० श्री अभयदेवसूरीशिष्य - वर्धमानसूरीयं १५००० | ३२८. सप्तक्षेत्री नामकथा ११७८ वर्षे गुणाकीया ७२०० । ३२९. सुदर्शनाचरित्र प्रा० तपाश्रीदेवेंद्रो गाथा ४०५२ । ३३०. मृगावतीचरित्रं मलधारि देवप्रभसूरीयं १८७३ । ३३१. सुरसुन्दरकिथा १६ परिच्छेदा धनेश्वरमुनिकता संवत् ३०९५ वर्षे गाथा ४००० । ३४५. दमयन्ती कथा २, ५० (१) ३४६. सौभाग्यसुन्दरी कथा | ३४७. जिनदत्तकथा १२०० । १४८, कथारत्नसागरः १५ तरंगात्मको मलधारिनरचन्द्र सूरयः १५ कथः । ३४९. धन्वशालिभद्रचन्त्रिं पूर्णभद्रगणिना १२८५ वर्षे तं श्लोकाः- १४६० । [भाग १ ३५०. स्थूलभद्रचरित्रं तपाजयानन्दसूरितं श्लेोकाः ६८४ ॥ ३५१. पवाख्यानकं पूर्णभद्राचार्यैः १२५५ वर्षे शोधितम् ४६०० । ३५२. प्रद्युम्नचरित्रं शाम्बचरित्रे १०७० । ३५३. प्रबन्धचूडामणिर्मेरुतुङ्ग सूरयः ३५०४ । ३५४, २४ प्रबन्धाः ८४ कथा | राजशेखरसूयाः । ३५५. लीलावतीकथा भूषणभट्टसुतरुताऽऽद्य रस मिश्रिता चं परसमयगता गायाः- १४३९ । ३५६. कथापुस्तिका अनेकविधकथाभिरनिर्दिष्टनामिकाभिरु पेताः । ३५७. कथापुस्तिका विविधाः । ३३२. बृहत्पूजाष्टकं रत्नचूडकथयांऽकितम् | ३३३. रत्नचूडकथा पूजाफलवाच्या नेमप्रभाचार्यया ३५००। ३३४. पूजष्टककथा प्रा० १०६० । -३३५. पूजाष्टककथा सं० न । ३३६. विजयचन्द्र केवलिकथा प्र ० पूजाष्टक कथागर्भा ११२७ वर्षे चन्द्रप्रभसूरीया ४७०० गाथा ३९१० । ३३७. विजयचन्द्र केवलकथारहितास्तद्गताः पूजाष्टककथाः प्रा० । ३३८. कौमुदीकथा जैनरुता १६०० । ३३९. पञ्चमी कथा दशकथानकात्मिका प्रा० महेश्वरसूरीया ३६२ अनेकान्त • वृत्तिहरिभद्री ८२५० | ( १ ) तट्टिम्पनकं मौनिचन्द्रम् २००० । ३६३. स्याद्वादरत्नाकर सूत्रं ८ २०.४ । ३४०. नर्मदा सुन्दरीकथा १७०० । ३४१. जयसुन्दरीकथा प्रा० न । ३४२. सर्वांगसुन्दरीकथा प्रा० २६७५ । ३४३. ऋषदत्ताचरित्रं प्रा० न । ३४४. कुसुमसारकथा नेमिचंद्राचार्यैः १०९९ वर्षे कनागा था १७०० । न्याय - तर्कग्रन्थाः । ३५८. सम्मतिसूत्रं सिद्धसेनदिवाकरकृतम् गः० ( १ ) सम्मतिवृत्तिमत्र वार्दिकता- ७०० । ( २ ) सम्मतिवृत्तिः काण्डत्रयोपेता प्रद्युम्नशिष्यअभयदेवाया २५००० । ( ३ ) सम्मतिवृत्तिरन्य कर्तृका । ३५९. प्रमाण कलिकाख्यवार्तिकसूत्र - वृत्ती शान्त्याचार्याये, सू० ६०, ० २८७३ । ३६०. नयचक्रवालवृत्ति मेलवादी द्वादशारनय चक्रतुम्बसूत्रव्या ख्यारूपा ससूत्रा १८००० । ३६१ अनेकान्तजयपताकासूत्रं हारिभद्रं सदसदादि ४. कारं - ३६००-३५०० | १७० । Aho! Shrutgyanam परिच्छेदं वादिश्रोदेवसूरि वादिश्रीदेवसूरिकृत कृतम् ॥ ३६४. स्याद्वादरत्नाकर आछणिया ३६०००, प्रथमखण्डं विना । ( १ ) रत्नाकराव तारिकाऽऽख्या तल्लघुटीका रत्नप्रभीय ५००० । ( २ ) तहिप्पन न । ३६५. न्यायावतार मूत्रं सिद्धसेनीयम् । ( १ ) तद्वृत्तिर्द्धारिभद्री य, सू० ३२, वृत्तिः २०७३ । ( २ ) व्यायावतारवृत्तिः सिद्धयाख्यानिककृता ! Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राचीन जैनग्रंथसूची ३६६. आप्तमीमांसालंकारनामाऽटमहस्रातर्को विद्यानन्द- ३९२. आप्तपरीक्षावृत्तिस्तत्त्वार्थसूत्राद्यश्ले'कव्याख्यारूपा । सूरीयः ८०००। ३९३ पारीक्षा च पत्रवाक्यप्रकारव्याख्या । ३६७. प्रमाणमीमांसासूत्र-वृती हेमस्ये मु० ........ । | ३९४. प्रमेय कमलमार्तण्डो दिसम्बरोयप्रभा चन्द्रायः ३६८. अनेकान्तवादप्रवेशो द्वारिभद्रः-७००-७३० ।। ११...। १६९. सर्वज्ञसिद्धप्रकरणं हारिभद्रम् ३००। ३९५. अन्यात्मतरङ्गिणीटीका दिगम्ब यतककया। ३७०. द्रव्यालंकारस्तर्कः पं० रामचन्द्रगुणचन्द्र रुतः ४००। ३९६. हेतुबेन्दुटीका तरूपा । ३.१ प्रमाणसंग्रहप्रकरणं ९ प्रस्तावं जैनं ७१२। ३९५. प्रमाणवार्तिकाऽऽद्यपरिच्छेदसूत्रं बौद्वीयम् । ३.२. प्रमेयरलकोशः सर्वज्ञसिद्धयादि २३ वादस्थल: चन्द्र- (१)तद्वृत्तश्च आद्यपत्र. २-३ रहिता। प्रभसूरीयः १६८० । ३९८. तर्कभाषा टाका बौद्धमतवाच्या पालावबोध । परि३७३. षड्दर्शन दिङ्मात्रविचारः । च्छेदा ८४०। ३७४. षड्दर्शनसमुच्चयसूत्र-वृत्ती, सूत्र-८६, वृ. १२५२। ३९९ न्यायबिन्दुसूत्रं बौद्धमतवारयम् । । ३७५. परिणामिवस्तुव्यवस्थापनं १८०। (१) त्हीका च धर्मोत्तराचार्यकता स.टी. १४७७ ॥ ३७६. बेटिकनिषधो वस्त्रव्यवस्थापनरूपः । ४००. न्यायप्रवेशकटीका च हारिभद्रो स. टी. ५९७ ॥ ३७७. सर्वार्थप्रम भावन्द्यभ वनिरासवादस्थलानि ४-३१०। ४.१. न्यायप्रदेश काटप्पन ११६९ वर्षे श्रीचन्द्रीयम । ३७०. केवलिभक्ति-स्त्रीमुक्तिप्रकरणं शब्दानुशासनान- ४... तसंग्रहः मरुतांश्वरादिनिरासवाच्यो बौद्धःशाकटायनरुतं, तत्संग्रहश्लोक.श्च ९४, प्रत्यन्तरे९० । च१४, अत्यन्तर९० । १७१६. ३७९. हारिभद्रो नन्दिवृत्त्याद्यनमस्कारंबद्धसर्वज्ञव्यवस्था- ४०३. न्यायकुमुमाउजलितर्कः ५०४६ मितः । पनावादः । ४०४. न्यायत सूत्रं (१) भाष्य, (२) वार्तिक, ३८.. सर्वज्ञव्यवस्थापनावादो योऽपि सोऽपि बहुरल्पो वा (३)तात्पर्यटीका, (४) तत्परिशुद्धि, ३८१. अपशब्दनिराकरणं २१५ । (५)न्यायालंकारवृत्ति, (६) पञ्चप्रस्थानन्यायतर्काणि ३८२. भेदाभेदाधनेकान्तव्यवस्थापनं च-२००। । (क्रमशः)-अक्षपाद-वात्स्यायन-भारद्वाज-वाचस्पति-उदयन३०३. स्याद्वादमजरी मल्लिषेणाचार्यः १३४९ वर्षे कृता । श्रीकण्ठ-अभयातिलकोपाध्यायरुतानि धमपि ३४. समन्तभद्रत-श्रीवर्धमानस्तोत्रवृत्तिविषमार्थाः । ४०५. न्यायकलिकाटीका नैयायिकीय १६ पदार्थतत्त्ववा३८५. अपौरुषेयवेदनिराकरणम्। . च्या ४०५। ३८६. प्रत्यक्षानुमानाधिकप्रमाणन्निराकरणं च यशोदेव J४.६. सारसंग्रहो नैयायिकीय १६ पदार्थवाच्यः । साधुरुतम् । 1१०७. न्यायभूषणसूत्रं न्यायसारापरनामक ४०० । आद्य त त्रिवर्गपरिहारेण । अरो. पत्राणि ११, प्रत्य- (१)न्यायसारटीका जायसिंही २९००। न्तरे प. १४ । (२) न्यायसारटीका न्यायसारविचाराध्या। ३८७ श्वेताम्बरदर्शनसिद्धिः, प. १९ (३)न्यायसार सिका। ३८८. लोकतत्त्वनिर्णयो हारिभद्रः-१७० । ३८९. न्यायकुमुदचन्द्रसूत्र-वृत्ती दिगम्बरीय प्रकलटकदेव-..४०८, मतमबोहरग्रन्थगनहेतुसम्यगताशेष विशेषनिरूपसन व्याख्यारूपं ७४०। भान्द्ररुते सू० वृ. १६०००। ३९०. प्रमयरत्नमाला परीक्षामुखलपत्तिरपरनानी, तमनं ४०९ षट्पदार्थपत्रक वैशेषिकीयं-९५०। च-वृ. १५६७ मू. १४०।। ४. भास्करभूषणः पृश्यादिवाभ्यः । ३९१. न्यायावेनिश्चयवृत्तिः-अनन्तवीकता दैगम्बरी । ४११ किरणावली। ४१२. न्यायतन्त्रटीका व्याख्याखण्डम् । * कवर्ग-चवर्ग-टवर्ग-इति वर्गत्रयगतव्यञ्जनानि परि- ४१३. किरणावलीटिप्पनके द्रव्यपदार्थः २३७३ । हृत्यान्यैर्व्यजनरेतत् प्रकरणं रचितम् । | ४१४. कन्दली-किरणावल्योः सूत्रम् ७७७॥ Aho! Shrutgyanam Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक--परिशिष्ट [ भाग १ ४१५. न्यायकन्दलीटीका श्रीधरेण १०४८ वर्ष कृता वैशे- . ४३ ७. हैमधातुपारायणम् । (षि) कमता ६०००। । ४३८. हैमोणादिवृत्तिः ३२५०। ४१६. कन्दलौटिप्पनकं पं. नर चन्द्ररुतम् २५००। ४३९. हैमन्यायवृत्तिः १७५ । ४१७. कन्दलीपजका १३८५ वर्षे मलधा. राजशेखरीया ४.. मनाममाला १८००। (१) हैमनाममालावृत्तिः ६ काण्डा प्रभुश्रीहेमसारे. १८. न्यायलीलावती। रुता ९९९७। ४१९. सांस्यप्ततिसूत्र--वृती, ७६.. ......। ४४१. हैमानेकार्थनाममालासूत्रं शेष १०२७॥ ४२०. वृद्धवादसारप्रकरण वि.जर्गषुयोग्यं मह श्रीबिकास- १) हैमानेकार्थनाममाला [ व्याख्या स्वरकाण्डषद्का, .. रुतं ९..। आदी स्वर-न्यजनक्रमेण बद्नामाऽन्त४२१. शास्त्रदर्पणो ब्रह्माऽद्वैतसिद्धयाविाच्यः। व्यजनक्रमबद्धा .महेन्द्रसूररुता १०६६.। ४२२. खण्डनखण्डखाये श्रीहर्ष कविरुरे परिच्छदाः ४, ४४२. हैमदेशीनाममालासूत्रम् ।। (3) हैमदेशीनाममालाया रत्नावली-हाते नाम्री वृत्ति:(१) खण्डनखण्डटिप्पनकम्। वर्गाष्टककमनिबद्धा--३३२०-३५००। __ व्याकरण-कोश-ग्रन्थाः । ४४३ समासतद्धितसारप्रकरणं हैमसंबद्धम् । ४४४. हैमविभ्रमपूत्र-वृत्ती पं. गुणचन्द्रकने सू. २१, पृ. ४२३. हे व्याकरणसूत्राणि ११..! ४२४ उणादि ३०.1 ४४५. कार कममच्चयोऽधिकारत्रयात्मकः, आधद्वयीत्तयुग ४२ १. लिङ्गानुशासनं, २० । १२८० वर्षे श्रापभसूस्कृितः प्राथमिकाः । (१) हैमचतुष्क य.-हैमाख्यातहवृत्तिहमतीद्धतबृहदृत्ति ४४६. मुष्टिव्याकरणं मलयगिरिकतम् । हैमरुद्वृत्तिः, एवम् १०००.! (२)१-३-४-५-६-७-८-१२-२७ | ४४७. कातन्त्राऽपरनाम कलापकचतुष्काख्यातरूवृत्तिर्दुर्ग सिंहरुता। पादे बृहन्न्यासः शब्दमहार्णवनामा। ४४८, कातन्त्रचतुष्काख्यातरुत्पनिका-त्रिलोचनदासरूता ४२६. धान्यान:-९०.० न। दौर्गसिंहवृत्तिविषमपदव्याख्यारूपा। ४२७. रामचन्द्ररुतन्यासः-५३००० न। ४४९. आख्यातावचरिलोकिकन्गकरणसम्बद्धा प. ३६ । ४२. परिभाषावृत्तः-४०००। ४५० लौकिकरुवृत्तिटिप्पनकं तत्सूत्र-वृत्तिगर्भम् । ४२९. हैमन्या बोद्धारो लघुन्यासः कनकपभरुतः २८ पाद ४५१. कातन्त्रलघुवृत्तिः २१००, ८...।। सत्कः । ४५२. धातुपारायणं त्रिलोचनदासीयम् । ४१०, कक्षापटो कैमवृत्तिविषमपदव्याल्यारूपः। ४५३. कला रकशिपव्याख्यानं न्यासरूपं धातुसूत्र यावत ४३१. है-वृहतिचतुष्काख्यात २ -३ इंडिकः । ४३२. हैमप्रारुत पाद वृत्तिः २४ ८५ १४५४. औक्तिक वृत्तित्रयोदाररूपम् । (१) प्राकृतवृत्तिदीपिका हरिभद्रभूरिस्ता १५००। .(२)प्रतरूपसिद्धिः---हैमप्राकृतवृश्यचूरिरूपा मल ५५. कौमारसारसमुच्चयः श्लोकरूपो वृत्तित्रयोदारसंमहाधा. पं. नरचन्द्ररुता प्राकृतप्रवाधवाच्या स्मकः ३१..। १६.०। ४५६. कलापकोणादिवृत्तिः पाद पसत्का । ४३३.हम चतुष्क आख्या----त्-तद्धित लघवत्तिः... 1४५७. षड्भाषालक्षणपारायणे १४॥ ४३४. काकल कायस्थकृत हैमलघुवृत्ति १ चतष्का-२ आ-४५८. प्रमेयरत्नभांडागारे विशेषविवरणं कलापकापास ख्यात-३ कृत्-४तद्धित दुःण्ड का दोपिका बाच्या। रुद्विषयम् । ४३५. हैमचतुष्कवृत्ति अचूरिः २२१३ । ४५९. नामाख्यातीयवृत्तिलक्षणकियत्पदसंग्रहात्मिका६२५ । ४३६. हैमलि गानुशासनवृत्तिः ३६८४ । ४६०. तन्त्रप्रयोगसमुच्चय: ५०० । Aho! Shrutgyanam Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मंक २) प्राचीन जैनप्रथसूची -- . ... . ...... ४६१. कातन्त्रोत्तरं विद्यानन्दापरनामकं समासप्रकरणं । ४८८. काव्यप्रकाशविकाशः ...। यावत् विद्यानन्दसू० रु. न्या० । ४८९. काव्यप्रकाशावचूर्णिः १२५० । ४६२. लिडमानुशासनममररुतं अमरकोशसंबद्ध काण्ड ४९०. काव्यप्रदीपिका सूत्र-वृत्तिगर्भा पाल्हदेवरुता ....। . १४७० । ४९१. काव्यानुशासननामालंकारचूडामणिवृत्तिः श्रीहेम४६३. लि डागानुशासन ३४ आर्यामितं वामनकृतं ३४।। सुरीया अध्याया २८०.-४२०० प्रत्यन्तरे। ४६४. अमरकोशशेषः । ४९२. अलङ्कारचूडामणिवृत्तिविवेको हेमसूरीयः ४...। ४६५. अमरकोशटिप्पनकम् । ४९३. दण्डयऽलङ्कारः ...। ४६६. स्यादिसमुच्चयः १० अपरकविकृतः । | ४९४. अलंकारमहोदधिटीका मलधा. नरेन्द्रप्रभाया १२८४६७. त्यादिसमुच्चय : अमरकविरुतः । वर्षे रुता ४५..। ४६८. लौकिक यादिप्रक्रिया सर्वधरक। ४९५. कविशिक्षा नाम काव्यकल्पलता सू. ५००। ४६९. सारस्वतव्याकरणं १२२० । (१) सूत्रवृत्तिः पं. अमरकविरुता . ३३५७ ॥ ४७०. सारस्वत टप्पन कं १२..। ४९६. वाग्भटालङ्कारवृत्तिः ६.. । ४७१. सारस्वतव्याकरणप्रक्रिया । ४९७. रुद्रटाङ्कारः ६ अध्यायः। ४७२, गणरत्नमहोदधिः पं० वर्धमानेन ११९७ वर्षे रुतः । ४९८. कविशिक्षा अप्यभट्टशिष्यविनयचन्द्ररुता। ४७३. शाकटायनव्याख्या बहव्यः । ४९९. अलङ्कारसर्वस्व राजान कश्रीरुचकरुतं १६०० । ४७४, शब्दप्रभेदानुयायिनाममाला महेश्वरकांवरुता। ५००. काव्यकल्पलतापरिमलः, पं. अमरकविकतः। ४७५. काशकावृत्तः पाणिनिरुता । (?) ५०१. श्रीभोजराजकताऽर कारस्य वृत्तिः पदप्रकाशनानी । ४७६. व्याकरणरत्नकोशः पाणि लघुय.। आजडता काव्यबन्धादिवाच्या......। ४७७. रूपावतारकसंक्षिप्तव्याकरण पाणिनीयसंग्रहात्मक ५०२. चन्द्रालोकालङ्कारः पं० अमरकविरुतकाव्याम्नाय: समासान् यावत् । प. २० । गद्यपद्य काव्यग्रन्थाः। छन्दः-साहित्यग्रन्थाः। । ५.३.श्रीधाश्रय महाकाव्य श्रीहेमसरीय २. सगे संस्कृतं ४७८. हलायुवच्छंशेवृत्तिर्भटहलायुधरुता १२३३ । २०२८-३०२। ४७९. छन्दप्रदीपो विप्ररुतः ९००। ५.४. द्वयाश्रयकाव्यपद २८ वृत्तिः, १३१२ वर्षे खरतर४८०. वृत्तरत्नाकरो भट्टकेदार कृतः १५० । अभयतिलकीया १७५७४ । (१) वृत्तिः श्रीकण्ठरुता ॥२०॥ ५०५. प्रारुतद्वयाश्रयसू ४८१. जयदेवच्छन्दःशास्त्रवृत्तेः टिप्पन श्रीचन्द्रसूर. ५०६. प्रारुतव्याश्रयपाद ४ वृत्तिः. खरतरपूर्णकलशीया रुतम । १३०७ वर्षे कृता ४२३० । ४८२. नान्दताक्ष्यप्रारुतछन्दोवृत्तिः श्रीदेवाचार्यशिष्यप्रकरण-५०७. धर्माभ्युदयकाव्यं वस्तुपालचरित्रवाच्य, उदयपभीयं सु ( शत!) कारिरत्नचन्द्रगणिकृता। ५२००-५०४०। ४०३. छन्दोऽनशासनाऽपरनामकच्छन्दश्चतामणिवृत्तिमसू-५०८. श्रीशालेय काव्यं शालिभद्र चरित्रवाच्यं पं० धर्मकुमाररिकृता ४१००-२९९९ । कृतं १३३४ वर्षे १२२४ । ४८४. गाथारनकोशो गाथालक्षणादिवाच्यः ७३ । ५.९. श्रीधर्मनाथमहाकाव्यं २१ सर्ग दिगम्बरीयकाव्यादि४८५. काव्यप्रकाशसूत्र-वृत्ती १० उल्लासे सू. १४१ वृ बन्धकाव-हरिचन्द्रकृतम् । १७३० । ५१०.धीनेमिचरित्रं महाकाव्यं संस्कृत गद्य-पद्यमयं बहु. ४४६. जयन्तीदीपिका जयन्तपुरोषः कृता ४७३० । चण्डितं १०९० वर्षे भोजराजराज्ये सराच ४८७. काव्यप्रकाशसंकेत: १२१६ वर्षे माणिक्यचन्द्रीयः ५११ श्रीनेमिमहाकाब्याटप्पन १४००। ३२४४ ॥ ५१२. श्रीनेमिनिर्वाणक व्यं वाग्भटकृतं १५ सर्ग १३६० । पानरापरामरे ९५० । Aho! Shrutgyanam Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक-परिशिष्ट [ भाग १ ५१३. नेमिदुतकाव्यं विक्रमकृतम् । ५३४. नैषधमहाकाव्यं श्रीहर्ष कविरुतं २२ सर्ग काव्यानि ५१४. काहिनीमत काध्य सं० दामोदरशतं १९९० ५१५. विक्रमांकाभ्युदयक दयम् । (१) नैषधटीका चाण्डवी। ५१६. बालभारतं ४३ सर्ग अमरकविकृतं परसमयवाच्यं (२) पत्रटीका गादाधरी। (1) नैषधीटीका विद्याधरी । ५१७. अभिनन्दकाव्यं रामचरित्रं पा ३६ सर्गम् । ५३५. दशरूमालोकम् । ४८. सोमपालविलासकाव्यम् । ५३६ भारतशास्त्रम् । ५.९. जल्हणकविरुतकाव्यम् १०००। | ५३७. धनुर्विद्या च । ५२०. नरनारायणनन्दकाव्य मन्त्रिवस्तुपालकृत १६०० नाटकानि । ५२१. तिल कमजरीकथा, धनपालकता चम्पूरूपा वर्णन ३८. रघुविलासनाटकं पं० रामचंद्ररुतम् । साग। ५३९. नलविलासनाटकं पं. रामचन्द्ररुतम् । (१)तिलकमञ्जरीटिप्पनकं शान्त्याचार्यायं १२००। ५४०. चाणाक्यनाटकम् । ५२२ तिलकमब्जरीसार द्वारा लघुधनपालकृतः-१२००।५४१. मोहपराजयनाटक मन्त्रियशः पालरुतं श्रीकुमारपा५२३. कादम्बरीकथा बाणकविरुता पुलिंद्रकृतसंधाना। नृपप्रतिबद्धं पायोऽन्तरङ्गवाच्यं १३२० । ५२४, सोभाग्यमंजरी कथा सं. गद्यपद्यमयी, परतीय पं. म.५४२ मानमुद्र भजननाटक सनत्कुमारचकि-विलासवतीहेंद्रकना ३१..। संबन्धप्रतिबद्धं देवचन्द्रगणिरुतं १८००। ५२५. वासवदत्तकथा सुबंधुकषिरुता । | ५४३. प्रबुद्धगैहिगेयं राम चन्द्रीय १०७० । (.) वासवदत्ता टाका नारायणकविरुता। ५४४. मुद्रितकुमदचन्द्रनाटकं यशश्चन्द्ररुतं ५३५ । ५२६, चम्पूकथा ७ उल्लास: त्रिविक्रमभट्टरुता भयन्तीक- ! ५४५ प्रबोधचन्द्रोदयनाटकं १०१०। थाऽपरनाम्नी २५००। । ५४६. दूतांगनाटकम् । (.)चम्पूकथादिटिप्पनकं चण्डपालरुतं १९००। ५४४. शृंगारतिलकनाटकम् । ५२७. शासवानरुतगाथासप्तशती......। ५४८. मुरारिनाटकम् । (१) टीका भुवनपाल कुता ४५०० । (१) मुरारिटिप्पनकं देवप्रभसूरिकतं ७५००। (२) शात. गाथावृत्तिः,श्रीआजडेन रुता। (२) मुरारिटिप्पन मल. नरचन्द्रसूरीय २३५०। (३)शात. गाथावृत्तिः, जल्हणदेवरुता। ५४९. अनयराघवनाटकम् । ५२८. रघुकाव्यं ० सर्ग १५७२ । ५५०. मुद्राराक्षसनाटकं चन्द्रगुप्त-चाणाक्यसंबद्धं विशाखदेव५२९. माघकाव्यं २० सर्ग २७०० । रुतं । (१) माघकाव्यटीका वल्लभदेवरुता १२००० । ५५१. सुरुतमण्डनं वस्तुपालस बद्धम् । ५३०. कुत्रारसंभवकाव्यं । सर्ग ६१५ काव्यानि। ५५१. राघवाभ्युदयनाटकं पं. रामचन्द्र रु। १० अंकम् । (3) कुमारसंभवकाव्यवृत्तिदिगम्बरीयधर्मकीर्तिरुता । ५५२. चन्द्रलखाविजयनाटकम् । ५५३. विक्रमोर्वशीनाटकं कालिदासकृतं ७७.! ५३१. मेघदनकाव्यम् । ५५४. कर्पूरमंजरी नाटकम् । (१) मेघदूतवृत्तिः । ५५५. रत्नावलीनाटिका हर्षदेवकृता ७३३ । ५३२. किरातकाव्यं १८ सगे भारविकाविना ... .... वर्ष ५५६. वनमालानाटिका पं. अपरचन्द्रकृता। कृतम् । ज्योतिः-शकुन-योगाम्नाय-मन्त्र-कल्प-सा. (१) किरातकाव्यस्य भारवीयस्य वृत्तिः प्रकाशवर्षरुता। मुद्रिक-शास्त्राणि। (२) किरातार्जुनीयकाव्यटीका लोकानन्दरुता। ५५७. आयज्ञानतिलकसूत्र- वृत्ती बोसिरिरुते सू. गा. ७५० ५३३. गौरवधकाव्यं गाथाः ११६८ । । ५५८. आयसद्भावः १९५। वृत्तिः १६००। Aho! Shrutgyanam Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अंक 1 प्राचीन जैनग्रंथसूची ५५९. कूरपर्वतः (?)। ५९०, रुतज्ञानं पासा वली विशेषरूपं श्लो. २१५ । ५६०. प्रश्नव्याकरण ज्योतिर्वृत्तिः । ५९१. मातृकाकेवली ५०। ५६१. चूडामणिग्रन्यः २३०० । ५९२. देवतादि ११ द्वारैः कालज्ञानम् । ५६.. चूडामणिसारग्रन्थः४१ प्रकरणो लक्ष्मण मकृतः६७२। ५९३. प्रारुतं पिपालिकाज्ञान। ५६३. त्रिशती श्रीधराया। ५९४ नाडीसंचारज्ञानं च। ५६४. गणितशास्त्रम् । ५९५. सिद्धाज्ञापद्धतिः । ५६५. चन्द्रोन्मीलनचूडामणिसारशास्त्रम् । ५९६ नाथपुस्तिका योगिनामाम्नायग्रन्थसत्का इरीमेखलाज५६६. ज्ञानमन्जरी। नाश्चर्यकराजनसियादियोगादिवाचा, खेलवाडि मा५६७. वस्तुसार १, ज्योतिषसार २, द्रव्यपरीक्षा ३, रत्न- हुथारुता, गाथा १३९७ । परीक्षा ४, जोशती तद्वृत्तयः ६ ग्रन्थाः १३७२ वष ९९७ अर्घकाण्डं दुर्भदेवयं अ० १०-१४७। ठ. फेरुकृताः । | ५९८. मन्त्रमहादधिः प्रा, दिगम्बर श्रीदुर्गदेवस्तः , मं. ५६८. गणिततिलकग्रन्धवृत्तिः सिंहतिलकसूरीया । गा. ३६ । ५६९. प्रश्नप्रकाशो नरचन्द्रमुरिकृतः २. प्रकाशः ३६. ५९९, भैरवपद्मावतीकल्मः श्रीमल्लिषेणसरिरुतः ४०.। ५७०. नरपतिजयचर्या एकाशीतिकादि ८४ का। ६... रुद्राक्षकल्पः ७५। ५७१. नरपतिजयचर्या गतग्रहा । ६.1. श्वेतार्ककल्पः। ५७२. नयनपूर्वाङ्कपञ्चाङ्गतिथिविवरणं करणशेखर वृत्तिनामक ६.२, कामरूपपञ्चाशिका निमित्ताच्या तवृत्तिः सू. वृ. ८८ १९.। ५७३. वागहीसंहिता सूत्र-वृत्ती-४...। ६०३. वसन्तराजो लाचशर्मणः २३५० । ५७४. भाद्रवाहवीसंहिता सूत्रम् ...... शकुनसारोद्धारो माणिक्यसूरीयः १३३८ वार्षिक: ५७५. सारावलीज्योतिष्कं २७०० ५०८। ५७६. ज्ञानदणज्योतिष्कं त्रैलोक्यप्रकाशं हेमप्रमसरिरुतं | ६०५. शकुन शास्त्रं प्रारुतं वामियं र. १४ । ११४.। । ६०६. सामुद्रिकम् ६७। ५७७. भुवनदीपकः पाद्मप्रमः १६७। प्रकीर्णकग्रन्थाः। (१) वृत्तिः सिंहतिलकीया १७..।। ६.७. श्रीशान्तिनाथचरितं दिगम्बरीयं गा. २१९६। ५७०. नकाशज्योतिष्कम । ६००, यशोधरचरितं दिगम्बरीयम् । ५७९. रत्नमालाज्योतिः। ६.९. यशोधर काव्यपीजका। ५८.. षष्टिसंवत्सरादिदेवमन्या अनेकविधा ह अनिर्दिष्ट |६१०. प्रतिक्रमणटीकासूत्रं दिगम्बरीयम् । नामकाः। ६. 1. आनन्दसमुच्चयः। ५१. हर्षप्रकाशज्योतिष्कं हर्षदेवगणिरुतम् । ६१२. अध्यात्मशास्त्रं बहुपकरणमयम् । ५०२. चन्द्रार्कपहसारज्योतिष्कम् । ६३. पातञ्जलियोगशास्त्रवृत्तिः सूत्रयुता श्रीभोजराज-- ५०३. आशाधरीय पद्धतिः, यन्त्राणि च । कता। ५०४. बृहज्जातकं २५ अन्यायरूपं वराहमिहिरीयम् ४००। । ६१४. आत्मावबोधो मलधा. देवप्रभसूरिरुतः ५५०॥ ५८५, श्रीधरीय जातकपद्धतिटीका। ६१५. ज्ञानार्णवोऽध्यात्मवाच्यः श्रीशुभचन्द्रसूरीयः हेमयोग५८६. षट्पञ्चाशिकावृत्तिः सप्ताध्याया ५५०। शास्त्रतुल्यवाच्यो बहुवैराग्यः ४०००। ५८७, प्रश्नज्ञानपद्धतिः भट्टोपलरुता १००। । ६१६ ज्ञानदीपिका पिण्डस्थादिध्यानवाच्या। ५४. विद्वज्जनवल्लभायप्रश्नज्ञानं १९ अध्यायं श्रीभोजी-६१७ तत्त्वार्थसारख्यं मोक्षशास्त्रं अमृतचन्द्रसूरीयम् । यम् । ६१८. संवेग दुमकन्दली विमलाचाहता. कारिका ५२। ५८९, पुस्तकेन्द्रग्रन्थः गा. ११५। ६१९. ज्ञानार्गवशुद्धोपयोगसूत्रम् । Aho Shrutgyanam Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन साहित्य संशोधक परिशिष्ट १६ ६२०. ज्ञानाङ्कुशः का. २८ । ६२१. योगकल्पद्रुमः । ६२२. अमृताद्धिः । ६२३. विरूपाक्ष योगशतं गा. १०१, अ. ६१ । ६२४. साम्यशतं विजयसिंहयं १०४ । ६२५. शमभावशतं अन्तरङ्ग कथावाच्यं श्रीधर्मघोष सूरक तम् १०२ । ६२६. गीता भारते भीष्मपर्वगता ७१६ ६२७. धर्मपरीक्षा परसमयाऽसंबद्धतावाच्या दिगम्बरीयाsमितगतिरुता । ६२८. वज्रसूत्री विभजात्यादिनिरासवाच्या । ६२९. भविष्योत्तरोद्धारः परसमय बहुस्वरूपवाच्यो उनकृतः परसमयज्ञानाय । ६३०. द्विजवदनचपेटा विप्रजात्यादिनिराकरणवाच्या । ६३१. वनस्पतिसत्तरी ( १ ) ६३२ पाक्षिकसत्तरी शि ६३३. अङ्गुलविचारा ( ३ ) ६३४, सम्यक्त्वश्वरूपं जिनचन्द्रगणितं, गा. १०४ / ६३५. जिनप्रतिष्ठा । ६३६. यतिप्रतिष्ठास्थापनस्थलं जिनदेवसूरिकृत, ११८५ वर्षे, श्रीमुनिचन्द्रसूरि कृता. ( प्रत्येकं ) - ७० प. २६ । ६३७. श्री शान्तिवेनालीया पर्वपञ्जिका स्त्रपनविध्यादिवाच्या | ६३८. श्री शीलाचार्थीया धूमावल्यादिवृत्तिः । [ भाग १ ६३९. कुसुमाञ्जस्यादिवाच्या समुद्राचार्यकृता २५० । ६४०. ग्रहदोषज्ञानाध्यायः ( १ ) दोषशान्तिकं जैन ( २ ) लौकिकं ( ३ ) च "" त्रयमपि सिंह तिलक सुरितं त्रयाणां मथामम् १२४ संख्या पत्र ५ । ६४१.आलोचनाविधान-आलोचन पदसंग्रहादयोऽनेके संग्रहाः। ६४२. सूक्तरत्नाकर - सुभाषितसमुद्रप्रमुखाः सुभाषितग्रन्था अनेकविधाः सर्वे धर्मकुमारीयाः । ६४३. शुभावली । ६४४. दानादिप्रकरणं सं. सूराचार्यस्तं सप्तावसरं काव्यादिचन्धं प. ३४ । ६४५. सुधाकलशा ख्यसुभाषितकोश: पं. रामचन्द्ररुतः, पत्र...... । ६४६. दीपालीकः १४४ । ६४७. दीपोत्सव कल्पः, सं. १३८५ वर्षे विनयचन्द्रकृतः २७४ । ६४४. दृष्टान्तशतं १०४ | - ३४९ तत्वबिन्दुः ७१ । ६५० बोधप्रदीपिका प२ ६५१. सिन्दूरकर: ९८ । ६५२. इष्टोपदेशः ५१ । ६५१. सर्वेऽपि सूक्तरूपाः मन्थायम् ३८५ । Aho ! Shrutgyanam Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नाम मा त्मक दृष्टिसे लिखे हुए लेख भी इसमें रहते हैं और या वे बडी ही निष्पक्षता और उदारतासे लिखे जाते सुप्रसिद्ध महान् तत्त्वज्ञ जैनाचार्य हरिभद्रसूरिना है। यह सब संप्रदायोंको समदृष्टिसे देखता है। समयनिर्णय संबंधी जे संस्कृत निबन्ध मुनिराज जैनग्रन्थोकी समालोचनायें भी इसमें रहती हैं। श्रीजिनविजयजीए पूनामां,भराएल 'प्रथम प्राच्य वि- प्रत्येक जैनीको इसका प्रहक होना चाहिए। वार्षिक या पण्डित परिषद्' आगळवांच्यो हतोते जुदापेम्फ- मूल्य दो रुपया । ग्राहक वर्ष के प्रारंभ और मध्यसे लेट रूपे छपाईने प्रकट करवामां आव्यो छे. निबन्ध बनाये जाते हैं । वर्ष दिवालीसे शुरू होता है । सरल भाषामा लखाएलो होई अनेक अपूर्व ऐति- . माणिकचन्द-दिगम्बर-जैनग्रन्थमाला। हासिक मुद्दाओथी भरपूर छे. संस्कृत भाषा जाण नार दरेक विद्वानने अवश्य वाचवा लायक छ. कि इसमें दिगम्बर सम्प्रदायके संस्कृत और प्राकृत मात्र ४ आना. पोष्टेज खर्च जूहूं. भाषाके अन्य प्रकाशित होते हैं और सब ग्रन्थ सिर्फ लागतके मूल्यपर बेचे जाते हैं। स्वर्गीसमराइच्चकहा। दानवीर सेठ माणिकचन्द हीराचन्द जे. पी. आठमा सैकाना प्रख्यात महात्मा याकिनी मह- स्मारकमें यह निकलती है। अब तक इसमें सोचे त्तरासूनु श्रीहरिभद्रसूरिए प्रशमरसपरिपूर्ण आ लिखे १५ ग्रन्थ निकल चुके हैं। प्रत्येक लायब्रेरीमें कथा-ग्रंथनी रचना करी छे. आना जोटानो बीजो इनका एक एक सेट मँगाकर रखना चाहिए। ग्रंथ मळवो दुर्लभ छे. मूळग्रंथ प्राकृतमा छ. पण १ लघीयस्त्रयादिसंग्रह, भट्टाकलं ककृत म । ९ अमे मूळ साथे तेनो संस्कृत अनुवाद पण छपान्यो छि. आ पुस्तक मुंबईनी युनिवर्सिटीए पोताना पाठ्य २ सागारधामृत सटीक, पं० आशाधरकृत । पुस्तकोमा पण दाखल कर्यु छे. आ ग्रंथमा समरा- ३ विक्रान्तकौरवीय नाटक, हस्तिमलकृत । दित्य राजाना कुल नवभवोनी वार्ता छ, तेमांना ४ पवनाथचरित, वादिराजकृत त्रण भवो अमोए प्रकट कर्या छे. मूल्य रु०-२-८-० ५ मैथिलीकल्याण नाटक, हस्तिमल्लकृत प्रद्युम्नचारत्रम्। ६ आराधनासार सटीक, देवसेनकृत आ काव्य रत्नचन्द्र उपाध्याये रचेल छे. श्री. ७ जिनदत्तचरित्र, गुणभद्रकृत रत्न वन्द्र प्रसिद्ध श्रीहीरविजयसूरिनी संततिमांना ८ प्रद्युम्नचरित्र, महासेनकृत. एक पंडित रत्न छे. काव्य घणं जसरस अने सरल छे, तेमां संस्कृत भाषा द्वारा कृष्णना पुत्र प्रद्युम्ननी ९ चारित्रसार, चामुण्डरायकृत रसमय वार्ता वर्णववामा आवेल छे. म०-२-०.० १० प्रमाण-निणय, विद्यानन्दकृत • जैन साहित्य संशोधक कार्यालय. ११ आचारसार, वीरनन्दीकृत .पोस्ट खर्च जुहूँ । ठे. भारत जैन विद्यालय, कार्यु- १२ त्रिलोकसार सटीक, नमिचन्द्रकृत समजवू सन कॉलेलरोड, पूनासिटी. १३ तत्त्वानुशासनादिसंग्रह, जैन-हितैषी। १४ भनगारधर्मामृत सटीक, आशाधारकृत ३ रु. हिन्दीका सुप्रसिद्ध मासिक पत्र । इसमें दिग- १५ युक्त्यनुशासन सटीक मूल समन्तभद्र १ रु. पर और श्वेताम्बर दोनों संप्रदायोंके विद्वानोंके मिलनेका पत्तादेख रहा करते हैं। ऐतिहासिक लेखोंके लिए यह खास तौरसे प्रसिद्ध है। अब तक इसमें अनेक मैनेजर जैन ग्रन्थरत्नाकर कार्यालय, · महत्त्वके लेख निकाल चुके हैं । जैनधर्मपर तुलना हीराबाग, पो० गिरगांव, बंबई । Aho! Shrutgyanam Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैन जागृति जैन जागृति . जैन जागृति (पाक्षिक पत्र ) सम्पादक---मुनिराज श्रीजिनविजयजी --DLER ॐ शं तमे जैन छो ? जैन समाजनी खरी हालत उपर पण सारा सारा लेखो अने विचारो एमां जाणवा इच्छो छो? जैन धर्मनी उन्नति थाय हमेशां आव्या करशे तेम चाहो छो? टुंकाणमां कहीण तो जैन संघमां केळवणी जो आ प्रश्नोना उत्तर 'हां' एम आपवानी विषयक, व्यापारविषयक. राष्ट्रविषयक समाज. मजा होय तो तो आजे ज एक कार्ड लखी जैन- विषयक अने धर्मविषयक दरेक प्रकारनी जा. जागृति नामना पाक्षिक पत्रना ग्राहक लीस्टमां गति उत्पन्न करवा माटे ए पत्र प्रासद्ध करवामां निं नाम दाखल करावी द्यो. आवे छे. - भारतवर्षना नवीन उदयना बेसता वर्षे-एटले पत्रना आदर्शमाटे विशेष लखव नका, छे :: आवनी कार्तिक शदी प्रतिपदाना दिवसे--आ| कारण के सूज्ञ वाचको एटला उपर थी जा ते पत्रनो प्रथम अंक प्रकट थशे अने पछी हमेशां बाबतमा विचारी शकशे के एनु सम्पादन कार्य दर प्रतिप्रदाना दिवसे ते प्रकट थतुं रहशे. स्वयं मुनिराज श्रीजिनविजयजी महाराजना * जैन समाजने उत्तम अने सारं वांचन आपवा हस्तक थशे. किंबहुना? माटे, तेमज दरेक सामाजिक अने धार्मिक प्र. पत्रनी भाषा मुख्य करीने गुजराती रहशे *श्नोना पक्षपातशून्य, विद्वत्तापूर्ण अने युक्तिसंगत परंतु लिपि देवनागरी ( बालबांध ) रहेशे. जेथी खुलासा.आपवा माटे आ पत्र प्रकट करवामां पंजाब, राजपुताना अने पूर्वदेशना भाईमा पण आवे छे. एमां बोधकारक, मार्गदर्शक, उत्साह- सरलताथी तेनो लाभ लई शकश. प्रेरक, सद्रुचि उत्पादक अने आनंद दायक पत्रनुं वार्षिक लवाजम टपाल खर्च सार्थ लेखो आवशे. जैन समाजनी वर्तमान परिस्थि- 2 // रु० (अढी रूपिया ) राख वामां आवशे. ग्रातिओ उपर प्रामाणिक विचारो दर्शाववामां आ- हको पुरती ज नकलो काढवामां आवशे. तेथी वशे. जीवन कलहना आ भयंकर संक्रांतिकाल- ग्राहक थवा इच्छनारने तुरतमांज एक कार्ड * मां आपणुं व्यावहारिक वर्तन केयूँ होवू जोईए ? लनी तेवी सूचना करी देवा विनंती छे. जडवादना आ प्रचंड तोफानी समयमां आपणुं , पत्र व्यवहार नाचेना शिर नामे करवो. धार्मिक आचरण केवु थर्बु जोईए ? अने स्वा व्यवस्थापक, तंत्र्यना आ उच्;खल युगमां आपणुं सामाजिक बंधारण केवं बन जोईए? ए प्रश्नो उपर आ जैन जागृति कार्यालय, ... * पत्रमा उमदा ऊहापोह करवामां आवशे. सामा C/o भारत जैन विद्यालय, जिक अने धार्मिक विषयो उपरांत; नैतिक, वैज्ञानिक, ऐतिहासिक, साहित्यिक आदि विषयो पूना-सिटी. Publishr-Bechardas Jivaraj Pandit,-Jain Sahitya Sanshodhaka Samaja, TFergusson College Road, Poona City, Printer-Laxman Bhaurao Kokate 'Hanumn Press' Sadashiv, 300 Pon City P ERESEKSEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEKg Aho! Shrutgyanam