Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacaMdra aura unakA triSaSTizalAkApuruSacarita jaina rAmAyaNa -DaoN. viSNudAsa vaiSNava
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacaMdra aura unakA triSaSTizalAkApuruSacarita (jaina rAmAyaNa)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacaMdra aura unakA triSaSTizalAkApuruSacarita (jaina rAmAyaNa) DaoN. viSNudAsa vaiSNava ema.e., pIeca.DI. adhyakSa, hindI vibhAga (snAtaka, snAtakottara) zrI aMbAjI ArTsa kaoNleja kuMbhAriyA - aMbAjI banAsakAMThA (uttara gujarAta) zAnti prakAzana
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ : lekhakAdhIza prakAzaka : zAnti prakAzana 1780, nyU hAusiMga, sekTara-1. dillI bAipAsa, rohataka-124001 (hariyANA) prakAzana varSa : 2001 mUlya : ru. 500/ HEMCHANDRA AUR UNAKA TRISHASHTISHALAKAPURUSHACHARITA (JAIN RAMAYANA) --Dr. VISHNUDAS VAISHANAVA Rs. 500/
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa tuma ur3a calI, le svapna saMga de navala zakti, nava raMga-DhaMga vaha navala sRjana kA svapna Aja sAkAra / lo, tumheM samarpita hai, karo svIkAra //
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhAsaMzA DaoN. viSNudAsa vaiSNava kA zodha-kArya - "triSaSTizalAkApuruSacarita (jaina rAmAyaNa) aura mAnasa kA tulanAtmaka adhyayana"Aja jaba saMzodhita rupa meM "hemacaMdra evaM unakA triSaSTizalAkApuruSa carita (jaina rAmAyaNa)" prakAzita ho rahA hai to maiM apanI samasta hArdika zubhakAmanAe~ preSita karatA huA parama harSa kA anubhava kara rahA DaoN. vaiSNava kA yaha zodha-viSaya maulika evaM upAdeya hai| sAmagrI kA vibhAjana aitihAsika DhaMga se karake lekhaka ne pratipAdana zailI ko maulika evaM sarala banA diyA hai| kRti kI vizeSatA usakI vyavasthA evaM adhyAyIkaraNa meM bhI parilakSita hotI hai| prastuta kRti ke sAta adhyAyoM ke saMbaMdhIkaraNa se yaha bAta siddha hotI hai| prathama adhyAya meM bhAratIya rAmakAvya paraMparA meM saMskRta, prAkRta va upabhraMza meM upalabdha jaina rAmakathAoM ke vaividhyapUrNa pahaluoM kA nirupaNa kiyA gayA hai, usase kRti kI samyak pRSThabhUmi va pratipAdana kI bhUmikA prastuta huI hai| dUsare adhyaya meM hemacaMdra ke vyaktitva evaM kRtitva para dRSTipAta kiyA gayA hai| isameM hemacaMdrAcArya ke jIvana kI mahatvapUrNa ghaTanAoM ke nirdeza ke sAtha-sAtha unake vyaktitva ke vividha pakSoM ko bhI rekhAMkita kiyA gayA hai jisase Age ke adhyAyoM ke anuzIlana kI suyogya pIThikA nirmita ho gaI hai| tRtIya adhyAya darzana, bhakti evaM adhyAtma se saMbaMdhita hai| caturtha adhyAya meM vastu bhAvAdi kI gaveSaNAtmaka mImAMsA hai| kRti kA yaha bhAga bar3A mahatvapUrNa evaM zodha kA sumeru hai| pradhAna pAtroM kI cAritrika vizeSatAoM kA nirupaNa evaM kathAvastu ke vividha mahatvapUrNa aMgoM ke sUtroM ke tAratamya ko akSuNya rakhakara jo samIkSA prastuta huI hai, vaha sarAhanIya hai tathA navIna udbhAvanAe~ bhAratIya rAmakathA sAhitya meM. lekhaka kA maulika pradAna hai| bhASA-zailI prauDha-prAMjala evaM starIya hai| yaha maulika, bodhavardhaka, upekSita tathApi mahatvapUrNa kRti jaina rAmakathA paraMparA ko samucita rupa meM samajhane tathA bhAvAtmaka ekatA ke lie bhI mahatvapUrNa hai| isa zodha-kArya se jJAna kI sImAoM kA vikAsa tathA rAmakAvya ke adhyApana ke kaI naye pariprezya udghATita hote haiN| punaH hArdika zubhakAmanAoM evaM badhAI ke sAtha DaoN. harIza zukla nivRtta AcArya evaM adhyakSa, hindI vibhAga ArTsa kaoNleja pATaNa (u.guja.)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana 'triSaSTizalAkApuruSacarita (jaina rAmAyaNa) aura mAnasa kA tulanAtmaka adhyayana' zodha prabaMdha kI svIkRti para uttara gujarAta vizvavidyAlaya ne 1992 meM mujhe pIeca.DI. kI upAdhi pradAna karane ke sAtha-sAtha isa vizvavidyAlaya ke prathama zodha-chAtra hone kA gaurava bhI diyaa| zodha-graMtha kI AtmA "jaina rAmAyaNa' ko lokAbhimukha banAne ke lie maine 'hemacaMdra evaM unakA triSaSTizalAkApuruSacarita "jaina rAmAyaNa' pustakAkAra rupa meM prastuta kiyA hai| kRti meM uttara gujarAta ke prasiddha jainAcArya hemacaMdra ke jIvana-vRta ke sAtha-sAtha unakA saMpUrNa kRtitva vistArapUrvaka spaSTa kiyA gayA hai| . hemacaMdrAcArya kI kRtiyoM meM jaina rAmAyaNa (saMskRta) kA vizeSa mahattva hai| brAhmaNa paraMparA ke rAmakathA-kAvyoM meM jo sthAna mAnasa kA hai, vahI sthAna zramaNa paraMparA ke rAmakathA-kAvyoM meM hemacaMdrakRta triSaSTizalAkApuruSacarita (jaina rAmAyaNa) parva 7 kA hai| hemacaMdra ke pUrva kI jaina rAmakathA paraMparA meM jinasenakRta AdipurANa, guNabhadrakRta uttarapurANa, puSpadaMtakRta mahApurANa, jinadAsakRta rAmAyaNa, padmasena vijayagaNikRta rAmacarita, somasenakRta rAmacarita tathA hariSeNakRta kathAkoSa prakaraNa pramukha graMthoM kI zreNI meM Ate haiN| vimalasUri (paumacAriu), raviNeza (padmapurANa) tathA svayaMbhU (rAmAyaNa) meM bhI isI paraMparA ko vikasita kiyA hai| . aneka jaina kaviyoM kI rAmakathAtmaka racanAoM ke bIca hemacaMdrakRta jaina rAmAyaNa alaga chavi lie hue hai| Aja jaina sAdhu apane mumukSuoM ko jisa rAmakathA kA pAna karavAte haiM, vaha hai hemacaMdrakRta triSaSTizalAkApuruSa parva 7 arthAt jaina raamaaynn| graMtha meM jaina rAmakAvya paraMparA, hemacaMdrAcArya kA vyaktitva evaM kRtitva, jaina darzana, vastu varNana, kalApakSa evaM jaina rAmAyaNa kI navIna udbhAvanAoM ko udghATita kiyA gayA hai| kRti ke adhyAya cha: kA vizeSa mahattva hai kyoMki isameM aise prasaMgoM kI vivecanA hai jo prasaMga brAhmaNa rAmakathA paraMparA se jaina rAmakathA paraMparA ko alaga sAbita karate haiN| jaina rAmakathAtmaka ke bhavya prasaMga ajaina pAThakoM ko Azcarya meM DAlate hue naye ciMtana va nayI zodha ke lie prerita karate haiN| ina nava prasaMgoM kI jAnakArI brAhmaNa paraMparAnugAmI pAThakoM ke lie kRti ke AkarSaNa kA kAraNa bnegii| saMskRta bhASA ke isa hemacaMdrakRta graMtha para hindI. bhASA meM koI zodha kArya aba taka prApta nahIM hai, aisA merA vizvAsa va vidvAnoM kA maMtavya hai| maine aMtima adhyAya meM, vartamAna samaya meM rAmadvArA prasthApita AdarzoM kI AvazyakatA para bala diyA hai| rAmakathA kisI bhI bhASA yA paraMparA meM kyoM na ho, usameM nihita AdarzoM kI vartamAna bhaTake mAnava ke caritra ko ujjavala banAne ke
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie atyaMta AvazyakatA hai| rAmakathAtmaka Adarza kaliyugI DUbate mAnava kI patavAra hai| . yaha pustaka zodha-graMtha se saMzodhita (saMkSipta) hemacaMdra kI kRti jaina rAmAyaNa ko sarala bhASA meM jana-jana taka pahu~cAne kA prayAsa hai| mUla zodha-graMtha hemacandrakRta triSaSTizalAkApuruSacarita (jaina rAmAyaNa) evaM tulasI ke mAnasa kA tulanAtmaka adhyayana' zIghra prakAzita hogA aisA merA vizvAsa hai| vidyArthiyoM tathA pAThakoM kI suvidhA ke lie maiMne ise alaga pustakAkAra pradAna karane kA prayatna kiyA hai| zodha-prabaMdha ke mArgadarzaka paramAdaraNIya DaoN. harIza gajAnana zukla (nivRtta AcArya, ArTsa evaM sAyaMsa kaoNleja, pATaNa) ke prati mai natamastaka hU~ jinake saphala mArgadarzana evaM Atmika sneha ke kAraNa mujhe saphalatA prApta huii| DaoN. narasiMha gajAnana sAThe (nivRtta prophesara, pUnA vizvavidyAlaya), zrI ramAnAtha tripAThI (rIDara, dillI vizvavidyAlaya), DaoN. rAmacaraNa mahendra (koTA) tathA pUjya muni zrI kIrtiratna vijayajI ne samaya-samaya para merA mArga prazasta kiyA, etadarza maiM Apa sabhI ke prati hArdika kRtajJatA prakaTa karatA huuN| DaoN. husena khA~ zekha (pradhAnAcArya), zrI kojArAma biznoI (upa jillA zikSAdhikArI), zrI ratanalAlajI paramAra (nivRtta upAcArya), zrI pUnamacaMdajI jaina (nivRtta upAcArya) evaM zrI kalyANasiMha cauhAna (pustakAlayAdhyakSa) jaise AtmikoM ne mujhe AtmavizvAsa va utsAha se bharA-bharA rakhA ataH maiM Apa sabhI kA AbhAra vyakta karatA huuN| isa kArya meM mere sakhA-bhAtR jAvatasiMha rAva kA vyaktigata sahayoga mAtra anubhavajanya hai| Izvara yahI bhAva banAyeM rakhe aisI prArthanA hai| agraja zrI rAdhezyAmajI ke prati namana karatA hU~ jinhoMne svayaM pArivArika jhaMjhAvatoM ko jhelakara mujhe preraNA va pyAra diyaa| anuja oma, jo merI hara saphalatA para mauna muSkAna bikheratA huA mujha meM preraNA sIMcana karatA rahA use bhulAyA nahIM jA sktaa| aMta meM zAMti prakAzana ke saMcAlaka bhAI zrI tejapAla jI,ku. saMgItA Ara. bhogale evaM ku. AzA esa. dAtaniyA ke sahayoga ke kAraNa yaha racanA pAThakoM ke hAthoM meM hai, maiM inakA AbhAra mAnatA huuN| mujhe vizvAsa hai ki merA yaha laghu prayAsa hindI rAmakathAtmaka sAhitya ke adhyayana meM naI dizAe~ udghATita kregaa| aMbAjI DaoN. viSNudAsa vaiSNava adhyakSa, hindI vibhAga (snAtaka, snAtakottara) zrI aMbAjI ArTas kaoNleja aMbAjI (u. guja.)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama zubhAzaMsA 9-10 nivedana 11-12 1 jaina rAmakathA paraMparA 13-22 jaina rAmakathA paraMparA/13 jaina rAmakathA paraMparA meM triSaSTizalAkApuruSacarita parva-7 ( jaina rAmAyaNa ) kA sthAna/18 saMdarbha-sUcI/21 2 AcArya hemacaMdra kA vyaktitva evaM kRtitva 23-52 jIvana/23 kRtitva/33 hemacaMdra kI pramukha kRtiyoM kA saMkSipta paricaya/35 saMdarbha-sUcI/47 3 jaina rAmAyaNa kA darzana 53-67 darzana kyA hai 153 darzana aura jIvana/54 jaina darzana/55 jaina rAmAyaNa meM darzana/58 saMdarbha-sUcI/64 4 jaina rAmAyaNa kI kathAvastu 68-130 upodghAta/68 rAvaNa : janma, zikSA evaM digvijaya/69 rAma : janma, zikSA-dikSA evaM kizorAvasthA kA parAkrama/71 dhanuSa prakaraNa evaM rAma-sItA-vivAha /73 rAma ke tilaMka kA Ayojana aura unakA ayodhyA se prasthAna/74 rAma kA paribhramaNa ( ayodhyA se citrakUTa taka )/79 rAma kA paribhramaNa /81 rAvaNa dvArA sItA kA apaharaNa/85 rAma-lakSmaNa dvArA sItA kI khoja evaM vAnaroM se mitratA/89 sItA kI khoja karane meM vAnaroM kA yogadAna/91 rAma-rAvaNa yuddha aura rAvaNa vadha/94 rAma Adi kA ayodhyA meM Agamana/101 rAma kA rAjya svIkAra karanA/102 paravartI ghaTanAe~/103 saMdarbha-sUcI /112
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 triSaSTizalAkApuruSacarita parva-7 (jaina rAmAyaNa )kA kAvya sauSThava 131-187 rasa vyaMjana/131 chaMda vidhAna/139 alaMkAra vidhAna/142 varNana kauzala/147 bhASA/155 saMvAda/159 kAvya-rUpa/163 sUktiyA~/169 saMdarbha-sUcI/172 6 triSaSTizalAkApuruSacarita parva-7 (jaina rAmAyaNa) kI navIna udbhAvanAe~ 188-206 rAvaNa ke janma se lekara yauvanavaya taka ke aneka prasaMga/189 hanumAna kI mAtA aMjanA kA bhAvapUrNa citraNa/189 hanumAna kA hajAroM kanyAoM se vivAha evaM ratikriDA-citraNa/191 rAma ke pUrvajoM kA bhavya itihAsa/192 dazaratha kI magadha-vijaya/194 rAma-vanavAsa ke navya prasaMga/194 rAma kA sasainya, setu nirmANa kara nahIM, AkAzamArga se laMkA gamana/196 lakSmaNa ko meghanAda ne nahIM, svayaM rAvaNa ne mUrchita kiyA/196 lakSmaNa kI mUrchA, hanumAna dvArA saMjIvanI lAne se nahIM, vizalyA ke jala sparza se dUra huI/196 rAvaNa kA vadha rAma ne nahIM lakSmaNa ne kiyA/196 rAma kA sItA sameta rAvaNa ke mahaloM meM chaH mAha taka nivAsa karanA/197 ayodhyA Agamana para prathama lakSmaNa kA rAjyAbhiSeka/197 lakSmaNa kI solaha hajAra tathA rAma kI bhI aneka rAniyoM kA honA/198 sItA kA svayaM ke hAthoM keza ukhAr3a kara jaina dharma meM dIkSita honA/198 rAmakathA ke samasta pAtroM kA jainadharma meM dIkSita honA/199 saMdarbha-sUcI/200 7 upasaMhAra 207-213 saMdarbha-graMtha-sUcI/212 12
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 jaina rAmakAvya paraMparA prAcIna jaina sAhitya meM rAmakathA ke sUtra evaM vikAsa jaina rAmakathA paraMparA : " rAmakathA kA mUla srota kyA hai tathA yaha kathA kitanI purAnI hai, ina praznoM kA samAdhAna abhI taka nahIM ho pAyA hai| itanA satya hai ki buddha aura mahAvIra ke samaya janatA meM rAma ke prati atyaMta Adara kA bhAva thA, jisakA pramANa yaha hai ki jAtakoM ke anusAra buddha apane pUrvajanma meM eka bAra rAma hokara bhI janme the| isI prakAra jainagraMthoM meM tirasaTha mahApuruSoM meM rAma aura lakSmaNa kI bhI ginatI kI jAtI hai / "" 1 dinakara ke uparyukta zabda yaha sAbita karate haiM ki jaina dharmAntargata rAmakathA ko mahattvapUrNa sthAna prApta hai / tirasaTha mahApuruSoM maiM se "rAma" bhI eka hai| Adi kavi vAlmIki ne jisa rAmAyaNa kathA ko jagata ke samakSa prastuta kiyA thA usake prabhAva se koI dharma yA saMskRti baca na skii| sabhI dharmoM kI sAhityika kRtiyoM meM rAmakathA ko zIrSasthAna milA hai| Azcarya hai ki islAma ke kavi anuyAyioM ne bhI rAmakathA para chuTapuTa racanAe~ likhI haiM DaoN. vijayendra snAtaka ne DaoN. zukla ke zodha graMtha kI sammati meM likhA hai - " bhAratIya bAGamaya meM rAmakathA se adhika vyApaka dUsarI koI kathA nahIM hai| rAmAyaNa ko upajIvya banAkara saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI tathA anya bhAratIya (kSetrIya bhASAoM meM aneka kAvya, nATaka Adi likhe gaye haiN| jina dharmoM meM rAma ko avatAra nahIM mAnA gayA aura Izvara kA sthAna nahIM diyA gayA unameM bhI rAmakathA ke AdhAra para kAvyAdi kA praNayana huA / 13
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSakara jaina kaviyoM ne rAmakathA ke AdhAra para prAkRta, apabhraMza aura saMskRta kAvya likhe haiN|" "jaina sAhitya kA anveSaNa karane se jJAta hotA hai ki jaina dharma utanA hI purAnA hai jitanA vaidika dhrm| manu caudaha hue, aMtima manu kA nAma nAbhirAma mAnA gyaa| nAbhirAma ke putra the RSabhadeva, jinhoMne jaina dharma kA pravartana kiyaa| neminAtha ko kRSNa kA cacerA bhAI kahA gayA hai, arthAt kRSNa bAisaveM tIrthaMkara the, ataH kRSNa se pUrva ikkIsa tIrthaMkara aura ho cuke the| agara yaha satya hai to jaina dharma kI paraMparA kRNNa se bahuta pUrva kAyama ho jAtI hai| tava hameM jainoM kI sAhitya-paraMparA ko bhI ati prAcIna mAnane meM saMkoca nahIM / karanA caahie|" IsA se 600 yA 400 varSa pUrva vAlmIki ne rAmAyaNa kI racanA dvArA sarvaprathama rAmakathA ko janasamAja ke sammukha prastuta kiyA thaa| rAmakathA kI bar3hatI khyAti kA lAbha bauddhoM evaM jainoM ne apane-apane DhaMga se uThAne kA prayAsa kiyaa| "rAmakathA kI bar3hatI khyAti se jaina loga bhI aprabhAvita nahIM rhe| unhoMne apane sampradAya ke anusAra kathA meM aneka parivartana kara ddaale|" jaina rAmakathAe~ apramANika evaM rAmAdi ke caritra kA patana karane vAlI hai, yaha DaoN. tripAThI kA mata hai, jo jaina rAmakathAkAroM para kaTu prahAra karatA hai| __hama prAraMbha meM spaSTa kara cuke haiM ki jaina sAhitya kI prAraMbhika tIna bhASAe~ rahIM saMskRta, prAkRta evaM apbhrNsh| rAmakathAtmaka kAvyoM kI bhASA adhikAMzataH saMskRta va apabhraMza rhii| jaina rAmakathA kI pramukha vizeSatA yaha rahI ki yaha bauddhoM ke samAna sAMketika na hokara vistRta evaM saMpUrNa kathAsAhitya meM milatI hai| jaina dharma ke tirasaTha mahApuruSoM meM rAma, lakSmaNa evaM rAvaNa kramazaH AThaveM baladeva, vAsudeva evaM prativAsudeva ghoSita haiN| jaina rAmakathAoM meM rAkSasa va vAnara donoM vidyAdhara-vaMzIya zAkhAe~ haiN| vibhinna prakAra kI vidyAoM para adhikAra hone se inheM vidyAdhara kI upAdhi se vibhUSita kiyA gayA hai| __ "hastinAtADyamAne'pi na gacche jainamandiram" jaisI uktiyoM ne sAmpradAyikatA kI bImArI ko to baDhAyA hI, sAtha meM apAra jJAnarAzi ke saMcita koSoM ke lAbha se bhI jijJAsuoM ko vaMcita rkhaa| kucha hada taka isa kRtya meM svayaM jaina doSI haiN| Aja bhI unake sAhitya meM asUryampazya rakhane kI pravRtti dikhAI detI ho| hama AzA kareM, audArya kA Aloka prakIrNa ho| prAkRta. apabhraMza evaM saMskRta tInoM meM "prAkRta sAhitya kI racanA apekSAkRta lokonmukhI vAtAvaraNa meM huii| prAkRta jahAM bolacAla kI bhASA thI vahA~ jaina matAvalambiyoM ke dhArmika pracAra-prasAra kA sAdhana bhI bana gyii|'' apabhraMza sAhitya kI racanA sAtavIM se vArahavIM zatAbdI taka hotI rahI aura 14
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ usakI kaI vizeSatAeM rAjasthAnI tathA gujarAtI sAhitya meM mila gyiiN|' saMskRta kA prayoga caritakAvyoM meM adhika rhaa| "caritakAvyoM meM adhikatara saMskRta kI pracalita paraMparAoM kA hI prabhAva grahaNa kiyaa| jaina kaviyoM dvArA racita prabaMdha kAvya ke aMtargata kahA (kathA), cariu, carita va purANAdi milate haiN|'' jaina rAmakathAtmaka graMthoM kI racanA kA uddezya maryAdA puruSottama rAma ke audAtya ko abhivyakta karane kI apekSA apane dharma kI saiddhAntika mAnyatAoM ke anukUla rAmakAvya kI nayI bhAvabhUmi pradAna karanA rahA hai|' jaina dharma ke rAmakathA graMthoM kI racanA jaina dharma kI dArzanika va dhArmika mAnyatAoM kI pRSThabhUmi meM huii| rAmakathA ke aneka prasaMga bhI ina graMthoM meM jaina dharma kI puSTi ke liye parivartita rupa meM prastuta kiye gaye haiN| 10 ataH siddha hai ki jaina rAmakathA kA rupa Adi rAmakathAtmaka rupa se parivartita hI hai| rAmakathA ko jaina dharma ke sAMce meM DhAlane kA prathama prayAsa vimala sUri ne apane 'paumacariyaM' (tIsarI-cauthI zatI) meM kiyA thaa| jainamahArASTrI meM likhita isa graMtha kA saMskRta rupAntara raviNeza ne 600 I. meM kiyaa|" vimalasUri evaM guNabhadra, donoM dhArAoM meM vimalasUri kI dhArA mahattvapUrNa hai| vimalasUri kI paraMparA : vimalasUri ne paumacariyaM graMtha kI racanA kii| isakA samaya cauthI I. zatI mAnA jAtA hai| vimalasUri ne rAmakAvya meM paraMparAgata brAhmaNaparaMparAnusAra kathA kA sRjana kiyA hai| isakI bhASA jainamahArASTrI rhii| raviNezakRta padmapurANa : jaina kAvyoM meM rAma kA nAma 'padma' hai| rAma vAsudeva haiM tathA rAvaNa prativAsudeva hai| vimalasUri kI paraMparA kA anusaraNa karate hue unake paumacariyaM kA saMskRta rupAntaraNa AcArya raviNeza ne kiyaa|" yaha racanA AThavI I. zatI kI hai|' :DaoN. kAmila bulke ne raviNeza ke padmapurANa ke bAre meM likhA hai ki "isakI samasta racanA paramacariyaM kA (vimalasUri)" pallavita chAyAnuvAda mAtra pratIta hotA hai| isa graMtha meM vAnaravaMza kI vyAkhyA savistAra kI gayI hai| padmapurANa meM bauddhika darzana sarvatra dikhAyI par3atA hai| sabhI asaMbhava tathA atimAnuSIya ghaTanAoM kI bauddhika vyAkhyA isameM kI gyii|" padmapurANa kI kathA cha: bhAgoM meM vibhakta hai - (1) vidhAdharakANDa, (2) rAmasItA janma va vivAha, (3) vanagamana, (4) sItAharaNakhoja, (5) yuddha evaM (6) uttrcrit| raviNeza ke padmacarita kI kathA adhikAMzataH vAlmIki rAmAyaNa para hI AdhRta hai| paraMtu sUkSma dRSTi pAta karane se jo parivartana dikhAyI dete haiM ve nimna likhita haiM 15
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. rAkSasa, vAnarAdi ko vidhAdhara mAna unakI vaMzAvalI denA 2. bAli kA rAvaNa se sAtha saMgharSa 3. rAvaNa kI bhavya vijayoM kA varNana 4. rAvaNa kA udAra carita, rAvaNa maMdiroM kA uddhAraka 5. lakSmaNa kA vivAha saikar3oM rAniyoM se 6. hanumAna ke aneka vivAhoM kA varNana / 7. sItAharaNa - khoja meM lakSmaNa dvArA zaMbUka kA vadha / 8. sugrIva dvArA rAma ko apanI taraha kanyAe~ denA Adi / (ka) vimalasUri paraMparA kI rAmakathAtmaka prAkRta racanAe~ 1. vimalasUrikRta - paumacariyaM (prathama zatAbdI I. se pUvIM 210 I.) 2. zIlAcAryakRta- caupanamahApurisa cariya ( rAmalakSmaNa cariya), 9vIM za. I. 3. bhadrezvarakRta - kahAbalI (rAmAyaNam), 11vIM za. I. 4. bhuvanatuMgasUrikRta- sIyAcariya tathA rAmalakSmaNa cariya (kha) vimalasUri paraMparA kI rAmakathAtmaka 'apabhraMza' racanAe~ 1. svayaMbhUdevakRta - paumacariu yA rAmAyaNa purANa (8vIM. za. I.) 2. raidhUkRta - "padmapurANa athavA balabhadrapurANa ' (15vIMza. I.) ' (ga) vimalasUri paraMparA kI rAmakathAtmaka 'saMskRta racanAe~' 1. jinadAsakRta 'rAmAyaNa' (15vIM I. zatI) 2. hemacaMdrakRta yogazAstra kI TIkA ke aMtargata sItAsvayaMvara rAvaNa-kathAnakam 3. padmasena vijayagaNikRta rAmacarita (16vIM I. zatI) 4. somadevakRta rAmacarita (16vIM zatI I.) 5. somaprabhakRta laghutriSaSTizalAkA puruSa caritra 6. meghavijaya maNivara kRta-laghu triSaSTizalAkApuruSacarita (17vI za. I.) 7. hariSeNakRtaM kathAkoSa - prakaraNAntargata rAmAyaNakathAnakam va sItAkathAnakam 8. Alocya kRti hemacaMdrakRta triSaSTi. - carita (jaina rAmAyaNa) 12vIM zatI I. 9. rAmacaMdra mumukSukRta puNyAzravakathA koSa va lavakuzakathA (1907 I.) 10. harIbhadrakRta dhUrtAyAnam (8vIM zatI I.) 11. amitagatikRta dharmaparIkSA (11vIM zatI I.) 12. zatruMjaya mahAtmya (12vIM zatI I.) uparyukta graMthoM ke alAvA bhI "jinaratna koSa" meM vimalasUri kI paraMparA ke kaI rAmakathAtmaka graMthoM kA ullekha AyA huA hai| guNabhadra kI paraMparA : jainAcArya jinasena ne AdipurANa kI racanA kii| paraMtu isa kRti ke pUrNa hone se pUrva hI jinasenAcArya cala bse| isa kArya ko pUrA kiyA karnATaka nivAsI jinnA ke ziSya guNabhadra ne| inhoMne AdipurANa ko pUrA kara utarapurANa kI racanA kI / guNabhadra paraMparA kI mukhya 16
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAta yaha hai ki sItA rAvaNa kI putrI hai|" vaha maMdodarI kI aurasa putrI hai| sItA janma kA yaha rupa pahale-pahala saMghadAsa ke vasudeva huMDI meM AyA huA hai| guNabhadrAcArya ke uttarapurANa (9vIM zatI) meM kathA kA dUsarA rupa milatA hai| "vimalasUri kI paraMparA meM rAmakathA paraMparAnukUla hai paraMtu guNabhadrAcArya kI paraMparA meM" uttarapurANa meM brAhmaNa paraMparA se bhinna jaina sAmpradAyikatA kA anukaraNa karake calI hai| AdipurANa meM prathama tIrthaMkara AdinAtha kA carita hai| uttarapurANa meM zeSa teisa tIrthaMkaroM aura anya zalAkApuruSoM kA carita AyA hai| AdipurANa meM bAraha hajAra thoka aura saiMtAlisa adhyAya haiN| "isameM se bayAlisa parva pUre aura taiMtAlisaveM parva ke tIna thoka jinasena ke evaM zeSa cAra pavoM ke solaha sau bIsa zrIka unake ziSya ke haiN| 22 isa prakAra AdipurANa ke 10380 thoka jinasenakRta hue| guNabhadra paramezvarakavi kI racanAoM para nirbhara mAne gaye haiN| uttarapurANa : uttarapurANa meM rAma ko vArANasI kA rAjA mAnA gayA hai| rAma kI mAtA subAlA tathA lakSmaNa kI mAtA kaikeyI hai| sItA kI utpatti maMdodarI ke garbha se batAI gaI haiN| isa graMtha meM bharata va zatrughna kI mAtA kA nAma nahIM diyA gayA hai| isa kRti meM laMkAdahana va sItA-tyAga prasaMga aprApya hai| lakSmaNa ko saulaha hajAra rAniyoM kA pati tathA rAma.ko ATha hajAra rAniyoM kA pati batAyA gayA hai| sItA ko yahA~ ATha putroM kI mAtA batAyI gayI hai| uttarapurANa kI yaha kathA zvetAmbara saMpradAya meM pracalita nahIM hai| mahApurANa : guNabhadra kI paraMparA kA anusaraNa puSpadaMta ne apanI mahApurANa meM kiyaa| mahApurANa kA anya nAma "paumacariu" yA padmapurANa bhI hai| puSpadaMta ne apanI rAmakathA ko rAmAyaNa kahA hai| arthAt vAlmIki rAmAyaNa ke anukaraNa kI AgrahazIlatA pratIta hotI hai| 23 mahApurANa kI racanA dasavIM zatI I. meM huii| graMtha ke "uttarapurANa khaMDa meM 69vIM saMdhi se 79vIM saMdhi taka rAmakathA varNita hai| cAmuMDarAya ke anusAra isa paraMparA ke nAma se graMtha likhane vAle kavi haiM- kUcibhaTTAraka, nandimunIzvara, kaviparamezvara, jinasena aura guNabhadra / adhikatara jaina rAmakathAoM meM guNabhadra kI rAmakathAparaMparA hI milatI hai| guNabhadra kI paraMparA bhI saMskRta, prAkRta, kannaDa Adi meM phalI-phUlI jise isa prakAra prastuta kiyA jA sakatA haisaMskRta 1. guNabhadrakRta "uttarapurANa'' (navIM za. I.) 2. kRSNadAsakavikRta "puNyacaMdrodayapurANa'' (10vIM za. I.) prAkRta 1. puSpadaMtakRta "tisarahI mahApurisa-guNAlaMkAra' (11vIM za. I.) kannar3a 1. cAmuDarAyakRta triSaSTizalAkApuruSapurANa (11vIM za. I.) 2. baMdhuvarmAkRta "jIvanasaMbodhana'' (1200 I.) 3. nAgarAjakRta - puNyAzravakathAsAra (1331 I.) 17
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna yaha uThatA hai ki vimalasUri ke bAda kI paraMparA hone para bhI guNabhadra ne vimalasUri va raviNeza kI kathAoM kA anukaraNa kyoM nahIM kiyA / isa prazna kA uttara nAthUrAma premI ne isa prakAra diyA hai- "ina donoM dhArAoM meM guru-paraMparA bheda bhI ho sakatA hai| eka paraMparA ne eka dhArA ko apanAyA, dUsarI ne dUsarI ko / aisI dazA meM guNabhadrasvAmI ne "paumacariya" kI dhArA se paricita hone para bhI usa khyAla se usakA anukaraNa kiyA hogA ki yaha hamArI guru-paraMparA kI nahIM hai / yaha bhI saMbhava ho sakatA hai ki unheM " paumacariya" ke kathAnaka kI apekSA yaha kathAnaka acchA mAlUma huA ho|' 24 sArAMzataH vimalasUri ne jainarAmakathA paraMparA kA sUtrapAta kara jo srotavAhinI pravAhita kI thI, Aja bhI usakA chalachalAtA nIra janamAnasa ke kaMTha ko gIlA kara rahA hai| itanA avazya hai ki bhAratIya brAhmaNa paraMparA jainazramaNa paraMparA ke isa rAmakathA sAhitya ko zata-pratizata mAnyatA dene ko taiyAra nahIM hai / isake kucha vAstavika kAraNa bhI haiM jaisA ki DaoN. rAmanareza tripAThI ne likhA hai - "rAmakathA kI bar3hatI khyAti kA lAbha bauddha evaM jainoM ne apane DhaMga se uThAyA / yaha anurupa kathAnaka jaina dharma ke pracAra ke lie grahaNa kiyA gayA anyathA vAlmIki va tulasI kI kathA paryApta thii| 25 brAhmaNa paraMparA kI rAmakathA ko saMzodhita kara use apane dharma ke anurupa AyAma dekara jaina kaviyoM ne mUlakathA ko nayA mor3a diyA / " jaina rAmakathA paraMparA meM triSaSTizalAkApuruSacarita, parva - 7 ( jaina rAmAyaNa) kA sthAna : brAhmaNa paraMparA meM rAmakAvya ke aneka graMtharatna upalabdha hone ke bAvajUda bhI tulasI ke mAnasa ko jisa Asana para Arur3ha kiyA hai vaha sthAna sarvocca hai| jaina paraMparA meM bhI isI prakAra rAmakathAtmaka aneka graMthoM kI racanA hone ke pazcAt bhI jo sthAna jaina rAmAyaNa (hemacaMdra) ne prApta kiyA hai| vaha dUsaroM ke lie aprApya hai| vaise jaina dhArmika sAhitya para saMpradAyavAda kA Aropa lagAyA jAtA rahA hai| jainettara sAhityakAroM ke anusAra jaina dharmagraMthoM ko dharmAnusAra DhAla diyA gayA evaM svIkRta siddhAMtoM ke anusAra jIvana vitAne kA upadeza diyA gyaa| AcArya hajArIprasAda dvivedI likhate haiM- " svabhAvataH hI isameM jaina dharma kI mahimA batAI gaI haiM aura usa dharma ke svIkRta siddhAMtoM ke anusAra jIvana bitAne kA upadeza diyA gayA hai paraMtu isa kAraNa se ina pustakoM kA mahattva kama nahIM hotA / paravartI hindI sAhitya ke kAvyarupa adhyayana ke lie ye pustakeM sahAyaka haiM " " dhArmika graMthoM para dRSTi DAlate hue AcArya dvivedI likhate haiM- "upadeza viSayaka ina racanAoM ko, jisameM kevala sUkhA dharmopadeza mAtra likhA gayA hai, sAhityika vivecanA ke yogya nahIM samajhanA ucita hI hai, paraMtu Upara jisa sAmagrI kI carcA kI gaI hai usameM kaI racanAe~ aisI haiM jo dhArmika to haiM kiMtu unameM sAhityika sarasatA banAe rakhane kA pUrA prayAsa hai| dharma 18
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ carita Adi kA eka sAtha jJAna hotA hai| jaina rAmAyaNa meM hemacaMdra ne sthAnasthAna para vyAvahArika jJAnakA upadeza dekara isa kRti ke mahattva ko bar3hA diyA hai| dhArmika dRSTi se yaha kitanA upayogI hai isakA pramANa triSaSTizalAkApuruSacarita kI prastAvanA meM likhe ye zabda haiM- "isa graMtha ke mUla dasa bhAga haiN| isameM sarva siddhAMtoM kA rahasya chipA hai| alaga-alaga upadezoM meM nayA svarupa, kSetrasamAsa, jIvavicAra, karmasvarupa, AtmA kA astitva, vairAgya, kSaNabhaMgura jIvana evaM jJAna ke sabhI viSaya sarala evaM AkarSaka bhASA meM hemacaMdra ne samanvita kiye haiN|'' triSaSTizalAkApuruSacarita (jaina rAmAyaNa) meM bhakti evaM caritra kA utkRSTa samanvaya hai arthAt isa meM caritra kI bhI bhakti kI gaI hai| unakA ArAdhya darzana va jJAna to hai hI, alaukika caritroM kA varNana bhI hemacaMdra kI kRtiyoM ko alaMkRta karatA rahA hai| jaina rAmAyaNa kI vizeSatAoM para munirAja zrI taruNavijaya jI ne likhA hai- "rAmAyaNa adbhuta preraNAdAyaka evaM AdarzabhUta advitIya graMtharatna hai| mAnava usameM citrita ucca Adarza ko dRSTi meM rakhakara prApta preraNA ko jIvana sAkAra banAne ke lie grahaNa kare to usakA jIvana dhanya-dhanya aura kRtakRtya hue binA nahIM rhtaa|" ___ Age likhate haiM- "jIvana ko kaise jiyA jAtA hai| rAjya vA kuTumba kA pAlana poSaNa kaise hotA hai| mAnava jIvana ke ekamAtra dhyeya mokSaprApti ko anAsaktabhAva va tyAgabhAva ke liye kisa prakAra puruSArtha kiyA jAya, Adi aneka bhAvI praznoM kA samAdhAna va mArgadarzana rAmAyaNa dvArA milatA hai|" hindusthAna kA dhanADhya varga hai jaina smaaj| Aja isa vaijJAnika yuga meM bAhya sukha ko prApta karane ke aneka sAdhana haiN| hama maulika rupa se samRddha haiM parantu Aja hamAre pAsa AMtarika zAMti, zraddhA, sadabhAvanA evaM Atmika bala kI kamI hai| usakI prApti kA ekamAtra sAdhana hai raamaaynn| saMkIrNa vicAroM ke loga jahAM brAhmaNavAda kI AlocanA karate haiM unake lie yaha jaina rAmAyaNa rAmabANa auSadhi hai| ve loga ise apanI (jainoM kI) rAmAyaNa samajhakara sunate haiM evaM dharmalAbha prApta karate haiN| jIvana ke vAstavika saMskAroM kA zikSaNAlaya hairAmAyaNa kI kthaa| mani jI ke anasAra rAmAyaNa jisa taraha rAmacaMdra bhagavAna ke jIvana kI Adarza rIti. nIti aura paddhati kA saccA jJAna detI hai usI prakAra jIvana kI aneka samasyAoM kA samAdhAna karane meM bhI sahAyatA detI hai| ve likhate haiM- "aneka saMtoM aura paMDitoM ne rAmAyaNa kI racanA kI hai, ina saba meM kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrAcAryakRta yaha rAmAyaNa anokhI chApa chor3a jAtI hai|'' AcArya hemacaMdra ne aneka kRtiyaM kI racanA kii| videzI lekhakoM ke sAtha-sAtha bhAratIya sAhityavidoMne aneka kRtiyoM para TIkAe~ prastuta kI hai| 20
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ carita Adi kA eka sAtha jJAna hotA hai| jaina rAmAyaNa meM hemacaMdra ne sthAnasthAna para vyAvahArika jJAnakA upadeza dekara isa kRti ke mahattva ko bar3hA diyA hai| dhArmika dRSTi se yaha kitanA upayogI hai isakA pramANa triSaSTizalAkApuruSacarita kI prastAvanA meM likhe ye zabda haiM- "isa graMtha ke mUla dasa bhAga haiN| isameM sarva siddhAMtoM kA rahasya chipA hai| alaga-alaga upadezoM meM nayA svarupa, kSetrasamAsa, jIvavicAra, karmasvarupa, AtmA kA astitva, vairAgya, kSaNabhaMgura jIvana evaM jJAna ke sabhI viSaya sarala evaM AkarSaka bhASA meM hemacaMdra ne samanvita kiye haiN|" triSaSTizalAkApuruSacarita (jaina rAmAyaNa) meM bhakti evaM caritra kA utkRSTa samanvaya hai arthAt isa meM caritra kI bhI bhakti kI gaI hai| unakA ArAdhya darzana va jJAna to haiM hI, alaukika caritroM kA varNana bhI hemacaMdra kI kRtiyoM ko alaMkRta karatA rahA hai| jaina rAmAyaNa kI vizeSatAoM para munirAja zrI taruNavijaya jI ne likhA hai- "rAmAyaNa adbhuta preraNAdAyaka evaM AdarzabhUta advitIya graMtharatna hai| mAnava usameM citrita ucca Adarza ko dRSTi meM rakhakara prApta preraNA ko jIvana sAkAra banAne ke lie grahaNa kare to usakA jIvana dhanya-dhanya aura kRtakRtya hue binA nahIM rhtaa|" __ Age likhate haiM- "jIvana ko kaise jiyA jAtA hai| rAjya vA kuTumba kA pAlana poSaNa kaise hotA hai| mAnava jIvana ke ekamAtra dhyeya mokSaprApti ko anAsaktabhAva va tyAgabhAva ke liye kisa prakAra puruSArtha kiyA jAya, Adi aneka bhAvI praznoM kA samAdhAna va mArgadarzana rAmAyaNa dvArA milatA hai|" hindusthAna kA dhanADhya varga hai jaina smaaj| Aja isa vaijJAnika yuga meM bAhya sukha ko prApta karane ke aneka sAdhana haiN| hama maulika rupa se samRddha haiM parantu Aja hamAre pAsa AMtarika zAMti, zraddhA, sadabhAvanA evaM Atmika bala kI kamI hai| usakI prApti kA ekamAtra sAdhana hai raamaaynn| saMkIrNa vicAroM ke loga jahAM brAhmaNavAda kI AlocanA karate haiM unake lie yaha jaina rAmAyaNa rAmabANa auSadhi hai| ve loga ise apanI (jainoM kI) rAmAyaNa samajhakara sunate haiM evaM dharmalAbha prApta karate haiN| jIvana ke vAstavika saMskAroM kA zikSaNAlaya hairAmAyaNa kI kthaa| muni jI ke anusAra rAmAyaNa jisa taraha rAmacaMdra bhagavAna ke jIvana kI Adarza rIti. nIti aura paddhati kA saccA jJAna detI hai usI prakAra jIvana kI aneka samasyAoM kA samAdhAna karane meM bhI sahAyatA detI hai| ve likhate haiM- "aneka saMtoM aura paMDitoM ne rAmAyaNa kI racanA kI hai, ina saba meM kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrAcAryakRta yaha rAmAyaNa anokhI chApa chor3a jAtI hai| 39 AcArya hemacaMdra ne aneka kRtiyaM kI racanA kii| videzI lekhakoM ke sAtha-sAtha bhAratIya sAhityaviToMne aneka kRtiyoM para TIkAe~ prastuta kI hai| 20
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Azcarya hai ki triSTizalAkApuruSa, parva 7 (jaina rAmAyaNa) para adyatana apekSita kArya nahIM huaa| isa saMskRta kI mUla kRti kA hindI anuvAda Aja bhI aprApya hai| chuTapuTa gujarAtI bhASAMtara avazya prApta hote haiN| jarmana lekhaka DaoN. jI. vUlara ne bhI apanI pustaka "lAipha oNpha hemacaMdra" meM jaina rAmAyaNa kA kevala nAmollekha hI kiyA hai adhika kucha bhI nhiiN| zAyada yaha kRti usa samaya unheM prApta na huI ho yaha bhI saMbhava hai| vAstavikatA yaha hai ki jaina rAmakAvya ke saMpUrNa graMthoM meM "jaina rAmAyaNa" nAma se jo kathA yA kRti vikhyAta hai vaha hemacaMdracAryakRta triSaSTizalAkApuruSa, parva 7 meM AI huI rAmakathA hai| isa dRSTi se jaina rAmAyaNa kA mahattva sarvocca ho jAtA hai| isI kAraNa to hemacaMdra ke kAvya kA mUlyAMkana zrI viTaranIja, varadAcArI evaM esa. ke. De ne ucita rupa se kiyA hai| triSaSTizalAkApuruSa carita-jaina rAmAyaNa meM kathA ke pravAha ke bIca-bIca meM jaina dharma ke siddhAMtoM kA AkarSaka rupa se pratipAdana kiyA gayA hai| kahIM-kahIM gUr3ha dArzanika tattvoM ko kAvya rupa meM prastuta karane ke phalasvarupa zailI meM zithilatA va durUhatA A gaI hai| phira bhI adhyayana, manana, evaM anuzIlana ke bAda hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki jaina rAmAyaNa meM trailokya kA varNana hai| isameM paraloka, AtmA, Izvara, karma, dharma, sRSTi Adi viSayoM para vizad vyAkhyA AI huI hai| dArzanika mAnyatAoM kA spaSTa sUkSma vivecana hai| itihAsa, kathA evaM paurANika tathyoM kA yatheSTa samAveza kiyA gayA hai| sRSTi, vinAza, punaHnirmANa, devatA-vaMza, mAnava yuga, rAjAoM ke vaMza Adi purANIya lakSaNa milate haiM ata: yaha nizcita rupa se mahad graMthoM kI koTi meM AtA hai| gujarAta-nareza kumArapAla kI prArthanA para likhA gayA yaha bhavya graMtha jaina rAmakAvya paraMparA meM to viziSTatA lie hue hai hI, sAtha hI brAhmaNa evaM zramaNa paraMparA ko saMyukta karane meM setuvat kArya kara rahA hai jisakI Aja ke saMdarbha meM mahati AvazyakatA hai| : saMdarbha-sUcI: 1. saMskRti ke cAra adhyAya : dinakara, pR. 129 2. jainAcArya raviNezakRta padmapurANa aura mAnasa : ramAkAMta zukla, sammati se (DaoN. vijayendra snAtaka) 3. saMskRti ke cAra adhyAya : dinakara, pR. 81 4. hindI sAhitya kA itihAsa : DaoN. rAmakumAra varmA, pR. 340 5. hindI zodha - naye prayoga : DaoN. ramAnAtha tripAThI, pR. 81 6. hindI sAhitya kA itihAsa : DaoN. nagendra, pR. 127 7. vahI, pR. 128 8. vahI, pR. 127 9. vahI, DaoN. vijayendra snAtaka kA nibaMdha, pR. 197 21 mm 3 u
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. vahI, pR. 197 11. hindI zodha naye prayoga : DaoN. ramAnAtha tripAThI, pR. 81 12. rAmakathA : utpatti va vikAsa, phAdara kAmila bulke, pR. 67 13. rAmakAvya kA svarupa va vikAsaH premacaMdra mAhezvarI, pR. 25 14. rAmakAvya paraMparA - AvirbhAva va vikAsa : AzA bhAratI, pR. 33 15. rAmakAvya svarupa aura vikAsa : premacaMdra mAhezvarI, pR. 25 16. rAmakathA - utpatti evaM vikAsa : phAdara kAmila vulke, pR. 68 17. jainAcArya raviNezakRta padmarAja aura tulasIkRta mAnasa : DA. ramAkAMta zukla, vANI pariSada, nayI dillii| 18. rAmakAvya paraMparA-AvirbhAva va vikAsa : AzAbhAratI, pR. 37 19. rAmakAvya paraMparA - avirbhAva va vikAsa : AzAbhAratI, pR. 35 20. AcArya raviNezakata padamaparANa va mAnasa : ramAkaMta zukla, pR. 57 21. hindI rAmakAvya kA svarupa aura vikAsa : premacaMdra mAhezvarI, pR. 25 22. AcArya raviNezakRta padmapurANa va mAnasa : ramAkAMta zukla, pR. 7 23. mahApurANa:69/1/1-2, saMpA.-pannAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI 24. jaina sAhitya kA itihAsa : nAthUlAla premI, pR. 252 25. hindI zodha - naye prayoga: DaoN. ramAnAtha tripAThI, pR. 52 26. hindI sAhitya kA AdikAla : hajArIprasAda dvivedI, pR. 5 27. vahI, pR. 10 28. DaoN. jekobI-sthAvirAvalIcarita, inTroDakzana, pR. 24, eziyATika sosAiTI. kalakattA 29. AcArya hemacaMdra : DaoN. vi. bhA. musalagAMvakara, pR. 57 30. sthavirAvalIcarita jekobI inTroDakzana pR. 16 31. lAipha oNpha hemacaMdra : vulara, pR. 48 32. vahI, 48 33. hemasamIkSA : madhusUdana modI, pR. 278 34. vahI, pR. 283 35. triSaSTizalAkApuruSacarita (gujarAtI anuvAda) parva, 1 va 2. prastAvanA. pR. 3 36. jaina rAmAyaNa (gujarAtI vyAkhyAna). muni taruNavijaya "AvaMTaka nUM nivedana" se 37. vahI, "Avedaka nu nivedana'' se 38. jaina rAmAyaNa (trizupuva. parva 7), muni taruNavijaya. prastAvanA se 39. vahI 40. hemacaMdrAcArya jIvana cirata : kastUramala bAMThiyA, pR. 21, 41. AcArya hemacaMdra : DaoN. vi. bhA. musalagAMvakara pR. 7. 42. AcArya hemacaMdra : DaoN. vi. bhA. musalagAMvakara 22
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 AcArya hemacaMdra kA vyaktitva evaM kRtitva jIvana : bhAratavarSa ke prAcIna vidvAnoM meM jaina zvetAmbarAcArya hemacaMdrasUri kA atyaMta ucca sthAna hai / saMskRta sAhitya evaM vikramAditya ke itihAsa meM jo sthAna kAlidAsa kA hai aura harSa ke darabAra meM bANabhaTTa kA hai prAyaH vahI sthAna IsavI san kI bArahavIM sadI ke cAlukyavaMzI suprasiddha gurjaranarendraziromaNi siddharAja jayasiMha ke itihAsa meM hemacaMdra kA hai / ' hemacaMdra bahumukhI sAhitya pratibhA ke dhanI the| unhoMne bArahavIM zatAbdI ke uttarArddha meM jaina dharma ke pracAra meM apane deza meM pramukha sthAna prApta kiyA thA / bhAratIya sAhityAcAryoM kI pramukha vizeSatA rahI hai ki unhoMne apane jIvana kA kama se kamamparicaya apanI kRtiyoM meM diyA hai| hemacaMdra ke jIvana tathyoM ko jJAta karane meM bhI hameM nirAzA hI hAtha lagatI hai, phira bhI zodhakartAoM ne athaka parizrama kara unakI jIvanI ko lekhabaddha karane kA prayAsa kiyA hai| hemacaMdra ke prAyaH sabhI graMthoM meM yatra tatra aneka bAteM likhI milatI haiM / prAmANika AdhAra graMthoM ke binA hemacaMdra kI jIvana kI khoja kA pariNAma vizvasanIya nahIM ho sakatA hai| phira bhI inakI sahAyatA se unake jIvana saMbaMdhI ruparekhA to kama se kama khIMcI hI jA sakatI hai / isameM avazya hI kucha mahatva kI bAteM chUTa sakatI haiM, paraMtu ve hAla ke AdhAroM se pUrI nahIM kI jA sktiiN| hemacaMdra mahAn sAdhaka, ciMtaka va sAhitya sRjaka the| loga unheM kalikAlasarvajJa kI saMjJA se vibhUSita karate haiM / ve mahAna jainAcArya to the hI, 23
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha hI sAtha samAja sudhAraka, dharmAcArya evaM adbhuta pratibhA tathA sRjana kSamatA sampanna manISI bhI the| ahiMsA ke pujArI hemacaMdra ne samasta gurjara bhUmi ko ahiMsAmaya banAne kA saphala prayAsa kiyaa| gaveSaNA evaM zodha ke pazcAt aba hemacaMdra kA jIvana, racanAkAla, kRtiyA~ tathA unake jIvana kI pramukha ghaTanAe lagabhaga vivAdazUnya ho cukI haiN| jaina itihAsa unheM samhAla rahA hai va saMjoe hue hai| prabhAvacaritra, prabaMdhaciMtAmaNi, prabaMdhakoza, kumArapAlacarita Adi aneka graMthoM meM hemacaMdra ke jIvana kI jAnakArI prApta hotI hai| aMtaH sAkSya : saMskRta-kaviyoM kA jIvana carita likhanA eka kaThina samasyA hai| ina kaviyoM ne apane viSaya meM kucha bhI nahIM likhA hai| usa yuga ke mahApuruSoM evaM dharmapracArakoM ke bAre meM samakAlIna tathA paravartI lekhakoM ne apanI jIvanI meM prakAza DAlA hai| hemacaMdra gujarAta ke tatkAlIna prasiddha rAjA siddharAja jayasiMha evaM kumArapAla ke dharma upadezaka hone ke nAte aitihAsika lekhakoM ne bhI hemacaMdra ke caritra para apanA mata prakaTa kiyA hai| muni jinavijaya jI ke anusAra bhArata ke kisI prAcIna aitihAsika puruSa ke viSaya meM jitanI pramANika aitihAsika sAmagrI upalabdha hotI hai, usakI tulanA meM hemacaMdra viSayaka sAmagrI vipulatara kahI jA sakatI hai| phira bhI AcArya hemacaMdra kA jIvana citrita karane meM vaha sarvathA apUrNa hai| vi. saM. 1241 meM zrI somaprabhasUri ne "kumArapAla pratibodha" kI racanA kii| usI samaya meM yazapAla ne "moharAja parAjaya' kI racanA kii| somaprabhasari evaM yazapAla donoM hemacaMdra ke laghu vayaska samakAlIna the ataH ina donoM kI racanAe~ hemacaMdra kI jIvanakathA kA mukhya AdhAra mAnI gayI hai| phira bhI kucha anya graMtha bhI upalabdha haiM jinase hemacaMdra kI jIvanasAmagrI ko ekatrita kiyA jA sakatA hai| . bAhya sAkSya : hemacaMdra ne apane svaracita graMthoM meM kahIM-kahIM apane viSaya meM saMketa diye haiN| aMta:sAkSyAntargata nimna graMtha haiM - 1. dvayAzraya mahAkAvya (saMskRta va prAkRta) 2. siddhahemazabdAnuzAsana prazasti 3. triSaSTizalAkApuruSacarita (mahAvIra carita) DaoN. vi. bhA. musalagAMvakara ne bAhya sAkSyAntargata nimna graMthoM ko rakhA hai : 1. zatArthakAvya 2. kumArapAla pratibodha 3. moharAja parAjaya-maMtrI yazapAla-vi. saM. 1228 se 1232 4. purAtana prabaMdha saMgraha- ajJAta 5. prabhAvaka canti- zrI prabhAcaMdrasari, vi. saM. 1334 6. prabaMdha ciMtAH - zrI merUtuMgAcArya, vi. saM. 1361 7. prabaMdha koza- zrI rAjezekharamari. vi. saM. 1405 24
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. kumArapAla prabaMdha - zrI upAdhyAya jinamaMDala, vi. saM. 1392 9. kumArapAla pratibodha prabaMdha - zrI jayasiMha sUri, vi. saM. 1422 10. kumArapAla caritam - zrI jayasiMha sUri, vi. saM. 1422 11. vividhatIrtha kalpa- zrI jinaprabha sUri, vi. saM. 1389 12. rasamAlA - zrI alekjenDara tathA kinlAMka phArbsa, vi. saM. 1878 13. lAipha oNpha hemacaMda DaoN. bUlara, I. san 1889 / 7 " lAIpha oNpha hemacaMdra " Adhunika yuga kI AdhAra sAmagrI hai jise jarmana vidvAna DaoN. vUlara ne viyanA meM likhA thA / isa kRti kI bhASA jarmana hai / jarmana bhASA meM prakAzita hone ke pazcAt I. saM. 1936 meM DaoN. maNilAla paTela ne isakA aMgrejI anuvAda kiyaa| aMgrejI meM sindhI jaina jJAnapITha, vizvabhAratI, zAMtiniketana se prakAzita hone ke bAda I. san 1967 meM kastUramala bAMThiyA ne isakA hindI anuvAda kiyaa| hindI anuvAda kI yaha kRti caukhambA vidyAbhavana, vArANasI se prakAzita hai / DaoN. vUlara ne apanI pustaka 'lAIpha oNpha hemacaMdra' meM jina kRtiyoM ko AdhAra mAnA hai ve ye haiM - prabhAvaka carita, prabaMdha ciMtAmaNi, prabaMdhaka koSa, kumArapAla prabaMdha, dvayAzraya kAvya, siddhamaprazasti, evaM mahAvIra carita / - uparyukta AdhAra graMthoM meM hemacaMdra ke jIvana vivaraNoM ke sAtha-sAtha tatkAlIna rAjAoM va AcAryoM ke caritroM kA bhI varNana hai / mUlAdhAra graMtha 'moharAja parAjaya' meM rAjA kumArapAla ko vyasana se mukti dilAkara vairAgya dhAraNa karavAne kA vizad varNana hai / 'kumArapAla pratibodha' meM hemacaMdra dvArA kumArapAla ko die gae upadeza saMgrahita haiN| janma evaM bAlyAvasthA : hemacaMdra kI janmabhUmi gujarAta va kAThiyAvADa ke bIca sImA para sthita " dhUdha~kA" hai jo Ajakala ahamadAbAda jile meM hai| inakA janma vi. saM. 1145 meM kArtika zukla 15, rAtri ko tadanusAra san 1088 yA 1089 ko navambara - disambara mAha meM huA thA / ' 'dhuMdhakA" nagara ko saMskRta graMtha meM dhundhukka yA dhundhukapura nAma bhI diyA gayA hai| hemacaMdra kI mAtA kA nAma pAhiNI va pitA kA nAma cAciga thA / inake mAtA-pitA moDha vaMzIya vaizya the|" pitA ke liye cAcya, cAca, cAciga - tIna nAmoM kA ullekha huA hai| moDherA gA~va se inake vaMzajoM kA nikAsa hone ke kAraNa ye moDha vaMzIya kahalAe / hemacaMdra ke mAtA-pitA jaina zraddhAlu the / inakI kuladevI cAmuNDA tathA kulayakSa gonasa thA / " devatAoM ke pratIka artha se Adi aMta ke akSara lekara hemacaMdra kA nAma bhI cA'gadeva pdd'aa|" DaoN. musalagAMvakara likhate haiM ki prabaMdha ciMtAmaNi ke anusAra inake pitA zaiva pratIta hote haiN| kyoMki udayana maMtrI dvArA dhanarAzi dene para use ziva nirmAlya sama kahA hai| inake pitA deva va gurujanoM kI arcanA karane vAle the| inake 1 25 44
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAmA neminAga bhI jaina- dharmAnurAgI the| hemacaMdra kI mAtA ne apane putra cA'gadeva ko devacaMdra nAmaka muni ko sauMpa diyA thA, isa prakAra yaha bAlaka muni banA diyA gyaa| cA'gadeva ko muni ko supurda karane kI kathA alaga-alaga jainAcAryo ne apane-apane graMthoM meM alaga-alaga tarIkoM se prastuta kI hai| 'prabhAvakacarita' ke anusAra pAhinI svapna meM apane guru ko ciMtAmaNi ratna bheMTa karatI hai| guru se pAhinI svapna vRtAMta kahatI hai taba gurujI ne kahA-tumheM zIghra hI putra ratna prApta hogaa| rAjazekhara ke anusAra-neminAga ne apanI bahana kA svapna guru ko sunAyA ki "merI bahana ne svapna meM eka Ama kA sundara vRkSa dekhA thaa| vaha vRkSa atiphalavAna dikha rahA thaa| guru ne kahA-tumhArI bahana ke sulakSaNa sampanna putra hogA jo dIkSA lene ke yogya hogaa| isa prakAra yaha siddha hotA hai ki hemacaMdra ke janma se pUrva hI unakI bhavitavyatA ke zubha lakSaNa prakaTa hone lage the| bhAratIya itihAsa meM isa prakAra ke aneka prasaMga dekhane ko milate haiM ki janma se pUrva janma lene vAlI mahAn AtmA ke lakSaNoM ke saMketa prApta hone lagate haiN| mAtA-pitA dvArA jisa saMtAna ko zubha saMskAra prApta hote haiM vaha saMtAna Age calakara nizcita hI yuga kA itihAsa kAyama karatI hai|' zikSAdIkSA evaM AcAryatva : vAlaka cADgadeva bAlyakAla meM honahAra thaa| prAraMbha se hI usameM dhArmika saMskAra dekhane ko mile| eka bAra vaha apanI mAtA ke sAtha guru ke pAsa gyaa| guru ke upadezoM se prabhAvita hokara usane guru se dIkSA dene kI mAMga kii| guru kI svIkRti ke bAda bAlaka kA sAdhu bananA taya ho gyaa| prabhAvakacaritra ke anusAra bAlaka cADgadeva jina maMdira meM jAkara gurU kI pITha para baiTha gyaa| guru ne usakI mAtA se putra sauMpane ko khaa| mA~ ne pitA ko pUchane kI bAta kahI taba guru mauna ho gye| phira mAtA ne anizcita hote hue bhI putra ko sauMpa diyaa| isa prakAra guru devacaMdra use stambhatIrtha (vartamAna 'khaMbhAta') ko vihAra kara gye| khaMbhAta meM pArzvanAtha ke maMdira meM vi. saM. 1150 'mAgha zukla 14' zanivAra ke dina cADgadeva kI prathama dIkSA huii| dIkSA ke pazcAt cADgadeva kA nAma somacaMda rakhA gyaa| merutuMga evaM rAjazekhara ne apanI-apanI kRtiyoM meM isa kathA kA vistArapUrvaka aupanyAsika rupa diyA hai| kumArapAlacarita ke racayitA jayasiMhasUri ne apanI kathA meM vibhinna kathAoM kA ekIkaraNa kara apane DhaMga se kathA ko sajAyA hai| usane tIna bAra dIkSA 1150 vi. saM. ke sthAna para 1154 vi. saM. meM batAkara 9 varSa bAda dIkSA lena kI bAta bhI doharAyI gayI hai| 26
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. vUlara isa bAta ko asvIkAra karate haiM ki hemacaMdra kI dIkSA pA~ca varSa kI umra meM huii| 'lAipha oNpha hemacaMdra' meM vUlara ne pramANita karane kA prayAsa kiyA hai ki pA~ca varSa meM dIkSA honA vizvAsa ke yogya nahIM hai|" dIkSA lene ke bAda hemacaMdra ne apanA samaya adhyayana meM lgaayaa| vidyArjana ke aMtargata unhoMne nyAya, tarka evaM vyAkaraNa ke sAtha-sAtha kAvya kA bhI jJAna prApta kiyaa| tarka, lakSaNa va sAhitya usa yuga kI mahAvidhAeM kahalAtI thiiN| isa mahattrayI kA pANiDatya rAjadarabAra va janasamAja meM kIrti upalabdha karane hetu anivArya thaa| somacaMda kA tInoM vidyAoM para adhikAra hone lgaa| somacaMda kI zikSA kA prabaMdha stambha- tIrtha meM udayana ke ghara huaa| pro. pArIkha likhate haiM- unhoMne vyAvahArika jJAna kI abhivRddhi kii| prabhAvakacarita ke anusAra unhone (somacaMda ke guru ne) sAta varSa, ATha mAsa paribhramaNa va cAra mAha sadgRhastha ke yahAM bitaaye| unakA ziSya somacaMda unake sAtha thA ataH alpAyu meM hI vidyA-nipuNa bana gyaa| DaoN. nemIcaMda zAstrI likhate haiM ki hemacaMdra nAgapura (nAgaura mAravAr3a) meM "dhanada" seTha ke yahA~ va apane guru ke sAtha gaur3a pradeza meM khillara gA~va va kazmIra meM bhI gaye the|' ikkIsa varSa kI avasthA taka unhoMne samasta zAstroM ko TaTola liyaa| ina sabhI AdhAra graMthoM ke niSkarSa para hama kaha sakate hai ki hemacaMdra kI zikSA 1666 meM pUrNa ho gayI tathA isI varSa unheM sUri arthAt AcArya pada bhI mila gyaa| isa navIna AcArya ko vidvattA, teja, prabhAvAdi guNoM se yukta dekhakara darzaka inakI aura hone lge| somacaMdra jaba hemacaMdrasUri bana gaye taba inakI mAtA pAhinI ne bhI dIkSA grahaNa kii| AcArya hemacaMdra ke guru ke saMbaMdha meM sAhityakAra aspaSTa haiN| DaoN. jI. vUlara kA mata hai ki unhoMne apane guru kA nAmollekha kisI bhI kRti meM nahIM kiyaa| zAyada vUlara hemacaMdra ke samasta graMthoM kA adhyayana na kara pAe hoN| prabhAvakacarita va kumArapAlacarita ke anusAra inake guru devendrasUri hI the| biMTaranija ne abhayadevasUri ko inakA guru btaayaa| prabaMdhaciMtAmaNi ke anusAra guru va ziSya meM manamuTAva avazya rahA hogaa| varanA ve apanI kRtiyoM meM guru kA ullekha avazya krte| prabhAvakacarita se jJAta hotA hai ki unhoMne brAhmIdevI kI upAsanA ke liye kazmIra kI yAtrA kI evaM kazmIrI paMDitoM se adhyayana kiyA thaa| yaha bAta saMbhava bhI ho sakatI hai kyoMki abhinavagupta, mammaTa, rudraTa Adi paMDitoM ne kazmIra meM janma liyA thA jinakI mahimA se hemacaMdra bhI vahAM pahu~ca kara jJAna prApta karanA cAhate hoN| AcArya somaprabha ke anusAra hemacaMdra ne paropakAra ke liye vividha dezoM meM vihAra kiyaa| gurudeva ke bAda meM niSedha karane para inhoMne gurjara deza ke ahilvADA (pATananagara) meM sthira hokara apanI jJAna 27
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapAlacarita kI racanA prasiddha jainAcArya hemacaMdra sUri ne kI thii| isameM siddharAja jayasiMha evaM kumArapAla kA itihAsa hai| isakI racanA saM. 1218 aura 1229 ke bIca kisI samaya huii| na to hemacaMdra rAjapUtAnA ke kavi the aura na hI kumArapAla bauddha the| hemacaMdra gujarAta ke the evaM kumArapAla zaiva the| ve Age likhate haiM-inhoMne 1088-1172 I. meM zAsana kiyaa| prasiddha hemacaMdra inhIM ke darabAra meM the|" jaoNrja griyarsana ke vivaraNAnusAra kumArapAla va hemacaMdra kA samaya ThIka hI baiThatA hai| siddharAja jayasiMha ke pazcAt inakA pautra kumArapAla gujarAta ke rAjasiMhAsana para AsIna huaa| hemacaMdra ke dhArmika utsAha evaM prabhAvazAlI vyaktitva ne isa cAlukya rAjA ko zaiva se jaina banA diyaa| DaoN. vUlara kA mata hai ki hemacaMdra kumArapAla ko zaiva mata se ekadama vimukha nahIM kara sake the| paraMtu unheM Avazyaka jaina vratoM ko pAlane vAlA to banA hI diyA thaa| kamArapAla vi. saM. 1199 ke mArgazIrSa kaSNA catardazI ko rAjyAbhiSikta hue| yaha hemacaMdra ke AzIrvAda kA hI pariNAma thaa| rAjA banane para kumArapAla kI Ayu 50 varSa kI thI, kumArapAla ke rAjyAbhiSikta hote hI hemacaMdra pATana Aye evaM camatkAra dvArA kumArapAla ko smaraNa kraayaa| smaraNa hote hI kumArapAla ne hemacaMdra kA svAgatAdi kara kahA-lIjie, aba Apa apanA rAjya smhaalie| hemacaMdra bole-agara prati' upakAra kI bhAvanA hai to jaina dharma svIkAra kara usakA prasAra kareM / kumArapAla ne hemacaMdra ke Adeza ko zirodhArya kara rAjya meM prANivadha, mAMsAhAra, asatya bhASaNa, dyUta, vyasana, vesyAgamana. para-dhanaharaNa evaM madyapAna Adi kA niSedha kiyaa| ___ kumArapAla va hemacaMdra ke milana ke samaya evaM ghaTanAoM ke saMbaMdha meM mahAvIracarita, lAipha oNpha hemacaMdra, kAvyAnuzAsana kI bhUmikA, kumArapAla pratibodha, prabhAvakacarita Adi meM alaga-alaga mata diye gaye haiN| zrI IzvaralAla jaina ke anusAra kumArapAla ne mArgazIrSa zaklA dvAdazI. saM. 1216 ko zrAvaka dharma ke 12 vrata svIkAra kara vidhipUrvaka jaina dharma meM dIkSAgrahaNa kii| dAdazavata-aNuvrata-5, guNavrata-3, zikSAvrata-4 Adi meM isa bAta kI puSTi hotI hai| adhikatara pramANa yaha siddha karate haiM ki kumArapAla zaiva hI rhaa| ho sakatA hai ki jIvana kI uttarAvasthA meM vaha dvAdazavratadhArI zrAvaka jaisA ho gayA ho| 35 rAjA kumArapAla ne hemacaMdra kI preraNA se tAlAba, vihAra, dharmazAlAe~, dIkSAvihAra, maMdira, zikhara Adi bnvaae| unhoMne kedAra va somanAtha kA uddhAra kiyaa| sAta bar3I yAtrAeM kara nau lAkha ratna pUjA meM cddh'aae| kumArapAla kI prArthanA para hemacaMdra ne 'yogazAstra' vItarAgastuti evaM triSaSTizalAkApuruSacarita purANa kI racanA kii| hemacaMdra ke dvArA racita kAvyAdi ko lekhabaddha karane hetu 29
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapAlacarita kI racanA prasiddha jainAcArya hemacaMdra sUri ne kI thii| isameM siddharAja jayasiMha evaM kumArapAla kA itihAsa hai| isakI racanA saM. 1218 aura 1229 ke bIca kisI samaya huii| na to hemacaMdra rAjapUtAnA ke kavi the aura na hI kumArapAla bauddha the| hemacaMdra gujarAta ke the evaM kumArapAla zaiva the| ve Age likhate haiM- inhoMne 1088-1172 I. meM zAsana kiyaa| prasiddha hemacaMdra inhIM ke darabAra meM the|" jaoNrja griyarsana ke vivaraNAnusAra kumArapAla va hemacaMdra kA samaya ThIka hI baiThatA hai| siddharAja jayasiMha ke pazcAt inakA pautra kumArapAla gujarAta ke rAjasiMhAsana para AsIna huaa| hemacaMdra ke dhArmika utsAha evaM prabhAvazAlI vyaktitva ne isa cAlukya rAjA ko zaiva se jaina banA diyaa| DaoN. vUlara kA mata hai ki hemacaMdra kumArapAla ko zaiva mata se ekadama vimukha nahIM kara sake the| paraMtu unheM Avazyaka jaina vratoM ko pAlane vAlA to banA hI diyA thaa| kumArapAla vi. saM. 1199 ke mArgazIrSa kRSNA caturdazI ko rAjyAbhiSikta hue| yaha hemacaMdra ke AzIrvAda kA hI pariNAma thaa| rAjA banane para kumArapAla kI Ayu 50 varSa kI thI, kumArapAla ke rAjyAbhiSikta hote hI hemacaMdra pATana Aye evaM camatkAra dvArA kumArapAla ko smaraNa kraayaa| smaraNa hote hI kumArapAla ne hemacaMdra kA svAgatAdi kara kahA-lIjie, aba Apa apanA rAjya smhaalie| hemacaMdra bole-agara prati' upakAra kI bhAvanA hai to jaina dharma svIkAra kara usakA prasAra kreN| kumArapAla ne hemacaMdra ke Adeza ko zirodhArya kara rAjya meM prANivadha, mAMsAhAra, asatya bhASaNa, cUta, vyasana, vesyAgamana, para-dhanaharaNa evaM madyapAna Adi kA niSedha kiyaa| kumArapAla va hemacaMdra ke milana ke samaya evaM ghaTanAoM ke saMbaMdha meM mahAvIracarita, lAipha oNpha hemacaMdra, kAvyAnuzAsana kI bhUmikA, kumArapAla pratibodha, prabhAvakacarita Adi meM alaga-alaga mata diye gaye haiN| zrI IzvaralAla jaina ke anusAra kumArapAla ne mArgazIrSa zuklA dvAdazI, saM. 1216 ko zrAvaka dharma ke 12 vrata svIkAra kara vidhipUrvaka jaina dharma meM dIkSAgrahaNa kii| dAdazavata-aNuvrata-5, guNavrata-3. zikSAvrata-4 Adi meM isa bAta kI puSTi hotI hai| adhikatara pramANa yaha siddha karate haiM ki kumArapAla zaiva hI rhaa| ho sakatA hai ki jIvana kI uttarAvasthA meM vaha dvAdazavratadhArI zrAvaka jaisA ho gayA ho| rAjA kumArapAla ne hemacaMdra kI preraNA se tAlAba, vihAra, dharmazAlAe~, dIkSAvihAra, maMdira, zikhara Adi bnvaae| unhoMne kedAra va somanAtha kA uddhAra kiyaa| sAta bar3I yAtrAeM kara nau lAkha ratna pUjA meM cddh'aae| kumArapAla kI prArthanA para hemacaMdra ne 'yogazAstra' vItarAgastuti evaM triSaSTizalAkApuruSacarita purANa kI racanA kii| hemacaMdra ke dvArA racita kAvyAdi ko lekhabaddha karane hetu 29
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapAla ne cha: sau lekhakoM ko bulAyA evaM isa sAhitya kI surakSA hetu ikkIsa bar3e jJAna bhaMDAra nirmita krvaae| jaina logoM kA abhimata hai ki lagabhaga eka sau ziSyoM kA parivAra hemacaMdra ko ghere rahatA thaa| jo graMtha guru hemacaMdra likhavAte the unheM ve ziSya likha diyA karate the| hemacaMdra kA pramukha ziSya thA rAmacaMdra, jisane hemacaMdra ke svargavAsa ke bAda bhI unake bAre meM aneka graMthoM kI racanA kii| vyaktitva, sAhityika jIvana evaM avasAna : kalikAla sarvajJa AcArya hemacaMdra ne apane sAhitya sarjana ke jAda se kevala bhAratIya jana-jIvana ko hI maMtra-mugdha nahIM kiyA balki pAzcAtya jagata meM bhI apane jJAna kI duMdubhi bajAyI thI, isI kAraNa pAzcAtya vidvAnoM ne unheM jJAna kA sAgara (oziyana oNpha naoNleja) kahA hai| hemacaMdra ke jAna kA prakAza sAhityika kSetra ke atirikta adhyAtma, dharma, bhASA, vijJAna Adi sabhI kSetroM meM pradIpta rhaa| inameM eka sAtha hI vaiyAkaraNa, AlaMkArika, dArzanika, sAhityakAra, itihAsakAra, purANakAra, kozakAra, chando'nuzAsana, dharmopadezaka tathA mahAn yugakavi kA ananyatama samanvaya huA hai| hemacaMdra kA vyaktitva sarvakAlika, sArvadezika evaM vizvajanIna rhaa| inakA kArya sampradAyAtIta evaM sarvajanahitAya rahA, paraMtu kheda hai ki abhI taka inake vyaktitva ko saMpradAya vizeSa kI dharohara samajha kara use bAhya rupa meM prasArita, pracArita nahIM kiyA gayA hai| hemacaMdra sacce artha meM AcArya the| ve aneka vidyAoM evaM zAstroM ke jJAtA the| AcArya somaprabhasUri ne apanI racanA 'zatArthakAvya' meM inakI bhUri-bhUri prazaMsA karate hue kahA hai- "vidyAmbhonidhimantha mandaragiri zrIhemacandroguNajJa :" / hemacaMdra kI kSamatA, yogyatA, jIvana, kArya, vyavahAra, AcAra evaM carita unheM sau phIsadI AcArya siddha karate haiN| 'kAlikAla sarvajJa' meM eka rahasya chipA huA hai, vaha hai hemacaMdra kA cmtkaariipn| hemacaMdra maMtra vidyA ke jJAtA the| unheM daivika siddhiyA~ prApta thIM, kintu usa mAnatyAgI ne inakA upayoga isa nazvara saMsAra kI bhautika sAmagrI ko prApta karane hetu nahIM kiyaa| hA~, paropakAra kA prazra hai, unhoMne usakA upayoga kiyaa| udAharaNArtha unhoMne apane AzrayadAtA kumArapAla kI bImArI apanI maMtra-zakti se dUra kI thii|" isI prakAra vaddhAvasthA meM latA roga ho jAne para "aSTAMgayogAnyAsa" dvArA lIlA ke sAtha unhoMne roga ko jar3a se samApta kara diyA thaa| vibhinna TIkAoM meM jar3a padArthoM ko cetana karane kI inakI kalA kA varNana milatA hai| anhilavADA (pATaNa) meM Aja bhI AcArya hemacaMdra kI maMtra-taMtra Adi alaukika zaktiyoM kI dena kI kathA anAyAsa kAnoM ko sunane ko mila jAtI hai| hemacaMdra apane Apa meM eka "sAhitya kopa'' the| lakSaNA, tarka va vyAkaraNa para unakA asAdhAraNa adhikAra thaa| ve taponiSTha, zAstravettA, tejasvI, AkarSaka, kavi, Atmanivedaka, yogI, sarvana-upAsaka. bhaviSyavettA, maharSi, 30
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrNa saMyamI, jitendrIya akhaMDa brahmacArI nirbhaya, sarvadharma samabhAvI. satyopAsaka, dharmapracAraka, rAjanItijJa, gurubhakta, bhaktavatsala, mAtRbhakta evaM sacce dezoddhAraka the| unakI prazasti meM DaoN. pITarsana likhate haiM "duniyA ke kisI bhI padArtha para unakA tilamAtra bhI moha nahIM thA / unake pratyeka graMtha meM vidvatA kI jhalaka, jJAnajyoti kA prakAza, rAjakArya meM aucitya, ahiMsA pracAra meM dIrgha dRSTi, yoga meM svAnubhava kA Adarza, pracAra kArya meM vyavasthA, upadeza meM prabhAva. vANI meM AkarSaNa, stutiyoM meM gAMbhIrya, chandoM meM bala, alaMkAroM meM camatkAra, bhaviSyavANI meM yathArthatA evaM unake saMpUrNa jIvana meM kalikAla sarvajJatA, jhalakatI hai| " hemacaMdra ahiMsA ke sacce pujArI the / hindusthAna ke itihAsa meM yadi sarvathA madyavirodha yA madyaniSedha huA hai to vaha siddharAja evaM kumArapAla ke samaya meM hI / isakA pUrNa zreya AcArya hemacaMdra ko hI jAtA hai / kumArapAla ne hemacaMdra ke upadezoM para amala kara apane adhIna aTThAraha dezoM meM caudaha varSa taka prANI hatyA ko samApta kara diyA thA / " - gujarAta ke vidvAnoM ne hemacaMdra ke samaya ko hemacaMdra yuga " se alaMkRta kara unheM" gujarAta kA jyotirdhara upAdhi se vibhUSita kiyA hai| hemacaMdra ne gujarAta ko saMvArA hai, sajAyA hai evaM logoM meM jIvana zakti kA maMtra phUMkA hai| hemacaMdra gujarAta kI akSaya nidhi the, haiM evaM rheNge| gujarAta meM na kevala jaina apitu pratyeka saMpradAya ke loga unheM Adara kI dRSTi se dekhate haiN| isI kAraNa kanaiyAlAla mANekalAla muMzI ne unheM "gujarAta kA cetanadAtA" kahA hai| sAhityika jIvana : " hemacaMdrAcArya prAcIna bhArata ke bahuta hI bhAgyazAlI graMthakAra haiM / siddharAja evaM kumArapAla jaina gujarAta ke svarNayugIna do rAjAoM ne hemacaMdra kI sAhitya racanAoM meM kevala sahAyatA hI nahIM dI paraMtu unase namratApUrvaka prArthanA karake sAhitya sRjana meM bhavya preraNAeM bhI dI thiiN| siddharAja va kumArapAla ne hemacaMdra kI racanAoM para karor3oM rupaye kharca kara unakI asaMkhya pratilipiyAM taiyAra karavAI evaM unheM kazmIra se kanyAkumArI taka gujarAta se AsAma taka saMpUrNa bhArata ke bhAratI - bhaMDAroM meM sthApita karavAyA / saMpUrNa hindusthAna kA zAyada hI koI ekAdha abhAgA jaina jJAna bhaMDAra rahA hogA jahAM hemacaMdra kI kRtiyA~ apanI jJAnakiraNoM se janamana ko prakAzita na karatI hoNgii| bhavya lokapriyatA ke pIche jo mukhya kAraNa hai| vaha haiM - hemacaMdra kI zailI supAThyatA, bhASA kI saralatA pUrNa racanA, taTastha niSpakSa vivecana, akATya pramANa evaM saMgraha kI sugamatA / hemacaMdra kI sAhityika kRtiyoM para anusaMdhitsuoM ne chAnavIna kara jo niSkarSa prastuta kiyA hai usa para dRSTipAta karane se siddha ho jAtA hai ki jIvana ke kisI bhI kSetra se achUte nahIM the| darzana, dharma, bhASA, vyAkaraNa, kAvya. alaMkArAdi saMpUrNa viSayoM para Apane racanAoM kA sRjana kiyaa| DaoN. 31
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ puSkaradatta zarmA likhate haiM - "maMtrIpada para rahate hue bhI inhoMne 1163 I. meM kumArapAlacarita mahAkAvya kI racanA kii| inakI anyAnya racanAoM meM triSaSTizalAkApuruSacarita, (kAvya) kAvyAnuzAsana (kAvyazAstra), dezInAmamAlA, abhijJAnaciMtAmaNI, anekArthasaMgraha, nidhaNTukoSa (kopagraMtha), syAdvAdamaMjarI va jinendrastotra (stotra), zabdAnuzAsana va liMgAnuzAsana nAmaka vyAkaraNa graMtha tathA yogazAstra (darzana) prasiddha haiN|" hemacaMdra ko kumArapAla ne sAMskRtika viSayoM kA maMtrI banAyA thaa| 1163 I. meM kumArapAlacarita kI racanA ke atirikta inhoMne nimra kRtiyoM kI racanAeM kI : 1. siddhahemazabdAnuzAsana prazasti, 2. cAlukya vaMzotkIrtana yonadvayAzraya Agama prabhAkara muni zrI puNyavijaya jI dvArA prastuta hemacaMdrAcArya kI kRtiyoM kA nirmANa - saMkhyATi nimnAnusAra haiN| 1. siddhahema laghuvRtti 6000 zloka siddhahema vRddhavRtti 18000 zloka siddhahema vRhannyAsa 84000 zloka siddhahema prAkRtivRtti 2200 zloka liGgAnuzAsana 3684 zloka uNAdigaNa vivaraNa 3250 zloka dhAtupArAyaNa vivaraNa zloka abhidhAna pariziSTa 100000 zloka abhidhAna pariziSTa 204 zloka anekArtha koza 1828 zloka nighaMTu koza zloka 12. dezInAmamAlA 3500 zloka kAvyAnuzAsana 6800 zloka 14. chandonuzAsana 3000 zloka saMskRta dvayAzraya 2828 zloka 16. prAkRta dvayAzraya 1500 zloka 17. pramANa mImAMsA (apuurnn| zloka 18. vedAMkuza 1000 zloka 19. triSaSTizalAkApuruSacarita 32000 zloka 20. pariziSTa parva 3500 zloka 21. yogazAstra svopajJavRtti 12750 zloka 22. vItarAga stotra zloka anyayoga vyavaccheda dvAtriMzakA zloka 24. ayogavyavaccheda dvAtriMrikA zloka 25. mahAdeva stotra zloka 11. 13. 15. 32
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina graMthoM ke atirikta sAtasaMdhAna mahAkAvya, nAbhaghanemi, dvisaMdhAna kAvya, draupadInATaka, harizcaMdra campu, laghu arhannIti Adi graMthoM kI racanA bhI hemacaMdra ne hI kI thI aisA mAnA jAtA hai| parantu uparyukta graMtha abhI taka upalabdha nahIM haiN| "hemacaMdra kI pratibhA, unakA sUkSmadarzIpana, unakA sarvadiggAmI pAMDitya aura unake bahuzrutatva kA paricaya hameM uparyukta sUcI se mila jAtA hai|''43 va avasAna : hemacaMdrAcArya ke avasAna para vidvAna adhika sAmagrI nahIM juTA pAe haiN| hama pahale hI batA cuke haiM ki vRddhAvasthA meM inheM "lUtA" ho gayA thA jise inhoMne "aSTAMgayogAbhyAsa" dvArA naSTa kara diyA thaa| caurAsI varSa kI Ayu hone para hemacaMdra ne anazana pUrvaka aMtyArAdhana kriyA prAraMbha kii| prabhAvakacaritanusAra vi. saM. 1229 meM inakA svargavAsa huA merutuMga ne isa ghaTanA ko vistArapUrvaka prastuta kiyA hai| unake anusAra 84 varSa kI umra meM hemacaMdra ne kumArapAla se kahA - "tumhArI Ayu ke bhI mAtra cha: mAha zeSa haiN|" isa prakAra kumArapAla ko dharmopadeza dekara dasamadvAra se hemacaMdra ne prANa tyAga die| jaina kriyAnusAra unhoMne saMthAra liyA thaa| rAjAkumArapAla ne hemacaMdra kA dAha saMskAra karavAyA evaM bhasma ko mAthe para lgaayaa| rAjA kA yaha anukaraNa samasta anhilavAr3A kI prajA ne bhI kiyaa| merutuMga ke anusAra tilaka lagAne hetu bhasma le-lekara Aja anhilavAr3A ke usa sthAna para gaharA khaDDA bana gayA hai| hemacaMdra kA samAdhi sthala eka pahAr3a para sthita hai jisakA nAma hai- zatrujaya phaadd'| jainadharma ke saMpradAyadvaya Aja bhI isa sthAna para bhaktipUrvaka yAtrA karate haiN| prabhAvaka carita ke anusAra hemacaMdra kI mRtyu kA duHkha rAjA kumArapAla sahana nahIM kara sake tathA hemacaMdra kI bhaviSyavANI ke anusAra hI hemacaMdra ke svargavAsa ke cha: mAsa pazcAt svayaM kumArapAla bhI svarga sidhAra ge| hemacaMdra kI mRtyu ke uparAMta unake kucha ziSyoM ne unake vicAroM ke pratikUla AcaraNa kiyA thaa| bAlacaMdra nAmaka eka ziSya hemacaMdra kI jIvitAvasthA meM bhI hemacaMdra virodhI vyavahAra karane lagA thaa| kiMtu rAmacaMdra evaM guNacaMdra nAmaka ziSyadvaya guru ke prati niSThAvAna bane rhe| rAjA kumArapAla ne apane uttarAdhikAriyoM ko cunane meM bhI aMta taka AcArya hemacaMdra kI preraNA ko hI svIkAra kiyA thaa| isa prakAra hama isa niSkarSa para sahaja pahuMcate haiM ki hemacaMdra kI mRtyu rAjA kumArapAla se kucha pUrva vi. saM. 1229 meM huii| maraNoparAMta bhI hemacaMdra kA sAhityika yaza Aja yathAvata banA huA hai| kRtitva : "pATaNa 500 varSa taka gujarAta kI rAjadhAnI rhaa| vahAM lakSmI evaM sarasvatI kA sarasa samanvaya thaa| 'kalikAla sarvajJa' hemacaMdrAcArya 33
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA jJAna, sAhitya evaM saMskAra ke kSetra meM mahAn upalabdhi thaa| ve (hemacaMdra) gujarAtI bhASA ke janmadAtA evaM gujarAta kI asmitA ke prathama gAyaka the'| 46 inakA janma gyArahavIM zatAbdI ke aMta meM mAnA gayA hai| prabhAvaka carita se isa bAta kI puSTi ho jAtI hai|" I. san 1088-89 meM janma hone se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki hemacaMdra ke sAhitya sRjana kA samaya bArahavIM zatAbdI rahA cUMki inakA rAjyAzraya jayasiMha evaM kumArapAla se jur3A hai ataH aitihAsika tathyoM se bhI spaSTa ho jAtA hai ki ApakI adhikAMza racanAe bArahavIM zatAbdI meM hI racI giiN| DaoN. vRlara ke anusAra unheM 1166 vi. saM. meM sRri pada prApta huA thA, ata: siddharAja jayasiMha se unakA prathama paricaya 1166 vi. saM. ke bAda hI saMbhava lagatA hai / jayasiMha ne 1191-92 vi. saM. meM mAlavA ko parAsta kiyaa| taba siddharAja ke Agraha para "zabdAnuzAsana siddhahema' graMtha kI racanA hemacaMdra ne kii| paraMtu prabaMdha ciMtAmaNi ke anusAra yaha graMtha eka varSa meM pUrA huA thaa| DaoN. vUlara Adi isa graMtha kI racanA meM kama se kama tIna varSa kA samaya lagA batAte haiN| mAlava vijaya ke tIna varSa bAda 1192-95 taka zabdAnuzAsana pUrNa huA hogaa| isI prakAra saMskRta dvayAzraya kAvya bhI vi. saM. 1220 ke pUrva pUrNa nahIM huA hogaa| kAvyAnuzAsana graMtha bhI jayasiMha ke samaya kA mAnA gayA hai kyoMki isameM kumArapAla rAjA kA nAma kahIM nahIM AyA hai| isa prakAra 1196 vi. saM. meM kAvyAnuzAsana kI racanA huI hogii| paMDita caMdrasAgara sUri ke matAnusAra hemacaMdra ne vyAkaraNa kI racanA saM. 1193-94 meM kI thii|" DaoN. vUlara kAvyAnuzAsana evaM chando'nuzAsana ko kumArapAla ke prAraMbhika samaya meM racA mAnate haiN| ina graMthoM meM jayasiMha ke lie cAra stutiyAM evaM anya unacAsa stutiyAM bhI haiN| kumArapAla kA samaya vi. saM. 1229 taka thA tathA hemacaMdra kA svargavAsa kumArapAla se cha: mAha pUrva huA thA ataH hemacaMdra kA racanAkAla spaSTa rupa se 1192 se 1228 vi. saM. taka lakSita hotA hai| DaoN. vUlara ke mata se kumArapAla ke prAraMbhika rAjya kAla meM kozoM ke zeSa pariziSTa tathA dezInAmamAlA kI racanA huii| dezInAmAmAlA kI vistRta TIkA 1214- , 1215 vi. saM. meM mAnI gaI hai| yogazAstra vItarAgastotrAdi graMtha 1216 vi. saM. ke bAda likhe gaye hoNge| Alocya kRti triSaSTizalAkApuruSacarita kA racanAkAla DaoN. vUlara vi. saM. 1216-1228 ke bIca mAnate haiN| kumArapAla carita, saMskRta dvayAzraya kAvya, abhijJAna ciMtAmaNI kI TIkA Adi isI samaya kI racanAeM haiN| inake ziSya mahendrasUri ne 1216 ke bAda anekArtha kopa kI TIkA likhI hogii| DaoN. vRlara pramANa mImAMsA kA samaya vi. saM. 1216 se 1219 ke bIca rakhate haiN| isa prakAra hemacaMdra kA racanAkAla 1192 se 1229 vi. saM. hI ThIka vaiThatA hai| 34
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacaMdra kI pramukha kRtiyoM kA saMkSipta paricaya : siddhahemazabdAnuzAsana -siddhahemazabdAnuzAsana hemacaMdrakRta vyAkaraNa graMtha hai| isakI racanA vi. saM. 1193 meM huii| siddharAja jayasiMha ne mAlava nareza yazovarmA ko parAsta kara pATaNa kI rAjasabhA meM vidvAnoM ko AmaMtrita kiyaa| mAlavA kI rAjadhAnI "dhArA" ke sAhitya bhaMDAra ko bhI siddharAja pATaNa uThA lAyA thaa| jayasiMha ko lagA ki gurjara bhUmi para isa prakAra ke vyAkaraNa kI racanA abhI taka nahIM huI haiN| yaha socakara jayasiMha ne hemacaMdra kI aura dekhaa| hemacaMdra ne bAta ko samajhakara zIghra hI yaha cunautI svIkAra kara lii| hemacaMdra ne usa kRti ko eka varSa meM taiyAra kiyaa| isameM savAlAkha zrIka theisa kRti ke pracAra ke lie tIna sau lekhakoM se 3000 pratiyoM ko likhavAkara bhinna-bhinna dharmAdhyakSoM ko bheMTa dI gaIM evaM IrAna, sIlona, nepAla Adi dezoM meM isakI hastalikhita pratiyAM bhejI giiN| isa kRti kI racanA meM hemacaMdra ne pANinI kA anukaraNa kiyA hai| ___siddhahemazabdAnuzAsana ke prathama sAta adhyAyoM meM 4566 sUtra haiM AThaveM adhyAya meM 1119 sUtra haiN| isa prakAra lagabhaga cAra hajAra lokoM kA yaha graMtha hai| siddhahemazabdAnuzAsana ke viSaya meM yaha bhI kahA gayA hai ki vaiyAkaraNa kakkala jo pracAraka va zikSaka thA, usane vyAkhyAtA ke rUpa meM isa kRti kI racanA meM yoga diyaa| siddhahema zabdAnuzAsana ke sUtroM kI racanA pANinI kI aSThAdhyAyI ke sUtroM se sarala evaM viziSTa mAnI gaI hai| isa vyAkaraNa graMtha ke pAMca aMga haiN| 1. sUtrapATha, 2. uNAdigaNasUtra, 3. ligAMnuzAsana, 4. dhAtUpArAyaNa, 5. gnnpaatth| prabhAvakacarita meM isa graMtha ko vizva vidvAnoM hetu upayogI mAnA hai| hemacaMdra ke zabdakoza : bhASAjJAna ke pUrva zabdajJAna atyAvazyaka hai| hemacaMdra ne bhI saMskRta evaM dezaja bhASA ke kozoM kI racanA kii| "12vIM zatAbdI ke kozagraMthoM meM hemacaMdra ke kozagraMtha sarvotkRSTa haiN| e. vI. kItha ne apane 'saMskRta sAhitya ke itihAsa' meM isa kathana ko svIkArA hai|" pramukha zabdakoza : 1. abhidhAna ciMtAmaNi, 2. anekArtha saMgraha, 3. nighaNTu saMgraha, 4. deshiinaammaalaa| abhidhAnaciMtAmaNi : isa graMtha kA racanAkAla vi. saM. 1206 -8 ke AsapAsa rahA hogaa| yaha cha: kANDoM kA samAnArthaka zabdoM kA saMgraha hai| cha: kANDa- 1. devAdhidevakAMDa, 2. devakAMDa, 3. martyakAMDa, 4. bhUmikAMDa, 5. nAradakAMDa, 6. sAmAnyakAMDa haiN| isameM 1541 padya haiN| isameM rur3ha, yaugika evaM mizra zabdoM ke artha diye gae haiN| itihAsa kI dRSTi se yaha mahattvapUrNa graMtha hai| vibhinna paribhASAoM dvArA sAhitya ke aneka siddhAMtoM kI vyAkhyA kI gaI hai| 35
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ cha: kAMDoM meM kramaza : 86, 350, 597, 423, 07 evaM 178 zloka haiN| isa prakAra kula 1541 zlokoM kA yaha graMtha hai / / isa zabdakoSa meM hemacaMdra ne svopajJavRtti TIkA meM pUrvavartI 56 graMthAkAroM tathA 31 graMtho kA ullekha kiyA hai| prathama kAMDa meM devatAoM va gaNadharoM ke nAma tathA trikoNa ke arhantoM ke nAma diye gae haiN| dvitIya kAMDa meM sabhI devoM kA aMgoM sahita varNana hai| tRtIya kAMDa meM mAnavoM tathA caturtha kAMDa meM tiryaccoM kA varNana hai| caturtha kAMDa meM eka indrIya, do indrIya, tri indrIya, catuH indrIya, paMcendrIya jIvoM kA varNana hai| kRti ke pAMcaveM kAMDa meM nArakIya jIvoM kA varNana hai| hemacaMdra ne jIvoM kI pAMca gatiyAM batAI haiN| RtuoM ke saMbaMdha meM usa koza meM manoraMjaka jAnakArI milatI hai| senA ke aMga, jAti-varNana Adi prakaraNa rocakatApUrNa haiN| yaha kozagraMtha itihAsa tulanA, paryAyazabda, evaM sAMskRtika dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai| agara ise amarakoza se bhI uttama zabdakoza kahA jAe to atyukti nahIM hogii| ____ anekArtha saMgraha : yaha graMtha abhijJAnaciMtAmaNI ke bAda kI racanA hai| isameM ekasvarakAMDa, dvisvarakAMDa, trisvarakAMDa, cAtuHsvarakAMDa, paMcasvarakAMDa, SaTsvarakAMDa evaM avyayakAMDa, isa prakAra sAta kAMDa haiN| ina kAMDoM meM kramaza : 16, 91, 766, 343, 48, 05 evaM 60 zloka haiN| isa prakAra 1829 zloka Ae hue haiN| DaoN. vi. bhA. musalagAMvakara isa loka saMkhyA se sahamata nahIM hai| abhijJAnaciMtAmaNi meM eka hI artha ke vibhinna paryAyavAcaka zabda diye gae hai| jabaki isa kRti meM eka hI zabda ke aneka artha diye gae haiN| kozagraMthoM ke racanAkara hemacaMdra ne saMskRta kozakAra ke rupa meM yaza arjita kiyA hai| hemacaMdra ke samaya se lagAkara Aja dina taka ye graMtha pramANa ke rupa meM kArya kara rahe haiN| isIlie to kahA hai-"hemacandrazca rudrazcAmaro'yaM sanAtanaH" dezInAmamAlA : dezInAmamAlA kumArapAla se hemacaMdra kA paricaya hone ke kadAcit kucha hI pUrva likhI gaI hogii| kyoMki hemacaMdra usake upoddhAta ke "tIsare" zloka meM saMketa karate haiM ki "maiMne kevala apanA vyAkaraNa hI nahIM apitu saMskRta koza evaM alaMkAra zAstra bhI pUrNa kara die the| isakA samaya vi. saM. 1214-15 mAnA gayA hai| yaha prAkRta vyAkaraNa kA zabdakoSa hai| idhara madhusUdana modI ne apanI gujarAtI bhASA kI kRti 'hemasamIkSA' meM dezInAmamAlA kA samaya vi. saM. 1199 ke bAda tathA terahavIM sadI ke prAraMbha meM mAnA hai| daNDI ne apane kAvyAdarza meM zabdoM ke tIna prakAra-tadbhava, tatsama va dezaja maane| hemacaMdra ne mAtra dezaja zabdoM ke lie alaga koza dezInAmamAlA kI racanA kii| isake nAmakaraNa para matabheda hai| kucha vidvAnoM ne ise 36
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ " 'dezIsaha saMgraha ' dezIzabdasaMgraha kahA hai| graMtha ke aMta kI gAthA meM " rayaNAvali" nAma bhI AyA hai| pro. banarjI ke anusAra isameM 1978 dezI zabdoM kA saMkalana hai|74 DaoN. vUlara ne to isa graMtha kI nirarthaka kaha kara AlocanA kara DAlI / AlocanA kA uttara pro. muralIdhara benarjI ne dezInAmamAlA kI prastAvanA meM diyA hai| pro. pizela ne bhI isakI AlocanA kI hai| pro. benarjI ne likhA hai - " yadi gAthAoM ko zuddha rupa meM par3hA jAe to unase hI sundara artha nikalate haiM / pratyeka rasika una gAthAoM ko sundara kavitA samajhakara par3hatA hai / " yaha graMtha varNakrama se likhA gayA hai| isake ATha adhyAyoM meM sAta sau tirAsI gAthAeM haiN| ina gAthAoM ke lie musalagAMvakara likhate haiM "vizva kI kisI bhI bhASA ke koza meM isa prakAra ke sarasa padya udAharaNa ke rupa meM nahIM milte|" vidvAnoM ke anusAra isa koza meM marAThI, kannar3I, drAvir3I, fArasI Adi zabda bhI haiM / mukhyatayA gujarAtI zabda adhika haiM / " 44 - nighaNTu saMgraha : isa vanaspati koza kI racanA hemacaMdra ne abhijJAna ciMtAmaNi, anekArtha saMgraha evaM dezInAmamAlA ke bAda meM kii| isa graMtha meM tamAma banauSadhiyoM kA vivaraNa diyA gayA hai| anya kozoM ke bAda kI racanA IT pramANa graMtha kA prathama loka hai vihitaikArtha nAnArtha dezyazabdasamuccayaH nighaNTuzeSa vakSyeDahaM natvArhatpadapakajam // isa kozagraMtha meM chaH kANDa evaM tIna sau chiyAnaveM zloka haiM / " vRkSa, gulma, latA, zAka, tRNa evaM dhAnya, isa prakAra chaH kANDa haiN| pratyeka kANDa meM kramazaH 181, 105, 44, 34, 17, 17 evaM 15 loka haiM / " DaoN. vUlara ne apane graMtha meM likhA hai - " nighaMTu yA nighaMTuzeSa saMbaMdhI bhI koI vaktavya karanA caahie| yaha graMtha itanA prasiddha nahIM hai / jainAcAryoM ke sAMpradAyika kathanAnusAra hemacaMdrane nighaMTu nAmaka chaH graMtha likhe haiM / deg paraMtu abhI taka mAtra tIna kA patA calA hai| isameM se do vanaspatiyoM ke nAma kI sUkSma jAnakArI dete haiM / prAcIna dhanvaMtarI nighaMTu evaM ratnaparIkSA meM se yaha graMtha anukaraNa karake likhA gayA hai| to yaha bhI na ho aisI bAta nahIM / " isa prakAra '"paMcAMga sahita siddhahemazabdAnuzAsana (aneka vRttiyoM sahita) tathA vRtti sahita tInoM koza evaM nighaMTuzeSa, yaha saba milakara hemacaMdra kA zabdAnuzAsana pUrNa hotA hai | 2 dvayAzraya mahAkAvya : apane vyAkaraNa kI saphalatA ne hemacaMdra ko apanA sAhityika kAryakSetra vistRta karane aura aneka saMskRti - zikSA kI pustakeM likhane ke liye prerita kiyA hai, jo vidyArthiyoM ke saMskRta racanA aura vizeSata: kAvya meM zuddha aura alaMkArika bhASA ke prayoga meM pUrNa nirdezana kreN| 37
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prayatna meM aneka saMskRta koza evaM alaMkAra, chaMdazAstra aura unameM ullikhita siddhAMtoM ke udAharaNIkaraNa ke lie eka sundara kAvya taka kI racanA unase karavAI thI aura vaha kAvya hai - dvayAzrayamahAkAvya, jisameM caulukyarAjavaMzIya itihAsa saMkalita hai unakA yaha kAvya vyAkaraNa, itihAsa evaM kAvya tInoM kA vAhaka hai| "yathA nAmA tathA guNA' para AdhArita isa graMtha meM do tathya sannibaddha haiN| saMskRta ke isa graMtha meM 20 sarga haiM tathA 2888 zloka haiN| isa kRti meM eka tarapha cAlukyavaMzIya carita ke sAtha-sAtha dUsarI tarapha vyAkaraNa ke udAharaNa prastuta kiye gae haiN| isameM kumArapAla va unake pUrvajoM kA vistRta vRttAMta diyA gayA hai| sAtha hI sRSTivarNana, RtuvarNana, rasavarNAnAdi sabhI mahAkALacata guNa vidyAmAna haiN| kAvyazAstrIya niyamoM kA anusaraNa karane vAlA yaha pUrNa mahAkAvya haiN| mahAkAvya kI maryAdAoM meM cAlakyoM kI jIvanagAthA samAhita karane ke lie, vaMza ke mahAna nAyakAM kA gaurava nibhAne ke lie. siddharAja va jayasiMha para koI lAMchana na lage yaha dekhane ke lie hemacaMdra ne kitanI hI bAteM chor3a dI haiN| nAyaka ke varNana meM aneka kAryoM meM vicitratA kA Aropa kara nAyaka kA gaurava baDhAne ke lie, kavi itihAsa ko vAstavika nyAya nahIM de sakA hai| isa kAvya ke vi. saM. 1220 meM pUrNa hone kA anumAna vidvAnoM kA hai| paraMtu vUlara kA mata hai ki "jina rupa meM Aja yaha kAvya prApta hai vaisA vi. saM. 1220 meM yaha saMpUrNa nahIM ho sakatA thA kyoMki hemacaMdra ne apane jIvanakAla ke aMtima varSa meM eka dUsare hI graMtha ke saMzodhana meM hAtha lagAyA thaa| bahuta saMbhava hai ki dvayAzraya mahAkAvya kI racanA jayasiMha kI icchA dekhakara prAraMbha kI gaI thI aura usa rAjA ke kAryakalApoM ke varNana taka hI arthAt caudahaveM varSa taka hI racI gaI thii| __ graMtha ke prAraMbha meM cAlukya vaMza kI stuti evaM mUlarAja kA vRtAMta hai| eka se pAMca sarga taka mUlarAja ke rAjya ke aneka prasaMgoM ke varNana ke bAda chaThe sarga meM mUlarAja putra nAmunDarAya kA varNana AtA hai| agale sargoM meM cAmunDarAya ke tIna putroM - vallabharAya, dularbharAja evaM nAgarAja ke varNana haiN| Age kramazaH aneka putra- bhIma, khemarAja, karNadeva, devaprasAda, jayasiMha, tribhuvanapAla siMha, kumArapAla Adi rAjAoM ke vRttAMta citrita kiye gae haiN| kumArapAlacarita : prAkRta dvayAzraya mahAkAvya kA anya nAma kumArapAlacarita hai| dvayAzraya kAvya ke artha para TippaNI karate hue madhusUdana modI likhate haiM-"dvayAzrayakAvya arthAt eka tarapha vyAkaraNa sUtroM ke udAharaNa aura dUsarI tarapha alaMkAroM se yukta saMpUrNa mahAkAvya'' | yaha eka aisA graMtha hai jisameM aitihAkitA kama evaM kAvyatva jyAdA hai| graMthAvalokana se jJAta hotA hai ki hamacaMdra ke uddezya kumArapAla ke carita kA varNana karanA na 38
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ hokara sundara mahAkAvya para AdhArita vyAkaraNa sUtroM ko nirdezita karanA evaM gauNarupa se rAjA kumArapAla kI yazavRddhi karanA rahA hai| saMskRta meM jo sthAna bhaTTikAvya kA hai prAkRta meM vahI sthAna hemacaMdra kRta dvayAzraya kA hai| paraMtu bhaTTikAvya se bhI adhika pUrNatA va kramabaddhatA isa graMtha meM lakSita hotI hai / " isa kAvya meM ATha sarga haiN| prathama chaH sargoM meM apabhraMza ke udAharaNa haiM / mahAkAvya kI kathAvastu atyaMta saMkSipta hai / kAvya meM kathA vistAra kI dRSTi se yatra-tatra RtuvarNana, caMdrodaya varNana evaM RtuoM meM sampanna hone vAlI vibhinna krIr3AoM kA varNana kiyA hai| DaoN. mulasagA~vakara ne isakI kathAvastu para prahAra karate hue likhA hai ." itanA hI kahA jA sakatA hai ki isa mahAkAvya kI kathAvastu kA AyAma bahuta choTA hai| eka ahorAtra kI ghaTanAe~ ise saMcAra karane kI pUrNa kSamatA nahI rakhatI haiM / """" saMkSepa meM isake prathama sarga meM 90 gAthAe~, jisameM kumArapAla kI prAtaH kAlIna pUjA kA varNana hai / dvitIya sarga meM 91 gAthAeM, jisameM rAjA kA vyAyAma, gajArur3ha honA, maMdira jAnA, punaH mahaloM meM AgamanAdi varNana haiM / tRtIya sarga meM 90 gAthAeM, rAjA ke udyAna gamana va vasaMtotsava kA varNana hai / caturtha sarga meM 78 gAthAeM, jisameM gISma Rtu kA varNana hai| paMcama sarga meM 106 gAthAeM, isa sarga meM zarada, hemaMta, zizira varNana va saMdhyA - rAtri Adi kA varNana hai / SaSTama sarga meM 107 gAthAeM, caMdrodaya varNana, koMkaNa para vijaya, rAjA ke zayanAdi kA varNana hai / sarga saptama meM 102 gAthAeM, jisameM rAjA ke parAmarza va ciMtana kA varNana hai / aMtima sarga kI 83 gAthAoM meM zruti devI kA upadeza denA va usake adRzya hone kA varNana hai| isa prakAra 747 gAthA chaMdoM kA yaha mahAkAvya hai / prathama chaH sargoM kI bhASA prAkRta tathA sAtaveM evaM AThaveM sarga kI kramazaH saurasainI evaM mAgadhI hai| inake sAtha-sAtha 2 paizAcI, cUlikA Adi kA bhI prayoga huA hai| isa taraha yaha graMtha bhI hemacaMdra kI mahatvapUrNa kRtiyoM meM se eka hai| triSaSTizalAkApuruSacarita : bArahavIM zatAbdI meM hemacaMdrAcArya ne triSaSTizalAkApuruSacarita nAmaka purANa kAvya kI racanA kii| gurjara nareza kumArapAla kI prArthanA para likhA yaha graMtha I. san 1960 ke madhya pUrNa huA / tirasaTha mahApuruSoM ke carita kI gAthAyukta yaha graMtha dasa parvoM meM vibhakta hai| jaikobI likhate haiM "Hemachandra on the other hand writing in Sanskrit, in Kavya Style and fluent verses, has produced an epical poem of great length (some 3700 verses ) Intended as if were as a Jaina Substitute for the great epics of the Brahmans. #1 triSaSTizalAkApuruSacarita meM 3600 zloka haiN| isa graMtha kI racanA yogazAstra ke bAda huI / kumArapAla ne hemacaMdra se prArthanA kI ki "he 39 -
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI, akAraNa upakAraka, buddhiyukta Apa, ApakI AjJA pAkara naraka saMbaMdhI AyuSya ke nimitta zikAra, juA tathA surApAna Adi durguNa mere rAjya meM niSiddha kie haiM / putrahIna jisakI mRtyu ho jAtI hai usakA dhana lenA bhI maine baMda kara diyA hai| saMpUrNa pRthvI para arihaMta ke maMdira banAkara use suzobhita kiyA hai, to aba isa samaya vartamAna rAjA ke samAna huA hUM / pahale bhI Apane mere pUrvaja siddharAja kI bhaktibharI prArthanA para vyAkaraNa kI racanA kI hai| mere lie Apane pavitra yogazAstra kI bhI racanA kI hai| janatA ke lie dvayAzraya kAvya, chaMdonuzAsana, kAvyAnuzAsana, nAmasaMgraha evaM anya graMtha Apane race haiM / he svAmI, Apa lokopakAra ke lie svayaM taiyAra haiM paraMtu merI prArthanA hai ki mere jaise mAnava ko pratibodha dene ke liye Apa triSaSTizalAkApuruSacarita ko prakAzita kareM 14 kumArapAla rAjA kI aisI prArthanA ko sunakara hemacaMdrAcArya ne triSaSTizalAkApuruSacarita graMtha ko vANI se vistArita kiyA / isa kRti kA pradhAna phala hai - dharmopadeza / " isase yaha jAnakArI milatI hai ki kumArapAla ke jaina dharma svIkArokti ke pazcAt hI yaha graMtha racA gyaa| DaoN. vUlara isa graMtha kI racanA vi. saM. 1216 se 1229 ke bIca kI mAnate haiN| yaha vAstavika hI hai / " yaha graMtha hemacaMdra kI uttarAvasthA meM likhA gayA thA / yaha eka aisA graMtha hai jise par3hakara pAThaka ko zabdazAstra, alaMkAra zAstra, chaMdazAstra, jaina paurANika kathAoM, jaina tatvajJAna, itihAsa, tIrthaMkaroM ke itihAsa Adi kI jAnakArI eka sAtha hotI hai| isa graMtha meM sAmAjikatA bhI kUTa-kUTa kara bharI huI hai| dharma kI dRSTi se yaha graMtha mahAna hai hI / isake 10 parvoM meM jaina tIrthaMkaroM kA svarupa varNana, jIvavicAra, karmasvarUpa, AtmA kA astitva vairAgya, kSaNabhaMgura jIvana, Adi viSayoM ko sarala bhASA meM prastuta kiyA gayA hai / aitihAsika dRSTi se bhI yaha graMtha tatkAlIna rAjanaitika uthalaputhala ko prastuta karatA hai / kAvya evaM zabdazAstra kI dRSTi se to yaha mahAkAvya ucca zikhara para virAjamAna hai| motIcaMda kApar3iyA likhate haiN| "yaha graMtha prAraMbha se aMta taka pUrA par3hA jAe to saMpUrNa saMskRta bhASA ke koza kA abhyAsa svataH ho jAtA hai, aisI isakI zabda yojanA hai|7 graMtha kA parva 7 jaina rAmAyaNa nAma se vikhyAta hai| tulasI ke mAnasa kA brAhmaNa saMpradAya meM jo sthAna hai ThIka vahI sthAna zramaNa yA jaina saMpradAya-dvaya meM jainarAmAyaNa kA hai| vimalasUri, raviNeza Adi dvArA prAkRta meM rAmakathA likhe jAne ke uparAMta bhI hemacaMdra ke isa saMskRta graMtha kA vartamAna meM adhika mahattva hai| cUMki tripapTizalAkApuruSacarita, parva - 7, jaina rAmAyaNa hI yahAM Alocya kRti hai ataH isakI viSayavastu Adi kA vistRta varNana agrima paMktiyoM meM kreNge|" 40
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyanuzAsana : alaMkAra graMthoM kI paraMparA kA anupama graMtha hai kaavyaanushaasn| yaha graMtha jayasiMha ke zAsanakAla meM likhA gayA thaa| isa tathya kI puSTi isa bAta se hotI hai ki isa alaMkAra graMtha meM kumArapAla kA kahIM bhI ullekha nahIM hai| 208 sUtroM ke isa graMtha ke tIna bhAga haiM - sUtra, vyAkhyA evaM kRti| isake 8 adhyAyoM meM kramazaH 25, 59, 90, 99, 31, 52 tathA 13 sUtra Ae hue haiN| hemacaMdra ne kAvyAnuzAsana ke lie rAjazekhara (kAvyamImAMsA), mammaTa (kAvyaprakAza), AnaMdavardhana (dhvanyAloka), abhinavagupta (locana) Adi se paryApta mAtrA meM sAmagrI lii| kAvyAnuzAsana meM kAvyotpatti ke kAraNa, kAvya-paribhASA, alaMkAroM ke lakSaNa va paribhASA, rasa vivecana Adi para vistRta, tulanAtmaka evaM sodArahaNa vyAkhyA prastuta kI gaI hai| isa ke prayojana para vicAra kareM to lagatA hai ki lokopayoga hI isakA mukhya hetu hai| brAhmaNa pUrvAcAryoM kA anugamana karate hue lokahitArtha yaha graMtha racA gyaa| isa graMtha meM lokopayoga ke alAvA dUsarA prayojana najara nahIM aataa|" kRti ke prathama adhyAyAntargata kAvyaprayojana, vyutpatti, kAvyaguNadoSa, zabdazakti Adi carcita haiN| dvitIya adhyAya meM rasotpatti, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa va uttama madhyama evaM nimna kAvya ke lakSaNa diye gae haiN| tRtIya adhyAya meM rasa, bhAva va zabdArtha varNana hai| caturtha adhyAya meM kAvyaguNa vivecita haiN| pAMcave evaM chaThe adhyAya meM kramazaH zabdAlaMkAra evaM arthAlaMkAra diye gae haiN| sAtaveM adhyAya meM nAyaka-nAyikA lakSaNa haiN| AThaveM adhyAya meM prabaMdha kAvya bheda kI carcA AI hai| isa prakAra kAvyAnuzAsana eka alaga prakAra kA zikSA graMtha hai jo vidyArthiyoM ke lie atyaMta upayogI hai| isa graMtha meM saMpUrNa kAvyAMgoM kI vivecanA hai| alaMkArazAstra ke utkRSTa graMthoM meM Aja AcArya hemacaMdra ke kAvyAnuzAsana kI gaNanA hotI hai| ___ chaMdonuzAsana : zabdAnuzAsana evaM kAvyAnuzAsana ke bAda hemacaMdra ne chaMdonuzAsana kI racanA kii| usakA ullekha hemacaMdra ne chaMdonuzAsana ke prathama adhyAya ke prathama thoka meM kiyA hai / 102 yaha bhI ATha adhyAyoM meM vibhakta kramazaH 16, 415, 73, 91, 49, 30, 73 evaM 17 sUtroM vAlA graMtha hai| isa prakAra 764 sUtroM se yukta chaMda zAstrIya graMtha hai / hemacaMdra ne isa graMtha meM tatkAlIna samaya taka AviSkRta evaM pUrvavartI AcAryoM dvArA prayukta samasta saMskRta, prAkRta va apabhraMza chaMdoM kA samAveza karane kA yathAsaMbhava prayatna kiyA hai| "saMskRta meM Aja taka jitane chaMdaracanA saMbaMdhI graMtha prApta hue haiM una sabameM hemacaMdrakRta chaMdonuzAsana sarvazreSTha hai, aisA kathana karane meM atyukti nahIM hogii| isa zAstra meM hemacaMdra ne bharata, piMgala, svayaMbhU, mANDavya, kazyapa, sailava va jayadevAdi prAcIna chaMda zAstriyoM kA bhI ullekha kiyA hai| chaMdonuzAsana ke prathama adhyAya meM saMjJAprakarANAntargata varNa, mAtrA, 41
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRta, samavRta, viSamavRta, arddhasamavRta, pada, yati Adi kA vivaraNa hai| dUsare adhyAya meM samavRta va daMDaka kI vivecanAntargata kula 411 chaMda upalabdha hote haiN| tIsare meM arddhasama, viSama, vaitAlipa 72 prakAra ke chaMdoM ke lakSaNa haiN| gAlitaka, khaMjaka, zIrSaka Adi ke lakSaNa cauthe adhyAya meM haiN| pA~caveM adhyAya meM utsAha, raDDA, dhavalamaMgala Adi chaMdoM kI carcA hai| chaThe adhyAya meM apabhraMza ke chaMdoM kA paricaya evaM SaTpadI va catuSpadI ke niyamoM kA varNana hai| saptama adhyAya meM apabhraMza ke dvipadIyoM kA varNana hai| aMtima adhyAya meM vibhinna vRttoM kI vistArapUrvaka carcA kI gaI hai| isa prakAra chaMdonuzAsana geya tatva ke prakaraNayukta sundara va saphala prayAsa kahA jA sakatA hai| pramANa mImAMsA : tatvajJAna kI siddhi ke lie tarkazAstra kI AvazyakatA pratyeka AcAyoM ko rahI hai| pramANa mImAMsA kI racanA karake hemacaMdra nyAyAcArya ke pada para AsIna ho gae haiN| yaha graMtha pUrNarupa se prApta nahIM ho rahA hai| isa graMtha kI racanA zabdAnuzAsana, kAvyAnuzAsana evaM chaMdonuzAsana ke bAda hemacaMdra dvArA kI gii| yaha graMtha "vAdAnuzAsana' nAma se bhI jAnA jAtA hai| sUtra zailI ke isa graMtha ko pAMca adhyAyoM meM vibhakta kiyA gayA hai| apUrNa isa graMtha ke kevala 99 sUtra hI prApta hote haiN| DaoN. vi. bhA. musalagAMvakara 100 sUtra upalabdha honA mAnate haiN| yaha eka darzana graMtha hai| "anekAMtavAda, pramANa, pAramArthika pratyakSa kI tAtvikatA, indriya jJAna kA vyApArakrama, parokSa ke prakAra, anumAnakAvyoM kI prAyogika vyavasthA, vigraha sthAna, jaya-parAjaya vyavasthA, sarvajJatva kA samarthana Adi mUla viSayoM para isa graMtha meM vicAra kiyA gayA hai| isa graMtha kA pratyeka adhyAya do Ahnika meM parisamApta hotA hai| yaha hemacaMdra ke jIvana kI aMtima kRti mAnI jAtI hai| ___ prathama adhyAya ke prathama Ahnika meM 42 sUtra haiN| ina sUtroM meM pramANa lakSaNa, pramANa vibhAga, pratyakSa ke lakSaNa, indriya jJAna vyApAra, pramANaphala Adi kI carcA hai| dvitIya Ahnika meM parokSa lakSaNa, smRti pratyabhijJAna, anumAna ke lakSaNa, sAdhya ke lakSaNa, svArtha ke lakSaNa, dRSTAMta varNana Adi haiN| dvitIya adhyAya ke prathama Ahnika meM 34 sUtra haiM jinameM pratijJA, hetu. udAharaNa, upanaya, va nigamana ina pAMca avayavoM ke lakSaNa haiN| sAtha hI hetvAbhAsa, ATha prakAra ke sAdhyadRSTAMtabhyAsa jAti, chala, vAda ke lakSaNa, galpa, vitaMDA Adi ke lakSaNa, ja ke lakSaNa Adi kA varNana milatA hai| sAraMzataH kevala 2 adhyAya va 3 Ahnika hI milate haiN| pramANa mImAMsA kI sarvazreSTha dena hai - anekaaNtvaad| hemacaMdra ne sarvadharmasahiSNutva va paramatasahiSNutva kI bhAvanA ko bala diyA hai| isake vicAra saMpradAyAtIta haiN| pramANamImAMsA meM, darzana jagata meM tathA tarka sAhitya meM paramata ke prati sahiSNutA kA prasAra huA hai| isa graMtha ke lekhana se na kevala 42
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana apitu saMpUrNa bhAratIya darzanazAstra ke gaurava meM vRddhi huI hai| ataH bhAratIya pramANazAstra meM hemacaMdra kI pramANamImAMsA kA sthAna advitIya hai / 107 __prAkRta vyAkaraNa : siddhahemazabdAnuzAsana kA AThavAM adhyAya prAkRta vyAkaraNa nAma se jAnA jAtA hai| yaha samasta prAkRta vyAkaraNoM kI apekSA vyavasthita evaM pUrNa hai| hemacaMdra ne apane zabdAnuzAsana meM prAkRta ke mukhya svarupAntargata prAkRta, zaurasainI, mAgadhI, paizAcI tathA cUlikApaizAcI kI carcA karane ke pazcAt aMta meM apabhraMza kI carcA kI hai| prAkRta vyAkaraNa ke isa adhyAya meM cAra pAda haiN| kramazaH prathama se caturtha pAdAntargata 271, 218, 182 evaM 448 sUtra haiN| prathama pAda meM saMdhi, zabda, anusvara, liMga, visarga Adi kA vivecana hai| dvitIya pAda meM samIkaraNa, svarabhakti, varNa vaiparyaya, zabdAdeza, tadvita, nipAta Adi nirupita kiye gae haiN| tIsare pAda meM vibhaktiyoM, kAraNa, kriyA Adi ke niyama diye gae haiN| cauthe pAda meM (mahArASTrI prAkRta) zaurasenI, mAgadhI, paizAcI, cUlikApaizAcI Adi kI vizeSatAeM varNita haiN| aMtima sUtroM meM apabhraMza kI vibhinna vizeSatAoM kA ullekha kiyA jAtA hai| isa kRti ke AThaveM adhyAya kI vyavasthita AvRtti prakAzita karavAne kA prathama zreya pro. pizela ko prApta hotA hai|108 hemacaMdra ne vyAkaraNa kI prAcIna paraMparA ko apanAkara mahAna kArya kiyaa| Adhunika yuga meM apabhraMza kI khoja khabara kA zreya hemacaMdra ko hI jAtA hai / 109 isa kArya ko pUrNa karane meM hemacaMdra ne apane se pUrva vyAkaraNAcAryoM se sAmagrI prApta kI hai| yogIndrakRta paramAtmaprakAza, rAmasiMhamuni-kRta pAhur3I dohA Adi isake udAharaNa haiN| yogazAstra : pataMjali ke yogasUtra kI zailI paralikhA gayA yaha eka dhArmika va dArzanika graMtha hai| yaha gadya-padyamaya zailI meM likhA hai| DaoN. kItha Adi sAhityakAra ise vizuddha sAmpradAyika graMtha kaha kara sAhityika mahatva denA nahIM caahte| yogazAstra kI racanA hemacaMdra ne rAjA kumArapAla kI prArthanA para kI thii|11 kumArapAla ko yoga-upAsanA para zraddhA thii| apanI zraddhA ko pUrNa karavAne ke lie unhoMne yogazAstra kI racanA krvaaii| hemacaMdra kA yogazAstra racane kA uddezya mAtra svAmI ko saMtoSa pradAna na hokara lokamAnasa ko bodha denA bhI rahA hai| 12 12 prakAza tathA 108 zokayukta yaha graMtha jaina zvetAmbara saMpradAya ke lie mahatvapUrNa hai| triSaSTizalAkApuruSacarita ke uddharaNa bhI isa graMtha meM milate haiN|13 ise "adhyAtmopaniSada" bhI kahA jAtA hai| isa graMtha kI prazaMsA somaprabhAcArya va merutuMga ne bhI kI hai| "gRhastha jIvana meM ucca sthiti meM rahane ke pazcAt jIvana ko yoga kI tarapha le jAnA hI isa kRti kA hetu hai|" kRti ke prathama cAra prakAra meM gRhasthAzrama kA dharmamaya jIvana tathA pAMca se vAraha prakAzoM meM yoga ke vibhinna viSayoM kA varNana hai| gRhastha jIvana ko nirdezita 43
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ karane hetu pAMca aNuvrata, tIna guNavrata, cAra zikSAvrata, batAye gae hai| isa prakAra dvAdazavrata vivaraNa hai| 14 yogazAstra meM madirAdoSa, mAMsadoSa, navanItabhakSaNAdidoSa, madhudoSa, rAtribhojanadoSa, zrAvaka dinacaryA, indriya jaya ke prayatna, mana zuddhi, rAga-dveSa jaya, mokSa, prANAyAma, yoga kI Azcaryajanaka zaktiyAM, mana kI ekAgratA, dhyAna ke icchuka jIvana, padastha, rupastha va rupAtIta dhyAna, cAra prakAra ke zukladhyAna, jina mahAtmya, citrabheda svarupa, paramAtmA svarupa, samAdhi avasthA Adi zIrSakoM para vistRta va sAragarbhita vivecana prastuta huA hai| : pariziSTa parva pariziSTa parva kA nAma pro. yAkAMcI ne sthavirAvalIcarita diyA hai| 15 hemacaMdra ise mahAkAvya kahate haiN| * DaoN. kItha isakI kathAoM ko sAdhAraNa mAnate haiM / triSaSTizalAkApuruSacarita kA yaha aMtima hissA hai jo svataMtra va aitihAsika hai| mahAvIra ke pazcAt aneka kevalI ziSyoM kI paraMparA isameM dI gaI hai| graMtha meM kevala nAmAvalI hI na hokara unase saMbaMdhita kathAe~ bhI dI gaI haiN| hemacaMdra ne svayaM svIkAra kiyA hai| ki "triSaSTizalAkApuruSacarita graMtha ke bAda usake anusAra " yaha usakA pariziSTa parva meM vistArita kara rahA huuN|"" pro. yAkobI, prA. lAyamana Adi ne isake kathAnaka ko parvagraMthoM se liyA huA batAyA hai / yAkobI ne likhA hai " "The preceding table shows at a glance that the Substance of Hemchandra's Sthviravali Carita is almost entirely derived from old sourcess" 118 & " On the Whole his marrative is a faithfull respresentation of the originals and may be Compared with theru verse to verse." It 119 isameM teraha sarga haiN| isameM jambusvAmI se lekara vajrasena taka ke rAjAoM kI aitihAsika kathA dI gayI hai| isakI lokakathAeM va dRSTAMta sarAhanIya haiN| lokavArtAoM (pholkaTelma) kI dRSTi se bhI yaha graMtha upayogI hai| pariziSTaparva kI do sundara AvRttiyAM Aja bhI mudritAvasthA meM maujUda haiN| prathama pro. yAMkobI saMpAdita vibliAthekA inkA sIrIja naM. 96 dvitIya bhAvanagara kI paM. haragoviMdadAsa kI vistRta prastAvanA vAlI saMpAdita kRti / jaina lokAcAra jAnane evaM jaina prathAoM kA udgama isa graMtha meM dekhane ko milatA hai| 120 vItarAgastotra : yaha stavana graMtha hai| apane AzrayadAtA kumArapAla ke lie bhaktibhAvabharI stutiyoM se yukta yaha mahatvapUrNa graMtha hai| vItarAgastrota kI racanA ke samaya kumArapAla ne jainadharma grahaNa kara liyA thaa| 21 isake bIma prabhAga " prakAzoM" meM bAMTe gaye haiM jinameM 183 zloka haiN| 122 ina zlokoM meM bhakti va darzana kA puTa najara AtA hai| viSaya vivaraNa ke zIrSaka nimnaprakAra meM haiM 1. prastAvanA stava 2. sahajAtizaya varNana stava 3 karmakSaya jAtizaya varNana stava, 4 mukRtizaya varNana stava 5 pratihArya 6 44
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vipakSanirAza stava, 7. jagat kartRtvanirAsa stava, 8. ekAMta nirAsa stava, 9. kaliprazna stava, 10. adbhuta stava, 11. aciMtya mahimA stava, 12. vairAgya stava, 13. virodha stava, 14. yogasiddha stava, 15. bhakti stava, 16. AtmagardA stava, 17. zaraNagamana stava, 18. kaThorokti stava, 19. AjJA stava aura 20. AzI stv| vItarAga srota rasayukta, AnaMda dene vAlA evaM sahaja bhaktiprada graMtha hai| isameM jaina bhakti va darzana kA kAvyamaya sundara varNana hai| mahAdeva stotra : mahAdeva stotra 44 bhokoM kI laghu kRti hai| saMpUrNa kAvya anuSTup chaMda meM hai kevala aMtima chaMda AryA hai| yaha sarala bhAvabhASAyukta hai| isa kRti meM "ziva" kA artha samajhAyA gayA hai| usa samaya gujarAta meM somanAtha mahAdeva para rAjA-prajAdi sabhI kI zraddhA hone ke kAraNa hemacaMdra ko bhI zivastuti ke rupa meM yaha kRti likhane kI preraNA huI hogI aisI vidvAnoM kI mAnyatA hai| kRti kA aMtima zoka somanAtha kI pUjA karate samaya kahA gayA hai- aisI sAhityavidoM kI mAnyatA hai / 23 yaha zloka nimna hai : bhava vIjAGkarajananA rugAdyAH kSayamupAgatA ysy| brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai / / 124 sakalArhat stotra : triSaSTizalAkApuruSacarita kI taraha yaha bhI tIrthaMkaroM kI stuti kA gAna-graMtha hai jisameM kevala 35 zloka hI haiN| isake prAraMbhika chabbIsa zloka triSaSTizalAkApuruSacarita se lie gae haiN| aMtima zlokoM para bhI sAhityazAstrI zaMkA karate hue use hemacaMdrakRta nahIM mAnate haiM / 25 yaha kRti svayaMbhU (padmapurANa) puSpadaMta (tisaddhipurisaguNAlaMkAracariya) Adi kI paraMparA meM AtI hai| ina mahAkaviyoM ne bhI apanI kRtiyoM ke prAraMbha meM caubIsa arihaMtoM kI stutiyAM kI hai| anyayoga vyaccheda dvAtriMzikA : dvAtriMzikA kA mahattva bhakti evaM kAvya donoM dRSTiyoM se hai| isa kRti meM battIsa zloka haiN| bhagavAna mahAvIra kA mahattva, unakA yathArthavAda, nayamArga, unakA niSpakSa zAsana, bhagavAna jina dvArA ajJAnI saMsAra ko jJAnajyoti se prakAzita karanA, sAmAnya-vizeSa vAda, anitya- nityavAda, Izvara, karma, dharma va usake bheda Adi isa kRti ke varNya viSaya haiN| AtmA evaM jJAna kI bhinnatA, buddhi, mokSa, vedAMta samIkSA, sAMkhyasiddhAMta samIkSA, akAMtamahattva, jJAnAdvaita, zUnyavAda, kSaNabhaMgUravAda, Adi viSayoM kI carcA bhI isameM kI gaI hai| hemacaMdra ne isa kRti meM anya darzanoM kA khaMDana kiyA hai / / 26 DaoN. AnaMdazaMkara dhruva ke matAnusAra "ciMtana va bhakti kA itanA sundara samanvaya isa kAvya meM huA hai ki yaha darzana tathA kAvya donoM hI dRSTi se utkRSTa kahA jA sakatA hai / 27 hemacaMdra ne isa kRti meM arhanmuni ke siddhAMtoM ko nirdopa batAte hue anya darzanoM ke siddhAMtoM ko matsara se bharapUra 45
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ batAyA hai / aMtima do zlokoM meM mahAvIra kI stuti ke sAtha yaha graMtha saMpUrNa ho jAtA hai| stutiparaka graMthoM meM anyayoga vyavaccheda kA sthAna mahatvapUrNa hai|" ayogavyavaccheda dvAtriMzikA : isa kRti meM hemacaMdra ne jainettara matavAdiyoM ke zAstroM para doSAropaNa karate hue apanI prakhara vANI meM jinazAsana kI mahattA ko pratipAdita karane kA prayAsa kiyA hai| hemacaMdra ne isa kRti meM jina zAsana ko kalyANamaya va sarvotkRSTa batAyA haiN| janamata dvArA usakI upekSA karane para ve una logoM ko duSkarmI kahakara unakI bhatsanA karate haiN| isameM mahAvIra ke guNa, jaina dharma ke guNa, svarupa, mokSa kA kAraNa Adi bAteM varNita haiN| kRti ke prAraMbha meM anya dharma-saMpradAyoM ko doSI batAyA gayA hai paraMtu aMta meM svayaM kI samadRSTi kA upayoga kara sAra rUpa meM yathArthavAda ko kAraNa mAnakara jina zAsana kI mahattA siddha kI hai| anya saMdigdha kRtiyA~ : svayaM hemacaMdra ne apanI kRtiyoM kA paricaya isa prakAra diyA hai| pUrva pUrvajAsiddharAja nRpate bhakti spRshoyaaNcyaa| sAMgaM vyAkaraNaM suvRttisugamaM ca kurmavantaH purA madvetoratha yogazAstramamalaM lokAya ca dvayAzraya - cchedoDalaMkRttinAma saMgraha mukhyAnyanyAni zAstrANyapi // 131 arthAt siddharAja kI yAcanA para hemacaMdra ne pAMca aMga graMtha, vRttiyoM evaM vyAkaraNa kI racanA kii| kumArapAla ke lie yogazAstra kI tathA janatA ke lie dvayAzraya, chaMdonuzAsana, kAvyAnuzAsana, nAmasaMgrahAdi kI racanA kii| kumArapAla kI yAcanA para triSaSTizalAkApuruSacarita kA sRjana kiyaa| sidvahemazabdAnuzAsana hemacaMdra kI prathama racanA thii| ina kRtiyoM ke atirikta kucha aura graMtha bhI hemacaMdrakRta mAne jA rahe haiM paraMtu unakI prAmANikatA para saMdigdhatA ke kAle megha maMDarAye hue haiN| ye graMtha nimnalikhita haiM 1. arhanAmasamuccaya 2. arhannIti 3. caMdralekhAvijaya prakaraNa 4. dvijavadana capeTA 5. nAbheyanemidvisaMdhAnakAvya 6. nyAyabalAbalasUtra 7. balAbalasUtra vRhadvRtti 8. bAlabhASAvyAkaraNasUtravRtti uparyukta graMthoM kI sUcI hIrAlAla kApar3iyA ne apane lekha meM bhI dI hai| 34 zrI kApar3iyA kucha aura kRtiyoM kA nAma dete haiM jo saMdigdha haiM paraMtu 46
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja taka anupalabdha bhI hai| ye kRtiyAM nimnalikhita haiN| 1. anekArtha zeSa 2. dvAtriMvAd dvAtriMzikA 3. nighaMTu 4. pramANa mImAMsA kA avaziSTa bhAga 5. svopajJavRtti kA avaziSTa bhAga 6. pramANazAstra 7. AThaveM adhyAya kI laghukRti 8. vRhanyAsa kA avaziSTa bhAga 9. vAdAnuzAsana 10. zeSa saMgraha nAmamAlA 11. zeSasaMgraha nAmamAlA sAroddhAra 12. saptasaMdhAna mahAkAvya135 tarkapradhAna yuga meM jaba taka uparyukta sabhI kRtiyoM para vistRta anusaMdhAna nahIM hotA taba taka inheM pramANikatA kA darjA bhI nahIM mila skegaa| taba taka ye kRtiyAM saMdigdhAvasthA kI sUcI meM hI zobhita hoNgii| inake bAre meM mUla tathya to yaha hai ki Aja dina taka ye anupalabdha haiM ata: pradhAna kArya to ina kRtiyoM kI khoja karanA hai| Aja bhI jaisalamera, pATaNa, khaMbhAta Adi aneka sthAnoM ke jaina bhaMDAroM meM hastalikhita kRtiyAM maujUda haiM / khoja se agara ye prApta ho jAtI haiM to ina kRtiyoM ko hemacaMdra ne jJAnagaurava para taulakara sahaja hI vivAda kA samAdhAna kiyA jA sakatA hai| AvazyakatA hai anusaMdhAna kara una kRtiyoM ko zodhane kI, jise bhAvI anusaMdhAnakartA pUrNa karegeM yaha AzA hai| : saMdarbha-sUcI: 1. nAgarI pracAriNI patrikA, paM. zivadatta zarmA, bhAga-6, aMka 4-zrI hemacaMdra. 2. hemacaMdrAcArya jIvana carita - kastUramala bAMThiyA, pR.7 3. AcArya hemacaMdra : DaoN. vi. bhA. mUsalagAMvakara, pR. 5 4. vahI, pR. 5. 5. pramANa mImAMsA : prastAvanA, jaina siMdhI graMthamAlA 6. AcArya hemacaMdra : DaoN. vi. bhA. mUsalagAMvakara, pR. 5 7. vahI, pR. 6 para dI huI sUcI 8. hemacaMdrAcArya jIvana carita : DaoN. vUlhara, anuvAda - bAMThiyA, pR. 10 9. prabhAvaka carita - prabhAcaMdasUri-hemasUri, prabaMdha zoka, 11-12 10. moDha nAma - ahilvAr3A (pATaNa) ke dakSiNa meM 'moDherA' se saMbaMdhita hai| 47
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. AcArya hemacaMdra : DaoN. mUsalagAMvakara, pR. 20 12. kumArapAla pratibodha, pR. 478 13. kayadeva gurujjaNcco cacco - kumArapAla pratibodha 14. prabaMdha cintAmaNi, pR. 283 15. prabaMdhakoza, hemasUri prbNdh| asmizca .... dIkSaNIyaH / 16. prabhAvaka caritra - 22/13-14, 15, 16, 25, 26, 29-34 17. hemacaMdrAcArya jIvana carita - DaoN. vUlara, anu. bAMThiyA, pR. 15 18. kAvyAnuzAsana kI aMgrejI prastAvanA - pro. parIkha 19. AcArya hemacaMdra va unakA zabdAnuzAsana - eka adhyayana, pR. 13 20. hemacaMdrAcArya jIvana carita - DaoN. jI. vUlara, anu. bAMThiyA, pR. 18 21. prabhAvaka carita - zrIka 61-62 22. hisTrI oNpha iMDiyana liTrecara - viMTaranija, vAlyUma 5, pR. 482, khaMDa 4 23. hemacaMdrAcArya jIvana carita - DaoN. jI. vUlara, anu. bAMThiyA, pR. 25 24. prabandha cintAmaNi - jayasiMhadeva hemasUri sabhAgama, pR. 60 25. hemacaMdrAcArya jIvana carita - DaoN. jI. vUlara, anu. bAMThiyA, pR. 54 26. saMskRta dvayAzraya mahAkAvya-hemacaMdra, sarga - 15, zoka - 16 27. AcArya hemacaMdra - mUsalagAMvakara, pR. 24 28. prabandha cintAmaNi, pR. 60 29. lAipha oNpha hemacaMdra : DaoN. vUlara 30. hindI sAhitya kA prathama itihAsa : jaoNrja griyarsana, pR. 61, TippaNI 31. vahI, pR. 61 32. hemacaMdrAcArya jIvana carita - DaoN. vUlara, anu. bAMThiyA, pR. 25 33. AcArya hemacaMdra : DaoN. vi. bhA. mUsalagAMvakara, pR. 28 34. 12 vrata, 5 aNuvrata, 3 guNavrata tathA 4 zikSAvrata 35. hemacaMdrAcAryaH IzvaralAla jaina - Adarza graMthamAlA - mulatAnazahara, pR. 45 36. vahI 37. AcArya hemacaMdra - DaoN. vi. bhA. mUsalagAMvakara 38. prabaMdha ciMtAmaNi : hemacaMdra 39. hemacaMdrAcArya : IzvaralAla jaina 40. hema samIkSA : madhusUdana modI (gujarAtI) purovAca, pR. 14 41. saMskRta sAhitya kA itihAsa : DaoN. puSkaradatta zarmA, pR. 103 42. vahI. pR. 103 . 43. muni zrI puNyavijayakRta patrikA - bhagavAna zrI hemacaMdrAcArya se 44. hemacaMdrAcArya jIvana carita : DaoN. vUlara, anu. bAMThiyA, pR. 39 45. prabandha ciMtAmaNi : hemacaMdrAcArya kumArapAlayo mRtyuvarNanam, pR. 25 48
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46. pATaNa e 500 varSa sudhI gujarAta nI rAjadhAnI htii| tyAM lakSmI nuM jJAna sAhitya ane saMskAra kSetre ananya pradAna htuN| teo gujarAtI bhASA nA janmadAtA ane gujarAta nI asmitA nA prathama gAyaka htaa| kulInacaMdra yAjJika, kulapati uttara guja. yuni. pATaNa ke jaina sAhitya samAroha meM bolate hue - janasattA, di. 18-10-89 47. prabhAvaka carita, prabhAcaMdasUri - hemasUri prabaMdha - thoka 11 va 12 48. AcArya hemacaMdra : DaoN. vi. bhA. mUsalagAMvakara, pR. 40 . 49. vahI, pR. 41 50. lAipha oNpha hemacaMdra : DaoN. vUlara, anu. bAMThiyA, pR. 59 51. AcArya hemacaMdra : DaoN. vi. bhA. mUsalagA~vakara, pR. 41 52. hemacaMdrAcArya: kastUramala bAMThiyA, pR. 60 53. prabaMdha ciMtAmaNi, pR. 301, zrIka 85 54. AcArya hemacaMdra : vi. bhA. mUsalagA~vakara pR. 86 55. prabaMdha ciMtAmaNi, zrIka 103-110, pR. 302 56. hemacaMdrAcArya jIvana carita : kastUramala bAMThiyA, pR. 26 57. purAtatva, pR. 4, aMka 1-2, pR. 75 / gujarAta nUM pradhAna vyAkaraNa (nibaMdha) paM. baicaradAsa 58. prabhAvakacarita, zrI hemacaMdrasUri prabaMdha thoka 96-98, pR. 302 59. AcArya hemacaMdra : mUsalagAMvakara, pR. 120 60. hemasamIkSA madhusUdana zAstrI (gujarAtI) pR. 73-74 61. amara, amarAdi, alaMkArakRta, Agamavida, utpala, kAvya, kAmaMki, kAlidAsa, kaiTilya, kauzika, kSIrasvAmI, gor3a, cANakya, cA~ndra, daMtila, durga, dramila, dhanapAla, dhanavaMtari, naMdI, nArada, nerutana, padArthavidda, pAlakAvya, paurANika, prAcya, buddhisAgara, bauddha, bhaTTalola, bhaTTi, bharata, bhAguri, bhASyakAra, bhoja, manu, mAgha, muni va yaajnyvlky| 62. amarakoza amarTIkA, amaramAlA, amarazeSa, arthazAstra, Agama, cA~dra, jaina samaya TIkA, tarka, trizapuca., dvayAzraya, dhanurveda, dhAtupArAyaNa, nATyazAstra, nighaMTu, purANa, pramANa - mImAMsA, bhArata, mahAbhArata, mAlA, yogazAstra, liMgAnuzAsana, nAmapurANa, viSNupurANa, veda, vaijayaMti, zAkaTAyana, zruti, saMhitA, rati, yAjJika, laukika, vAgmaTTa, vAcaspati, vAsukI, vizvadatta, vaijayaMtikAra, vaidya, vyAdi, zAbdika, zAzvata, zrIharSa, zrutijJa, samya, smArta, halAyudha, hRdaya / 63. jalakAyika, hima, varpha, shaivaalaadi| 64. dhuNa, kRmi, kaasstthkiittaadi| 65. pIlaka pIpilIkA aadi| 66. mauMrA, makaDI aadi| 49
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67. jalacara, pakSI, devtaadi| 68. muktagati, devargAta, manuSyagati, tiryaggati, nArakIya gati / 69. hemasamIkSA: madhusUdana zAstrI (gujarAtI) pR. 80-81 70. mUsalagA~vakara ke anusAra sAta kANDoM meM kramaza: 17, 617, 814, 359, 57, 07 evaM 68 = 1939 loka haiN| 71. hemacaMdrAcArya jIvana carita : DaoN. vRlara, anuvAda bAMThiyA, pR. 58 72. hema samIkSA: madhusUdana zAstrI (gujarAtI) pR. 137 73. iyaM rayaNAvali nAmI daMsIsahANa saMgraho eso / dezInAmamAlA 1-77 100, tadbhava 1850, saMzayayukta tadbhava 525 dezI - 1500, kula 3978 o. hemacaMdra : mUsalagA~vakara, pR. 132 74. tatsama 75. pizela eNDa rAmAnujAsvAmI - dezInAmamAlA inTroDakSana (pR. 29-30) 76. inTroDakSana TU dezInAmamAlA, pR. 8 77. hema samIkSA: madhusUdana zAstrI, pR. 85-86 78. AcArya hemacaMdra : mUsalagA~vakara, pR. 138 79. hema samIkSA : madhu sUdana zAstrI, pR. 85-86 80. vUlara ne chaH kANDoM ko hI 6 graMtha kahA hai| 81. lAIpha oNpha hemacaMdra : vUlhara, pR. 37 82. AcArya hemacaMdra : mUsalagA~vakara, pR. 139 83. hemacaMdrAcArya jIvana carita : kastUramala bAMThiyA, pR. 30 84. vizva sAhitya kI rUparekhA : bhagavatzaraNa upAdhyAya - 85. saMskRta sAhitya kA itihAsa : kItha va baladeva upAdhyAya 86. AcArya hemacaMdra : DaoN. mUsalagA~vakara, pR. 47 87. hema samIkSA: madhusUdana modI (gujarAtI) pR. 104 88. hemacaMdrAcArya jIvana carita : DaoN. vUlara (anu. bAMThiyA) pR. 31 89. hema samIkSA: madhusUdana modI (gujarAtI) pR. 151-152 90. AcArya hemacaMdra : DaoN. mUsalagA~vakara, pR. 51 99. vahI, pR. 51 92. vahI, pR. 52 93. sthavirAvalI carita - jAkobI inTroDakSana - 16 94. trizapuca. parva 10 / 16-17 95. vahI, 10 / 30 - - 96. lAipha oNpha hemacaMdra : vUlara, pR. 48 97. hemacaMdra nI kRtioM : motIcaMda jI kApar3iyA (gujarAtI) pR. 54 98. AcArya hemacaMdara : DaoN. vi. mA. mulagA~vakara. pU. 110 99. trizapuca. aMtima prazasti ka - - 50 -3
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100. hemasamIkSA : madhusUdana modI (gujarAtI) pR. 179 101 AcArya hemacaMdra : DaoN. mUsalagA~vakara, pR. 117 102. chaMda zAstra, adhyAya 1, loka - 1 103. chaMdonuzAsana kI bhUmikA : muni jinavijaya jI saM. eca. DI. velajakara, bhAratIya vidyAbhavana se prakAzita 104. zabdakAvyachandonuzAsanabhyo Danantera pramANaM mImAMsthata ityarthaH / pramANa mImAMsA - 1/1/1 TIkA 105. AcArya hemacaMdra : DaoN. mUsalagA~kara, pR. 142 106. AcArya hemacaMdra : DaoN. vi. mA. mUsalagA~vakara, pR. 142 107. vahI, pR. 151 - 8 108. pizela - grAmeTika dara prAkRta sprAcena siddha hemacaMdra - adhyAya 109. AcArya hemacaMdra : mUsalagA~vakara, pR. 92-93 - 110. vahI, pR. 152 111. yogazAstra pra 12, zloka - 55 / yA.... hemacaMdreNa sA / 112. yogazAstra - vRttikA Adi loka / praNamya..... vidyAsthate / 113. AcArya hemacaMdra : mUsalagA~vakara, pR. 152 114. aNuvrata ahiMsA, satya, astaya, aparigraha, brahmacarya, guNavrata digvirati, bhogopabhogamAna, anartha daMDa, viramaNa, zikSAvrata- sAmAyika, dezAvakAzika, poSadha, atithi, saMvibhAga 115. sthavirAvalIcarita : pro. yAkobI - biblithekA iMDiyA, pR. 96 116. AcArya hemacaMdra : DaoN. mUsalagA~vakara - pR. 58 117. triSaSTizalAkApusAM dazaparvI vinirmitA / idAnIM tu pariziSTa parNasyAmirvitanyate // 118. pariziSTa parva - pro. yAkobI - inTroDakSana, pR. 10 119. vahI, pR. 11 120. helana ema. jonsana. trizapuca. buka 2, prephesa 20-40, grosa 1931 121. vItarAga stotra, prakAza 1, loka - 9 122. AcArya hemacaMdra, mUsalagA~vakara, pR. 59 123. hemasamIkSA: madhusUdana modI (gujarAtI), pR. 245 124. prabaMdha ciMtAmaNi : merutuMga, prakAza - 4, pR. 85 125. zrI himAMzu vijayajI kA lekha ( zrI vijaya dharmasUri jaina graMthamAlA) - pustaka 46, pR. 397-416 126. AcArya hemacaMdra : mUsalagA~vakara, pR. 361 127. hema samIkSA: madhusUdana modI (gujarAtI) pR. 233 128. ayogbyavaccheda dvAtriMzikA - zoka - 15 51
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129. trizapuca. parva 7-10/18 130. isa rAjanItizAstrIya graMtha ko jinavijayajI hemacaMdrakRta nahIM maante| 131. trizapuca. parva 7 10/18 132. isa rAjanItizAstrIya graMtha ko jinavijayajI hemacaMdrakRta nahIM maante| 133. isI nAma kA nATaka hemacaMdra ke ziSya devacaMdra ne racA hai| 134. kalikAla sarvajJa aiTale shuN| hIrAlAla kApaDiyA (gujarAtI) varSa 3, pR. 59 135. zrImad hemacaMdrAcArya nI kRtioM (gujarAtI) motIcaMdra kApaDiyA pR. 190 52
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina rAmAyaNa kA darzana darzana kyA hai : atiprAcIna kAla se hI upaniSadoM meM tathA anyatra "AtmA vA are dRSTavyaH, arthAt AtmA hI darzana evaM sAkSAtkAra kA viSaya hai, yaha siddhAMta mAna liyA gayA hai| bhAratIya darzana ke mUla meM vizuddha anubhUta svarUpa parama satya kA prakAza hai|' darzana kI vyAkhyA bhinna-bhinna vidvAnoM ne vibhinna prakAra se kI hai| DaoN rAdhAkRSNana ne apanI pustaka iMDiyana philosaphI meM likhA hai- "darzana kA kArya jIvana ko vyavasthita banAnA evaM karma kA mArga pradarzita karate rahanA hai" darzana jindagI ko samajhane kI eka koziza hai| yaha Avazyaka tathyoM kI jAnakArI kara suvyavasthita evaM vivekazIla dRSTikoNa kA nirmAtA banatA hai| yaha karmadvAra ko kholatA hai tathA satyoM ko prakaTa karatA hai| satya ke udghATita hote hI mAnava karmakSetra meM kUda par3atA hai| isIlie arastU ne darzana ko satya kI vivecanA karane vAlA kahA hai| hama kauna hai ? kahAM se Ae haiM ? yaha vizAla saMsAra kyA hai ? saMsAra se hamArA kyA saMbaMdha hai? anubhava kyA hai ? jIvana kyA hai ? jIvana kA uddezya kyA hai ? uddezya kI siddhi kaise hotI hai ? ye sabhI darzana ke maulika prazna hai| sAdhAraNataH darzana kA artha hai- tatva sAkSAtkAra, sabhI dArzanika apane sAmpradAyika darzanoM ko sAkSAtkAra rUpa hI mAnate Ae haiN| sAkSAtkAra vaha hai jisameM bhrama yA sandeha ko avakAza na ho tathA sAkSAtkAra kiye gaye tatva meM phira mata bheda yA virodha na ho| darzana kA eka artha aura hai-vaha hai- sabala prtiiti| vAcaka umAsvAti ke "tatvArthazraddhAMna sampaDadarzanam'' ke anusAra - premiyoM kI zraddhA hI darzana hai| darzana meM kalpanA kA bhI samAveza hotA haiN| kalpanAoM kA tathA 53
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya-asatya evaM arddhasatya tarko kA samAveza bhI darzana ke artha meM ho gyaa| yadi kisI AdhAra meM citragata yA dehagata malinatA na rahe to isa zabda ke zravaNamAtra ke sAkSAt rUpa meM yA paraMparA krama se apratyakSa jJAna kA udaya hotA hai| ise hI darzana kahate haiN| citta ke kartavya- akartavyavRtti yA asaMbhAvanA doSa ke nivAraNArtha AzyakatA hai manana kii| paraMtu bhAratIya dArzanikoM kA mata hai ki manana ke dvArA Aptajana se, prApta tatva kA aparokSa jJAna pUrNa rUpa se prApta nahIM kiyA jA sktaa| aise prakaraNoM meM yogAbhyAsa kI AvazyakatA para bala diyA jAtA hai| zretavya zrutivAkyebhyo mantradhya opattibhiH matvaM va satataM dhyeyaH evaM darzanahetava : // arthAt zravaNa, manana, nididhyAsana-ye tInoM hI darzana ke hetu kahe jAte haiN| isI prakAra-'nyAyakusumAMjali' meM udayanAcArya kahate haiM"nyAyacarceyama Izastha manana-vaypadezabhAka zravaNAnastaragata" arthAt zravaNa ke bAda jo nyAyacarcA hotI hai vaha manana kA hI aMza hai| yaha upAsanA kA hI eka bheda hai| darzana socanA, samajhanA evaM vicAranA sikhAtA hai| darzana jIvana dhAraNAoM kA nizcaya karatA hai| vicAravettA darzana ko mahaja bAhya jagata kA vyAkhyAkAra nahIM mAnate, unake anusAra darzana ko yaha bhI batAnA hogA ki bAhya jagata para mAnava kA niyaMtraNa kaise ho| punarnirmANa kaise saMbhava ho| lakSya kyA ho,' aadi| darzana kA kArya guNanirmANa hai| jisa vyakti kA dRSTikoNa jIvana ke prati svastha hai vaha dArzanika hai| svastha dRSTakoNa svastha kriyA pratikriyA ko paidA karatA hai| svastha kriyAeM evaM pratikriyAeM aneka svastha vyaktitvoM kA vikAsa-nirmANa karatI haiN| prakRti ne hameM jIvana diyA hai, paraMtu jIvana ko sukhI, samRddha, unnata evaM saphala banAne kA mArga nirdezita karane vAlA hai- darzana / bAlTeyara ne kahA hai- "na kevala satya" balki "ziva" (kalyANa) bhI darzana kI paridhi meM sammilita hai| darzana aura jIvana : darzana evaM jIvana kA Apasa meM ghaniSTa saMbaMdha hai|" jIvanadhArA hI darzana hai| jIvana hI darzana kA prathama evaM mukhya varNya viSaya hai| donoM eka dUsare ke anupUraka haiN| cAhe zikSA ho yA vyavahAra ho, cAhe dharma ho yA vijJAna ho, darzana ke prabhAva se koI mukta nahIM ho sakatA, jIvana kA hara kSetra darzana ke lie sAmagrI juTAtA hai| darzana-satya se jIvana vyAvahArika banatA hai| isa vyavahAra meM samasyAtmaka tathya punaH darzana ke vicArArtha prastuta ho jAte haiN| basa yahI prakriyA anavarata rUpa se doharAyI jAtI rahatI hai| darzana kI kriyA mAnava zarIra kI taraha kriyAzIla hai| zarIra kA krama raktasaMcAra se zAzvata hai| rakta ke sthira hote hI deha kI sattA astitva evaM upayogitA zUnya ho jAte hai| ThIka usI prakAra jIvana ko bhI darzana se zuddha vicAra. zAzvata 54
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTikoNa, vAstavika mUlyoM kI prApti hotI hai aura jIvana kI sattA, astitva evaM upayogitA bhI taba taka hI saMbhava hai / ina donoM praNAliyoM ke abhAva meM na to darzana kA na hI jIvana kA astitva saMbhava hai / agara hamArA darzana svastha hai to jIvana bhI sundara, sthAyI evaM sukhI, samRddha va vikAsonmukha hogaa| agara jIvana-darzana asvastha hai to hamArA vicAra, dRSTikoNa evaM jIvana vikRta hogaa| hamArA darzana AzAvAdI, racanAtmaka evaM sRjanAtmaka honA caahie| aisA darzana amaratva kI rAha le jAne vAlA hotA hai| 44 jaina darzana : DaoN. rAdhAkRSNan ne jaina darzana kI mukhya vizeSatAe batAte hue likhA hai- " isakA prANimAtra kA yarthAtha rUpa meM vargIkaraNa, isakA jJAna saMbaMdhI siddhAMta, jisake sAtha saMyukta hai, inake prakhyAta siddhAMta 'syAdvAda" evaM saptabhaMgI arthAt nirUpaNa kI sAta prakAra kI vidhiyAM aura isakA saMyamapradhAna nItizAstra athavA AcArazAstra / isa darzana meM anyAnya bhAratIya vicAra paddhatiyoM kI bhAMti kriyAtmaka nItizAstra kA dArzanika kalpanA ke sAtha gaThabaMdhana kiyA gayA hai| arthAt jaina dharma kI samasta dArzanika vizeSatAeM ina tIna zabdoM meM nIhita hai / samyadarzana, samyagjJAna evaM samyak caritra / ina tInoM ke mela se hI mokSa kA mArga prazasta hotA hai|" subuddhi ke kAraNa samayagjJAna kI prApti hogI tathA samayagjJAna se hameM saccaritratA kI prApti hogI tabhI mokSa kA pravezadvAra hamArA svAgata karegA / 'tatvArtha zraddhAna" samyagdarzana hai, jIvAdi vyavasthita padArthoM kI avagati hI samyagjJAna hai tathA saMsAra se nivRtti ke artha se jJAnI ke sukarma hI samyakcaritra hai / - "L samyagdarzana : jaina darzana ke do tatva haiM jIva tathA ajIva / pAMca astikAya, chaH padArtha evaM sAta yA nau tatvoM meM ina mukhya dono tatvoM kA vistAra samAhita hai| " jIva, dharma, adharma, AkAza evaM pudgala ye pA~ca astikAya haiN| jIva, ajIva, Astrava, saMbara, baMdha, nirjarA, mokSa, pApa va puNya ye nava tatva haiN| uparyukta tatvoM kI sarala evaM spaSTa vivecanA isa prakAra kI gayI hai / - jaina dharma meM mUla do tatva haiM - jIva evaM ajIva / ina donoM kA vistAra pAMca astikAya, chaH dravya evaM sAta yA nava tatvoM ke rUpa meM pAyA jAtA hai| cArvAka kevala ajIva ko pAMca mUlabhUta tatva mAnate the / ina donoM matoM kA samanvaya jIva evaM ajIva ye do tatva mAnakara jaina darzana meM huA / saMsAra aura siddhi arthAt nirvANa aura baMdhana va mokSa tabhI ghaTa sakate haiM jaba jIva evaM jIva se bhinna koI ho| isalie jIva evaM ajIva donoM ke astitva kI tArkika saMgati jainoM ne siddha kI tathA puruSa va prakRti kA saMbaMdha mAnakara prAcIna sAMkhyoM ne bhI vaise saMgati sAdhI / isake atirikta AtmA ko yA puruSa 55 -
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko kevala kUTastha mAnane se bhI baMdhana mokSa jaisI virodhI avasthAeM jIva meM nahIM ghaTa sktiiN| isameM saba darzanoM se alaga par3akara, bauddhasammata citta kI bhAMti, AtmA ko bhI eka apekSA se jainoM ne anitya pAnA evaM sabakI taraha nitya mAnane meM bhI jainoM ko kucha Apatti to hai hI nahIM, kyoMki baMdhana aura mokSa tathA purnajanma kA cakra eka hI AtmA meM hai / isa prakAra AtmA ko jaina matAnusAra pariNAmI nitya mAnA gyaa| sAMkhyoM ne prakRti - jaDatatva ko to pariNAmI nitya mAnA thA aura puruSa ko kUTastha, paraMtu jainoM ne jar3a aura jIva donoM ko pariNAmI nitya maanaa| isameM bhI unakI anekAMta dRSTi spaSTa hotI hai / jIva ko caitanya kA anubhava mAtra deha se hI hotA hai| jainamatAnusAra jIva AtmA deha pariNAma hai| nae-nae janma jIva hI dhAraNa karatA hai, isalie usake lie gamanAgamana anivArya hai| isI kAraNa jIva ko gamana meM sahAyaka dravya dharmAstikAya ke nAma se aura sthiti meM sahAyaka dravya adharmAstikAya ke nAma se, isa prakAra do ajIva dravyoM kA mAnasa anivArya ho gyaa| isI kAraNa yadi jIva kA saMsAra ho to baMdhana bhI honA caahie| vaha baMdhana hI pudgala arthAt jar3a dravya kA hai / ataeva pudgalAstikAya ke rUpa meM eka dUsarA bhI ajIva dravya mAnA gyaa| ina sabako avakAza dene vAlA tatva (dravya) AkAza hai use bhI jar3a rUpa ajIva dravya mAnanA Avazka thA / isa prakAra jaina darzana meM jIva, dharma, ardhama, AkAza evaM pudgala, ye pAMca astikAya mAne gaye haiM / paraMtu jIvAdi dravyoM kI vividha avasthAoM kI kalpanA kAla ke vinA nahIM ho sakatI / phalataH eka svataMtra kAla dravya bhI anivArya thA / isa prakAra pAMca asti-kAryoM ke sthAna para chaH dravya bhI hue| jaba kAla ko svataMtra dravya nahIM mAnA jAtA taba use jIva evaM ajIva dravyoM ke paryAya rUpa mAnakara kAma calAyA jAtA haiM / aba sAta tatva evaM nau tatva ke bAre meM bhI thor3A spaSTIkaraNa kara leM / jaina darzana meM tatva vicAra do prakAra se kiyA jAtA haiN| eka prakAra ke bAre meM hama spaSTa ho cuke haiN| dUsarA prakAra mokSa mArga meM upayogI ho usa taraha padArthoM kI ginatI karane kA hai| isameM jIva, ajIva, Asuva, vara, baMdha, nirjarA va mokSa ina sAta tatvoM kI ginatI kA eka prakAra evaM usameM puNya evaM pApa kA samAveza karake kula nau tatva ginane kA dUsarA prakAra hai| vastutaH jIva va ajIva kA vistAra karake hI sAta aura nau tatva ginAe haiM, kyoMki mokSa mArga ke varNana meM vaisA pRththakaraNa upayogI hotA hai / jIva va ajIva kA spaSTIkaraNa to udhara kiyA hI hai / aMzata: ajIva karmasaMskAra- bandhana kA jIva se pRthaka honA nirjarA hai aura sarvAMzataH pRthak honA mokSa hai| karma jina kAraNoM se jIva ke sAtha baMdha meM Ate haiM ve kAraNa Asava haiM aura usakA virodha saMvara haiM / jIva aura ajIva karma kA ekAkAra jaisA saMbaMdha baMdhana hai| 1 56
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArAMza yaha hai ki jIva meM rAga, dveSa, pramAdAdi jahAM taka rahate haiM vahAM taka baMdha ke kAraNoM kA astitva hone se saMsAra kI vRddhi huA karatI hai| usa kAraNoM kA virodha kiyA jAe to saMsArabhAva dUra hokara jIva siddhi athavA nirvANa avasthA prApta karatA hai| nirodha kI prakriyA ko saMbara karate haiM, aura kevala virati Adi se santuSTa na hokara jIva karma se chUTane ke lie tapazcaryAdi kaThora anuSThAna Adi bhI karatA hai, usase nirjarA-Adi kA chuTakArA hotA hai aura aMta meM vaha mokSa prApta karatA hai| 18 samyagjJAna : yenayena prakAreNa jIvAdayaH padAthA vyavasthitAstena tenAvagamaH smygjnyaanm| yaha pAMca prakAra kA hai-mati, zruti, avadhi, manaHparyAya evaM kevl| 19 DaoN. rAdhAkRSNan ne kahA hai:-vardhamAna kA jJAnasaMbaMdhI siddhAMta unakA apanA hai aura darzanazAstra ke vidyArthiyoM ke lie apanA eka vizeSatva rakhatA hai P0 __ matijJAna : yaha sAdhAraNa jJAna hai jo indriyoM ke pratyakSa saMbaMdha dvArA prApta hai| smRti, saMjJA, pahacAna, tarka, Agamana, anumAna, abhinibodha, nigamana, vidhi kA anumAna Adi isI ke aMtargata Ate haiN| pratyakSa jJAna, smRti evaM arthagrahaNa ye mati jJAna ke tIna bheda haiN| matijJAna indriyoM evaM mana ke sahayoga se prApta hotA hai| zrutijJAna : yaha lakSaNoM, pratIkoM evaM zabdoM dvArA prApta hotA hai| isake cAra prakAra haiM- saMsarga, bhAvanA, upayoga aura naya / 24 avadhijJAna : deza-kAla kI dUrI ke uparAMta bhI vastuoM kA jo pratyakSa jJAna hai vaha avadhijJAna hai| yaha indriyoM se pare kA jJAna hai| manaH paryaya jJAna : manaH paryaya, anya vyaktiyoM ke vartamAna evaM bhUta vicAroM kA sAkSAt jJAna, jaise TelIpaithI dvArA dUsaroM ke mana meM praveza kiyA jAtA hai| kevatvajJAna : sabhI padArthoM evaM unameM hone vAle parivartanoM ke saMbaMdha meM pUrNa prApta jJAna kevala jJAna kahalAtA hai| yaha jJAna anubhavajanya hai, indriyoM se pare hai, avarNanIya hai, yaha kevala baMdhanamukta AtmAoM ke lie hI hai| punaHjJAna ke do prakAra-pramANa evaM ny| naya ke vibhinna prakAranegamanaya, saMgrahanaya, vyavahAranaya, zrajusUtranaya, zabdanaya samabhirUDhanaya aura srvbhuutny| 26 naya ke do bheda - drAvyArthaka evaM pryaayaarthk| naya kA upayoga syAdvavAda pare "saptabhaMgI" meM hotA hai| saptabhaMgI jaina tarkazAstra kA pAribhASika zabda hai- '. syAd asti 2. syAd nAsti . syAd asti nAsti :. syAd avaktavyam i. syAd asti ca avaktavyam . syAd nAsti avaktavyam'. syAd asti ca nAsti va avktvym| 57
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagcaritra : ve kAraNa jinase jIva karmabaMdhana meM AtA hai Asava kahe gaeM haiM unakA virodha saMvara hai| 7 mukti ke lie virakti, tapa, sAdhanAdi saMbara haiM, kaThora tapazcaryA nirjarA hai, aMta meM mokSa hotA hai| saMsAra ke kAraNoM kI nivRtti ke prati samudyata jJAnavAna kA karmAdAnanimitta kriyoparam samyak caritra hai| 28 mahAvrata, aNuvrata, guptiyoM, samitiyoM, zikSAvrata, guNavrata, evaM unake niyama isa caritra ke aMtargata Ate haiN| yaha eka taraha se ahiMsA darzana kA kriyAtmaka pakSa hI hai| jaina rAmAyaNa meM darzana : nizcaya hI hemacaMdra ne apane pUrvavartI jaina rAmakathAtmaka kAvyoM kA adhyayana kiyA thA isI kAraNa unake darzana para raviNeza, svayaMbhU Adi kA prabhAva spaSTa rUpa me parilakSita hotA hai| hAlAMki he macaMdra ne apanI "jaina rAmAyaNa" meM dArzanika zabdoM yathA - anekAntavAda, syAdvAda, saptabhaMgI Adi kA prayoga nahIM kiyA hai phira bhI tAtvika dRSTi se jaina dArzanika mAnyatAoM kA spaSTa vivecana yatra-tatra milatA hai| sthAna-sthAna para hemacaMdrAcArya ne jaina dharmazAsana kA varNana kiyA hai| saMpUrNa "parva' meM jina jaina devAlayoM, jina devatAoM evaM jaina zAsanAntargata kiye jAne vAle dhArmika kRtyoM kA samAveza kiyA gayA hai| hemacaMdra kahate haiM, dharma kA abhimAna sarvopari hai| anya abhimAna nazvara evaM duHkhadAtA haiM / bure karmoM ke nAza kA kevala eka hI upAya hai- diikssaa| dIkSA ke dvArA samasta duHkhoM kA nAza saMbhava haiM / " satya dharma kA sarvopari aMga hai| satya ke dvArA bar3I se bar3I vijaya prApta kI jA sakatI hai| samasta divyatAeM satya meM nivAsa karatI haiN| varSA satya ke bala para hotI hai| devatAoM kI siddhi kA eka mAtra kAraNa bhI satya hI hai| 30 jaina dharma meM 'satya evaM ahiMsA' do dhurI cakra mAne gae haiN| satya kI taraha ahiMsA bhI vyakti ke jIvana kA Avazyaka aMga honA cAhie hiMsA se virakta honA hI, mukta honA hI ahiMsA hai| bhagavAna mahAvIra tathA unake anuyAyI dharmAcAryoM ne ahiMsA ke bAre meM kahA hai : kiM suragiriNo gruuye| jalanihiNo kiM va hoijjata gNbhiir| kiM gayaNAU vizalaM / ko vA ahiMsA samo dhmmo|" triSaSTizalAkApuruSacarita (parva') meM hemacaMdrAcArya ne pazuvadha kA virodha 32 karate hue spaSTa dhoSaNA kI hai ki pazuoM, bakare Adi kA vadha karane vAloM kA sthAna ghora naraka meM hotA hai| 3 hemacaMdra kahate haiM ki dharma kI rAha pazu kA vadha karanA nahIM hai varan ahiMsA kA pAlana saccA dharmapatha hai| unhoMne jaina dharma ko madyamAMsAdi kA prayoga na karane vAlA batAyA hai jo satya hai| jaina dharma ke do paMtha haiM - mUrtipUjaka evaM mUti kI pUjA na karane vAle / hemacaMdra ne mUrtipUjA kA pakSa liyA hai| jaina rAmAyaNa ke aMtargata dazaratha, bAlI, rAvaNa Adi aneka rAjAoM ko hemacaMdra ne caityoM kI vaMdanA karate hue batAyA hai| 58
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina rAmAyaNa meM gurubhakti ke mahatva ko ucca sthAna diyA gayA hai| gurU ke sAtha-sAtha mAtA-pitA kI vandanA bhI jaina dharma kA pramukha guNa rahA haiN| jaina rAmAyaNa meM aneka sthaloM para jaina muni-vaMdanA AI hai| jaina sAdhuoM ko uccAsana para virAjita kara usakI sevA suzruSA karane kA varNana triSaSTizalAkApuruSacarita meM AtA hai| hemacaMdrAcArya ke anusAra mAnavajanma durlabha hai| 38 isa janma meM sukhaduHkhAdi phala pUrvajanma-karmAnusAra mAnava ko bhogane par3ate haiN| sukha evaM duHkha kisI anya kI dena nahIM, yaha to mAnava ke pUrva karmoM kA hI phala hai| 39 hemacaMdra ne triSaSTizalAkApuruSacarita parva meM aneka pAtroM ke pUrvajanmoM kI lambI kathAe~ dekara pUrvajanma kI mAnyatA ko svIkAra kiyA hai| 40 AtmA aneka janmoM meM bhaTakatI huI mAnavadeha ko prApta karatI hai| hemacaMdra ne dazaratha 41 Adi aneka rAjAoM ke pUrva janma ke vRttAMta jaina rAmAyaNa meM vistArapUrvaka die haiN| sItA, aMjanA Adi strI pAtroM para Ane vAle duHkhoM kA kAraNa unake pUrvajanma meM kie gae karma hI haiM jinakA phala ve isa mAnava janma meM bhugata cukI haiN| 42 jaina dharma meM namaskAra maMtra kI mahimA sarvavidita hai| 43 isa maMtra meM arihaMtoM ko, siddhoM ko, AcAryoM ko, upAdhyAyoM ko evaM sarva maMgaloM meM maMgala rUpa namaskAra maMtra ko jaina rAmAyaNa meM pUrNa mahatva prApta huA hai| sAdhu loga jina zAsita prajAvarga ko namaskAra maMtra dekara kRtArtha karate haiN| hemacaMdra ne jaina rAmAyaNa meM namaskAra maMtra kA prabhAva pradarzita kiyA hai| isa mahAmaMtra ke prabhAva se jIvoM kI gati hotI hai| pakSirAja jaTAyu ko goda meM lie hue rAma ne aMtimasamaya meM use namaskAra maMtra diyA, jise pAkara jATAyu devagati ko prApta huaa| 44 AcArya hemacaMdra ne jaina rAmAyaNa meM aneka dArzanika muddoM para dRSTipAta kiyA hai| saMkSepa meM unakA dArzanika pakSa isa prakAra prastuta kiyA jA sakatA hai mAyA : mAyA ko AcArya ne manuSyamAtra ke lie bAdhaka tathA patanonmukha kahA hai / ve use ThaginI mAnate haiM / mAyA vizvamAnavoM ko ThagatI hai| sAMsArika loga mAyA se AsvAdita hokara bhale hI prasanna hote haiM paraMtu aMta meM unheM pachatAnA par3atA hai| hemacaMdrAcArya ne mAyA ko indrajAlika nagarI kI taraha batAyA hai sAMsArikasukhAsvAdavaJciteyaM mnormaa| jIviSyati kathaM nAtha tvayA tRNava-dujjhitA // 45 sa dadarza purI tAM va dadhyau caitasi vismayAt / mAyeyamindrajAlaM vA gAndharvamathavA purama // 46 jagat : jaina darzana meM jagata ko mithyA mAnA gayA hai| hemacaMdra ke anusAra jagata azAsvata hai| jisa taraha sUrya ke udaya hone kI kriyA meM hI usakA asta honA chipA huA, hai ThIka usI prakAra jagata ke pratyeka padArtha kA nAza asaMdigdha hai| 59
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM ca dadhyAvudayo yathAzastaM tthaakhlu| nidarzanamayaM sUryo dhigdhiksarvamazAzvatam // 47 Izvara : hemacaMdrAcArya ne Izvara ko jagata kA rakSaka mAnA haiN| vaha samasta siddhiyoM kA dAtA hai| Izvara hI samasta jagata ke nAtha haiN| aise Izvara ko kavi ne bAra-bAra namaskAra kiyA hai| Izvara samasta jagata ke prANiyoM ko saMsAra-samudra se pAra karate haiN| Izvara kA nAma sarvArtha siddhikAraka hai| paramAtmA ke caraNasparzamAtra se hI manuSyoM kA citranirmita ho jAtA hai| hemacaMdra paramAtmA se prArthanA karate haiM ki he pUjya jagatapati ! mujhe janma-janma taka ApakI bhakti prApta ho| devAdhidevAya jagattAyine paramAtmane / zrImate zAntinAthAya zAMDazAya' rhate namaH // 48 zrIzAMtinAtha bhagavan bhvaa'mbhonidhitaarnn| savArthasiddhimantrAya tvannAne'pinamonamaH // 49 ye tavA'STavidhAM pUjAM kurvanti paramezvara / aSTA'pi siddhiyasteSAM karasthA aNimAdayaH // deva tvatpAdasaMsparzAdapi yAnnirmalo janaH / ayo'pi hemIbhavati sparzavedhirasAna kima ||51 jIva : hemacaMdrAcArya ne jainarAmAyaNa meM jIva ko paMcendriyoM se mukta saMsArI kahA hai| ye paMcendriyA~ jIva kA bAhya AvaraNa hai| zarIra jIva se bhinna hai| jIvAtmA evaM jar3apadArtha zarIra dono alaga-alaga haiN| jar3a zarIra kI mRtyu ke pazcAt bhI jIva kA astitva yathAvat rahatA hai tathA usakA AbhAsatatva zAzvata hai| jaina rAmAyaNa meM hemacaMdra kahate haiM"yucyate na vadhaH prANimAtrasyApi vivekinaam| paJcecendriyANNAMhastyAdijIvAnAM bata kA kathA / evamuktazca muktazca shsraaNshurdoddvdt|| na hi rAjyena me kRtyaM vayuSAvApyataH param // "53 bhakti : sAdhaka ke paramAtmA taka pahu~cane kA avalaMba hai- bhkti| jIva jaba viSaya-bhoga se virakta ho jAtA hai taba usakI suSuptAvasthA samApta hokara jAgRtAvasthA ko prApta hotA hai| bhakti prApta hone para AtmAe~ karmabaMdhana kA tyAga kara detI haiN| hemacaMdra ne jaina rAmAyaNa meM aneka sthaloM para bhakti-sUtroM ko bikherA haiN| unake anusAra paramAtmA kevala bhaktimAn sevakoM para hI prasanna hote haiN| paramAtmA ke anugraha ko prApta karane ke lie unakI bhakti Avazyaka hai| hemacaMdra ne paramAtmA meM nivedana kiyA hai ki saMsAra ke abodha prANiyoM ko Apa bhaktidAna deN| bhakti ke saha. hI saMsAra ke mAyAjAla meM par3e hue abodha prANiyoM kA uddhAra saMbhava hai : isa prakAra jainAcArya hemacaMdra ne bhakti ko bhakta se uccasthAna diyA haiN| 60
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMhodaro'pi pratyUce mRtyAnAM bharatokapi hi| bhaktAnAmeva kurute prasAdaM nA'nyathA punaH / 54 bhUyo bhU: bhUyaH prArthaye tvAmidameva jgdvibho| bhagavan bhUyasI mUyAvA'yi bhaktirbhave bhve| 55 mokSa : jaina dharma eka prakAra se sabhI dharmAcAyoM, sAdhuoM yahA~ taka ki dharmasaMsthApakoM, tIrthaMkaroM Adi ke mokSamArga kI vyAkhyA karatA hai| mokSa arthAt mukti| saMsAra ke AvAgamana se chUTakara paramAtmA ke jyoti svarupa meM milane kA nAma hai mokss| hemacaMdra ne jaina rAmAyaNa meM aneka sAdhuoM, rAjAoM Adi ke mokSagamana kA varNana kiyA hai| mokSa ke lie tapazcaryA Avazyaka hai| tapa kA pratiphala hai- mokss| hemacaMdra kahate haiM- jo loga arihaMto kI stuti karate haiM unheM mokSa prApta hotA hai| 'iti nirvedamApannaH prAvAjIt sadya eva saH / tapastIvrataraM taptvA siddhikSetramiyAma c| 56 narendra AditvyarajA vAline blshaaline| dattvA rAjyaM pravavrAja tapastaptvA yayo shivm| 57 vyAghrayaivaM khAdyamAno'pi shkldhyaanmupeyivaan| tatkAlotkevalo mokSaM sukozala muniryyo| 58' bhakti ke do prakAra haiM- saguNa tathA nirguNa / saguNa bhakti ke aMtargata nAma-japa kA vizeSa mahatva hai| mahAtmA kahate haiM ki saMpUrNa saMsAra nAma se baMdhA hai| mUka caupAye pazu bhI jaba mAlika se apanA nAma sunate haiM, to vazIbhUta hokara Adeza kA pAlana karane laga jAte haiN| hemacaMdra ne jaina rAmAyaNa meM nAmajapa kI mahimA kA guNagAna kiyA hai| unake anusAra sabhI siddhiyoM ko prApta karane kA mukhya AdhAra hai naam-jp| jaina rAmAyaNa meM maMtrajapa para vizeSa bala diyA gayA hai| Izvara kA nAmajapa yugoM-yugoM ke baMdhana ko kATane vAlA hai| hemacaMdra ne maMtrasvarupa paramAtmA ke nAma ko bAra-bAra namaskAra kiyA hai| zrI zAtinAtha bhagavan bhvaa'mmonidhitaarnn| sarvArthasiddhamaMtrA tvannAne'pi namonamaH / / 59 dazakoTi sahastrANi japo yasya phlprdH| Arebhire te japituM taM mantraM SoDazAkSaram // 60 svarga-naraka evaM karmaphala : sAMsArika mAnavoM ke karmaphala haisvarga evaM nrk| samasta jaina arihaMtoM, cakravartiyoM, vAsudevoM, prativAsudevoM Adi kA mokSa yA svarga-naraka meM jAne kA nirNaya jaina rAmAyaNa meM prApta hotA hai| hemacaMdra ne rAma, lakSmaNa, dazaratha, rAvaNa, hanumAna evaM aneka rAma-kathA pAtroM ke karmaphala para bhI vicAra kiyA hai| azuddha kArya karane vAle marane ke pazcAt naraka meM jAte hai| naraka bhI vibhinna prakAra ke haiN| duSkarmoM ke anusAra 61
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ naraka meM jAne para yamadUtoM dvArA jIva ko sajA milatI hai| yamadUta pRthvI loka se jIvoM ko baMdhana yukta kara naraka meM le jAte haiN| vahA~ unheM karmAnusAra aneka prakAra ke narakoM kA daMDa bhugatane hetu diyA jAtA hai| hemacaMdra ne triSaSTizalAkApuruSacarita, parva-7 meM sAta prakAra ke naraka batAe haiM- garamagarama zIzA pilAnA, pattharoM para pachAr3anA, pharasI ke dvArA zarIra chedanA Adi sajAe~ narakoM meM dI jAtI haiN| prANiyoM ke karmoM kI sajA pUrNa hone para unheM naraka se chuTakArA milatA hai| tatpazcAt ve jIva punaH saMsAra meM janma lete haiN| hemacaMdra kahate haiM ki prANiyoM ko mRtyu ke pazcAt naraka kI yAtanAoM se bacane ke lie sAtvika karma karane caahie| rAvaNa jaisA parAkramI bhI apane karmoM ke kAraNa sAtaveM naraka meM gyaa| use agnikuMDa meM DAlA gyaa| ucca svara se cillAte use vahA~ se nikAlakara garamagarama tela ke kar3Aha meM DAlA gyaa| vahA~ se phira use cirakAlika bhaTTI meM DAlA gayA taba "tar3atar3ata-tar3a" aisI AvAja phUTa rahI thii| hemacaMdra kahate haiM ki unheM isa prakAra kI bhayaMkara yAtanAe~ dene kA kAraNa unake duSkarma haiN| ataH prANiyoM ko duSkarma se bacanA caahie| bhUranandanarAjoDabhUdvipadyADajagaro bane / dagdho dAvena so'yAsId dvitIyAM nrkaavnim| mAhendrakalpe devoDabhUzcayutvA cedRgihA bhavaH bhrAntvA narakameSoDabhUta kpistedvairkaarnnm| 62 vidhAya narakAvAsAMstena vaitrnniiyutaan| chedabhedAdidukhaM tau prApyete saparicchadau // 3 trapupAnAzilAsphAlaparyucchedAdidAruNAn dadarza narakAMstatra saptApi dshkNdhrH| 64 vedamAnyatA : jaina rAmAyaNa meM hemacaMdra ne veda tathA zAstroM ko sammAnIya sthAna diyA hai| hemacaMdra ne vedAdi prAcIna graMthoM ko mahAna batAyA hai| unhoMne Rgveda ke pATha karane tathA sunane ke mahatva ko spaSTa kiyA hai| unakI dRSTi meM veda ko mithyA mAnane vAle evaM usa para avizvAsa karane vAle pApAtmA haiM / hemacaMdra veda-zAstroM ko dharmasvarupa mAnate haiN| tatrAnyadAhamabhyAgAmadrAkSamatha prvtm| vyAkhyAnayantamRgvedaM ziSyANAM shemussiijussaam| 65 gururdharmepideSTaiva zrutidharmAtmakaiva c| dvayamapyanyathA kurvan mitra mA paapmrjy|| bhAgyavAda : bhAgyavAda hiMdU saMskRti kA mUla tatva rahA hai / hemacaMdra ne apanI rAmakathA meM bhAgyavAda ko svIkAra kiyA hai| duHkha kA kAraNa bhale hI janmajanmAMtara ke karma haiM paraMtu usameM bhAgya kA bhI hAtha rahatA hai| hemacaMdra ne bhagavAna rAma dvArA sItA ke tyAga ko sItA ke bhAgya kA khela kahA hai| 62
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ sada vimRzya kartusTeDapyavimuzya vidyApitA / manye bhadabhAgyadoSema nideSistavaM sadAvyAse / 67 1 ahiMsAH paramo dharmaH jaina darzana kA mUla maMtra hai| Aja bhI hindusthAna ke kone-kone meM jainoM dvArA sthApita gauzAlAe~ evaM mUka pazuzAlAe~ kholI huI haiM jinameM pazuoM kA rakSaNa - poSaNa upayukta sUtra ko pramANita karatA hai hemacaMdra ne pazu vadha kA virodha kiyA hai| hiMsA kA phala ghora naraka batAyA gayA hai| hemacaMdra kahate haiM ki pazuoM kA rakSaNa karanA dharma kA aMga hai, na ki pazuoM kA vadha karanA / hAlAMki sabhI dharma ahiMsA meM vizvAsa karate haiM paraMtu jaina dharma usa siddhAMta para anya dharmoM se eka kadama Age haiN| dharmaH proktohyahiMsAtH sarvajJaistrijAgadvitaiH / pazuhiMsAtmakAdyajJAta sa katham nAma jaaytaam| kravyAdatulyA ye kuryuryajJaM chAgavadhAdinA te mRtvA narake ghore tiSTheyuH dukhinazciram / ghaTaprabhRtidivyAni vartante hanta satyataH satyAd varSati parjanya satyAtasiddhayaMti devatAH / madyamAsaM parIdAra pradhAnaM dharmaH / " 69 68 yajJevadhAya cAnItAn sainikeriva tadvijaiH / pazunAraTatoDapasyaM pAzabaddhAnanAgrasaH // 72 saMta va satsaMga kI mahimA : jaina rAmAyaNa meM hemacaMdra ne sajjano ke graMthoM kA bakhAna kiyA hai| sajjanoM ke upakArI sAdhu vaMdanIya hote haiN| sajjana sAdhuoM premabhAva se Adara va sammAna karate haiM / saMta loga kisI ke duHkha ko dekha nahIM sakate arthAta duHkhI AtmAoM ke upakAra kA intajAra hI unakA jIvana dharma batAyA gayA hai| saMtoM kI upasthiti meM unake sabhI saMgI sukhada jIvana vyatIta karate haiN| saMto ko namratA se pyAra hotA hai, abhimAna unheM sparza nahIM karatA / 74 prAgjanma so'vadherjJAtvAmyetyAvaMdiSTa taM munim / vaMdanIyaH satAM sAdhurhyapakArI vizeSataH / 73 vaMditvA taM mahAsAdhumahAmAnyopakAriNam tadaduHkhaduHkhita iva tadA cAstamagAdraviH / santaH satAM na vipadaM vilokayitumIzvarAH // nRpatirmocayAmAsa dhRtAnrvAndaripunapi ko vA na jIvati sukhaM puruSottamajanmani / saMto saMgo hi puNyataH / " 75 76 guru bhakti : jaina dharma meM guru kI mahimA sarvasiddha hai| hemacaMdra ne guru ke lie sAdhu zabda prayukta kiyA hai| kyoMki jaina dharma meM dIkSita hone vAlA pratyeka sAdhu guruvara hotA hai / guru se jJAnopadeza sunanA, guru kI AjJA kA 63
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAlana, guru se dharmamArga jJAta karanA, jIvana bhara guru kA sammAna karanA Adi hamacaMdra ke anusAra dharma ke pramukha aMga haiN| isa taraha triSaSTizalAkapuruSacarita, parva-7 meM gurumahimA para samyak bala diyA gayA hai Asane cAsayAmAsa taM muniM svymrpite| praNamya ca dazagrIva : svayamurtyAmupAvizata // B lajjAnamrAnanaH soDapi namAma pitaraM munim|" gururdharmopadeSTaiva zrutidharmAtmakaiva c| dvayamapyanyathA kurvan mitra mA pApamarjaya / / 80 isa prakAra triSaSTizalAkApuruSacarita, parva-7 kA dArzanika anveSaNa karane para jJAta hotA hai ki hemacaMdra ne sthAna-sthAna para AdhyAtmika vicAroM ke sAtha jaina darzana kA sura bhI apratyajJa rupa se kRti meM samAhita kiyA hai / samyag darzana, samyag jJAna tathA samyak carita jaina darzana ke AdhAra biMdu hai paraMtu isa kRti meM jaina AcArya ne apane dArzanika vicAra saMketAtmaka zailI meM hI sUkSma rupa meM prastuta kie haiN| punarjanma, karma, AtmA Adi para alpa vicAra die haiM, paraMtu tapasyA, ahiMsA, svarga-naraka jaisI dhAraNAoM para hemacaMdra ne vyApaka va vistRta vicAra prastuta kie haiN| vaise dArzanika vicAroM meM hemacaMdra ne apane pUrvavartI jaina rAmakathAkAroM kA anukaraNa nahIM kiyA hai| kyoMki jainAcArya raviNeza ne to apane padmapurANa meM jainadharma darzana kA vistRta vivecana prastuta kiyA hai| __ vizva ke kisI bhI vizuddha dharma adhyAtmamaya jIvana-darzana kI gaharAI meM utarane se pratIta hotA hai ki vahA~ eka ajIba-sA sAmya hai, ekatA tathA nirvivAda samabhAva hai| yaha ekatva hI usa parama pitA paramAtmA kI ora unmukha karatA hai| para uparI sataha sAMpradAyika jIvana darzana kI sataha meM sAgara sI aneka laharoM kA sA vaibhinna svara bar3hatA bhI jAtA hai| aneka dharmagraMthoM ke avalokana se yaha bAta spaSTa hotI hai| : saMdarbha-sUcI: 1. tulasI kA zikSA darzana : DaoN. zaMbhUlAla zarmA, pR. 2 2. bhAratIya darzana kI ruparekhA : paM. baladevaprasAdamizra, pR. 18 3. vyutpatti-dRzyate'nenetadarzanam'-darzana kA kArya hai dRSTigocara va sthUla dRSTi se pare hai una donoM ko dekho, aMgrejI ke philosaphI zabda kI utpatti leTina zabda philosaphI se huI isakA artha hai-jJAna se prem| bhAratIya darzana bhI isI tathya ko svIkAratA hai-"nAhi jJAnena sadRzaM pavitramiha vidyate" (gItA - 4/38) / 4. Indian Philosophy. Vol - II. P. 770 jaina dharma kA prANaH paM. makhulAla saMghavI. pa. 20 64
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. vahI, pR. 20 7. darzana evaM ciMtana : paM. sukhalAla saMghavI, pR. 68 8. bhAratIya darzana kI paraMparA : AcArya baladevaupAdhyAya, pR. 18 9. vahI, pR. 19 9. vahI, pR. 20 80. Philosophy is the Science which considers truth Aristotle. 11. John Devey - Democracy and Education P-378 12. Seneca - It is the bounty of nature that we live but of Pholosophy that we live well, whichis, In turth a greater benefit than life it self. 13. Voltaire - The discovery of what is true and the prac tice of which is good, are the two most important sub jects of Philosophy 14. When Philosophy is alive. It can not beremet from mmthe life of the people. Indian Philosphy Vol lind P-770- Dr. Radhakrishnan. 15. bhAratIya darzana (hindI anu.), rAjapAla eNDa saMsa, dillI, saM. 1966, pR. 270 16. tatvArtha sUtra 1/1 para svArthasiddhi TIkA 17. ekadvigicatu : paMcaSaTsaptASTanavAspadA aparyAyApi sattevAnantaparyAyabhAvinI, harivaMzapurANa, 58/5 jinasenakRta harivaMzapurANa (84 vi. saM. meM racita) 18. jaina dharma kA prANa (paM. sukhalAla), bhUmikAH dalasukha mAlavaNiyA sastA sAhitya maMDala, naI dillI, saMskaraNa 1965, pR. 9-11 19. matithutAvadhibhana : pryykevlaanijnyaanm| tatvArthasUtra 1-9 20. bhAratIya darzana (hindI anuvAda), pR. 9-11 21. matiH smRti: saMjJA citmu'bhinibodha ityanAntaramA-tatvArtha sUtra 1/13. paMcAstikAya 22. tatvArtha sUtra 1/13, samaya, bAra - 41 23. indriyaurmanasA ca yathAsvamarthAnmanyate, anayAmanute, mananamAMtra vA matiH (tatvArtha sUtra - 1/9 para svArthasiddhi) 24. paMcAstikAya, samayasAra, 43 / 25. sarvadravyapayapiSu kevalasya - tatvArthasUtra 1/29 26. naigamasaMgrahavyavahArarjusUtra zabdasabhirudaivambhUta nayA : tattvArtha sUtra 1/33 27. Astravanirodha : saMvara : 1 - tatvArthasutra 911 28. saMsAra kAraNanivRttiM pratyAgUrNasya jJAnavata : karmAdAnanimittakriyoparama : samyak caritram 11- ttatvArtha sUtra 1/1 parasarvArthasiddhi TIkA 29. na poruSA'bhimAno'tra kiMtu dhrmaabhimaanitaa| ___65
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAraM vinA sarvamamAdatsva ythaaruci| tri.zi.pu. ca. parva 7 - pa / 35 pU. 330 30. ghaTa pramRtidivyAni vartantaM hanta satyataH / satyAd varSati parjanya : stayAtsiddhyaMti devatA: / tri.za.ca. parva 7 - 2445 pR. 118 31. sabhI dharmo kI dRSTi se ahiMsA kA vicAra zrImad mitrAnaMda surIzvarajI mahA. sA. pU. 9 32. pazunAraTatoDapazyaM pAzvadvAnanAgasaH yajJe vadhAya cAnItAn sainikairiva tadadvijai: // tri. za. ca. 2 / 364 pR. 102 33. kravyAdatulyA ye kuryuyajJaM chAgavadhA dinA / taM mRtva narake ghore tiSTheyardu : khinazciram / vahI - 2/371 pR. 104 34. dharma : prokto hiMsAtH sarvajJaistri jagadvita : pazuhiMsAtmakAdyajJAta sa kartha nAya jAyatAm // vahI 35. madyamAMsaparIhArapradhAnaM dharma vahI - 4/99 pR. 237 36. svapnAdanantaraM tasmAccaityapUjAM cakAra sA / vahI - 1146 pR. 29 nityaM pradakSiNIkurvan sarvacaityAnyavandata / vahI - 2 / 167 pR. 65 arhatAmRSamAdInAM pUjAM sAMDaSTavidyAM vyadhAt / vahI 2 / 266 pR. 84 munisuvratadevArcA sthApayitvArcayaH sma te / vahI 3 / 193 pR. 196 purucaityeSu sarvaSu zrImatAmarhatAM tadA / vizeSeNASTadhA pUjAM strAtrapUrva vyadhAnRpa: // vahI 4/188 pR. 254 vaMditvA taM mahAsAdhumasAmAnyopakAriNam / 1 / 158 pR. 12 37. evamuktvA namaskRtya pitarau sAnujo'pi saH/tri. za. ca. 2/ 22 pR. 37 Asane cAsamAyArsa taM maniM svymrpite| praNamya ca dazagrIvaH svymurvyaamupaavisht| vahI / 2/342 pR. 98 lajjAnamrAnanaH so'pi namAma piMtara munima / vahI 2 / 342 pR. 98 praNamya pitarau tatrAjjnAvAsagRhaM yayau / vahI 3 : 222/pR. 202 grurdhrmopdessttaiv| vahI / 2/433 pR. 114 38. triSaSTizalAkApuruSacarita parva - 7 / 5 / 286 pR. 379 39. sItApyUce na taiM doSo na ca lokasya kazcana / na cAnyasyApi kasyApi kiM tu matpUrvakarmaNAm / vahI 9 / 229 pR. 684 40. prAgjanmani mayA tepe tapA'lpaM tena me / . rl naMdIzvarArhadayAtrAyAM nApRyaMta manorathaH // vahI - 1/40 pR. 8 athavA yadameva pUrva du:karmacaritaM mayA / 49. tri. za. pu. ca. parva 7. tasyApi bhUyastu bhaveSvantra bhava ciram // vahI 4/4 pR. 41 athavA naiva doSaste doSAM matpUrva karmaNAm vahI 3 / 101 pR. 108 4/381.4/392 se 818 taka 2/ 379 pR. 106 - triputra. 7-4/21 pR. 222 66
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46. vahI 5/145 pR. 352 47. trizapuca parva-7 - 10/110 pR. 706 48. vahI - 7/330 pR. 560 49. vahI - 7/331 pR. 560 50. vahI - 7/332 pR. 560 51. vahI - 7/334 pR. 561 52. trizapuca. parva-7 - 210 pR. 73 53. vahI - 2/355 pR. 101 54. trizaca. parva - 7vahI - 7/330 pR. 20 55. vahI - 7/337 pR. 561 56. vahI - 1/41 pR. 9 57. vahI - 2/170 pR. 65 58. vahI - 4/64 pR. 230 59. vahI - 7/331 pR. 560 60. vahI - 2/28 pR. 38 61. trizapuca. parva 7/4/410 pR. 298 62. vahI - 1/56 pR. 12 63. trizapuca. parva 2/141 pR. 60 64. vahI - 2/145 pR. 61 65. vahI - 2/418 pR. 113 66. vahI - 2/423 pR. 114 67. vahI - 9/22 pR. 642 68. trizapuca. parva 7/2/379 pR. 106 69. vahI - 2/371 pR. 104 70. vahI - 2/445 pR. 118 71. vahI - 4/99 pR. 237 72. vahI - 2/364 pR. 102 73. trizapuca. parva 1/49 pR. 10 74. vahI - 1/58 pR. 12 75. vahI - 3/133 pR. 185 76. vahI - 4/189 pR. 254 77. vahI - 6/97 pR. 432 78. trizapuca. parva 7-2/342 pR. 98 79. vahI - 2/352 pR. 100 80. vahI - 2/423 pR. 114 67
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina rAmAyaNa kI kathAvastu upodghAta : sAhityazAstrAntargata viSayavastu ke tIna prakAra mAne gae haiN| prathama-aitihAsika yA paurANika viSaya vastu, dvitIya-kAlpanika viSaya vastu tathA tRtIya-mizrita viSaya vstu| viSaya vastu ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai- 1. AdhikArika evaM 2. praasNgik| punazca prAsaMgika viSaya vastu ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai-patAkA evaM prkrii| kathAnaka, kathAvastu, viSayavastu, vRna yA vRttAMta, itivRtta, pratipAdya, kathA, kathAvRtta Adi sabhI zabda samAnArthI haiN| vRtti kA mUla kathya una zabdoM ke zIrSakAntargata samAhita kiyA jAtA hai| ___ hemacaMdra kRta triSaSTizalAkApuruSacarita, parva-7 aitihAsika yA paurANika kathAvastu ko lie hue haiN| jaina rAmAyaNa meM hemacaMdra ne bhale hI kalpanA ko samAviSTa kiyA ho phira bhI hama use kAlpanika yA mizrita kathAvastu kI zreNI meM nahIM rakha skte| isakA pramukha kAraNa yaha hai ki jaina rAmAyaNa kA kathAvRtta bhI prAraMbha se aMta taka paurANika rAmakathA kI bhAvabhUmi ke irda girda cakkara kATatA hai| jaina rAmAyaNa meM rAmakathA AdhikArika hai jo apane meM aneka avAntara kathAoM ko sameTe hue hai| bhAMmaDala-caMdragati vidyAdhara kathA, vajrakarNa-siMhodara kathA. kalyANamAlA-vAlikhilya, rUdrabhUti kathA, kapilabrAhmaNa kathA, anaMtavArya kathA, jitapadmA prakaraNa, ratnakezI- vidyAdhara prakaraNa, munisakalabhUSaNa upadeza kathA. Adi patAkA evaM prakarI ke rupa haiN| triSaSThizalAkApujyacarita, parva-7 ke lagabhaga 3000 zrIkoM meM hemacaMdra ne rAmakathA ko mavistAra prastuta kiyA hai jise pramukha zIrSakAntargata yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| 58
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) rAvaNa-janma : zikSA evaM digvijaya (a) mAtA-pitA evaM janma : pAtAlaloka ke rAjA sumAlI kI rAnI pratimati ke garbha se putra utpanna huA jisakA nAma ratnazravA thaa|' ratnazravA jaba vidyAsiddhirata thA tabhI eka vidyAdhara kumArI ne usake samIpa Akara praNaya hetu nivedana kiyaa| usa kumArI kA nAma kaikasI thaa| jo vyomabindu nAmaka kautuka nagara ke rAjA kI putrI thii| sumAlI-putra ratnazravA ne vidhipUrvaka kekasI se vivAha kiyA tathA puSpotaka nagara meM rahatA huA sukhopabhoga karane lgaa| * eka rAta kekasI ne sapane meM bhayaMkara siMha ko apane mukha meM praveza karate dekhaa|' pati se prAtaHkAla nivedana karane para ratnazravA ne kahA- tumhAre svapna kA kAraNa-tuma svAbhimAnI putra ko prApta krogii| garbhayukta kekasI usa samaya ahaMbhAvayukta, zatruoM ke prati kaThora bhAva vAlI, vAcAla Adi lakSaNoM se yukta najara Ane lgii|' samaya pUrNa hone para kaikasI ne zatruoM ke Asana ko hilA dene vAle evaM bAraha hajAra varSa kI Ayu vAle putra ko janma diyaa| jisakA nAma ratnazravA ne dazamukha diyaa| janmate hI samIpa par3e hue maNiyoM ke hAra ko dazamukha ne khIMcakara gale meM DAla liyA jisase usakA muMha nava maNiyoM meM pratibimbita huaa| isI kAraNa pitA ne usakA nAma "dazamukha diyaa| " usa samaya RSiyoM ne bhaviSyavANI kI, ki yaha bAlaka prativAsudeva hogaa| tatpazcAt kekasI se kramaza: kuMbhakarNa, caMdranakhA, evaM vibhISaNa ne janma liyaa|" arthAt jaina rAmAyaNa ke anusAra ratnazravA rAvaNa ke pitA evaM kekasI usakI mAtA thii| rAvaNa kI vIratA ke lakSaNa garbha meM hI dIkhane prAraMbha ho gaye the| (ba) pUrvabhava : jainarAmAyaNa : hemacaMdra ne triSaSTizalAkApuruSacarita, parva-7 ke 10veM sarga meM rAvaNa ke pUrvabhava kA vRttAMta diyA hai| kevalI muni kahate haiM ki rAvaNa pUrvabhava meM prabhAsa nAmaka brAhmaNaputra thA jisake mAtA-pitA kuzadhvaja evaM sAvitrI the| yahI prabhAsa isase pUrva mRNAlakaMda patana meM zaMbhU nAmaka rAjA thA jisakI rAnI kA nAma hemavatI thaa| 13 isa zaMbhU rAjA ne zrIbhUti kI rupavatI putrI vegavatI ko valAtkAra pUrvaka bhogakara usake pitA zrIbhUti kA vadha kara diyaa| // vegavatI ne usa samaya zaMbhU rAjA (agale janma kA rAvaNa) ko zApa diyA ki maiM agale janma meM tere vadha ke liye avatarita houuNgii| vahI zrIbhUti putrI vegavatI agale janma meM janaka putrI sItA huI jo rAvaNa kI mauta kA kAraNa bnii| (sa) bAla lIlA evaM vidyAoM kI siddhi : meghavAhana rAvaNa kA pUrvaja thA jisakA eka mANikamaya hAra ratnazravA ke pAsa thaa| rAvaNa kA janma hone para vaha hAra samIpa hI par3A thA jise zizu rAvaNa ne khIMcakara apane kaMTa 69
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM dhAraNa kara liyA thaa| / kizorAvasthA meM rAvaNa ne apane zatruoM ke saMhArArtha vidyAoM ko siddha kiyA isa hetu vaha bhImAraNya meM gyaa| " prAraMbha meM unhoMne aSTAkSarI vidyA ko siddha kiyaa| phira poDasAkSarI vidyA kI sAdhanA karate samaya jaMbUdvIpa ke yakSa ne vighna DAlanA prAraMbha kiyaa| 1 rAvaNa sahita sabhI bhAI mauna evaM sthira rahe / yakSa kI sundara paliyoM ne nartana kiyA, kAmecchA jAhira kI, svayaM yakSa ne bhI unheM bhagAne kI ceSTA kI, paraMtu asaphalatA hI hAtha lgii| yakSa ne apanI mAyA se sevakoM dvArA pahAr3oM ko ukhAr3a rAvaNAdi ke sAmane pheMkA, sarpa evaM siMha ke rupa meM unake Age aneka prANiyoM ko upasthita kiyA / rIcha, bAgha, viDAla Adi dvArA bhayabhIta kiyA " gayA, yahA~ taka ki rAvaNa ke mAtA-pitA, bhAI-bahana Adi ko bA~dhakara unake sAmane karuNa vilApa karate hue upasthita kiyaa| paraMtu rAvaNa avicala rhaa| 23 aMta meM yakSasevakoM ne rAvaNa ke mAyAvI mAtA-pitA kA rAvaNAdi ke samakSa zirocchedana kara diyaa| 24 paraMtu rAvaNa ni:zaMka evaM avicalita rhaa| phira yamadUtoM ne vibhISaNa, kuMbhakarNAdi ke mastaka kATakara rAvaNa ke Age pheMka die, svayaM rAvaNa kA mastaka kATakara kuMbhakarNa evaM vibhISaNa ke Age pheMkA phira bhI rAvaNa vidyAsiddhi meM dhyAnamagna hI thaa| 25 usakA tatkAlIna dhairya bhUdhara-tulya thaa| 26 usI samaya prakAza bikharAtI huI eka hajAra vidyAe~ rAvaNa ke sammukha upasthita huiiN| " aise kizora rAvaNa ne dizAoM kI sAdhana se zreSTha caMdrahAsa khaDga ko bhI siddha kara diyaa| 28 (da) vivAha evaM putra prApti : surasaMgIta nAmaka nagara ke vidyAdhara maya kI patnI hemavatI se maMdodarI nAmaka putrI kA janma huaa| maMtrI kI salAha-anusAra hajAra vidyAoM kI siddhiprApta kartA rAvaNa ke nagara svayaMprabha ke lie maya rAjA ne maMdodarI sahita saparivAra prasthAna kiyaa| 30 zubha divasa dekhakara sumAlI evaM maya rAjAoM ne rAvaNa evaM maMdodarI kA vivAha kiyaa| 1 maMdodarI ke sAtha krIDArata rAvaNa ne megharatha parvata para chaH hajAra kanyAoM ko dekhaa| rAvaNa ke rupa para mohita ho ve sabhI kanyAe~ rAvaNa se pariNaya hetu prArthanA karane lgiiN| jinameM mukhyataH surasundarI putrI padmAvati, manovegA evaM budha kI putrI azokalatA, kanakaputrI vidyutprabhA, Adi thiiN| 34 una sabhI kanyAoM kA rAvaNa se gA~dharva vivAha huaa| sugrIva kI bahana zrIprabhA kA vivAha bhI rAvaNa se huaa| 6 aneka rAjakumAriyoM ko rAvaNa ne balAt haraNa kara apanI patnI vnaayaa|" nityAlAMka vidyAdhara kI putrI ratnAvalI kA vivAha bhI rAvaNa se huaa| isa prakAra maMdodarI. padmAvati. azokalatA. vidayutprabhA, zrIprabhA evaM ratnAvalI ye sabhI rAvaNa kI patniyA~ thii| inake sAtha chaH hajAra gA~dharva vivAha 70
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAlI kanyAe~ bhI usakI patniyoM meM samAviSTa thiiN| rAvaNa kI patnI maMdodA se meghavAhana evaM indrajIta do putra utpanna hue|" (ya) rAvaNa kA pratApa : digvijaya ke liye prasthAna kie hue rAvaNa ne aneka vidyAdharoM ko vaza meM kiyaa| apanI pUjA meM vighrarupa senAyukta sahasrAMzu ko rAvaNa ne jindA pakar3a liyaa| 40 yamarAja ko bhI yuddha meM pachAr3a diyaa| 41 rAvaNa ne bhayaMkara durdhalapura ke kile ko jiitaa| vahA~ use sudarzana cakra prApta huaa| 5 rAvaNa kA indra se bhayaMkara yuddha huA jisameM rAvaNa ne indra ko harAyA evaM pakar3a kara kArAvAsa meM DAla diyaa| " aisI jaina rAmAyaNa kI aneka kathAe~ rAvaNa ke pratApa ko spaSTa karatI haiN| rAvaNa vikaTa yoddhA evaM digvijayI thaa| vaha caturaMgiNiyoM kA adhipati thaa| isa prakAra rAvaNa yahA~ aparimita zakti kA nikAya mAnA gayA hai| (2) rAma-janma : zikSA-dIkSA evaM kizorAvasthA kA parAkrama (a) rAma-janma kI paristhitiyA~ : hemacaMdra ne rAmajanma ke pUrva kA jo citraNa kiyA hai usase jJAta hotA hai ki rAvaNa laMkA kA rAjA thA paraMtu lagabhaga dakSiNa bhArata ke Adhe bhAga para usakA zAsanAdhikAra thaa| 45 mithilA meM usa samaya janaka rAjA the| rAjAoM ke ApasI vivAdoM kA pramukha kAraNa rAjya yA kanyAoM kA AdAna-pradAna thaa| cAroM aura hiMsAcAra phaila rahA thA jise rokane hetu jaina sAdhu upadeza kara rahe the| 47 aneka rAjA jaina muniyoM ke upadeza sunakara saMyamavrata dhAraNa kara rahe the| 48 vibhinna prakAra ke jainamahotsavoM yathA aSTAhnikA, saMyamamahotsava Adi kA Ayojana ho rahA thaa| 22 nirbaloM kA jIvana kaSTamaya thA evaM balavAna rAjA atyAcAra karate the| striyoM kI dazA acchI nahIM thii| sukRta kArya karane para bhI unheM sammAna prApta nahIM thaa| naghaSa rAjA kI vIraMganA rAnI siMhikA ne jaba pati kI anupasthiti meM zatruoM ko mAra bhagAyA to isa kRtya se kSubdha hokara rAjA ne usakA tyAga kara diyaa| rAjA ke anusAra yaha kArya striyocita nahIM thaa| 50 javaki siMhikA patiparAyaNa evaM satI nArI thii| rAvaNa jaisA atyAcArI rAjA apanI mRtyu kI paMDitoM kI bhaviSyavANI mAtra se nirdoSa dazaratha evaM janaka rAjA kA vadha karane hetu taiyAra ho gayA thA arthAt atyAcAroM kI koI sImA nahIM thii| vantataH jainadharma maya vAtAvaraNa hote hue bhI samaya saMtrAsa evaM azAMtiprada thaa| (A) mAtA-pitA : rAjA dazaratha kA vivAha darbhasthala nagara ke rAjA sukozala kI rAnI amRtaprabhA se utpanna putrI aparAjitA se huA ? sAtha hI kaikeyI evaM suprabhA nAmaka anya rAjaputriyoM se bhI dazaratha ne vivAha kiyaa| aparAjitA se padmatulya putra paidA huA jisakA nAma rAma diya : ataH rAma ke pitA dazaratha evaM mAtA aparAjitA thii| suminnA meM lakSmaH caM kaikayI se bharata. suprabhA se zatrughna kA janma huaa| 71
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ (i) rAma janma kI paristhitiyA~ : eka dina aparAjitA ne svapna meM hAthI, siMha, caMdra evaM sUrya ko dekhA / yaha svapna baladeva janma ko sUcita karane vAlA thA / usa samaya brahmaloka kA koI deva usakI kokha meM avatIrNa huaa| isa prakAra aparAjitA ne rAma ko janma diyaa| rAmajanma ke avasara para dazaratha ne garIboM ko dAna die| 7 nAgarikoM ne bahuta baDA utsava Ayojita kiyA kyoMki nagarajanoM kI khuzI dazaratha se bhI adhika thI / " utsava meM nagarajana rAjamahaloM meM dUrvA, puSpa, phalAdi le jA rahe the, sabhI sthAnoM para madhura gIta gAe jA rahe the / sthAna sthAna para kesara chiDakA jA rahA thA evaM toraNa kI paMktiyA~ zobhAyamAna anya rAjA ayodhyA meM janmotsava para upahArAdi lekara A rahe the| 60 rAjA dazaratha ne usa samaya jaina caityoM meM arhantoM kI aSTaprakArI pUjA kii| usa samaya samasta kaidiyoM ko kArAvAsa se mukta kara diyA / " (I) janmadina : athAparAjitAnyerdhugajasihendubhAskarAn / 56 thIM / Xiao Chuan svapne'pazyannizAzeSe balajanmAbhisUcakAn / 62 uparyukta lokAnusAra hemacaMdra ne rAma ke janma kI koI tithi yA divasa kA nirdhAraNa nahIM kiyA hai| eka dina kA prayoga kara hemacaMdra ne nizcita samaya se kinArA le liyA hai| ( u ) nAmakaraNa : hemacaMdra ke anusAra svayaM dazaratha ne apane putroM kA nAmakaraNa kiyaa| dazaratha kI najaroM meM lakSmI kA nivAsa kamala puSpa haiM (jise padma bhI kahate haiM / ) vahI atisundara hone se aparAjitA ke putra kA nAma 44 63 'padma" diyaa| yahI "padma" loka meM "rAma" nAma se prasiddha huA / sumitrA ke putra kA nAma dazaratha ne "nArAyaNa" rakhA jo loka meM "lakSmaNa" nAma se vikhyAta huA / 64 isI prakAra kaikeyI ke putra kA nAma bharata evaM suprabhA ke suputra kA nAma zatrughna rakhA gyaa| (U) bAlakrIDA : bAlyakAla meM rAma-lakSmaNa dazaratha kI do bhujAoM ke tulya the / darabAra meM dazaratha kI goda ko suzobhita karate hai nIlA va pIlA vastra dhAraNa kie hue una rAma, lakSmaNa ke calane mAtra se pRthvI kA~pa uThatI thii| 7 samasta kalAoM ko unhoMne zIghra hI sIkha liyaa| * bacapana meM khela-khela meM apanI muSThiyoM ke prahAra se parvatoM ko bhI cUra-cUra kara dete the| 69 kasarata zAlA meM dhanuSa kI pratyaMcA car3hAte hue unheM dekha sUrya bhI kaMpita ho uThatA thA / zastrakuzalatA unake lie kautuka mAtra thii| isa prakAra rAma va lakSmaNa bAlyAvasthA meM hI atiparAkramI dikhate the / 70 71 (e) zikSA-dIkSA : hemacaMdrAcArya rAma-lakSmaNa kI zikSA-dIkSA para sAdhAraNataH mauna haiN| ve mAtra itanA hI saMketa dete haiM ki unhoMne samasta kalAoM 72
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 73 ko prApta kiyA / " unakI zastrakuzalatA asIma thii| unakI zastra kuzalatA evaM bAhubala ke kAraNa dazaratha svayaM ko deva evaM asuroM se ajeya mAnatA thA / 74 (ai) vIratA kI jhalaka : kizorAvasthA se hI rAma kI vIratA ke lakSaNa unameM dikhane lage the| eka bAra ardhabarbara deza ke mayUramAla nagara ke mleccha rAjA AtaraMgatama ne jaba janaka para bhayaMkara AkramaNa kiyA to dazaratha janaka kI sahAyatArtha sasainya jAne ko udyata hue| 75 usa samaya rAma ne kahApitAjI, mlecchoM ko chedane kI AjJA mujhe diijie| merI vijaya ke samAcAra Apako zIghra hI mila jaaeNge| " dazaratha ne unheM AjJA de dii| tabhI rAma sasainya apane bhrAtAoM sahita mlecchoM se yuddhArtha ravAnA hue| vahA~ jAkara yuddhabhUmi meM dekhate hI dekhate mlecchoM kI senA bhAga gyii| " isI vIratA se camatkRta ho janaka ne mana hI mana apanI putrI sItA rAma ko dene kA nizcaya kiyA / vastutaH rAma kI vIratA bAlyakAla se hI lakSita ho rahI thI / (3) dhanuSa prakaraNa evaM rAma sItA vivAha : 78 (a) janaka kI sahAyatArtha rAma lakSmaNa kA gamana : pUrva meM hama batA cuke haiM ki janaka ke sahAyatArtha rAma va lakSmaNa gae the| " rAma ne jaba mlecchoM ke 81 janaka dA~ta ukhAr3a die taba unakI vIratA ko dekha janaka acaMbhita ho gae / ' rAma kI isa vIratA kI prazaMsA apanI rAnI ke samakSa bhI karate haiM / 2 80 ::. 83 (A) rAma ko sItA samarpaNa kA janaka kA nirNaya jaina rAmAyaNa ke anusAra rAma dvArA mlecchoM se janaka ko mukti milate hI janaka ne sItA kA byAha rAma se kara dene kA nizcaya kara liyA thA / idhara jaba caMdragati sItA ko apane putra ke liye mA~gatA hai taba janaka spaSTa kahate haiM ki maiM sItA ko rAma ke lie de cukA huuN| ve yahA~ taka kaha uThate haiM ki kanyAdAna eka bAra hI hotA hai| 84 vastutaH jaina rAmAyaNa ke anusAra rAma kI kizora vaya meM hI janaka ne sItA ko mana se rAma ko de diyA thA / 85 (i) triSaSTizalAkApuruSacarita kA bhAmaMDala - caMdragati vidyAdhara prakaraNa : jaina rAmAyaNa meM sItA vivAha se saMbaMdhita yaha prasaMga isa prakAra haijanaka dvArA sItA ko rAma ke lie dene ke nizcaya ke uparAMta sItA kI sundaratA ko dekhane ke liye nArada ne janaka ke kanyAgRha meM praveza kiyA / " vikarAla rupa nArada ko dekhakara sItA bhayagrasta ho gii| tabhI dvArapAloM ne daur3akara nArada ko pakar3a liyaa| nArada unase chur3Akara vaitADhya parvata para pahu~ca ge| 86 apamAna kA badalA lene hetu nArada ne sItA kA sundara citra banAkara bhAmaMDala ko dikhAyA jise dekhate hI vaha vyAkula ho gyaa| bhAmaMDala kI vyAkulatA ko jAnakara usake pitA caMdragati ne nArada ko bulAyA evaM saMpUrNa vRttAMta jaanaa| 7 tatkAla capalapati ko janaka kA haraNa kara prastuta karane kA Adeza caMdragati ne diyA / tadanusAra janaka ko prAtaH hI capalapati ne caMdragati ke samakSa prastuta kara diyaa| 73
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ rathanapura ke rAjA caMdragati ne sItA ko bhAmaMDala ke lie dene ko kahA paraMtu janaka ne sItA ko rAma ko dene kI jAnakArI dii| unake anusAra aba yaha kArya asaMbhava hai| 89 usa para caMdragati ne kahA ki hajAroM yakSoM se adhiSThita, tejavAna, bajrAvarta evaM arNavAvarta nAmaka do dhanuSoM ko Apa lekara jAo, agara dazaratha putra rAma ina donoM meM se kisI eka kI bhI pratyaMcA car3hA le to Apatti nahIM hogii| majabUra janaka ko yaha zarta svIkAra karanI pdd'ii|" 90 92 93 94 (I) jaina rAmAyaNa kA dhanuSa yajJa evaM rAma vivAha prasaMga : bajrAvarta evaM arNavAvarta dhanuSa lekara janaka mithilA aae| caMdragati bhI sAtha meM AyA / prAtaH kAla hone para dhanuSa kI pUjA kI gii| phira dhanuSa ko maMDapa meM rakhA gyaa| janaka ke dvArA bulAye gaye aneka vidyAdhara rAjA maMca para baiThe hue the| usa samaya AbhUSaNa pahane devI tulya sItA sakhiyoM sahita maMDapa meM AI / sItA ne rAma ko mana meM rakhakara dhanuSakI pUjA kii| bhAmaMDala sItA ko dekhate hI kAmAtura ho gyaa| " tabhI janaka ke dvArapAla ne ghoSaNA kI ki - he vidyAdharoM evaM pRthvIpati rAjAo, ina do dhanuSoM meM se eka para bhI jo pratyaMcA car3hAegA vahI hamArI putrI sItA kA pati hogaa| " ghoSaNA ke bAda eka-eka kara rAjA dhanuSa ke nikaTa Ae paraMtu sarpoM se AvRtta usa dhanuSa ko sparza karane kI bhI unakI himmata nahIM huii| Akhira "rAma" dhanuSa ke samIpa Ane lge| unake dhanuSa kI tarapha Ane para svayaM janaka, caMdragati evaM samasta vidyAdhara Adi unheM zaMkA kI dRSTi se dekhane lge| " tabhI rAma ne indra jaise bajra ko usI taraha zAMta sarpa evaM agniyukta vajrAvarta dhanuSa ko uThAkara turaMta usakI pratyaMcA car3hA dI tathA AkarNa khIMcakara bhayaMkara AvAja karate hue use hilA diyaa| 97 usI samaya sItA ne "svayaMvarastrajaM rAme vikSepa maithilI " arthAt mAlA rAma ke gale meM DAla diiN| tabhI lakSmaNa ne dUsare dhanuSa arNavAvarta ko turaMta uThA liyaa| vahA~ upasthita vidhAdharoM meM se aneka ne apanI aThAraha kanyAe~ lakSmaNa ko sauMpa diiN| 98 usake bAda janaka ke saMdeza bhejane para dazaratha ne saparivAra Akara rAma kA vivAha sItA ke sAtha kiyaa| bhadrA kA vivAha bharata se huaa| phira dazaratha putra va putravadhuoM sahita punaH ayodhyA pahu~ce / (4) rAma ke tilaka kA Ayojana aura unakA ayodhyA se prasthAna : (ka) tilaka kI preraNA : dazaratha ne caitya mahotsava Ayojita kiyA / " kaMcukI dvArA strAtrajala prathama paTTarAnI ko na pahu~cAne para paTTarAnI ne phA~sI lagAkara AtmahatyA kA nizcaya kiyA / tabhI dazaratha vahA~ pahu~ce evaM svayaM ko aparAdhI vatA aniSTa dUra kiyaa| kaMcukI ko rAjA ne pUchA to vaha bolA - "daivaM vArddhakaM maMDaparAdhyati" arthAt vRddhatva aparAdhI hai jo mujhe AgayA hai| usake vRddhatva ko dekha dazaratha ne bhI vRddhatva ke pUrva hI mokSArtha prayatna karane kA socaa| ``" tabhI vahA~ satyabhUti saMgha ke cAra muni Aye va dazaratha ko 74
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezanA sunaaii| 102 una cAra muniyoM ne dazaratha, bhAmaMDala, sItA, janaka Adi kA pUrvabhava sunaayaa| saMvega prApta dazaratha ne turaMta dIkSA lene kA vicAra kara rAma kAM rAjyabhAra dene kA nizcaya kiyaa| 15 rAjAne apane mana kI bAta rAniyoM, patroM, maMtriyoM Adi sabhI se khii| 104 vastutaH rAma ke rAjatilaka kI preraNA kA kAraNa kaMcukI ke vRddhatva evaM muniyoM kI dezanA se dazaratha kA prabhAvita honA thaa| (kha) tilaka saMbaMdhI nirNaya tathA rAma, lakSmaNa aura sItA : kaikayI ko jJAta huA ki rAjA dIkSA le rahe haiM tathA rAma kA rAjatikala hone jA rahA hai to usane turaMta apanA pUrva meM prApta varadAna rAjA se mA~gA jinameM usane bharata ko rAjya dene kI bAta rkhii| 15 rAjA ne kaikeyI ko mu~hagA varadAna de diyA evaM rAma, lakSmaNa ko bulAkara kahA asyA sArathyatuSTena dattaH pUrva mayA varaH // sor3ayaM bharatarAjyena kaikeyyA yAcito'ghunA || arthAt dazaratha ne rAma, lakSmaNa ko samajhAyA ki yuddha meM sahAyaka huI kaikeyI kA amAnatI varadAna usane mA~gA hai| tadanusAra vaha bharata ke lie jya mA~gatI hai| yaha sunate hI rAma prasanna hue evaM bole ki parAkramI bharata ke lie rAjya kI yAcanA acchA kArya hai| 107 rAma kahate haiM- isa kArya ke lie pitAjI dvArA mujhe pUchanA merI AtmA ko du:khI karatA hai| paraMtu yadi pita jI eka cAraNa ko bhI rAjya deM to mujhe koI Apatti nahIM hogii| mere meM vaM bharata meM koI aMtara nhiiN| bharato DapyahamevAsmi nirvizeSAbabho tv| atoDa bhiSicyatAM rAjye bharataH parayA mudA || 10 dazaratha rAma ke aise zabda sunakara gadgada ho gae evaM bharata kA rAjyAbhiSeka karane hetu Adeza diyaa| paraMtu bharata ke AnAkAnI karane para gama ne unheM samajhAyA ki pitR-vacana ko satya karane hetu tumheM rAjya ko grahaNa karanA cAhie "styApayituM tAtaM svayaM raajyyuddhh'| phira bhI bharata taiyAra nahIM hue taba rAma ne socA, kyoM na maiM vana meM calA jaauuN| yaha soca rAma dazaraTa se kahane lage- bharato mayi satyasau, rAjyaM nAdAsyate tasmAdavAsAyayAmyahama : vastutaH jaina rAmAyaNa meM rAma kA banagamana rAma kI svecchA se hai kisa ke dabAva yA Adeza se nhiiN| phira rAma bharata ko rAjyAdhiSThita karane ke lie dazaratha ko praNAma kara dhanuSabANa lekara banavAsa ko ravAnA hue| 112 prasthAna se pUrva aparAjitA ko praNAma kara rAma bole- maiM pita kI pratijJA ko satya karane hetu vana meM jA rahA hU~ "satyApayituM sandhAM vanyai raajymdaatpitaa''| he mAtA! bharata bhI merI hI taraha tumhArA putra hai"mAtAryathAhaM tanayoM bharatoDapi tathaiva te|" he mA~, mere viyoga meM tuma kAyaH -ta bananA arthAt dhairya rkhnaa| rAma kahate haiM ki siMha kA putra akelA vana meM tA 75
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai paraMtu siMhanI kheda nahIM krtii| 13 he maataa| pitR RNa evaM varadAna kI siddhi ke lie maiM vanagamana kara rahA huuN| isa prakAra aparAjitA ko samajhAkara anya mAtAoM ko praNAma kara rAma ne vana meM prasthAna kiyaa| 114 svayaM ke dIkSA lene evaM rAma ko rAjya dene tathA punaH bharata ko rAjya dene kA nirNaya dazaratha lakSmaNa ko bhI sunAte haiN| 115 paraMtu lakSmaNa kI isa para koI vizeSa pratikriyA nahIM hotii| paraMtu java rAma va sItA jaMgala ke lie prasthAna karate haiM to lakSmaNa kA hRdaya udvelita ho uThatA hai| pitA kI saralatA va mAtA kaikeyI kI vakratA ko ve samajha lete haiM / lakSmaNa socate haiM, kyoM na maiM bharata ke rAjya ko haraNa kara punaH rAma ko devaiN| 116 punaH socA are ! aisA ThIka nhiiN| pitAjI ko duHkha na ho, bharata rAjA ho- "tAtasya mA sma bhuduHkhaM rAjAstu bharatoDapi hi" yahI ThIka hai| aMta meM lakSmaNa ne nirNaya kiyA ki "ahaM tvanugamiSyAmi rAma-pAdAnpadAtivat" maiM to sainika kI taraha paidala hI rAma kA anugamana kruuNgaa| 17 ve turaMta dazaratha kI AjJA lekara mA~ sumitrA ke pAsa pahu~ce evaM kahane lage- maiM rAma kA anusaraNa karU~gA kyoMki Arya rAma ke binA meM nahIM raha skuuNgaa| 1 sumitrA ne lakSmaNa ko AjJA de dii| lakSmaNa prasanna hokara bole- he maataa| yaha uttama kahA, uttama kahA "tadaM sAdhvamba, saadhvmb"| phira aparAjitA ke pAsa AjJA lene phuNce| aparAjitA ne unheM rokanA cAhA para lakSmaNa unheM samajhAkara, 1 praNAma kara rAma va sItA ke pAsa phuNce| 120 dhanuSa-bANa lekara rAma ke sAtha lakSmaNa ne bhI vana meM prasthAna kiyaa| sItA ko jAnakArI milI ki patideva rAma vana hetu prasthAna kara cuke haiM taba unhoMne dUra se hI dazaratha ko praNAma kiyA evaM aparAjitA se rAma ke sAtha jAne hetu AjJA maaNgii| 121 aparAjitA ne sItA ko samajhAyA ki tuma janma se hI uttama rIti se palI ho evaM pyAra yukta rahI ho, isa jaMgala meM paidala calanA tumhAre lie kaThina hogaa| tumhArA komala zarIra jaba garmI evaM bhayaMkara zIta ko sahana nahIM kara sakegA to rAma ke lie duHkha hI hogaa| 122 ataH tumheM kaSTa se bacAne ke lie maiM vana jane kI AjJA nahIM detii| "na niSedhaM na cAnujJAM yAntyAste krtumutshe"| paraMtu sItA apane nizcaya para aDiga rhii| 23 punaH aparAjitA ko praNAma kara rAma kA dhyAna karatI huI vana gamanArtha ravAnA ho gyii| ayodhyA ke nara-nAriyoM ne usa mahAsatI ko kaSTapUrvaka jAte hue dekhA to ve bhI zoka se vihvala ho ge| 124 (ga) abhiSeka saMbaMdhI nirNaya evaM aparAjitA (kauzalyA ) va sumitrA : pitA kI AjJA svIkAra kara rAma ne jaba mA~ kauzalyA ko svayaM ke vana jAne va bharata ko rAjA banAne ke samAcAra sunAe to rAma ke vana meM jAne kI kalpanA mAtra se aparAjitA mUrchita ho gii| dAsiyoM ne use candanajalasiMcana kara saceta kiyaa| 125 hoza Ane para aparAjitA kahane lagI-meM rAma ke 76
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ binA kaise jiuuNgii| rAma kA dU:kha meM kaise sahana kruuNgii| vaha svayaM se kahatI hai ki putra vana ko jAegA evaM pati dIkSA leMge lekina maiM abhAgina jindA rhuuNgii| hAya meM aisI vajra kI kyoM banI haiM vanaM vrajiSyati sutaH patizca prvrjissyti| zrutvADapyetanna yaddIrNA kauzalye vajramayyasI // 126 sItA jaba vana gamanArtha AjJA lene jAtI hai to aparAjitA use goda meM biThAkara kahatI hai- rAma to puruSasiMha hai, para lADilI, tR paidala kaise clegii| 17 terA sukomala zarIra rAma ke duHkha kA kAraNa hogaa| maiM tumheM AjJA denA nahIM caahtii|28 niSkarSataH aparAjitA ko abhiSeka nirNaya para rAma ke vana jAne se bhArI duHkha huaa| sumitrA lakSmaNa kI mAtA thii| lakSmaNa apane bar3e bhAI kI sevArtha jA rahA hai| ve kahatI haiM- "sAdhu vatmAsi meM vatso jyeSThaM yadanugacchati" 129 arthAt merA putra bar3e putra kA anusaraNa karegA yaha uttama hai| he putra, tuma zIghra jAo, kyoMki rAma kAphI Age nikala gaye hoMge - mAM namaskRtya vatso'dya rAmabhadrazciraM gataH / atidUre bhavati te mA vilambasva batsa tat // 130 mA~ ke isa prakAra ke vacanoM ke sunakara lakSmaNa ke mu~ha se nikala par3A "idaM sAdhvamba idaM 137 he mAtA tuma dhanya ho| astu, rAma-abhiSeka ke sthAna para rAma vanavAsa ho jAne para aparAjitA evaM sumitrA donoM kI pratikriyA rAma ke prati saMyamita evaM bharata ke prati udAra rahI hai jisakA hemacaMdra ne sUkSma citraNa kiyA hai|" (gha) bharata evaM zatrughna : dazaratha ne jaba svayaM ke dIkSita hone evaM rAma ko rAjya dene kI jAnakArI bharata ko dI taba unhoMne bhI dazaratha ke sAtha dIkSA kI icchA vyakta kii| bharata kahane lage, pitA ke binA maiM jindA nahIM raha skuuNgaa|32 mujhe do kaSTa hoMge, eka to pitA kA viraha evaM dUsarA sAMsArika taap| 133 rAma ne jaba bharata ko rAjya dene kI sahamati de dI to bharata bole- maiM pUrva meM vrata grahaNa karane kI yAcanA kara cukA hU~ taba maiM rAjyagrahaNa nahIM kruuNgaa|4 dazaratha va rAma ke adhika Agraha para bharata kahane lage- "ucitaM dadatAM rAjmamAdadAnasya me na tu''13 arthAt mujhe rAjya ucita nahIM laga rahA hai| rAjya-grahaNa karane para maiM mA~ kA pichalaggU khlaauuNgaa|* yaha kahakara rudana karate hue bharata rAma va pitA dazaratha ke caraNoM meM gira pdd'e| ___ bharata apanI mAtA kaikeyI ke isa adhamakRtya se khinna hue| tyAgI bharata ne rAjya ko Akhira dama taka nahIM sviikaaraa| rAma ke rAjyAbhiSeka prakaraNa se unake vanagamana taka zatruna kA ullekha tripaSTizalAkApuruSa carita meM nahIM hai| arthAt unake bAre meM hemacandra mauna haiN| 77
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ (Da) rAma ke tilaka kI taiyAriyA~ aura kaikeyI : kaikeyI ko jaba jJAta huA ki mahArAja dazaratha pravrajyA grahaNa kara rahe haiM va bharata bhI vrata grahaNa karane jA rahe haiM to socane lagI ki mujhe pati evaM putra donoM se hAtha dhonA pdd'egaa| upAya ke lie kaikeyI ne apanA amAnatI varadAna rAjA se dena ko khaa| 137 svIkRti milane para vaha bola uThI- "vizvambharAmetAM bharatAya prayaccha tat''- agara Apa saMyama grahaNa kara rahe haiM to saMpUrNa pRthvI bharata ko diijie| 138 dazaratha ne varadAna svIkAra kiyA paraMtu bharata ne rAjya grahaNa nahIM kiyaa| tripaSTizalAkApuruSacarita ke anusAra kaikeyI ne kevala bharata hetu rAjya mA~gA, rAma hetu vanavAsa nhiiN| (ca) kaikeyI kI mA~ga aura rAma-lakSmaNa-aparAjitA(kauzalyA) sumitrA : hemacaMdra ne tripaTizalAkApurupacarita meM kaikeyI ko dazaratha se kevala eka varadAna mA~gate hue batAyA hai aura vaha hai "bharata ke lie raajy|" kaikeyI kI isa mA~ga para rAma-lakSmaNa-aparAjitA evaM sumitrA para hone vAlI pratikriyA para isa upaprasaMga meM vicAra kiyA jA rahA hai| rAma kaikeyI kI mA~ga "bharata ko rAjya" ke lie svAbhAvika rUpa se saharSa taiyAra ho ge| ve kahate haiM - mere bhAI bharata ke lie mAtA dvArA rAjya kI yAcanA karanA uttama hai| rAma ke anusAra "mere meM evaM bharata meM koI aMtara nhiiN"| bharata kA abhiSeka sAnaMda sotsAha ho, yahI rAma kI icchA rhii| 139 rAma ko jaba jJAta huA ki bharata rAjya grahaNa nahIM kara rahA hai to ve bharata ko samajhAte haiM tathA nirNaya lete haiM ki mere yahA~ rahate bharata rAjA nahIM banegA ataH maiM vana ko jaauuNgaa| 14 niSkarSata: kaikeyI kI mA~ga para rAma krodhita na hote hue khuza hote haiM ki merA choTA bhAI rAjA hogaa| bharata rAjya grahaNa kareM isalie hI ve tyAgamaya jIvana bitAkara vana jAne kA nirNaya svecchA se lete haiN| krodhAvatAra lakSmaNa kaikeyI kI mA~ga para jala-bhuna gye| ve kahane lage- "pitAjI sarala svabhAva ke haiM, yaha (kaikeyI) vakra svabhAva kI hai| varadAna pahale se bhI mA~ga sakatI thii| aba kaunasA varadAna mA~gane kA samaya thaa| 141 punaH kucha vicAra kara socate haiM- ThIka hI huA, pitAjI ko duHkha hogA ataH bharata bhale hI rAjA ho| vastutaH kaikayI kI mA~ga para lakSmaNa kSubdha haiM paraMtu dhairya dhAraNa kara zAMta ho jAte haiN| aparAjitA ko jaba vastusthiti kI jAnakArI milI taba ve acAnaka mUrchita ho gaI evaM pRthvI para gira pdd'ii| 142 dAsiyoM ne unheM saceta kiyA to bola uThI-" yaha mUrchA hI merA sukha hai| kaise jaauuNgii| merI chAtI vajra kI kyoM banI hai ? 143 aparAjitA kaikeyI kI mA~ga se asahamata thii| kyoMki bharata ke rAjya na karane kI AzaMkA se hI to rAma vana meM jA rahe the| apagajitA ke lie dazaratha kI dIkSA va rAma-vanavAsa donoM hI duHsaha viyoga ke kAraNa the| phira meM dhairya dhAraNa kara aparAjitA ne rAma ko vanagamana kI AjJA daM 78
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumitrA kaikeyI ke kRtya se khuza to nahIM hai para use garva thA ki merA putra lakSmaNa bar3e bhAI rAma kA anusaraNa kara rahA hai| vaha lakSmaNa se zIghra rAma ke sAtha jAne kA Agraha karatI hai| 144 isa prakAra sumitrA garvazIlA nArI kI sAkSAt pratimA sAbita huI hai| (5) rAma kA paribhramaNa ( ayodhyA se citrakUTa taka ) 146 (ka) bharata dvArA rAma ko vApasa lAne kA prayAsa : (rAma lakSmaNa evaM sItA kA gaMbhIrA nadI ko pAra karanA ) rAma, lakSmaNa evaM sItA ne jaba vanavAsa ke lie prasthAna kiyA taba ayodhyA vAsiyoM kI bhArI bhIr3a unake pIche cala par3I jAM kaikeyI ko doSa de rahI thii| 145 dazaratha bhI rAma ke pIche cala die| rAma ne aisA dekhakara dazaratha evaM samasta nagarajanoM ko samajhAkara ayodhyA bhejA evaM Age calane lage / 147 'idhara ayodhyA meM bharata kaikeyI para evaM svayaM para bAra bAra krodhita ho rahe the tathA rAjya grahaNa karanA unhoMne ucita nahIM smjhaa| 148 dazaratha se rahA na gayA, unhoMne puna: sAmaMtasacivoM ko rAma lakSmaNa ko ayodhyA lAne hetu rAma ke pIche bhejA paraMtu rAma nahI loTe | yaha dekha - ayodhyAvAsI bhI rAma ke sAtha-sAtha calane lage / calate hue ve saba pArijAta parvatoM ke jaMgala meM phuNce| vahA~ sabane bhayaMkara pravAhamayI "gaMbhIrA" nadI ko dekhaa| 149 rAma ne punaH Ae hue sAmaMta - sacivoM ko dazaratha evaM bharata kI sevA karane kI sIkha dekara vidA kiyaa| 50 ve sabhI nAgarika sacivAdi svayaM ko dhikkArate, rote hue vApasa cale / taba rAma, lakSmaNa va sItA ne gaMbhIrA nadI pAra kii| (kha) rAma kA citrakUTa pahu~canA : rAma lakSmaNa evaM sItA "gaMbhIra" nadI ko pAra kara Age bddh'e| Age gamana karate hue'"saumitrimaithilasutAhito'tha rAmo gacchantItya girimdhvani citrakUTam " / arthAt pRthvI para daivatulya rAma mArga meM citrakUTa parvata para Ae / citrakUTa parvata ko pAra kara kAphI samaya pazcAt ve avaMti deza ke eka kSetra meM pahu~ce / (ga) rAma ke vanagamana ke pazcAt ayodhyA meM hone vAlI ghaTanAe~ : (1) rAma kA vanavAsa aura dazaratha : sAmaMta sacivoM Adi ko dazaratha ne rAma ko punaH ayodhyA lAne hetu unake pIche bhejA thA paraMtu unhoMne khAlI hAtha lauTakara dazaratha ko saMpUrNa jAnakArI dii| 152 taba dazaratha ne bharata se kahA ki he bharata, rAma lakSmaNa nahIM Ae haiM ata: tuma rAjyagrahaNa karo aura merI dIkSA meM bAdhaka mata bano / 153 rAjA ke Agraha para bhI bharata nahIM maane| aba kaikeyI evaM bharata dazaratha kI AjJA lekara punaH rAma ko lauTAne vana meM jAte haiM paraMtu punaH khAlI hAtha lauTate haiN| unheM rAma ke binA Ae dekha atra dazaratha ne "satyabhUti" se dIkSA grahaNa kara lI / mahAmuneH satyabhUteH pAzarve dazaratho'pyatha / bhUyasA parivAreNa samaM dIkSAmupAdade / 154
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) rAma kA vanagamana aura bharata : rAma ke vanagamana ke pazcAt dazaratha ne bharata ko jaba rAjya grahaNa karane hetu Agraha kiyA taba bharata ne spaSTa kahA-- maiM kisI bhI hAlata meM rAjya grahaNa nahIM karU~gA evaM svayaM jAkara rAma ko ayodhyA laauuNgaa| 155 svayaM kI icchA thI hI tathA kaikeyI ne bhI Agraha kiyA, taba bharata evaM kaikeyI rAma ko lAne hetu vana meM jAte haiN| 156 astu, rAma ke jaMgala meM jAne ke pazcAt bharata lagAtAra rAma ko ayodhyA lAne kI yojanA banAte rahe / rAjyagrahaNa karane kI icchA unakI aMta taka nahIM rhii| (3) rAma vanagamana aura kaikeyI : jaba sumaMta jaMgala se rAma ke binA lauTa AyA tathA bharata ne bhI rAjapada para padAsIna hone ke lie manA kara diyA / taba kaikeyI ne dazaratha se kahA - 157 he svAmI, rAma ke vanagamana se mujhe evaM anya rAniyoM ko atyAdhika duHkha huA hai| maiM pApinI hU~, binA vicAre ye saba kara DAlA / putrayukta hone hue bhI Aja ayodhyA rAjA se vaMcita haiM / kauzalyA, sumitrA va suprabhA kA rudana maiM sahana nahIM kara sktii| he svAmI, Aja mujhe AjJA dIjie ki maiM bharata ke sAtha vana meM jAkara rAma ko ayodhyA punaH lAU~ / isa prakAra dazaratha kI AjJA lekara kaikeyI ne bharata evaM aneka amAtyoM ke sAtha rAma ko ayodhyA lAne hetu prasthAna kiyaa| 60 158 159 (gha) rAma aura bharata kI bheMTa : dazaratha kI AjJA se bharata, kaikeyI evaM AmAtyAdi rAma ko ayodhyA lAne hetu vanameM ravAnA hue| lagAtAra chaH dina taka paidala calakara ve sabhI rAma, lakSmaNa va sItA ke pAsa phuNce| inhoMne rAmalakSmaNa va sItA ko vRkSa tale baiThe hue dekhaa| 161 rAma kI aisI karuNa dazA dekhakara bhArata rone lge| bharata ne rAma-lakSmaNa va sItA ko praNAma kiyaa| usake bAda ve acAnaka mUrchita ho gye| 162 rAma ne Akara unheM saceta kara samajhAyA va dhairya diyaa| bharata bole- he bhAI / abhakta kI taraha Apa mujhe chor3a yahA~ kyoM aae| kaikeyI ne mujhe rAjyapada kA lobhI ghoSita kiyA hai taba yaha kalaMka mujhe sAtha rakhakara dUra kro| 163 agara Apa mujhe sAtha nahIM le jAte haiM to svayaM ayodhyA lauTakara rAjyazrI ko grahaNa karo jisase merA kulanAzaka kalaMka dUra ho| 164 he bhAI, lakSmaNa ayodhyA meM Apake AmAtya hoNge| maiM pratihArI banU~gA tathA zatrughra chatra ko dhAraNa karane vAle hoNge| 6 bharata kI vinaya ke bAda kaikeyI ne apanA aparAdha svIkAra karate hue rAma se punaH loTane ko kahA, magara rAma ne bharata va kaikeyI ko samajhAkara bharata kA rAjyAbhiSeka vahIM kara diyA / ityuktavotthAya kAkutsthaH sItAnItajalaiH svayam / rAjye'bhyapiMcadbharataM sarvasAmaMtasAkSikam // 166 (r3a) bharata kA ayodhyA meM punarAgamana :- rAma dvArA bana meM hI bharata kA rAjyAbhiSeka karane ke pazcAt rAma ne bharata ko ayodhyA ke liye vidA 80
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyaa| 17 ayodhyA Akara bharata pitA va bhAI kI AjJA se akhaNDita rAjya ke svAmI bane evaM rAjyabhAra svIkAra kara kArya karane lge| yayAvayodhyA bharatastatra cADakhaNDazAsanaH / urIcakre rAjyabhAraM pitu bhrAtuzca zAsanAt / 168 (6) rAma kA paribhramaNa (citrakUTa se daMDakavana taka) - (ka) vajrakarNa siMhodara prakaraNa : avaMti deza meM gamana karate hue rAma, lakSmaNa va sItA ko eka pathika ne avaMti deza ke ujAr3a hone kI kathA isa prakAra sunAI- siMhodara avaMti kA rAjA hai tathA dazAMgapura-nAyaka vajrakarNa usakA saamNt| 169 zikAra karate hue vajrakarNa ne jaMgala meM prItibardhana muni ko dekhakara unheM vahA~ tapasyA karane kA kAraNa puuchaa| 7 muni ne kahA, aatmhitaarth| Atmahita kaise hotA hai ? vajrakarNa ke isa prazra ke uttara meM muni ne use dharmopadeza sunaayaa| jisase vajrakarNa ne zrAvaka niyama grahaNa kiyaa| 7 muni ne use arihaMta va sAdhu ke binA kisI ko bhI namaskAra na karane kA niyama diyaa| 172 aba apane rAjA siMhodara ko praNAma karane ke sthAna para vajrakarNa ne apanI mudrikA meM sthita munisuvratasvAmI ke citra ko praNAma karanA prAraMbha kiyaa| 173 siMhodara kI yaha jAnakArI milate hI vaha vajrakarNa para krodhita huaa| eka khalapuruSa ne bajrakarNa ko siMhodara ke usa para nArAja hone kI kathA isa prakAra kahI"4-javAnI meM maiM vyApAra hetu ujjayinI gayA thaa| taba vahA~ kAmalatA nAmaka vezyA ke mohapAza meM eka rAta ke badale cha: mAsa ba~dha gyaa| ina cha: mAsa meM maiMne samasta pitRdhana naSTa kara diyaa| 17 taba merI premikA ke siMhodara kI rAnI zrIdharA ke svarNakuMDala mA~gane para maiM corI karane ke nimitta rAtri ko rAjA ke mahala meM gyaa| 178 vahA~ zrIdharA evaM siMhodara paraspara isa prakAra bAteM kara rahe the zrIdharA-he nAtha! Apako rAta ko nIMda kyoM nahIM AtI? siMhodara-namaskAra se vimukha vajrakarNa ko mAre binA nIMda khaaN| 179 yaha sunakara maiMne kuMDala kI corI nahIM kii| tabhI agale dina siMhodara ne vajrakarNa para AkramaNa kara use lalakArA ki-he vjrkrnn| mudrikA ke binA mujhe Akara namaskAra kara, anyathA terA kAla smjh| 18 vajrakarNa ne niyama doharAyA ki maiM sAdhu yA arihaMta ke binA kisI ko namaskAra nahIM krtaa| siMhodara kI senA ne avaMti ko lUTakara ujAr3a kara diyaa| loga bhAga gae evaM ghara khAlI par3e haiN| kathA sunakara rAma ne usa pathika ko ratnasuvarNamaya sUtra diyA evaM svayaM ne dazAMgapura meM praveza kiyaa| 18 lakSmaNa ne prathama vajrakarNa kA Atithya grahaNa kara phira siMhodara se kahA- bharata tumhAre va vajrakarNa ke virodha kA pratikAra karate haiM, paraMtu siMhodara nahIM maanaa| lakSmaNa ne use yuddha meM parAsta kara bA~dha diyA va rAma ke samakSa prastuta kiyaa| ' rAma ko dekhate hI siMhodara ne vajrakarNa ko AdhA rAjya diyA va donoM prema se rahane lge| 81
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ taba vajrakarNa ne lakSmaNa ko apanI ATha kanyAe~ pradAna kI jinheM lakSmaNa ne bAda meM pariNaya kara le jAne hetu Azvasta kiyaa| 183 tatpazcAt siMhodara evaM vajrakarNa svayaM ke rAjakArya meM laga gae tathA rAma, lakSmaNa va sItA rAtri vyatIta kara prAta:kAla hone para Age ravAnA hue| (kha) kalyANamAlA-vAlikhilya rudrabhUti prakaraNa : vana meM calate hue sItA ko pyAsa lagane para lakSmaNa ne eka sundara sarovara dekhaa| vahA~ kuberapura ke rAjA kalyANamAlA ne lakSmaNa ko bhojana ke lie nimaMtrita kiyaa| 184 lakSmaNa ko jJAta ho gayA ki yaha puruSa veza meM strI hai| ve bole"svAmI ! rAma ke binA maiM bhojana nahIM karatA huuN| tabhI rAma ne Akara kuberapati ko rupa na chipAne ko khaa| 185 taba kalyANamAlA kahane lagA- isa kubera mahAnagara ke rAjA balikhilya kI pRthvI nAmaka patnI ke garbhavatI hone para rudradeva rAjA use pakar3a kara le gyaa| pRthvI devI se mere paidA hone para maMtrI ne ghoSaNA kii| 186 tabhI siMhodara ne bAlikhilya ke Ane taka usa bAlaka ko rAjA ghoSita kiyaa|" 187 __ prAraMbha se hI puruSavezadhArI mujhe kevala mAtA va maMtrI hI jAnate haiM evaM rAjyAsIna huuN| 188 mere pitA vartamAna meM mlecchoM ke kabje meM hai, kRpayA Apa unheM mukta karane kA zrama kraaeN| 189 rAma ne usakI bAta svIkAra kara lii| taba maMtrI ne bilakhA lakSmaNa ko dI jise bAda meM vivAha kara le jAne kA AzvAsana rAma ne diyaa| 190 tIna dina vahA~ rahakara sabhI ko suptAvasthA meM chor3akara rAma Age cle| Age narmadApAra kara unhoMne viMdhyAcala ke jaMgaloM meM praveza kiyaa| tabhI darzanArtha nikalI mleccha senA ke senApati ne apanI senA ko rAma-lakSmaNa ko mArakara sItA ko jindA pakar3ane kA Adeza diyaa| vaha dekha mleccha senA se lakSmaNa ne bhayaMkara yuddha kiyA va unheM bhagA diyA 193 mleccha rAjA ne rAma kI zaraNa meM Akara apanA paricaya diyaa|4 va aparAdha ko svIkAra kiyaa| 195 rAma ne Adeza diyA-vAlikhilyaM vimuJceti tadanusAra bAlikhilya ko mukta kara diyaa| vAlikhilya ne kuberapura jAkara putrI kalyANamAlA ko sNbhaalaa| 196 kalyANamAlA ne rAma-lakSmaNa kA mlecchoM se yuddhAdi kA saMpUrNa vRttAMta bAlikhilya se khaa| aba rAma ne vahA~ se prasthAna kiyaa| viMdhyAvarI ko pAra kara ve "tAptI" kSetra me phuNce| 197 (ga) kapila brAhmaNa prakaraNa : tApI ko pAra kara rAma bhAgavatI prAMta ke eka grAma meM jala pIne hetu krodhI kapila brAhmaNa ke ghara ge| 198 brAhmaNa patnI suzarmA ne unheM zItala jala pilaayaa| itane meM kapila ghara Akara kupita ho brAhmaNI se bolA -- are paapinii| ina malIna ko ghara meM lAkara tUne 82
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA agnihotra apavitra kara diyaa| 199 yaha suna lakSmaNa ne use pakar3akara AkAza meM tIvratA se ghumAyA evaM rAma ke kahane para punaH pRthvI para lA pttkaa| 20 phira ve tInoM vahA~ se turaMta ravAnA ho ge| (gha) gokarNa yakSa dvArA rAmapurI nirmANa, kapila kA jaina dharma svIkAranA : sabhrAtA evaM sapatnI rAma mahAvana meM A pahu~ce taba varSA kAla A gyaa| rAma ne Adeza diyA ki vRkSoM tale hI hama varSAkAla vyatIta kreNge| tabhI vRkSAdhipati dUbhakarNa ne apane svAmI gokarNa ke pAsa jAkara rAma-lakSmaNAdi ke vRkSa tale nivAsa karane kA vRttAMta khaa| 201 gokarNa bolA- rAma va lakSmaNa AThaveM balabhadra evaM vAsudeva haiM tathA pUjane yogya haiN| 202 gokarNa ne rAma, lakSmaNa va sItA ke sukhapUrvaka nivAsArtha usa rAta ko nau yojana vistArayukta, bAraha yojana laMbI, U~ce kile va prAsAdoM vAlI, rAmapurI nAmaka bhavya nagarI kI racanA kara DAlI 103 prAtaHkAla gokarNa ne Akara nivedana kiyA "he svAmI, Apa mere atithi ho| maiMne Apake lie yaha nagara racA hai| 24 aba eka dina rAma ke vahA~ rahate hue kapila brAhmaNa vahA~ aayaa| usa anokhI nagarI ko dekhakara yakSiNI se saMpUrNavRtta jaanaa| kapila ne rAma ke caraNoM meM jAne kA nizcaya kiyaa| 206 nagarI meM pravezArtha usane caitya meM vaMdana kara zrAvaka bana sAdhuoM se dharmopadeza suna, patnI ko zrAvikA banA, donoM ne rAmapurI meM praveza kiyaa|7 dhanayAcanArtha jaba vaha rAma, lakSmaNa va sItA ke samIpa pahu~cA to unheM dekhakara Dara gyaa| yAcaka kapila va patnI suzarmA ne unake ghara Ane va svayaM dvArA aparAdha karane kA vRttAMta unase nivedita kiyaa| rAma ne unheM kSamA kara dravyAdi dekara bidA kiyaa| kapila ne phira naMdAvataru AyArca se saMyama grahaNa kiyaa| 2081" varSAkAla vyatIta ho gayA thaa| rAma ne Age jAne kA prastAva rakhA, tabhI gokarNa yakSa ne Akara sevA meM truTi hetu kSamA mAMgate hue svayamprabha nAmaka hAra rAma ko diyaa| lakSmaNa va sItA ko bhI gokarNa ne kramazaH divya ratnayukta do kuMDala evaM cUDAmaNi va vINA dii| 209 rAma ne usa yakSa ko sammAna pUrvaka bidA kara apanI yAtrA ko Age bddh'aayaa| (Ga) vanamAlA-lakSmaNa vivAha prasaMga : varSAkAla ke pazcAt vanavAsI rAma vijayapura nagarI phuNce| eka udyAna meM vRkSoM tale unhoMne nivAsa kiyaa| vahA~ mahIdhara rAjA va usakI rAnI indrANI kI putrI vanamAlA ne bacapana se hI lakSmaNa ko apanA pati cuna liyA thaa| 210 vanamAlA ke pitA ne use vRSabha putra surendrarupa ko de diyA thA jisase duHkhI vanamAlA usI udyAna meM AI evaM agale janma meM lakSmaNa merA pati ho'' yaha kaha AtmahatyA karane lgii| // tabhI AtmahatyA ko udyata usa vanamAlA ko lakSmaNa ne Akara bacA liyaa| bole- maiM hI lakSmaNa huuN| 212 prAtaH rAma va sItA ko lakSmaNa ne vanamAlA kI jAnakArI dI laba vanamAlA ne rAma va sItA ko praNAma kiyaa| 213 mahIdhara va 83
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ indrANI bhI usI samaya vanamAlA ko khojate hue usa udyAna meM pahu~ca ge| mahIdhara ne lakSmaNa se yuddha prAraMbha kara diyaa| paraMtu lakSmaNa dvArA dhanupa kI TaMkAra mAtra se vaha Dara gyaa| 14 lakSmaNa ko pahacAnate hI usane rAma ko praNAma kara putrI vanamAlA ko lakSmaNa ko sauMpa dii| 215 mahIdhara rAma-lakSmaNa va sItA ko apane ghara le gyaa| jahA~ ve kAphI samaya taka rhe| (ca) ativIrya prakaraNa : mahidhara ko ativIrya ke dRta ne Akara samAcAra diyA ki bharata se yuddha karane ke lie Apako ativIrya ne yAda kiyA hai| 26 lakSmaNa ke kAraNa pUchane para dUta ne kahA, ativIrya bharata ko apane adhIna cAhate haiN| 27 mahidhara ne dUta ko bidA kiyA evaM rAma se kahA ki maiM jAkara ativIrya ko sasainya naSTa kruuNgaa| rAma bole- "tuma nahIM, maiM sasainya tumhAre putra sahita jAtA huuN|''218 taba senA sahita rAma, lakSmaNa va sItA naMdyAvarta nagara ke bagIce meM tthhre| 219 vahA~ kSetra devatA dvArA rAma, lakSmaNa va samasta senA ko strI sainya meM badala diyA gyaa| 220 idhara ativIrya ne AjJA dI ki "dAsiyoM kI taraha ina striyoM ko pakar3a lo|" 221 bhayaMkara yuddha huaa| lakSmaNa ne ativIrya ko pakar3a liyaa| dayAlu sItA ne use chur3avAyA evaM lakSmaNa ne use bharata kI sevA karanA svIkAra krvaayaa| 222 jaba rAma kA sainya punaH puruSavezadhArI bana gayA taba ativIrya ne rAma ko pahacAnA evaM svayaM dIkSA grahaNa kara putra vijayaratha ko rAjya diyaa| 223 ativIrya ne dIkSA lene se pUrva apanI putrI ratimAlA lakSmaNa ko sauMpa dii| 224 vijayaratha bharata kI sevArtha ayodhyA gayA evaM apanI choTI bahana ratimAlA ko bharata ko sauNpaa| 225 | mahidhara se bidA ho rAma, lakSmaNa va sItA ke calane para vanamAlA ne sAtha calane hetu lakSmaNa se vivedana kiyA paraMtu lakSmaNa ne unheM samajhAyA kihe priyA ! rAma ko icchita sthAna para ThaharAkara maiM puna: tumhAre pAsa lauttuuNgaa| yaha maiM zapatha pUrvaka kahatA huuN| 226 rAtri ke zeSa bhAga meM rAma-lakSmaNa va sItA ne vahA~ se prasthAna kiyaa| aneka vanoM ko pAra karate hue ve kSemAMjali nagarI ke samIpa aae| 27 (cha) jitapadmA prasaMga : kSemAMjali nagarI ke bAhara rAma ne eka udyAna meM lakSmaNa va sItA ke sAtha phalAhAra kiyaa| rAma kI AjJA se jaba lakSmaNa ne nagara meM praveza kiyA taba eka ghoSaNA sunAI dI, jo isa prakAra thI- "zaktiprahAraM sahateyo'muSya pRthviipteH|" tasmai pariNayanAya dadAtyeSa svknykaam| 228 lakSmaNa ko jJAta huA ki zatrudamana va kanakAdevI kI putrI jitapadyA ke vivAha hetu yaha udghoSaNA roja hotI hai paraMtu zakti prahAra ko sahana karane vAlA koI vyakti AtA nahIM hai| 229 84
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSmaNa zatrudamana ke pAsa pahu~ce evaM eka kI jagaha pA~ca zaktiprahAra sahana karate hue jitapadmA ke pAsa vivAha kA prastAva rkhaa|230 udhara jaba jitapadmA ne lakSmaNa ko dekhA taba vaha bhI kAmAtura ho gaI / 231 zatrudamana ke pA~coM prahAroM ko lakSmaNa ne sahana kiyA taba zatrudamana ne jitapadmA se vivAha kI AjJA dii| udhara jitapadmA ne zIghra hI varamAlA lakSmaNa ke gale meM DAla dii| 232 lakSmaNa ne kahA mere bhAI evaM bhAbhI ko sUcanA denI Avazyaka hai / taba zatrudamana ne unheM ghara lAkara unakI pUjA kii| aba lakSmaNa bole ki puna: lauTate samaya meM tumhArI putrI ko vivAha kara le jaauuNgaa| 234 usa rAtri ke zeSa kAla meM unhoMne Age prasthAna kiyA / 233 (r3a) rAma dvArA muniyoM kI upasarga se rakSA, dharmopadeza, daMDakAraNya nivAsa :- rAma vana meM vicaraNa karate hue vaMzazaila parvata ke nikaTa vaMzasthala nagara meM Ae jahA~-vahA~ ke rAjA sameta - sabhI bhayagrasta the| pUchane para jJAta huA ki isa parvata para rAtri ko hone vAlI bhayaMkara dhvani ke kAraNa sabhI bhayabhIta haiN| 235 nivAraNArtha rAma usa parvata para car3he jahA~ unhoMne kAyotsargImuniyoM ko dekhaa| sItA, lakSmaNa va rAma ne unakA vaMdana kiyaa| tatpazcAt rAma ne vINA bajAI, lakSmaNa ne gIta gAyA tathA sItA ne sundara nRtya kiyA / 236 rAtri ko analaprabha deva ne Akara jaba upadrava kara muniyoM ko parezAna kiyA taba rAma va lakSmaNa usa deva ko mArane ke lie udyata hue| 237 rAma va lakSmaNa ke parAkrama ko dekha vaha apane sthAna para calA gayA evaM donoM muniyoM ko kaivalya jJAna kI prApti huii| 238 rAma dvArA devoM ke upasarga kA kAraNa pUchane para kulabhUSaNa maharSi ne sabake pUrvabhava kA vRttAMta kahA va upasarga kA kAraNa btaayaa| 239 muni ne sabako dezanA dI tathA unake pUrvakarmoM ke kSaya ho jAne kI saMpUrNa jAnakArI dii| taba vaMzasthala ke rAjA suraprabha ne Akara rAma ko praNAma kiyA evaM pUjA kii| 240 rAma kI AjJA se suraprabha ne usa parvata para jina caityoM kA nirmANa krvaayaa| tabhI se usa parvata kA nAma rAmanagarI ho gyaa| 241 suraprabha kI AjJA lekara rAma va sItA vahA~ se ravAnA hue| nirjana jaMgaloM meM vicaraNa karate hue unhoMne atibhayaMkara daMDakAraNya meM nirbhaya hokara praveza kiyaa| 242 vahA~ bhArI parvatoM kI eka guphA meM rAma ne apanA Azrama banAyA tathA rahane lage / 'vidhAya tatra cA''vAsaM mahAgirIguhAgRhe / kAkutsthaH susthitastastho svakIya iva vezmani // ' 243 (7) rAvaNa dvArA sItA kA apaharaNa : (ka) rAma kA cAraNa muniyoM ko AhAradAna evaM jaTAyu prasaMga : daMDakAraNa meM rahate hue rAma ne eka bAra AkAzagamana karate hue trigupta evaM sugupta nAmaka do muniyoM ko dekhakara unakA vaMdana kiyaa| do mAha ke upavAsI una muniyoM ko sItA ne yogya annapAna se pAraNA karavAI evaM devoM ne ratna evaM sugaMdhita jala kI varSA kii| 244 85
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ usI samaya kaMvRdvIpI rAjA ratnajaTI ne do devatAoM ke sAtha Akara rAma ko azvayukta ratha diyA 24 tathA sugaMdhita vAtAvaraNa se gaMdha nAmaka rogI pakSI vRkSa se nIce utraa| muni-darzana se use jAti-smaraNa huA taba vaha mUrchita ho gyaa| sItA ke jala-siMcana se jAgRta ho vaha sAdhuoM ke caraNoM meM giraa| 246 sAdhukRpA se vaha niroga ho gayA evaM usake paMkha, coMca, paira va saMpUrNa aMga kAMtivAna ho ge| mastaka para jaTAoM ke kAraNa usa pakSI kA nAma jaTAyu pdd'aa| 247 rAma ne una maharSiyoM se gIdha ke zAMta hone kA kAraNa pUchane para sugupta muni ne daMDaka rAjA kA saMpUrNa vRttAMta kaha sunaayaa| 248 gIdha ne pUrvabhava sunA, taba vaha punaH muni-caraNoM meM giraa| muni se dharmopadeza sunakara gIdha zrAvaka bana gyaa| 249 mani AkAza mArga se anyatra cale gae taba usa divya ratha meM baiThakara sItA-rAma va lakSmaNa jaTAyu sameta vana meM Age ravAnA hue| 250 (kha) zaMbUka vadha evaM caMdranakhA (zUrpaNakhA ) prakaraNa :- khara evaM caMdranakhA ke do putra zaMbUka va suMdara pAtAla laMkA meM rahate the| 251 zaMbUka eka bAra caMdrahAsa khaDga ke sAdhanArtha daMDakAraNya meM AyA evaM krauMcakhA nadI ke taTa para bA~sa meM nivAsa kara sUryahAsa khaDga ko siddha karane vAlI vidyA kI sAdhanA ko prAraMbha kiyaa| 252 adhimukha hokara bAraha varSa, cAra mAha vyatIta karane para sUryahAsa khaDga AkAza mArga se usa jaMgala meM aayaa| 255 lakSmaNa ne usa khaDga ko dekhA to grahaNa kiyA va samIpa ke jAla vRkSa ko kATa diyaa| 25 zaMbUka kA sira jamIna para A giraa| lakSmaNa ne Age bar3hakara dekhA ki zaMbUka kA ghar3a sira se laTaka rahA thaa| 255 dhiDmAmityAtmAnaM "kahate hue lakSmaNa sUryahAsa khaDga lekara rAma ke pAsa gae va saMpUrNa vRttAMta khaa| 25* rAma bole-" "asAvasiH sUryahAsa : sAdhako'sya tvyaahtH| asya saMbhAvyate nUnaM kAzciduttara sAdhakaH // " 257 idhara harSita caMdraNakhA usa jaMgala meM AI to usane zaMbUka kA sira dekhaa| 258 zaMbUka ! hA putra zaMbUka ! isa prakAra kahatI huI vaha lakSmaNa ke pada cinhoM para calatI huI rAma, lakSmaNa va sItA ke samIpa phNcii| 259 zoka meM bhI kAmAtura caMdraNakhA ne rAma se pariNaya hetu nivedana kiyaa| 26 rAma ne uttara diyA ki "sabhAryo'ihamabhArya bhaja lakSmaNama'' taba vaha lakSmaNa ke pAsa gaI, lakSmaNa ne kahA ki- "rAma mere pUjya haiM, unake pAsa pahu~cI huI tuma mere lie pUjya ho ata: maiM tumase vivAha nahIM kruuNgaa| 261 nirAza caMdraNakhA ghara gaI evaM pati khara ko yaha saba samAcAra kaha sunaae|" (ga) khara-dUSaNa kA AkramaNa :- apanA kAma bhI na banA evaM putra bhI mArA gyaa| aba krodhita hokara caMdraNakhA khara ke pAsa AI va samAcAra sunaae| putravadha kA badalA lene hetu khara ne caudaha hajAra vidyAdharoM ke sAtha rAma para bhArI AkramaNa kara diyaa| 26. khara jaba yuddha ke lie AyA to rAma ne 86
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSmaNa ko usase yuddha karane kA Adeza diyA va yaha kahA ki AvazyakatA hone para mujhe bulA lenaa| 263 rAma kI AjJA lekara lakSmaNa ne yuddhArtha prasthAna kiyaa| (gha) sItA ke apaharaNa kI preraNA evaM nizcaya : lakSmaNa va khara kA yuddha jArI thaa| idhara caMdraNakhA rAvaNa ke pAsa gaI evaM rAma-lakSmaNa dvArA usake putra zaMbUka ko mArane kA vRttAMta khaa|264 usane kahA-rAma kI patnI sItA rupa, lAvaNya meM striyoM kI zobhA hai| 265 usakA rupa tInoM lokoM meM apratima va agocara hai| 266 he bhAI! agara tUM sItA rupI strI ratna ko grahaNa nahIM karatA to tU rAvaNa haiM bhI nhiiN| 267 yaha sunate hI rAvaNa puSpaka vimAna se ur3A evaM jahA~ rAma-sItA the vahA~ aayaa| 268 rAma kI dRSTi rAvaNa para par3ate hI rAvaNa bhayagrasta ho gayA evaM rAma-sItA ke samIpa na jA skaa| rAvaNa ne vicAra kiyA ki sItA ke haraNa meM rAma kaSTa rupa hai| 269 ata: mujhe isakI pUrva taiyArI karanI pdd'egii| aba vaha sItA ke haraNa kI taiyArI meM juTa gyaa| (Ga) sItA kA apaharaNa : sItA-haraNa hetu rAvaNa ne avalokanI vidyA kA smaraNa kara use upasthita kiyaa| use rAvaNa ne Adeza diyA ki"kuru sAhAyyamahnAya mama sItAM hariSyataH 20 vidyA bolI ki sItA-haraNa mere lie asaMbhava hai| paraMtu eka upAya yaha hai ki, lakSmaNa ke siMhanAda karane para rAma lakSmaNa ke pAsa A jAe~ge kyoMki rAma ne lakSmaNa ko aisA kaha kara bhejA hai|'' 271 rAvaNa bolA "evaM kurbiti", taba maiM sItA ko uThA le jaauuNgaa| isa prakAra rAvaNa ne apaharaNa kI taiyArI kara lii| rAvaNa kI AjJA se avalokanI vidyA ne dUra jAkara sAkSAt lakSmaNa jaisA hI siMhanAda kiyaa| 12 jise sunate hI rAma socane lage ki kauna hai jisane lakSmaNa ko kaSTa diyA hai| rAma ko ciMtAyukta hote dekhakara sItA bola uThI "Aryaputra ! kimadyApi vatse sNkttmaagte| vilambase drutaM gatvA trAyasva nanu lkssmnnm||" 273 siMhanAda sunakara va sItA ke vacanoM se prerita ho rAma sItA ko akelI chor3a vahA~ se cala die| 274 tabhI vimAna se utarakara rAvaNa ne sItA ko vimAna meM car3hAne kA prayatna prAraMbha kiyaa| 275 sItA rone lgii| jaTAyu daur3akara AyA va virodha karane ke bAvajUda bhI rAvaNa sItA ko puSpaka vimAna meM biThAkara laMkA kI ora ur3a gyaa| 276 (ca) khara-dUSaNa kA sasainya vinAza : lakSmaNa ne rAkSasoM se yuddha karate hue sarvaprathama trizirA ko mAra diyaa| 27 tabhI pAtAla laMkA ke rAjA caMdrodaya kA putra virAdha vahA~ lakSmaNa kI zaraNa meM aayaa| vaha yuddha meM lakSmaNa kI madada ke lie taiyAra huA para lakSmaNa ne kahA -"dhanyamAnAnmayA dviSaH / pazyA'mUn' arthAt tU zatruvadha karate hue mujhe dekh| 278 taba lakSmaNa ne virAdha ko pAtAla laMkA kA rAjA banA diyaa| aba ati krodhita ho khara ne lakSmaNa para 87
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIvra prahAra prAraMbha kara die| lakSmaNa ne bhI hajAroM vANa choDakara kSaNamAtra meM "kSurapra' bANa se khara kA mastaka dhar3a se alaga kara diyaa| 27 ava dRSaNa ko bhI lakSmaNa ne mAra giraayaa| yuddha meM aneka rAkSasoM ko mArakara lakSmaNa vahA~ cale jahA~ rAma sItA-vihIna akele ho cuke the| 280 (cha) rAma va lakSmaNa ko sItA-apaharaNa kA samAcAra prApta honA : dhanardhArI rAma jaba yaddhasthala meM lakSmaNa ke pAsa paha~ce to jJAta haA ki lakSmaNa ne siMhanAda nahIM kiyA thaa| 28 lakSmaNa ne kahA- bhaiyA ! hamAre sAtha dhokhA huA hai| yaha sItA ko apahata karane kA upAya hI hogaa| 282 ataH he raam| "tadgaccha zIghramevArya traatumaaryaa|'' 28 rAma jaba yathAsthAna pahu~ce to sItA vahA~ nahIM thii| rAma mUrchita ho ge| 24 lakSmaNa ne bhI vahA~ pahu~ca kara jaba rAma ko sItA-viyoga meM mUrchita dekhA to ve svayaM ati duHkhI ho ge| 285 (ja) sItA kA apaharaNa evaM jaTAyu :- rAvaNa jaba sItA ko balAt puSpaka vimAna meM car3hA rahA thA tabhI jaTAyu ne vahA~ Akara rAvaNa ko lalakArA ki- he rAvaNa ! rAkSasAdhama, tU dUra haTa, maiM A gayA huuN|286 usane rAvaNa se ghora yuddha karate hue apanI coMca evaM nAkhUnoM se usa kI chAtI ko cheda ddaalaa| 287 krodhI rAvaNa ne yaha dekha talavAra se jaTAyu ke paMkha kATa die jisase vaha ghAyala hokara pRthvI para gira pdd'aa| 285 isI taraha sUryajaTI putra ratnajaTI vidyAdhara bhI rAvaNa se lar3A paraMtu vaha bhI hArakara kaMbUdvIpa meM jA giraa| 289 lauTane para rAma ne isI jaTAyu ko aMtima sA~seM ginate dekhA aura sArI bAta samajha ge| unhoMne use navakAra maMtra dekara mAhendra devaloka meM deva ke rupa meM bheja diyaa| 290 (jha) rAvaNa dvArA sItA ko laMkA meM le jAnA : rAvaNa jaTAyu se mukti pAkara AkAza mArga se ur3A jA rahA thaa| he nAtha! vatsa lakSmaNa ! he bhAI mAmaMDala! 91 isa prakAra rudana karatI sItA se rAvaNa prArthanA karane lagA kihe sItA, tumheM maiM paTarAnI banAU~gA, tU zoka mata kr| 292 aba tU mujhe pati maan| 293 rAvaNa yaha kahatA huA jaba sItA ke caraNoM meM girA to sItA ne apane caraNa sameTa lie| sItA ne pratijJA kI, jaba taka rAma-lakSmaNa ke kuzalatA ke samAcAra prApta nahIM hoge taba taka bhojana grahaNa nahIM kruuNgii| ___ laMkA meM praveza kara rAvaNa ne sItA ko pUrva dizA meM Ae deva ramaNa nAmaka udyAna meM azoka vRkSa ke nIce biThAI evaM trijaTAdi- rAkSasiyo ko rakSaka niyukta kara vaha apane mahaloM meM calA gyaa| () maMdodarI evaM vibhISaNa kA rAvaNa ko samajhAnA : idhara caMdranakhA pati-putroM evaM caudaha hajAra kulapatiyoM ke marate hI chAtI kUTatI huI laMkA ko gaI va bhAI rAvaNa ke ghara meM praveza kiyaa| caMdraNakhA ne apanA sArA duHkha sunAkara kahA ki, pAtAla laMkA bhI mere hAtha se calI gii| rAvaNa ne 88
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ caMdraNakhA ko vizvAsa dilAyA ki, tvadmartRputrahantAraM haniSyAmyacirAdapi'' rAvaNa ko udAsa jAnakara maMdodarI ne jaba kAraNa pUchA to vaha bolA- he bhAminI ! tU sItA ko samajhA ki vaha mere sAtha krIr3A kare / kulIna maMdodarI bhI rAvaNa kI bAtoM meM A gaI evaM devaramaNa meM jAkara sItA ko isa prakAra samajhAne lagIhai sItA, maiM tumhArI dAsI rahU~gI, tU rAvaNa ko bhj| 294 rAvaNa jaisA mahAbalI kahA~ aura rAma jaisA sAdhAraNa pati khaaN| 295 para sItA rAma ke dhyAna meM tallIna rhii| prAta:kAla hone para jaba maMdodarI ko saMpUrNa vRttAMta jJAta huA taba vaha rAvaNa se bolI- he svaamii| Apane yaha kulakalaMkita kArya kiyA hai| zIghra hI sItA ko sauMpa do| 27 rAvaNa ne isa bAta kA pratikAra kiyA taba vibhISaNa bolA- "rAma kI patnI sItA hI hamAre kula ke nAza kA kAraNa hogI" jJAniyoM kA yaha vacana satya hI hogaa| 298 punaH vibhISaNa ne prArthanA kI ki "muJca sItAM naH kulghaatiniim"| rAvaNa nahIM maanaa| vaha sItA ko puSpaka vimAna meM biThAkara udyAna parvata, evaM kriDAsthaloM meM ghUmane lgaa| 299 (8) rAma-lakSmaNa dvArA sItA kI khoja evaM vAnaroM se mitratA : (ka) rAma dvArA sItA kI khoja : rAma ne zIghra sItA kI khoja prAraMbha kara dii| ve lakSmaNa se bole-maiM sItA ko jIvita punaH laauuNgaa| 300 usI samaya lakSmaNa dvArA bulAyA gayA pAtAla laMkA kA rAjA virAgha bhI rAma kI sahAyatArtha A gyaa| 301 (kha) virAdha dvArA sItA kI khoja meM sahAyatA : virAdha ne Ate hI rAma va lakSmaNa ko apanA svAmI mAnA evaM usane aneka vidyAdhara vIroM ko sItA kI khoja ke lie ravAnA kiyaa| 302 virAdha dvArA bheje gae vidyAdharoM ne dUra-dUra taka sItA kI khoja kI paraMtu unheM kahIM bhI sItA kI jAnakArI nahIM milii| nirAza hokara ve lauTa Ae evaM natamastaka hokara khar3e ho ge| 303 sItA kI jAnakArI tumheM nahIM milI isameM tumhArA koI doSa nahIM hai| virAdha ne punaH rAma ko dhairya evaM AzvAsana diyA ki he svAmI, hama pUrI koziza kreNge| Apa mere sAtha pAtAla laMkA meM aaie| pAtAla laMkA meM Apa mujhe jaba praveza karavA deMge taba sItA ke samAcAra hameM sulabhatA se prApta ho skeNge| 305 (ga) rAma kA pAtAla laMkA meM gamana : virAdha ke nivedana para rAma va lakSmaNa sasainya pAtAla laMkA ke nikaTa phuNce| pAtAla laMkA meM khara-putra suMda ko jJAta huA ki mere pitA kA hatyArA rAma virAdha ke sAtha A rahA hai| suMda bhayaMkara senA lekara yuddhArtha taiyAra ho gyaa| 306 taba virAdha va suMda meM bhayaMkara yuddha huaa| caMdraNakhA ne jaba rAma ko dekhA to turaMta suMda ko bhAga jAne kA saMketa kiyaa| suMda vahA~ se bhAgakara rAvaNa kI zaraNa meM aayaa| 307 udhara virAdha sahita rAma va lakSmaNa ne pAtAla laMkA meM praveza kiyaa| virAdha ko rAjyAsIna 80
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara rAma-lakSmaNa kucha samaya taka vahA~ rahe / 30% * (gha) sugrIva dvArA hanumAna kI bheMTa : rAma evaM lakSmaNa jaba pAtAla laMkA meM virAdha ke pAsa raha rahe the taba kiSkiMdhA ke vAnararAjA sugrIva ke dUta ne Akara isa prakAra prArthanA kI mahati vyasane svAmI patito nstdiidRshe| rAghavau zaraNIkartu taba dvAreNa vaaNchti| 309 arthAt saMkaTagrasta hamAre svAmI sugrIva rAghava kI zaraNa svIkAra karanA cAhate haiN| virAdha ne dUta ke kahA - "drutamAyAtu sugriivH| 310 dUta ke pahu~cate hI sugrIva turaMta ravAnA hokara pAtAla laMkA pahu~cA va virAdha se milaa| virAdha ne rAma se sugrIva kI bheMTa krvaaii| // sugrIva bolA- asmin duHkhe tvamasi me gtiH| 312 rAma ne use usakA du:kha dUra karane kA AzvAsana diyaa| virAdha dvArA sItAharaNa kA vRttAMta sugrIva ko samajhAne para sugrIva ne rAma se kahA- maiM ApakI kRpA se zIghra hI sItA ke samAcAra laauuNgaa| " isa prakAra paraspara duHkha meM eka dUsare kI sahAyatA karane ke samajhaute ke pazcAt virAdha ne vidA le rAma-lakSmaNane sugrIva ke sAtha kiSkiMdhA kI tarapha prasthAna kiyaa| 314" (ca) mAyA sugrIva evaM bAli prakaraNa : sahasagati nAmaka vidyAdhara sugrIva kI patnI tArA kI icchA rakhatA thaa| isa hetu usane pratAraNI vidyA ko siddha kara mAyAvI sugrIva kA rupa dhAraNa kiyA va sugrIva ke aMtapura meM praveza kiyaa| 315 asalI sugrIva ghara Akara jaba mahala meM praveza karane lagA to use dvAra rakSakoM ne roka diyaa| dvArapAla bolA- "agregato rAjA sugriiv|" asalI sugrIva mahalo meM pahu~cA evaM usane mAyAvI sugrIva ko rokaa| 316 aba prazra khar3A huA ki asalI sugrIva kauna hai| phaisalA karane ke lie caudaha akSauhiNI sainika ekatrita hue| kisI ko bhI vAstavika sugrIva kI jAnakArI na hone se sainika do bhAgoM meM vibhAjita ho ge| 317 mAyAvI evaM satya sugrIva ke bIca bhayaMkara yuddha huaa| 318 aba satya sugrIva ne sahAyatArtha hanumAna ko bulaayaa| paraMtu mAyAvI sugrIva ne use hanumAna kI upasthiti meM bhI ghAyala kara diyaa| 319 mana se hArA asalI sugrIva kiSkiMdhA ke bAhara nikala kara rahane lgaa| nakalI sugrIva vahIM rahA paraMtu vaha bAliputra ke bhaya se aMta:pura meM praveza na kara skaa| 320 taba satyasugrIva ne pAtAla laMkA jAkara rAma se mitratA kI va rAma ko lekara kiSkidhA meM aayaa| rAma nagara ke daravAje para khar3e rahe evaM donoM sugrIva yuddha karane lge| rAma ne vajrAvarta dhanuSa kI TaMkAra kI jisase sAhasagati kI siddhi naSTa ho gyii| aura taba, "ekenA'pISuNA praannaaNstsyaa'haarssiidrdhuudvhH"| sugrIva punaH kiSkiMdhA kA rAjA bnaa| sugrIva ne apanI teraha kanyAe~ 90
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAma ko denI cAhIM paraMtu rAma ne isa prastAva ko nakAra diyaa| tadantara sugrIva ne nagara meM praveza kiyA evaM rAma ne eka udyAna meM nivAsa kiyaa| 232 (9) sItA kI khoja karane meM vAnaroM kA yogadAna : (a) sugrIva ko lakSmaNa kA saMdeza : kucha kAla vyatIta karane ke pazcAt eka dina lakSmaNa dhanuSa, talavAra Adi zastroM se sajjita ho sugrIva ke pAsa phuNce| lakSmaNa ke Ane kA samAcAra sunate hI sugrIva aMtapura se nikala upasthita huaa| 324 krodhita lakSmaNa bole- are baMdara ! adhika sukhI hokara aMta:pura meM mauja kara rahA hai| rAma kisa prakAra vRkSoM tale jIvana bitA rahe haiM, yaha tU itanI jaldI hI bhUla gyaa| 325 khar3A ho, aura zIghra sItA kA samAcAra lAne ke liye prayANa kr| sugrIva ne aparAdha ke liye lakSmaNa se kSamA cAyanA kI evaM mana meM sItA kI khoja hetu yojanA banAne lgaa| 326 (A) sItA kI khoja ke lie sugrIva dvArA vidyAdharoM ko bhejanA : sugrIva tatkAla rAma ke pAsa AyA evaM praNAma kara apane sainikoM ko Adeza diyA ki he sainiko! tuma apane parAkrama se zIghra sItA kI khoja kro| 327 sugrIva ke AdezAnusAra sabhI sainika dvIpoM, parvatoM, samudra evaM guphAoM Adi meM sItA kI khoja karane lge| 328 bhAmaMDala evaM virAdha bhI rAma ke pAsa Akara duHkha meM unakI sevA karane lge| (i) sugrIva kA prasthAna evaM ratnajaTI se bheMTa : aba svayaM sugrIva sItA kI khoja karatA huA kaMbudvIpa meM phuNcaa| vahA~ ratnajaTI nAmaka vidyAdhara sugrIva ko dekhakara socane lagA ki kyA yaha rAvaNa ke Adeza se mujhe mArane hetu AyA hai| rAvaNa ne pUrva meM merI vidyA ko naSTa kiyA thaa| aba mere prANa bhI hara legaa| 329 sugrIva jaba ratnajaTI ke pAsa pahu~cA to use jJAta huA ki sItA ko le jAte rAvaNa se AkAza meM ratnajaTI ne yuddha kiyA thA jisase rAvaNa ne usakI vidyA ko naSTa kara diyA thaa| 32 sugrIva ratnajaTI ko rAma ke pAsa le gayA jahA~ usane rAma ko sItA viSayaka samAcAra die| ratnajaTI kahane lagA, laMkA kA rAjA rAvaNa sItA ko le jA rahA thA, taba maiMne krodhita ho yuddha kA prayAsa kiyaa| rAma ratnajaTI ke prayAsa se prasanna hue va use bA~hoM meM bhara liyaa| aba rAma ne sugrIva se pUchA- "itaH kiyati dUre sA laMGkApurastasya raaksssH|" 332 vAnara bole, prabhu, hama to rAvaNa ke sAmane tinake ke samAna haiN| lakSmaNa krodhita ho bole- "kSatrAcAreNa tasyA'haM chetsyAmi chalinaH ziraH' 333 (I) jAmbavAna kA parAmarza evaM lakSmaNa kA koTizilA ko uThAnA : lakSmaNa ke isa prakAra kahane para jAmbavAna bole- he lakSmaNa, tuma saba kara sakate ho, paraMtu jo koTizilA ko mUla se ukhAr3egA, vahI rAvaNa ko mAra skegaa| 24 anaMtavIrya sAdhu ne yaha tathya kahA hai ataH satyatA prApta karane 91
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke lie isa zilA ko jar3a se ukhaadd'o| yaha kaha ve lakSmaNa ko AkAza mArga se koTizilA ke pAsa le ge| taba vahA~ lakSmaNa ne uccikSepa zilAM doSNA lakSmaNastAM ltaamiv| sAdhu sAdhvityucmamAnastridazaiH pusspvrssibhiH| 336 lakSmaNa ke koTizilA uThAte hI devatAoM ne harSita ho puSpavarSA kii| vahA~ se sabhI rAma ke pAsa Ae evaM kahane lage- "lakSmaNa hI rAvaNa ko maareNge| 337 vicAra huA ki prathama dUta bhejakara zatru ko sUcita kara diyA jaae| mahA parAkramI va samartha dUta kauna hai, yaha prazna aba sAmane thaa|" __ (u) rAma hanumAna bheMTa evaM hanumAna kA laMkA kI ora prasthAna : mahAparAkramI dUtakArya ke lie sugrIva ne turaMta zrImUrti ko bhejakara hanumAna ko bulaayaa| hanumAna ne rAma ko praNAma kiyaa| 338 taba sugrIva ne rAma ko hanumAna kA paricaya isa prakAra karavAyA-" ye vinayI pavanaMjaya putra hanumAna hamAre lie duHkha meM baMdhu sama haiN| sabhI vidyAdharoM meM ye sarvocca haiM ataH inheM sItA kA samAcAra lAne kI AjJA diijie| hanumAna bole! he svAmI ! yahA~ gava, gavAkSa, vayaH, zarabha, gaMdhamAdana, nIla, mainda, jAmbavAna, aMgada, nala evaM aneka zreSTha kapi haiM paraMtu sugrIva snehavaza aisA kaha rahe haiN| maiM bhI Apake kArya kI siddhi hetu inameM se eka huuN| * ve Age kahate hai- kyA rAkSasadvIpa sahita laMkA ko uThAkara yahA~ le aauuN| yA baMdhuoM sameta rAvaNa ko bA~dhakara yahA~ le aauuN| athavA sakuTumba rAvaNa ko mArakara upadrava rahita, sItA ko zIghra le aauuN| 341 hanumAna kI aisI bAteM sunakara rAma bole - sarva saMbhavati tvyi| tadgaccha puryA laGkAyAM sItAM tatra gaveSayeH / 342 arthAt jAo aura laMkA nagarI meM sItA kI khoja kro| merI mudrikA sItA ko nizAnI rupa meM dekara sItA kI cUr3AmaNi yahA~ le AnA evaM sItA ko kahanA ki- he devI! rAma sadA hI tumhArA hI dhyAna karate haiN| 43 rAma ne kahA- sItA se kahanA ki vaha jIvana kA tyAga na kre| lakSmaNa zIghra hI rAvaNa ko mArakara tumheM le jaaegaa| 4 hanumAna bole- he svAmI ! maiM Apake Adeza kA pAlana karake jaba taka yahA~ AU~, taba taka Apa yahIM rhie| itanA kaha rAma ko va anya sabhI ko praNAma kara bhayaMkara vega se hanumAna laMkA nagarI kI tarapha vimAna se udd'e| "ityuktvA rAghavaM natvA mArutiH saparicchadaH / laMkApurI pratyacAlIvimAnenA'tiraMhasA // '' 345 (U) hanumAna kA laMkA taka gamana : AkAza meM ur3ate hue jaba hanumAna ke nAnA mahendra kA nagara AyA to krodhita ho bhayaMkara dhvaniyukta raNavAdya bjaayaa| 546 udhara mahendra sasainya A dhamakA jisase bhayaMkara yuddha huaa| zatru senA ko bhaMga karate hue hanumAna ne vicAra kiyA- "dhigmayA yuddhaM 92
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmikArya vilmbkRtm| krodhita ho hanumAna ne mahendra putra prasannIti ko sasArathI pakar3a kara 348 mahendra ko apanA paricaya diyA ki- maiM sItA kI khoja meM jA rahA huuN| tuma zIghra rAma ke pAsa phuNco| 347 tadanusAra mahendra rAma ke pAsa pahu~ca gyaa| 350 isase Age dadhimukha dvIpa meM tIna rAjakumAriyA~ vidyA siddhi karatI huI muni sahita jalane lgii| hanumAna ne samudra ke jala dAvAgni ko zAMta kiyaa| 351 tabhI kumAriyoM ko vidyA siddha ho gaI unhoMne apanA paricaya hanumAna ko diyaa| sAhasagati ke mAre jAne ke samAcAroM se ve kumAriyA~ zIghra hI apane pitA ko lekara rAma ke pAsa phuNcii| 352 hanumAna Age ur3e to AzAlI unheM dekhakara bolI- "are kapi ! asi mama mojytaam"| jyoMhI usane hanumAna ko khAne ke liye mu~ha kholaa|53 vaise hI hanumAna ne usake mu~ha meM ghusakara use phAr3a diyaa| usake kile ko bhI unhoMne dhvasta kara diyA 354 vajramukha va AzAlIputrI laMkAsundarI ko hanumAna ne harA diyaa| 35 taba laMkAsundarI ne hanumAna se pariNayArtha nivedana kiyaa| 356 hanumAna ne usase gAMdharva vivAha kara 57 nirbhayatA se rAtri vyatIta kii| 358 prAta:kAla hanumAna laMkA phuNce| 359 (e) vibhISaNa se bheMTa : hanumAna sIdhe vibhISaNa ke ghara phuNce| vibhISaNa ne svAgata kara Agamana kA kAraNa puuchaa| 360 hanumAna ne unheM sItA ko mukta karavAne kI bAta smjhaaii| taba vibhISaNa ne kahA- maiM rAvaNa se isa kArya hetu dubArA prArthanA kruuNgaa| 31 vahA~ se hanumAna ur3akara devaramaNa udyAna meM ge| 362_ (ai) sItA se bheMTa : devaramaNa udyAna meM hanumAna ne dekhA ki sItA ke- "gAloM para bAla ur3a rahe haiM, A~khoM meM jaladhArA pravAhita hai, mukha malIna hai, zarIra kRza hai, vizvAsa ke kAraNa aghara vyAkula haiM, rAma-rAma kA japa kara rahI hai, vastra malIna haiM tathA zarIra kA bhAna nahIM hai| 365 adRzya hokara hanumAna ne jyoMhI aMgUThI pheMkI use dekhate hI sItA harSita ho utthii| 364 tabhI punaH rAvaNa ke sAtha krIr3A karavAne ke lie samajhAne AI maMdodarI ko sItA ne phaTakArA ki "uttiSThottiSTha pApiSTe'' 365 aba hanumAna ne prakaTa ho rAma ke samAcAra die ki ve zIghra hI zatrudamanArtha yahA~ A rahe haiN| 366 sItA dvArA paricaya pUchane para ve bole, Aravyaccara hanumAnasmi pavanAJjanayoH sutaH / vidhayA vyomayAnena - laMDdhiMto jldhirmyaa| 37 hanumAna punaH bole, rAma senApati sugrIva ke sAtha kiSkiMdhA meM raha rahe haiN| Apake viyoga meM pazcAttApa karate haiN| lakSmaNa vaicena haiN| aneka vAnaroM ke Azvasta karane para bhI donoM bhAI sukha meM nahIM rhte| 68 yaha mudrikA grahaNa kara ApakI nizAnI cUDAmaNi mujhe dIjie jisase rAma mujhe yahA~ AyA smjheN| 93
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 368 rAma ke samAcAra jAna ikkIsa dinoM bAda sItA ne bhojana kiyaa| hanumAna ko cUDAmaNi de zIghra bidA hone hetu kahA / hanumAna bole- he mAtA, maiM lokezvara kA sainika hU~, rAvaNa mere samakSa kyA hai| maiM ise harA Apako kaMdhe para uThA Aja hI rAma ke samIpa le jA sakatA huuN| 7 sItA ne punaH jAne kA Adeza diyA to hanumAna punaH bole- maiM jAte-jAte rAkSasoM ko kucha parAkrama dikhA jAtA huuN| 372 acchA, kaha sItA ne cUr3AmaNi dI taba hanumAna devaramaNa udyAna kI ora cala pdd'e| 374 rAvaNa (o) upavana kA nAza evaM rAvaNa se bheMTa : devaramaNa udyAna ko gaja kI taraha tahasa-nahasa karate hue hanumAna ne aneka vRkSoM ko ukhAr3a diyA / dvArapAloM ko jaba hanumAna ne mAra diyA taba rAvaNa ne akSayakumAra ko bhejA jise hanumAna ne prAraMbha meM hI paramagati de dii| 373 taba indrajIta ne Akara hanumAna ko nAgapAza meM bA~dhA va rAvaNa kI sabhA meM upasthita kiyA / bolA, are mUrkha, vaha vanavAsI bhIla tujhe kyA degaa| tU merA sevaka thA va Aja kisI kA dUta hai, ata: tujhe mApha kara rahA hU~ / hanumAna sakrodha bole- "kadA ahaM tava sevakaH- kadA mamADabhUstavaM svAmI", tujhe aisA kahate zarma nahIM AtI? tU parastrIhartA hai ataH tere sAtha bAta karanA mahApApa hai| 375 rAvaNa punaH bolA- aba tujhe gadhe para baiThA laMkA meM ghumAu~gA / 376 itanA sunate hI hanumAna uchale, nAgapAza TUTa gyaa| unhoMne rAvaNa ko lAta mAra usake mukuTa girA die / 377 apane bhArI bharakama pairoM se laMkA ko tahasa-nahasa kara AkAza mArga se uttara dizA ko ur3a cle| 378 379 (au) rAma se bheMTa : rAma ke pAsa Akara hanumAna ne unheM praNAma kara sItA kI cUDAmaNi dii| rAma ne sAkSAt sItA- milana kI taraha use hRdaya para dhAraNa kiyaa| 'tatpazcAt hanumAna ne laMkA praveza se punaH yahA~ Ane taka kI saMpUrNa kathA rAma va vAnara sabhA ko sunaaii| sabhI sItA kI kuzalatA se prasanna hue / (10) rAma-rAvaNa yuddha aura rAvaNa vadha : 380 (ka) rAma kA laMkA kI ora prasthAna : rAma ne sugrIva Adi vIroM ke sAtha, salakSmaNa, AkAza mArga se laMkA ko prasthAna kiyaa| usa samaya bhAmaMDala, nIla, nala, mahendra, hanumAna, virAdha, sukhena, jAmbavAna, aMgadAdi aneka vidyAdhara rAjA rAma ke sAtha ravAnA hue| AkAza vimAnoM, rathoM, azvoM, hAthiyoM Adi se bhara gyaa| rAma kI senA kA prathama yuddha belaMdhara parvata para belaMdhara nagara ke rAjA samudra va setu se huaa| samudra va setu pakar3e gae para rAma ne unhe kSamA kara punaH rAjya de diyA 381 taba samudra rAjA ne apanI tIna kanyAe~ lakSmaNa ko sauNpii| 382 Age suvela parvata ke rAjA suvela va haMsadvIpa ke rAjA haMsaratha ko rAma kI senA ne jIta liyaa| 383 rAjA suvela kI prArthanA para rAma kucha samaya yahIM rahe / 94
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka dina dakSiNa dizA meM sasainya vibhISaNa ko Ate dekha rAma ne sugrIva se maMtraNA kara use Ane kI AjJA dii| 354 taba vizAla nAmaka khecara ne kahA- he prabhu! "mahAtmA dhArmikazcaipa rakSa:sveMko vibhISaNaH" 135 yaha rAvaNa dvArA nikAlA gayA vibhISaNa ApakI zaraNa AyA hai| vibhISaNa ne bhI rAma ko mastaka navAyA va bolA- he rAma, maiM rAvaNa ko chor3a ApakI zaraNa meM AyA hU~, mujhe AjJA diijie| 38 rAma ne use zaraNa dI va laMkA kA rAjya bhI use samarpita kara diyaa| 387 ava rAma ne vahA~ se Age prasthAna kiyaa| (kha) rAvaNa ko saddharma kA upadeza : rAma kI senA ke Ane ke samAcAra ke sAtha hI rAvaNa ne apanI senA ko yuddhArtha taiyAra kara raNabherI bajA dii| 388 vibhISaNa ne socA eka bAra aura rAvaNa ko samajhAne kA prayatna kruuN| vaha rAvaNa ke pAsa jAkara kahane lagA- "parastrI-haraNa se tumhAra donoM loka bigar3a gae haiN| kula lajjita ho gayA hai| rAma sItA ko lene Ae haiM ataH unhe sItA ko sauMpakara unakA Atithya svIkAra kro| he rAvaNa, ye svayaM rAma haiM paraMtu unakA dUta hanumAna bhI kyA kama hai, jise tuma jAnate ho| tuma isa lakSmI ko nAza mata krvaao| 389" indrajIta ne kahA- tuma rAma ke pakSa kI bAta kara rahe ho| vibhISaNa bolA yaha indrajIta tumhArA putra rupa meM zatru hai jo kula kA nAza krvaaegaa| 390 yaha sunate hI rAvaNa talavAra se vibhISaNa ko mArane Age bddh'aa| vibhISaNa bhI eka staMbha lekara taiyAra huA para kuMbhakarNAdi ne unheM chur3A diyaa| rAvaNa bolA- are, mere nagara se nikala jA (niryAhi matpuryA) aura tabhI vibhISaNa ne vahA~ se prasthAna kara diyaa| (ga) rAma evaM rAvaNa kI senA : rAma kI vAnara senA saMkhyAtmaka evaM guNAtmaka donoM dRSTi se pUrNa thii| rAma kI usa senA ne yuddha bhUmi meM khar3I hone para bIsa yojana bhUmi gherii| yuddha bhUmi meM khar3I rAma kI senA samudra kI dhvanisama bhayaMkara kolAhala kara rahI thii| rAvaNa ne bhArI mAtrA meM rAma ke sainya ko dekhakara apane vIroM ko AyudhAdi se sajjita, bakhtara pahanAkara taiyAra kiyaa| 397 rAvaNa kI senA ke vIra hAthiyoM, U~ToM, siMhoM, kharoM, rathoM, meSoM, pAr3oM, ghor3oM evaM vimAnoM para savAra hokara yuddhArtha taiyAra ho ge| senA ko taiyAra dekha rAvaNa bhI astra-zastra se bhare ratha para A baitthaa| bhAnukarNa rAvaNa kA aMgarakSaka bnaa| aba indrajIta, meghavAhana, zukra, sakaNa, mArIca, maya Adi karor3oM vIra rAvaNa ke irdagirda jA ddtte| aba asaMkhya sahasra akSohiNI senA ke sAtha rAvaNa ne yuddha bhUmi meM praveza kiyaa| 393 . rAvaNa ke sainikoM meM kisI ke pAsa zera vAlI dhvajA, kisI ke mayUra vAlI dhvajA, koI aSTapAda vAle mRgavAlI dhvajA, koI camUra mRga vAlI dhvajA, 95
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI hAthI vAlI dhvajA, kisI ke pAsa billI, sA~pa, murgA vAlI dhvajA dikhAI detI hai| kisI ke hAtha meM dhanuSa, kisI ke khaDga kisI ke gophaNa, kisI ke mudgara, kisI ke trizUla, kisI ke padhiravAla, kisI ke kulhAr3I tathA kisI ke hAtha meM pAza sajjita hai| ve zatru senA ke sainikoM kA nAma lete haiM ki maiM Aja hAtha se "amuka" ko maaruuNgaa| rAvaNa kI senA ne yuddha kSetra kI pacAsa yojana bhUmi ko ghera liyaa| isa prakAra dono senAe~ Amane-sAmane yuddhArtha DaTa giiN| 394 (gha) yuddha : (1) yuddha kA prathama divasa : yuddha AraMbha hote hI dono ora ke yoddhA bhayaMkara astra zastrAdi se vAra karate hue bhir3a ge| 395 yuddha bhUmi se jA-jA, Thahara-Thahara, Dara mata, isa prakAra kI AvAjeM Ane lgiiN| bANoM, cakroM, gadAoM Adi se yuddha bhUmi bharane lgii| 36 AkAza meM talavAreM evaM kaTe mastaka uchalane lge| mudgaroM se girate hue hAthiyoM ko dekha ger3Idar3A (geMdaballA)kA khela yAda A rahA thaa| o vIroM ke hAtha, paira va mastaka kaTakaTa kara gira rahe the| vAnara senA unmatta ho kara rAkSasoM ko parezAna karane lgii| rAkSasa senA ke hasta va prahasta kA vAnara senA ke nala va nIla ne sira kATa diyaa| hasta, prahasta ko mare dekhakara rAkSasoM ne sakrodha vAnaroM para bhayaMkara AkramaNa prAraMbha kie| ina rAkSasoM se Akroza, naMdana, duhita, anadha, puSpAstra, vighnAdi baMdara lohA lene lge| mArIca rAkSasa ne saMtApa ko, naMda vAnara ne jvara ko, uddAma rAkSasa ne vighna ko, duHkhita baMdara ne zukra ko,, siMhadhvaja rAkSasa ne prathita ko pachAr3a kara mAra diyaa| . sUryAsta hone para donoM senAoM ne apane mare hue evaM ghAyala sainikoM kI saMbhAla lii| rAtri-vizrAma ke pazcAt dUsare dina punaH yuddha kI yojanA banAnI prAraMbha kara dii| 398 (2) yuddha kA dUsarA dina : prAta:kAla hote hI rAvaNa yuddhabhUmi meM AyA va rAma ke parAkramI sainikoM se lar3ane lgaa| kucha hI samaya meM saMpUrNa yuddha bhUmi meM parvatakAra mare hAthI, sira se alaga hue dhar3a tathA khUna kI nadI dIkhane lgii| rAvaNa ko krodha pUrvaka lar3ate dekha sugrIva va hanumAna raNabhUmi meM kUda pdd'e| hanumAna ne mAlI rAkSasa ko astra rahita kara "vajrAdara'' ko mAra diyaa| 401 aba rAvaNaputra jaMbUmAlI hanumAna se A bhidd'aa| hanumAna ne mudgara prahAra se use mUrchita kara ratha, ghoDe va sArathI ko bhI tahasa-nahasa kara diyaa| krodhita hanumAna ne apane cAroM ora ke zatru rAkSasoM ko kucha hI kSaNa meM naSTa kara diyaa| 402 _ apanI senA ko kamajora hotA dekhakara kuMbhakarNa baMdaroM ko mArane lgaa| use dekhate hI sugrIva, bhAmaMDala. mahendra, dadhimukha, ada Adi sabhI ne 96
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikArI kI taraha use ghera liyaa| kuMbhakarNa, ke 'prasvApana' astra kA javAba sugrIva ne 'prabodhinI' pheMka kara diyaa| vAnara senA ne kucha hI samaya pazcAt use sArathI, ratha va azvoM se rahita kara diyA va vaha bhUmi para mudgara se sugrIva se lar3ane lgaa| aba sugrIva ne AkAza meM ur3akara bhArI zilA kuMbhakarNa ke de mArI, kuMbhakarNa ne usa zilA ko mudgara se cakanAcUra kara diyaa| aba sugrIva ne taDita daMDAstra pheNkaa| kuMbhakarNa ne usase bacane ke aneka upAya kie para vaha na baca sakA evaM pRthvI para gira pdd'aa| 403 kuMbhakarNa ke mUrchita hone ke samAcAra se turanta indrajIta yuddha kSetra meM aayaa| use dekhate hI vAnara senA chUmaMtara ho gaI vaha garjanA karate hue cillAyA- hanumAna, sugrIva, rAma va lakSmaNa kahA~ hai / kucha hI kSaNoM meM sugrIva va bhAmaMDala nAgapAza meM bA~dha die ge| 04 idhara jaba kuMbhakarNa ko hoza AyA to usane eka hI gadA meM hanumAna ko mUrchita kara diyaa| 405 mUrchita hanumAna ko kuMbhakarNa jaba bagala meM dabAkara jA rahA thA taba aMgada usase bhir3a gyaa| kuMbhakarNa ke hAtha uThAte hI hanumAna nikala ge| bhAmaMDala va sugrIva ko chur3Ane jaba vibhISaNa pahu~ce to indrajIta va meghavAhana cAcA kI maryAdA kA khyAla kara vahA~ se cale ge| sugrIva va bhAmaMDala yuddha meM jahA~ nAgapAza se baMdhe hue par3e the vahA~ rAma va lakSmaNa aae| rAma ke suvarNakumAra deva kA smaraNa karane se 407 turaMta deva ne Akara unheM "ninAdA'' vidyA, mUsala, rAya va hala die| lakSmaNa ko gAruDI vidyA, vidhutabadanA gadA evaM ratha diyaa| vAruNa, Aneya, vAyavya Adi aneka zastra bhI die| 408 garuDa para baiThe lakSmaNa ko dekhate hI sugrIva va bhAmaMDala ke pAza se nAga bhAga gae evaM ve donoM nAgapAza se mukta ho ge| isa krodha se rAma kI senA meM jayajaya kAra hone lagI 409" / ___ (3) lakSmaNa kA yuddhabhUmi meM aceta ho jAnA : prAta:kAla hote hI jaba yuddha prAraMbha huA to rAkSasa evaM vAnara donoM hI eka-dUsare ko naSTa karane para tula ge| sugrIvAdi vIroM kI yuddhakalA ke samakSa rAkSasa bhAgane lge| 410 rAkSasoM kA vinAza dekha rAvaNa yuddha meM utara gyaa| rAvaNa ko dekhate hI rAma usake sammukha jAne lage tabhI vibhISaNa ne Akara rAma va rAvaNa donoM ko roka diyaa| 17 vibhISaNa ko dekhakara rAvaNa ne kahA- he vibhISaNa ! tU mere mukha kA grAsa hai| tU rAma-lakSmaNa ko chor3a zIghra mere pAsa A jaa| Aja rAma va lakSmaNa ko maiM maaruuNgaa| tujha para sneha ke kAraNa maiM tujhe yaha vacana kaha rahA huuN| 412 vibhISaNa bolA- para sItA ko de do| sItA ko dekara agara tuma apavAda miTA doge to maiM tumhArI zaraNa meM Ane ko sahamata huuN| 413 yaha suna rAvaNa ne vibhISaNa para bANa saMdhAna kiyaa| vibhISaNa bhI isase yuddha karane lgaa| idhara yuddhArtha Ate kuMbhakarNa, indrajIta, siMhadhana va ghaTodara ko kramavAra rAma, lakSmaNa, nIla va durbheSa ne roka liyaa| 4 / indrajIta ne krodhita hokara lakSmaNa 97
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ para tAmasAstra pheMkA to lakSmaNa ne tapanAstra se use roka liyaa| aba lakSmaNa ne indrajIta ko nAgapAza se bA~dha liyaa| virAdha use ratha meM DAla apanI chAvanI meM le gyaa| 415 rAma ne kuMbhakarNa ko nAgapAza meM vA~dha diyA jise bhAmaMDala ratha dvArA chAvanI meM le gyaa| yaha dekha krodhita ho rAvaNa ne lakSmaNa para trizUla se vAra kiyA jise lakSmaNa ne naSTa kara diyaa| 416 ___ aba rAvaNa ko amogha vijayA zakti AkAza meM ghUmAte dekha rAma ne lakSmaNa ko vibhISaNa ko bacAne hetu khaa| lakSmaNa turaMta vibhISaNa ke Age khar3e ho ge| 47 rAvaNa lakSmaNa se bolA- yaha zakti tere lie nahIM hai| ThIka hai, tU hI mara / kyokiM tU hI marane yogya hai puraHsthaM garuDasthaM taM prekSyobAca dazAnanaH / na tumyaM zaktirutkSiptA mA mRthAH paramRtyunA / / mriyasva yadi vA mAryastvamevADa si yato mm| varAkastvatprade hyeSa mamAgre Da sthApadvibhISaNaH // 418 itanA kahate hI rAvaNa ne ghumAkara zakti lakSmaNa para pheMkI jise lakSmaNa, sugrIva, hanumAna, nala, bhAmaMDala, virAdha Adi sabhI ne rokane kA prayAsa kiyA paraMtu vaha zakti sIdhI lakSmaNa ke hRdaya meM laga gii| zakti prahAra se lakSmaNa bhUmi para gira pdd'e| vAnara senA meM cAroM ora hA-hAkAra maca gyaa| 417 yaha dekha rAma ne krodhita ho rAvaNa ko rathahIna kara diyA jisase vaha anya ratha meM jA baitthaa| aba rAvaNa ne socA ki lakSmaNa to mara gayA hogA, rAma bhI usake viraha meM mara jaaegaa| aba maiM vyartha meM kyoM ldduuN| yaha vicAra kara vaha laMkA nagarI meM calA gyaa| 420 () lakSmaNa kI mUrchA dUra karane kA upAya va lakSmaNa kA saceta honA : rAma lakSmaNa ke viyoga meM saMjJA-vihIna ho ge| hoza Ane para ve lakSmaNa se bole, he lakSmaNa, hai vatsa, hai priyadarzana, tU bola, terI icchA maiM avazya pUrI kruuNgaa| 421 krodhita ho rAma rAvaNa ko mArane ko cale para sugrIva ke samajhAne para ve lakSmaNa ko jAgrata karane kA upAya socane lge| vibhISaNa kI salAha se zarabha kI AjJAnusAra sabhI ne milakara sAta kiloM kI racanA kI tathA unakI rakSArtha khar3e ho ge| 422 idhara eka vidyAdhara ko bhAmaMDala rAma ke darzanArtha vahA~ lAyA jisane lakSmaNa ke lie upAya batAyA ki, 23 yuddha meM ghAyala mujhe bharata ne gaMgodak se ThAka kiyA thA usase lakSmaNa zIghra ThIka ho sakate haiN| gaMdodaka kA mahatva batAte hue usa vidyAdhara ne kahA- droNamegha kI patnI priyaMkarA kI putrI vizalyA ke jala se siMcana karane vAle rogarahita ho jAte haiN| svayaM vizalyA kI mAtA priyaMkarA bhI isa upAya se rogarahita ho gii| 24 satyabhUSaNa muni ne vizalyA ke tapa kA phala isa prakAra kahA hai ki isake snAna jala se manuSyoM 98
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke ghAva ThIka hoMge, zalya kA upahAra va vyAdhi kA nAza hoNgaa| vizalyA ke pati lakSmaNa hoMge : vraNarohaNaM zalyADapahAro vyAdhisaMkSayaH / nRNAM snAnAmbhasADapayasyAbhAvI bhartA ca lakSmaNaH / 425 ataH he prabhu prAtaHkAla taka vizalyA kA jala ma~gavA diijie| he prabhu, yaha kArya zIghra hI prAta:kAla se pUrva taka kiijie| 426 AjJA pAte hI bhAmaMDala, hanumAna va aMgada vAyuvega se vimAna dvArA ayodhyA pahu~ce va stuti kara bharata ko jgaayaa| bharata sameta ve droNadhana ke pAsa pahu~ce va vizalyA kI yAcanA kii| droNadhana ne eka hajAra kanyAoM ke sAtha vizalyA ko lakSmaNa ko sauMpa diyaa| turanta ye sabhI lakSmaNa ke samIpa vizalyA sahita A utre| vizalyA ke sparzamAtra se zakti bAhara nikala gaI jise hanumAna ne pakar3a liyaa| zakti ke kSamA mA~gane para use mukta kiyA tathA vaha adRzya ho gii| lakSmaNa usI samaya uTha baiThe va rAma se AliMgita hue| rAmAjJA se lakSmaNa ne vizalyA ko eka hajAra kanyAoM sameta svIkAra kiyaa| 427 lakSmaNa kI mUrchA dUra hone se rAma kI senA meM bhArI utsava kA Ayojana kiyA gyaa| rAvaNa ne samAcAra milate hI apane maMtriyoM ko bulAkara maMtraNA prAraMbha kii| (ca) rAvaNa kA rAma ko dUta bhejanA tathA bahurupA vidyA kI sAdhanA : kuMbhakarNa Adi ko chor3ane hetu rAma ko maMtriyoM ne badale meM sItA kI chur3Ane kI salAha dii| 427 idhara rAvaNadUta sAmaMta rAma ke pAsa AyA evaM bolA - rAvaNa kahatA hai, mere bhAiyoM ko chor3akara sItA mujhe sauMpa do| isake badale merA rAjya va tIna hajAra kanyAe~ svIkAra kro| rAma ne kahA- sItA ko mukta karane para hI kuMbhakarNAdi kI mukti kI jaaegii| 428 rAvaNa kA dUta jaba adhika bar3abar3Ane lagA taba lakSmaNa ne krodhita hokara kahA, tU jA, rAvaNa ko yuddha ke lie yahA~ bheja, merI bhujAe~ usake nAza ke liye taiyAra haiM : tadagaccha saMvAhya taM yuddhAya dshkNdhrm| kRtAnta iva sajjo me taM vyApAdayituM bhuja : || 429 dUta se samAcAra jAna rAvaNa ne maMtriyoM se vicAra-vimarza kiyA to sabhI ne sItA ko rAma ko sauMpane kI bAta khii| 430 anya koI upAya na dekha bahurUpI vidyA-siddhi ke lie vaha zAMtinAtha caitya meM jAkara pUjana-vaMdana va stuti karane lgaa| 431 vahA~ vaha ratnazilA para Asana lagA, akSamAlA dhAraNa kara vidyA-siddhi meM juTa gyaa| laMkA nagarI meM maMdodarI ne Adeza nikAlA kisabhI loga ATha dina taka jaina dharma meM tatpara rheN| AjJA kA ullaMghana karane vAloM ko sajA-e-mauta dI jaaegii| 452 idhara jaba vAnaroM ko rAvaNa ke vidyA-siddhi karane ke samAcAra mile taba ve sabhI avicalita rAvaNa kI siddhi meM bAdhA DAlane hetu caitya meM pahu~ca 99
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ge| aMgada ne maMdodarI ko rAvaNa ke sAmane kezoM se pakar3akara khIMcA, paraMtu rAvaNa dhyAnamagra rhaa| tabhI vidyA prakaTa huI evaM bolI, maiM siddha ho gaI huuN| vola, maiM kyA kruuN| maiM vizva ko tere adhIna kara sakatI huuN| 433 rAvaNa bolA tuma abhI apane sthAna para jaao| samaya para tumhe yAda karU~gA, taba A jaanaa| vidyA aMtardhAna ho gaI evaM vAnara bhI vahA~ se apane sthAna para lauTa aae| 434 (cha) rAvaNa vadha : rAvaNa snAna- bhaujanAdi se nivRtta ho sItA ke samIpa gayA evaM bolA, lambe samaya taka iMtajAra ke bAda aba maiM rAma-lakSmaNa ko mArakara tere sAtha balAt bhoga kruuNgaa| 45 sItA ne pratijJA kI ki, "agara rAma, lakSmaNa kI mRtyu hogI to maiM anazana para huuN| rAvaNa ne socA maiMne yaha ThIka to nahIM kiyA hai paraMtu aba rAma-lakSmaNa ko bA~dhakara yahA~ lAU~ phira sItA ko arpaNa karU~ to ThIka rhegaa| 436 " prAta:kAla raNakSetra meM lakSmaNa va rAvaNa kA yuddha prAraMbha huaa| bhayaprApta rAvaNa ne vidyA kA smaraNa kiyA va usake bala se apane aneka bhayaMkara rupa paidA kie| 437 lakSmaNa ke sAmane aneka mAyAvI rAvaNa yuddha kara rahe the| garur3a para Arur3ha ho lakSmaNa teja mudrA meM yuddha karane lge| aba rAvaNa ne arddhacakritva ke cihna ke cakra kA smaraNa kara use lakSmaNa para pheNkaa| cakra ne lakSmaNa kI pradakSiNA kI tathA dAhine hAtha para sthira ho gyaa| 438 rAvaNa vicAra karane lagA ki kyA muni kA vacana satya hogA rAvaNa ko vicAra karate dekhakara vibhISaNa ne kahA- he bhAI, jIvita rahane kI icchA ho to abhI bhI sItA ko soMpa do| rAvaNa kopAyamAna hokara bolA-cakra to hai hI, phira bhI maiM muTThiyoM ke prahAra se lakSmaNa ko mAra duuNgaa| tabhI lakSmaNa ne usI cakra se rAvaNa ke sIne ko cIra diyaa| jyeSTa mAsa kI kRSNa ekAdazI dina ke pichale prahara meM rAvaNa mRtyu ko prApta huA evaM cauthe naraka meM gyaa| (ja) rAvaNa vadha ke pazcAt : rAvaNa ke maraNoparAMta vibhISaNa ne rAkSasoM se kahA- ye rAma evaM lakSmaNa AThaveM baladeva evaM vAsudeva haiM ataH tumheM inakI zaraNa meM jAnA caahie| taba rAkSasoM ne rAma kA Azraya svIkAra kiyA tathA rAma va lakSmaNa ne bhI unheM anugrahIta kiyaa| 439 rAvaNa kI mRtyu para vibhISaNa ne bhI zokamagna hokara apane peTa meM churI mArakara jIvana-lIlA samApta karanI cAhI, para tabhI rAma ne use pakar3a liyaa| 440 rAma ne vibhISaNa, maMdodarI Adi ko samajhAyA ki- parAkramI evaM devatAoM ko bhI bhayabhIta karane vAlA rAvaNa vIratA se mRtyu ko prApta kara kIrti kA pAtra huA hai| ata: zoka ko chor3a isakI aMtima kriyA kro| 441 phira rAma ne kuMbhakarNa, indrajIta, meghavAhana Adi ko mukta kiyaa| mukta hue ina sabhI ne gopIcandana ke kASTha kI citA banA kapUra-agarAdi se mizrita agni se rAvaNa kA agni saMskAra kiyaa| rAma ne bhI padmasarovara meM 100
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ snAna kara rAvaNa ko jalAMjali dii| 442 aba rAma ne kuMbhakarNAdi se apanA rAjya karane ko kahA, paraMtu ve bole- he mahAbhuja, hameM rAjya nahIM dIkSA caahie| prAta:kAla hote hI muni ne una donoM kA pUrvabhava sunaayaa| pUrvabhava sunakara kubhakarNa, indrajIta va meghavAhana ne maMdodarI sahita dIkSA grahaNa kii| 443 aba rAma-lakSmaNa ne vAnaroM sameta laMkA meM praveza kiyaa| rAma ne puSpagirI parvata zikhara ke bAga meM sItA ko dekhaa| sItA ko rAma ne zIghra AliMgita kiyaa| 444 lakSmaNa dvArA sItA ko namaskAra karane para sItA ne unheM AzIrvAda diyaa| sugrIva, vibhISaNa, hanumAna, aMgadAdi sabhI ne sItA ko praNAma kiyaa| 445 bhuvanAlaMkAra hAthI para savAra hokara rAma rAvaNa ke nivAsa para gae jahA~ unhoMne caitya meM praveza kara sItA va lakSmaNa sahita pUjA kii| vibhISaNa kI prArthanA para ve sabhI vibhISaNa ke ghara pahu~ce jahA~ unhoMne snAna, devapUjA evaM bhojana kiyaa| 446 vibhISaNa ne rAma se laMkA kA saMpUrNa svarNa-ratnAdi hAthI, ghor3e evaM dvIpa grahaNa karane kA nivedana kiyaa| 447 paraMtu rAma bole- he vibhISaNa, laMkA kA rAjya to maiM tumheM pUrva meM hI de cukA huuN| yaha kahakara usI samaya rAma ne laMkA ke rAjya para vibhISaNa kA rAjyAbhiSeka kiyA : rAmo'pyuvAca dattaM te laMkArAjyaM mayA puraa| vyasmArSIstadidAnI kiM mahAtman bhaktimohitaH // evaM niSidhya taM padmo laMkArAjye tadaiva hi // abhyaSiMcat svayaM prItaH pratijJAtArtha cAlakaH / / 448 punaH ve sabhI vibhISaNa ke ghara se rAvaNa ke AvAsa para gae jahA~ siMhodara Adi kI kanyAoM ke sAtha rAma va lakSmaNane vidhipUrvaka vivAha kie| ye sabhI kanyAe~ pUrva meM inako dI huI thiiN| isa prakAra nirvighna rupa se rahate hue rAma-lakSmaNa sItA evaM hanumAna-sugrIvAdi kapiyoM ne laMkA meM cha: varSa kA samaya vyatIta kiyaa| 449 unake sAmane hI meghavAhana va indrajIta kA mokSakAla huA jahA~ megharatha tIrtha bnaa| kuMbhakarNa ke narmadA nadI meM mokSa hone para vahA~ pRSTharakSita tIrtha bnaa| 450 (11) rAma Adi kA ayodhyA meM Agamana : bharata se jaba mAtAoM ko samAcAra mile ki lakSmaNa ko zakti lagI hai evaM upAya svarupa vizalyA ko le jAyA gayA hai to ve ati ciMtita ho giiN| tabhI nArada ne jAkara aparAjitA evaM sumitrA ko dhairya diyA va kahA ki maiM abhI laMkA jAkara rAmalakSmaNa ko ayodhyA le AtA huuN| yaha kahakara nArada AkAza mArga se laMkA ko cale ge| 451 laMkA pahu~cane para rAma ne nArada kA svAgata kiyA evaM Ane kA kAraNa puuchaa| nArada ne uttara meM mAtAoM kI vyAkulatA ko unheM btaayaa| samAcAra sunate hI rAma ne vibhISaNa se vidA mA~gI paraMtu vibhISaNa ne unheM mAtra 101
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ solaha dina aura Thaharane kA nivedana kiyaa| isa samayAvadhi meM vibhISaNa kuzala kArIgaroM ko bhejakara ayodhyA ko sajAne kI icchA rakhatA thaa| aba nArada ne punaH jAkara mAtAoM ko putroM ke Agamana ke samAcAra die| 2 solahaveM dina puSpakavimAna se rAma-lakSmaNa ne sItA sahita ayodhyA kA prasthAna kiyaa| ayodhyA ke samIpa pahu~cate hI bharata-zatruja hAthI para baiTha unakI aguvAnI ko Ae / 453 jaise hI rAma kA vimAna pRthvI para utarA, bharatazatrughna bhI hAthI se utara ge| bharata rAma ke caraNoM meM gira par3e, 4 rAma ne unheM uThAyA evaM cumbana kiyaa| zatrughna ko bhI uThAkara gama ne sneha kiyaa| donoM bhAiyoM ne jaba lakSmaNa ko praNAma kiyA taba lakSmaNa ne unheM AliMgita kiyaa| cAroM bhAI vimAna se ayodhyA Ae va mahaloM ko cle| prathamataH rAma aparAjitA se mile tathA sItA va vizalyA ne sAsuoM ke caraNasparza kie| sabhI ne mAtAoM kA AzIrvAda prApta kiyaa| devI aparAjitA ne lakSmaNa ko yaha kahate hue AzISa dI ki he putra, tU bhAgya se hI hamAre lie punarjIvita huA hai| bharata ne aba ayodhyA meM eka mahotsava kA Ayojana kiyaa| 46 isa prakAra rAma-lakSmaNa evaM sItA laMkA se sakazala ayodhyA ko pahuMca ge| (12) rAma kA rAjya svIkAra karanA : ayodhyA meM AnaMdotsava saMpanna hone ke bAda bharata ne rAma se nivedana kiyA ki- he Arya, ApakI AjJA se maiMne aba taka rAjya kiyA hai| aba Apa mujhe dIkSA lene kI anumati dIjie evaM svayaM rAjya sviikaarie| isa para rAma ne unheM samajhAyA ki, he bharata, dIkSA lene se tuma hamArA tyAga kara punaH virahayukta ho jAoge ataH pUrva kI taraha yahIM rahakara tuma AjJA-pAlana kro| isa para bhI dRDhanizcayI bharata jaba calane ko taiyAra hue to unheM lakSmaNa, sItA va vizalyA ne smjhaayaa| bharata ke vicAroM ko badalane ke lie sItA va vizalyA ne unheM sarovara meM le jAkara jalakrIr3Adi manoraMjana krvaae| 457 ___ bharata jaba sarovara se bAhara Ae to madAMdha bhuvanAlaMkAra hAthI unheM dekhate hI zAMta ho gyaa| rAma-lakSmaNa bhI jaba usI upadravI hAthI ko bA~dhane ke lie usake pIche daur3ate hue sarovara ke samIpa pahu~ce to Azcaryacakita ho ge| tabhI vahA~ kulabhUSaNa va dezabhUSaNa muni Ae jinakI gama-lakSmaNa va bharata ne udyAna meM jAkara vaMdanA kii| aba rAma ne muniyoM se prazra kiyA ki- he muni, merA bhuvanAlaMkAra hAthI bharata ko dekhakara madarahita kyoM huA? 45s_ dezabhuSaNa muni ne bharata va bhavanAlaMkAra hAthI kA parvabhava rAma ko sunAyA evaM kAraNa samajhAyA jisase yaha hAthI bharata ko dekhakara zAMta ho gyaa| thaa| 457 apanA pUrvabhava suna bharata ko atyadhika vairAgya utpanna ho gyaa| viyogI bharata ne usa samaya eka hajAra rAjAoM sahita daMkSA grahaNa kI evaM samaya para mokSa ko gyaa| bhuvanAlaMkAra hAthI bhI anazana kara narA evaM deva bnaa| _102
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata kI mAtA kaikeyI ne bhI saMyama vrata svIkAra kara liyaa| / bharata ke dIkSA grahaNa karane ke bAda nagarajanoM va vidyAdharoM ne rAma ko rAjya grahaNa karane kI prArthanA kii| rAma ne unheM vAsudeva lakSmaNa kA rAjyAbhiSeka karane kI AkSA dI ataH unhoMne tadanusAra lakSmaNa kA rAjyAbhiSeka kiyaa| tatpazcAt baladeva rAma kA rAjyAbhiSeka huaa| aba AThaveM vasudeva evaM baladeva rAjya karane lge| rAma ne vibhISaNa ko rAkSasadIpa, sugrIva ko vAnaradIpa, hanumAna ko zrIpuranagara. virAdha ko pAtAla laMkA, nIla ko RkSapura tathA pratisUrya ko hanupura nagara die / isI prakAra ratnajaTI ko naivopagItanagara tathA bhAmaMDala ko rathanUpura nagara sauNpaa| zatrughna ne mathurA nagara ko grahaNa kiyaa| rAma unhe mathurA denA nahIM cAhate the paraMtu adhika Agraha karane para rAma ne unheM mathurA kA rAjya de diyaa| 46 / aba rAma evaM lakSmaNa AnaMda se sAmrAjya calAne lge| (13) paravartI ghaTanAe~ : (ka) zatrughna kI mathurA vijaya : zatrughna ne jaba mathurA kA rAjya mA~gA to rAma ne unheM samajhAyA ki mathurA ke rAjA madhu ke pAsa amarendra dvArA diyA huA zatruoM ke lie ghAtaka trizUla hai. ataH tuma kaSTasAdhya mathurA nagarI ko na lekara anya rAjya mA~ga lo| lekina zatrughna bole- "pratikAraM kariSyAmi vyAdheriva bhissgvrH| rAma ne dekhA yaha haThI mAnegA nahIM, ataH use samajhAyA ki madhu jaba trizUla rahita ho tabhI tuma yuddha krnaa| 462 " rAma ne kRtAMtavadana senApita ke sAtha zatrughna ko mathurA jAne kI AjJA dii| lakSmaNa ne zatrughna ko agnimukha bANa va arNavAvarta dhanuSa die| mathurA pahu~ca kara zatrughna nadI ke tIra para rahe evaM guptacara ko jAnakArI lAne hetu nagara meM bhejaa| guptacara samAcAra lAyA ki vaha madhu trizUla rahita rAnI jayaMti ke sAtha upavana meM krIr3Arata hai| yaha dekha zatrughna ne rAta ko mathurA meM praveza kiyaa| samAcAra milate hI madhu kI senA sAmane A ddttii| yuddhAraMbha meM hI zatrughna ne madhuputra lavaNa ko mAra diyaa| 463 putra vadha se krodhita madhu evaM zatrughna donoM meM bhayaMkara yuddha huaa| yuddha meM zatrughna ne samudrAvarta evaM agnimukha bANoM ke prahAra se madhu ko mAra diyaa| madhu samajha gayA ki trizUla rahita isane mujhe mArA hai| maiMne kabhI devapUjA nahIM kI, jinAlayoM kA nirmANa nahIM karavAyA, dAna-puNya nahIM diyaa| aise vicAra karate hue usake prANa nikala ge| marane para vaha deva huaa| aba trizUla ne jAkara usake mitra camara ko madhu ke marane kI sUcanA dii| samAcAra pAte hI madhu-mitra camara zatrughna ko mArane claa| indra ke samajhAne para bhI vaha nahIM maanaa| camara ne mathurA meM Akara aneka vyAdhiyA~ utpanna kI! pratidina vyAdhiyoM se duHkhI hokara zatrughna ayodhyA gae evaM rAma-lakSmaNa tathA kulabhUSaNa muni se prArthanA kI ki. he prabhu, mathurA meM isa vyAdhiyoM kA kyA 103
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa hai ? rAma ne bhI muni se prazna kiyA ki he muni, zatrughna ko mathurA se itanA Agraha kyoM hai ? isa para muni ne zatrughna ke pUrvabhava kI kathA unheM sunaaii| 464 pUrvabhava sunAkara muniyoM ne vahA~ se vihAra kiyaa| ava zatrughna ke mathurA nagara ke samIpa eka guphA meM sapta-RSiyoM ne nivAsa kiyaa| sapta-RSiyoM ke prabhAva se mathurA kI samasta vyAdhiyA~ samApta ho giiN| zatrughna ko sapta-RSiyoM ke prabhAva kI jAnakArI hone para ve kArtika pUrNimA ko sapta-RSiyoM ke pAsa pahu~ce evaM bhikSA-grahaNa karane kA nivedana kiyaa| paraMtu unhoMne unakA prastAva nahIM maanaa| taba zatrughna ne unheM kucha kAla aura rahane kA nivedana kiyA use bhI asvIkAra karate hue saptaRSiyoM ne zatrughna ko Adeza diyA ki- he zatrughna, tuma mathurA nagara ke ghara-ghara meM arihatoM ke bimba pratiSThita karo to kisI prakAra kI vyAdhi nahIM hogii| zatrughna ne nagara ke cAroM ora sAtoM RSiyoM kI ratna yukta pratimAe~ sthApita kI jisase mathurA vyAdhi-rahita ho gii| 465 idhara ratnapura ke rAjA ratnaratha kI rAnI caMdramukhI se manoramA utpanna huI jise nArada ne lakSmaNa ko dene ke lie khaa| manoramA dvArA nArada ke apamAna se nArada lakSmaNa ke pAsa Ae evaM citra ke rupa meM sundara manoramA kI prazaMsA lakSmaNa ke sAmane kii| lakSmaNa manoramA kI sundaratA para mohita hokara rAma sahita ratnaratha rAjA ke pAsa pahu~ce tathA usase yuddha kara use hraayaa| hAre hue ratnaratha ne zrIdAmA va manoramA apanI donoM putriyA~ kramaza: rAma evaM lakSmaNa ko sauMpa dii| 466 aba vaitADhya parvata kI dakSiNa zreNI ko jItakara rAma ayodhyA gae evaM pRthvI kA pAlana karane lge| __lakSmaNa kI solaha hajAra rAniyA~ huIM jinameM, ATha paTarAniyA~ thiiN| unake DhAI sau putra the jinameM ATha putra paTarAniyoM se utpanna hue the| rAma kI cAra mahArAniyA~ thI jinake nAma sItA, prabhAvatI, ratinimA evaM zrIdAmA the| 467 (kha) rAma dvArA sItA kA parityAga : sItA ne eka bAra svapna meM do zeroM ko apane mukha meM praveza karate dekhA evaM yaha vRttAMta rAma se khaa| rAma ne kahA ki tuma do putroM kI mAtA banogI paraMtu yaha svapna AnaMdaprada nahIM lgtaa| kucha kAla vyatIta hone para sItA ke garbha-dhAraNa ke lakSaNa spaSTa hue jinheM dekhakara sapatniyA~ irSyA karane lgiiN| eka dina sapatniyoM ne sItA se rAvaNa kA paricaya pUchA to sItA ne rAvaNa ke pairoM ko citrita kiyaa| tabhI udhara se rAma Ae jinheM sapatniyoM ne kahA ki "ApakI priya sItA abhI taka rAvaNa ko nahIM bhUlI hai| rAma para isa bAta kA asara" na hotA dekhakara yaha prakaraNa dAsiyoM dvArA sapatniyoM ne janatA taka pahu~cA diyaa| ___ basaMtotsava Ane para rAma va sItA mahendrodaya udyAna meM gae evaM kriDAyukta arihata pUjA ke utsava ko dekhaa| sItA ko vahA~ azubha saguna hone 104
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ se unhoMne rAma se duHkha Ane kI AzaMkA prakaTa kii| rAma bole- he devI! kheda na karo! sukha va duHkha karma ke AdhIna haiN| tuma maMdira meM jAkara pUjA karo va dAna do, kyoMki Apatti meM dharma hI zaraNa hai| sItA ne arihata kI sajA kI evaM dAna die| 467 eka dina nAgarika adhikAriyoM ne kahane se pUrva hI kSamA mA~gakara Darate hue rAma se kahA ki 468 he deva, sItA ke viSaya meM yaha apavAda phaila rahA hai ki vyAbhicArI rAvaNa ne avazya sItA ko balAtkAra se bhogA hogA : deva devyAM pravAdoDasti ghaTate durghaTo Dapihi / yukatyA hi yadghaTAmeti zraddheyaM tanmanIpiNAM // tathAhi jAnakI hRtvA rAvaNen rimsunaa| ekaiva ninye tadvezmanyavAtsI kIcca ciraM prbho|| sItA raktA viraktA vA saMviccA vA prasAvA vaa| strIlolena dazAsyena nUnaM sayAdbhogadUSitA // 469 nagara adhikAriyoM kI aisI sUcanA para rAma svayaM gupta rIti se nagara meM ghUme evaM lokApavAda ko sunaa| punaH rAma ne lakSmaNa, sugrIva, vibhISaNa Adi jAsUsoM ko bhejakara bhI spaSTIkaraNa kara liyA ki samasta nagarajana sItA ko kalaMkita kara rahe haiN| yaha suna lakSmaNa ati krodhita hue ki ina sabhI niMdakoM ko kSaNa mAtra meM yamaloka pahu~cA duuN| rAma ne unheM samajhAyA ki loka apavAda ke nAza ke nimitta sItA ko tyAganA aba Avazyaka hai| ava rAma ne kRtAMtavadana senApati ko Adeza diyA ki garbhavatI hone ke vAvajUda bhI sItA ko jaMgala meM choDa aao| lakSmaNa jaba rAma ko samajhAne lage to rAma bolenAtaH paraM tvayA vAcyam" yaha sunakara lakSmaNa mu~ha Dhaka kara ghara meM cale ge| 470 eka dina rAma kI AjJA se kRtAMtavadana sameta zikhara kI yAtrA ke bahAne sItA ko ratha meM biThAkara gaMgA ko pAra karatA huA siMhaninAdaka vana meM phuNcaa| vana meM pahuMcane para kRtAMtavadana ke girate A~suoM ko dekhakara sItA ne isakA kAraNa pUchA to kRtAMtavadana bolA- he devii| Apa niraparAdha haiM paraMtu lokApavAda se rAma ne ApakA tyAga kiyA hai| he devI, Apako yahA~ lAne kA pApakarma maiMne kiyA hai| maiM pApI huuN| aise zabda sunate hI sItA ratha se gira par3I evaM mUrchita ho giiN| sItA ko marI huI samajha kRtAMtavadana rone lgaa| dhIre-dhIre sItA ko cetanA prApta huI evaM ve bolI rAma kahA~ hai ? ayodhyA kitanI dUra hai ? isa prakAra vaha vilApa karane lgii| 471 aba kRtAMtavadana jaba ayodhyA ke lie ravAnA hone lagA taba sotA ne usase kahA - "merA yaha saMdeza rAma ko sunA denA ki," abhAgina meM apane karmaphala ko jaMgala meM bhogUMgI para ApakA yaha kArya vivekapUrNa evaM kulAnurUpa nahIM hai| he svAmI, Apa merI taraha jaina dharma ko mata chodd'naa| 472 yaha kahatI 105
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ huI sItA mRrchita ho gaI evaM punaH bolI. rAma kA kalyANa ho| lakSmaNa ko AzISa khnaa| he vatsa, aba tuma jaao| tumhArA mArga kalyANakArI ho| kRtAMtavadana ne sItA ko praNAma kiyA evaM ayodhyA ko cala diyaa| 473 (ga) lavaNa evaM aMkuza kA vivAha : vana meM vicaraNa karatI huI sItA ne senA ko apanI ora Ate dekhakara apane samasta gahane utAra lie evaM senA ke rAjA ke sAmane rakhakara vaha sthira ho gii| rAjA ne sItA ke AbhUSaNa use lauTA die evaM pUchA- he devI, tuma kauna ho? kisane tumhArA tyAga kiyA hai ? maiM tumhAre duHkha se duHkhI huuN| maMtrI dvArA puMDarIka nagara ke rAjA vajrAjadha kA paricaya pAkara sItA ne rAjA ko apanA saMpUrNa vRttAMta snaayaa| vajrAjaMdha bolA-tuma merI dharma kI bahana ho| mere ghara clo| rAma pazcAttApa kara zIghra hI tumhArI khoja kreNge| taba zivirakA meM Arur3ha ho sItA puMDarIkapura meM aaii| dharmaparAyaNatAyukta vaha vajrAjaMdha ke ghara meM alaga se rhii| 474 udhara kRtAMtavadana ne ayodhyA pahu~cakara sItA dvArA diyA gayA saMdeza rAma ko sunaayaa| rAma sItA kA saMdeza sunakara mUrchita ho ge| lakSmaNa ne caMdana jala siMcana kara unheM saceta kiyA taba ve punaH vilApa karane lge| aba lakSmaNa kI salAha para rAma kRtAMtavadana va aneka vidyAdharoM ko sAtha meM lekara vimAna se sItA kI khoja meM nikle| sItA kahIM bhI nahIM milii| rAma ne use jaMgalI jAnavaroM dvArA khAyA huA jAnakara ve ghara Ae evaM sItA kA pretakArya kiyaa| 475 paMDarIkanagarI meM rahatI haI sItA ke anaMgalavaNa va madanAMkuza nAmaka do putra hue| rAjA ne unake janma va nAmakaraNa kA mahotsava Ayojita kiyaa| kucha bar3e hone para unheM vidyA prApta karane hetu siddhArtha nAmaka anuvratadhArI siddhiputra ko sauMpA gyaa| bhikSArtha Ae siddhArtha ne "ye donoM putra tumhAre manoratha zIghra pUrA kareMge, aisI bhaviSyavANI kii| siddhArtha ne donoM ziSyoM ko aneka kalAoM meM pUrNa kara diyaa| lavaNa jaba yauvana vaya kA huA taba vajrAjaMdha ne apanI putrI zizicUlA evaM battIsa kanyAoM kA vivAha usase kara diyaa| aMkuza ke liye rAjA pRthu se yuddha kara use harAkara usakI putrI kanakamAlA kA vivAha krvaayaa| donoM bhAiyoM ke vivAha ke bAda eka dina vahA~ nArada aae| vajrAjaMdha ke nivedana para nArada ne lavaNa va aMkuza ke vaMza kA pUrNa paricaya unheM diyA? " / (gha) rAma va lavaNa-aMkuza kA milana : prasaMgavaza jaba nArada se lavaNAMkuza ko rAma-lakSmaNa kA paricaya prApta huA to aMkuza ko binA parIkSA kie rAma dvArA sItA kA tyAga anucita lgaa| 477 taba nArada se unhoMne ayodhyA kI dUrI pRchI jo nArada ne eka sau sATha yojana btaaii| aba lavaNa ne rAjA vajrAjaMdha se ayodhyA jAne kI AjJA maaNgii| lavaNAMkuza kI ayodhyA jAne kI icchA para 478 vivAha ke bAda lavaNAMkuza. vajrAjaMdha evaM pRthu cAroM ne 106
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasthAna kiyaa| rAste meM ve lokapura, laMpAka, vijayasthalI ko jItate hue Age bddh'e| Age inhoMne ruNa, kAlAMzu, naMdivaMdana, siMhala, galabha, nala, bhIma, bhRdharavAdi rAjAoM ko parAjita kiyaa| aneka rAjAoM ko jItakara ve punaH puMDarIkapura Ae tathA mahotsava kA Ayojana kiyaa| lavaNAMkuza kI vijaya para sItA ne unheM AzIrvAda diyaa| aba lavaNa va aMkuza ne jIte hue rAjAoM samaMta ayodhyA jAkara rAma ke parAkrama kI parIkSA lene kI AjJA vajrAjaMdha se mA~gI, taba sItA ne apane putroM se kahA ki tuma apane pitA se namratA pUrva milnaa| ava lavaNAMkuza bhArI senA lekara dizAoM ko geMdate hue ayodhyA ke samIpa phuNce| rAma-lakSmaNAdi ko senA kI jAnakArI milate hI sugrIvAdi ko lekara yuddha karane ke lie cala pdd'e| bhAmaMDala sItA ko vimAna meM biThAkara lavaNAMkuza kI chAvanI meM le AyA evaM usane lavaNAMkuza meM apane pitA rAma evaM lakSmaNa se yuddha na karane kI salAha dii| 479 phira bhI dekhate hI dekhate donoM senAoM meM yuddha AraMbha ho gyaa| thor3e hI samaya meM lavaNAMkuza ne rAma kI senA ko parAsta kara diyaa| * rAma ina choTe-choTe bAlakoM kI vIratA ko dekha acaMbhita hue evaM socane lage ki ye kisake putra hoNge| 481 aba kRtAMtavadana rAma kI AjJA se unake ratha ko lavaNAMkuza ke sAmane lAyA, paraMtu bolA, he svAmI, zatru ke bANoM se ratha jarjara ho rahA hai, azva Age nahIM bar3ha rahe haiM, merI bhujAe~ bhI cAbuka mArane meM asamartha ho gaI haiN| rAma bole, tuma satya kaha rahe ho, kyoMki Aja to mere yaha vajrAvarta dhanuSa, muzala, ratna evaM hala ratna bhI bekAra sAbita ho rahe haiM / 482 tabhI yuddha bhUmi meM aMkuza ke bANa se lakSmaNa mUrchita ho ge| saMjJA prApta kara lakSmaNa ne cakra ko aMkuza para chor3A paraMtu vaha to aMkuza kI pradakSiNA kara punaH lakSmaNa ke hAtha meM A gyaa| 483 usI samaya nArada ne Akara rAma va lakSmaNa ko kahA ki ye tumhAre hI putra hai| nArada ne unase sItA tyAga se vartamAna taka kA saMpUrNa vRttAMta khaa| lavaNAMkuza ne rAma-lakSmaNa ke caraNa sparza kie| rAma ne unheM goda meM biThAkara cumbana kiyaa| lakSmaNa ne donoM kA AliMgana kiyaa| putroM ko prApta kara rAma ati sukhI hue| aba sItA punaH puMDarIkapura calI gaI evaM putroM sahita rAma vimAna se ayodhyA gae jahA~ mahotsava Ayojita kiyaa| (Da) sItA kA agni divya : lavaNAMkuza ke ayodhyA A jAne ke pazcAt lakSmaNa, sugrIva, vibhISaNa, hanumAna, aMgadAdi ne sItA ko ayodhyA lAne hetu rAma se AjJA maaNgii| rAma bole ki "lokApavAda ko miTAne hetu sItA logoM ke sAmane kucha divya kare to yaha saMbhava ho mNgaa"| rAma kI AjJA lekara sugrIva puMDarIkapura pahuce evaM sItA ko vimAna meM biThAkara ayodhyA kI tarapha prasthAna kiyaa| idhara rAma ne nAra ke kahara eka U~cA maMca 107
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ banAyA jisa para rAjA, nagara-jana AmAtyAdi virAmana hue| tabhI sItA ne vimAna se utarakara maMca para sabhI rAjAoM ko praNAma kiyaa| 486 lakSmaNa ne jaba sItA se nagara meM praveza karane kA nivedana kiyA taba ve vAlI- he vatsa, prathama maiM apavAda zAMta karane ke nimitta zuddhi karU~gI, tat pazcAt nagara meM praveza kruuNgii| 487 taba rAma ne sItA se kahA- "rAvaNa ke ghara rahakara bhI agara rAvaNa ke sAtha tumane bhoga na kiyA ho to sabhI ke samakSa pada ke lie kucha divya kro|" 468 sItA bolI- "Apake samAna koI buddhimAna nahIM jo prathama mujhe tyAga kara aba doSa-jJAna kara rahe ho|" maiM ava taiyAra huuN| 489 rAma ne kahA- maiM jAnatA hU~ tuma nirdoSa ho magara lokApaTa miTAne ke lie aisA karanA Avazyaka thaa| sItA usa samaya paMcadivya (agni praveza, taMdula bhakSaNa, tarAjU ArohaNa, sIsApAna evaM zastradhAra grahaNa) karane ko taiyAra ho gii| sItA ne ise karane hetu logoM se AjJA maaNgii| 4 sItA jaba divya karane hetu udyata ho gaI taba siddhArtha, nArada evaM samasta janoM ne rAma se sItA kI divya pratIjJA na lene ko kahA kyoMki sItA satI hai isameM inheM koI saMdeha nhiiN| paraMtu rAma ne unase kahA-tuma saba do prakAra bAteM banA rahe ho| jaba sItA usa samaya dUSita thI to aba vaha zIlavAna kaise ho gyii| ataH tumhAre AropoM ko dUra karane hetu sItA agni praveza kre| 422 isa prakAra kaha kara rAma ne tIna sau hAtha caur3A evaM lagabhaga dasa phITa gaharA gaDDhA khudvaayaa| use caMdana kI lakar3iyoM se bharA gyaa| aba indra deva ne apane senApati ko nirdoSa sItA kI sahAyatA karane kA Adeza dekara vahA~ bhejaa| rAma kI AjJA se agni prajjvalita kI gyii| agni kI bhayaMkara lapaToM ko dekha rAma ciMtAmagna hue 493 paraMtu tabhI sItA ne agni ke samIpa jAkara kahA- "he lokoM, agara maiMne rAma ke alAvA kisI anya kI icchA kI ho to yaha agni mujhe jalA DAle anyathA zItala ho jaae|" yaha kaha namaskAra maMtra kA smaraNa karatI huI sAtA ne agni-praveza kiyaa| 495 sItA ke agni meM praveza karate hI agni zAMta ho gaI evaM gaDDhA jala se bhara gyaa| logoM ne sItA ko jala ke kamala para AsIna dekhaa| dekhate hI dekhate vaha jala gaDDhe se nikalakara saMpUrNa logoM ko DUbAne lgaa| taba sabhI kahane lage- he mahA satI sItA, rakSA karo. rakSA kro| yaha suna sItA ne hAtha uThAyA evaM jala zAMta ho gyaa| vaha gaDDhA sundara vApikA bana gayA jisameM sugaMdhita kamala, bhramara evaM haMsAdi saMgIta-nATa karane lge| sItA kI isa vijaya se AkAza se puSpavRSTi huI evaM lokoM meM jaya-jayaka: hone lgaa| lavaNAMkuza ha~sate hue jAkara sItA kI goda meM baiTha ge| sabhI netA ko namaskAra kiyA va rAma bole-" nagarajanoM ke apavAda se maiMne tumhAra tyAga kiyA thA ata: mujhe kSamA kro| he sIte, aba vimAna meM kaiMTakara ghara nalo evaM pUrva kI taraha 108
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArya karo sItA bolI-- yaha saba mere pUrva-karma ke dApa haiM, ApakA nhiiN| aba maiM ina karmoM kI nAzaka pravacyA ko grahaNa kruuNgii| yaha kaha sItA ne apanI mupTi se keza khIMcakara gama ko arpita kie| rAma yaha dekha mUrchita ho ge| taba sItA ne jayabhRpaNa mani ke pAsa jAkara dIkSA grahaNa kI evaM suprabhA sAdhvI kI ziSyA bana gii| 47 (ca) jayabhUSaNa muni dvArA pUrvabhava sunAnA evaM lakSmaNa putroM va hanumAnAdi kI dIkSA : lakSmaNa ne rAma ko sAMtvanA dI evaM smjhaayaa| aba rAma evaM lakSmaNa muni jayabhUSaNa ke pAsa ge| dharmopadeza kI samApti para rAma ne muni se pUchA- he prabhA. meM AtmA ko nahIM jAnatA,. maiM bhavya hU~ yA abhavya. kRpayA kho| 4 muni ne kahA- bhavya ho evaM isI janma meM mukti ko prApta kroge| vibhISaNa ne muni se pUchA, he muni, pUrvajanma ke kisa karma se rAvaNa ne sItAharaNa kiyA evaM lakSmaNa ne use maaraa| sugrIva, bhAmaMDala, lavaNa, aMkuza evaM maiM Adi kisa karma se rAma ke prati Agrahayukta haiN| taba muni jayabhUpaNa ne sugrIva, sItA, rAvaNa, vibhISaNa, lakSmaNa, vizalyA, bhAmaMDala, lavaNa, aMkuza, siddhArtha Adi ke pUrvabhava ko sunaayaa| 499 muni ke vacanoM ko sunakara senApati kRtAMtavadana ne usI samaya dIkSA lii| 302 __ aba rAma sameta sabhI ne muni ko namaskAra va sItA kA vaMdana kiyA evaM ayodhyA A ge| sItA evaM kRtAMtavadana tapasyA karane lge| ye donoM tapa karate hue mokSa ko ge| kRtAMtavadana brahmaloka meM gayA evaM sItA sATha varSa taka tapasyA kara, tIsa dina-rAtri anazana kara accuta indra hue| 501 idhara kAMcanapura ke rAjA kanakaratha ne apanI putriyoM maMdAkinI evaM caMdramukhI ke svayaMvara meM rAma va lakSamaNa ko apane putroM sahita AmaMtrita kiyaa| svayaMvara meM maMdAkinI ne anaMgalavaNa evaM caMdramukhI ne aMkuza ko pasaMda kiyaa| yaha dekha lakSmaNa ke sabhI putra lavaNAMkuza se yuddha karane lage paraMtu lavaNAMkuza ne apane bhAiyoM ko avadhya samajhakara 502 kSamA kara diyaa| aba lakSmaNa ke putroM ko apanI bhUla kA ahasAsa hote hI unhoMne mahAbala muni se dIkSA grahaNa kii| 50: eka dina bhAmaMDala jaba apane mahala kI chata para pravrajyA grahaNa karane kI bAta soca rahA thA tabhI usa para bijalI girI evaM mRtyu ko prApta vaha devakuru meM paidA huaa| 504 idhara caitra mAha meM hanumAna caitya vaMdanA kara meruparvata se lauTa rahe the| unakI nigAha asta hote sUrya para pdd'ii| use dekha unheM vairAgya utpanna ho gayA tathA nagara meM Akara apane putra ko rAjyAsIna kara unhoMne dharmaratna AcArya se dIkSA grahaNa kii| 50 unake sAtha sAr3he sAta sau anya rAjAoM ne bhI saMyama grahaNa kiyaa| hanumAna ne dhyAnAvasthA ko prApta kiyA evaM avyakta ( mukta) pada ko prApta hue| 109
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ (cha) lakSmaNa kI mRtyu, rAma kA avivekI honA, rAma kA muni bananA evaM nirvANa : hanumAna ko saMyama lie hue dekhakara rAma ha~sane lge| yaha dekha saudharmendra ne sabhA meM kahA- lakSmaNa se sneha, rAma ke vairAgya meM bAdhA hai| ataH do devoM ko mAyA racane hetu lakSmaNa ke ghara bhejaa| mAyAvI devoM ne lakSmaNa ke ghara meM rAma kI mRtyu ke vAtAvaraNa kA sRjana kiyaa| lakSmaNa ne dekhA ki aMta:pura kI striyA~ are rAma! tumhArI akAla mRtyu kyoM huI, isa prakAra vilApa kara rahI haiN| rAma kI mRtyu ke duHkha ko sahana na kara sakane vAle lakSmaNa vAstava meM mRtyu ko prApta ho ge| lakSmaNa ko hakIkata marA huA samajhane para deva pazcAtApa karate hue devaloka ko ge| 527 aba lakSmaNa kI mRtyu se cAroM ora vAtAvaraNa AkraMdita ho utthaa| tabhI vahA~ rAma Aye evaM sabhI ko sAMtvanA dI ki mai jindA hU~ tathA lakSmaNa asvastha hai jo auSadhi se zIghra ThIka ho jaayegaa| rAma ne usI samaya vaidyoM, jyotiSiyoM evaM tAMtrikoM ko bulAyA para lakSmaNa jIvita nahIM hue| yaha dekha svayaM rAma evaM zatrughna, vibhISaNAdi sabhI rone lge| mAtAe~ vilApa karane lgiiN| cAroM aura hA-hAkAra maca gyaa| 528 lakSmaNa kI mRtyu se lavaNAMkuza ko vairAgya utpanna ho gayA evaM unhoMne pitRjJA lekara amRtaghoSa muni se dIkSA grahaNa kii| 509 rAma ko atyAdhika vilApa karate dekha unheM vibhISaNAdi ne samajhAyA ki he prabhu Apa to ghIroM meM bhI dhIra haiN| adhairya kA tyAga kara aba lakSmaNa kI aMtima kriyA kiijie| rAma bole- "tuma saba lucce ho, jhUThe ho, merA bhAI jindA hai'| aba rAma lakSmaNa kI mRtadeha ko lekara idhara-udhara vicaraNa karane lge| 510 kabhI ve usa zava ko snAna karavAte, kabhI bhojana karane hetu Agraha kare, kabhI cumbana karate tathA apane sAtha sulaate| isa prakAra kI vikala ceSTAoM meM rAma ne cha: mAha vyatIta kie|" aisI paristhiti dekhakara indrajIta evaM sUMda rAkSasa ne rAma para AkramaNa kiyA paraMtu jaTAyu deva ne unheM bhagA diyaa| phira una sabane ativega muni se dIkSA grahaNa kii| 512 aba rAma ke avivekI kArya ko dekhakara jaTAyu deva se kahA ki are mUrkha! yaha asaphala prayoga saphala kaise hoNge| isI prakAra kRtAMtavadana ke kaMdhe para mRta strI ko dekhakara bhI rAma ne use kahA ki- mUrkha! mRta deha ko lie kyoM ghUma rahA hai ? taba jaTAyu deva va kRtAMtavadana ne unheM samajhAyA ki Apa satya haiM, paraMtu he rAma, Apa isa mRta lakSmaNa ko lekara cha: mAha se kyoM ghUma rahe ho? taba rAma ko saMjJA prApta huI evaM unhoMne lakSmaNa kA aMtima saMskAra kiyaa| ava rAma ne zatrughna ko rAjya grahaNa karane kA Adeza diyA paraMtu zatrughna ne dIkSA lene kI anumati maaNgii| isapara rAma lavaNaputra anaMgadeva ko rAjya dekara svayaM mahAmuni suvrata ke pAsa phuNce| 110
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmuni suvrata se rAma ne zatrughna, sugrIva, vibhISaNa, virAdhita evaM anya rAjAoM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| yaha dekha anya solaha hajAra rAjAoM evaM tIsa hajAra mahilAoM ne bhI dIkSA lii| 514 rAma RSi ne guru-caraNo meM sATha varSa taka tapasyA kI tathA araNya ko vihAra kiyaa| araNya meM eka rAtri ko unheM avadhi jJAna prApta huA jisameM lakSmaNa ke narakavAsa kA bhI patA claa| rAma socane lage, lakSmaNa ne apanI umra ke bAraha hajAra varSa vyathA gumA die. yaha soca rAma kaThora tapasyA karane lge| 515 araNya meM rahate hue rAma ne pratijJA kI ki agara samaya para svataH bhikSA mila jAe to pAraNA karU~gA, anyathA nhiiN| isa pratijJA se samaya para bhojana na milane se rAma kA zarIra ati kRza ho gyaa| eka dina pratinaMdI rAjA ne araNya meM Akara rAma muni ko pAraNA karavAyA evaM saparivAra svayaM ne bhI bhojana kiyaa| rAma RSi ke upadeza ko sunakara pratinaMdI ne zrAvakatva svIkAra kiyaa| 16 aba dhIre-dhIre rAma ugra tapa kI ora agrasara hone lge| do-do mAha ke aMtara se pAraNA krte| vicaraNa karate hue eka dina jaba rAma koTizilA para baiThe the taba sItendra sItA ke rupa meM sakhiyoM sahita vahA~ Ae evaM rAma se saMyama chor3a punaH pati-patnIvat rahane kA Agraha kiyaa| unakI ina kSudra krIr3AoM se rAma muni aprabhAvita rhe| 57 mAdha mAsa kI zuklA dvAdazI ko unheM kaivalya jJAna kI prApti huii| 518 taba sItendra ne apanA asalI rupa lekara devatAoM sahita rAma ke kaivalya jJAna kI mahimA kii| 19 kaivalya jJAna prApta rAmarSi ne sItA ko dharma upadeza dete hue rAvaNa va lakSmaNa ko cauthe naraka meM btaayaa| una donoM ke saMpUrNa bhaviSya kA varNana kiyaa| 520 rAma ko praNAma kara sItendra sIdhe lakSmaNa ke pAsa naraka meM pahuMce vahA~ sItendra ne lakSmaNa, rAvaNa va zaMbUka ko agnikuMDa meM ddaalaa| phira vahA~ se nikala tela kI kuMbhI va kAla bhaTThI meM ddaalaa| 522 khItendra ne unheM asuroM se chur3Akara unakA bhaviSya kahA jo rAma ne sItendra ko sunAyA thaa| sItA ne unheM devaloka meM le jAne kA prayatna kiyaa| paraMtu lakSmaNAdi ne kahA- Apa hame mukta kara svarga ko jaao| vahAM se sItendra ne naMdIzvara tIrtha ko prasthAna kiyaa| naMdIzvara kI tIrthayAtrA se lauTate samaya devakuru pradeza meM sItendra ne bhAmaMDala rAjA ke jIva ko dekhaa| pUrNa-sneha ke kAraNa sItendra ne unheM upadeza diyA evaM svayaM apane kalpa meM ge| 524 ___aba rAma jagata ke jIvoM ko dharma-upadeza dete hue pacIsa varSa taka pRthvI para vicarate rhe| apanI umra ke paMdraha hajAra varSa pUrNa kara zailezI avasthA prApta kara rAma zAzvata sukha evaM AnaMda ke dhAma mokSa ko prApta hue| 525 111
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ r in x i w : saMdarbha-sUcI : 1. tri. za. pu. ca. parva 7-1/132 vahI, 1/133, 141 vahI, 1/142, 139 vahI, 1/143 vahI, 1/144 vahI, 1/145 vahI, 1/147, 150 vahI, 1/151 vahI, 1/157- 158 10. vahI, 1/160 11. vahI, 1/161, 163 12. trizapuca. parva 7 - 10/68 13. vahI, 12/21, 22 14. vahI, 10/63 15. vahI, 10/66 7 - 1/155-157 17. vahI, 12/21, 22 18. vahI, 12/27 19. vahI, 12/30 20. vahI, 12/33, 35, 39 21. trizapuca.parva 7-2/43 22. vahI, 2/44 23. vahI, 2/45, 51 24. vahI, 2/52 25. vahI, 2/54 26. vahI, 2/56 27. vahI, 2/58-68 * 28. vahI, 2/73 29. trizapuca. parva 7, 2/74-75 30. vahI, 2/81 31. trizapuca- parva - 7 2 / 83 32. vahI, 2/68 33. vahI, 2 / 88 34. vahI, 2/99, 90 112
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. vahI, 2/91 36. vahI, 2/231, 233 37. vahI, 2/334 38. vahI, 2/277 39. vahI, 2/105, 106 40. trizapuca. parva - 7 - 2/337 41. vahI, 2/151, 153 42. trizapuca - parva 7-2/570 43. vahI, 2/572 44. vahI, 2/604-622 45. trizapuca. parva - 7-4/127 46. vahI, 4/2 47. vahI, 4/87-88 48. vahI, 4/13,26-30, 37, 51, 70, 85, 105 49. vahI, 4/137 50. vahI, 4/72-78 51. vahI, 4/132-133 52. trizapuca. parva 7 - 4/121-125 53. vahI, 4/12-125 54. vahI, 4/184 55. trizapuca. parva 7 - 7/204-205 56. trizapuca. parva 7 - 4/175-177 57. vahI, 4/197 58. vahI, 4/180 59. vahI, 4/181-182 60. vahI, 4/183 61. vahI, 18-189 / 62. trizapuca. parva 7-4/175 63. trizapuca. parva 77, 4/184 64. vahI, 4/192 65. trizapuca. parva 7 - 4/194 66. vahI, 4/195 67. vahI, 4/196 68. vahI, 4/197 69. vahI, 4/198 113
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85. 70. vahI, 4/199 71. vahI, 4/200 72. vahI, 205 73. trizapuca. parva 7-4/197 74. vahI, 4/200 75. vahI, 4/265 76. trizapuca. parva 7 - 4/275 77. trizapuca. parva 7 - 4/286 78. vahI, 4/288 79. trizapuca - parva 7 - 4/27 80. vahI, 4/286 81. vahI, 4/288 82. athetyaM janako'vocanmA bhaiSIraiSa rAdhavaH / dRSTAsAro mayA daivi latAvattasya tada dhanuH / 4/331 83. trizapuca. parva 7-4/288 84. vahI, 4/319 trizapuca. parva- 4/289 86. trizapuca. parva 7-4/290-94 87. vahI, 4/296-322 88. vahI, 4/314-316 89. vahI, 4/317-319 90. vahI, 4/321-324 91. vahI, 4/234 vahI, 4/232 93. vahI, 4/233 94. vahI, 4/334-336 95. vahI, 4/338 vahI, 4/339 97. AkarNAntaM tadAkRSyaM rodHkukssibhirdhvni| dhanurAsphAlayAmAsa svayaza: SaTahopamam 98. trizapuca. parva 7, 4/349 99. vahI, 4/356-374 100. vahI, 4/370 101. vahI, 4/373-374 102. tacchutvA jAtasaMvegastaM banditvAnaraNyajaH / pravivajiSurAdhAtuM rAme rAjyaM gRhaM yayau / tri. parva 4/418 114 92.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103. atha rAjhI : sutAnmaMtrimukhyAnAhUya pArthivaH / Apapracche yathaucityaM dattAlApasudhArasa : /419 104. tato yayAce kaikeyI tvaM cet pavrajasi svym| svAmin vizvaMbharAmetAm bharatAya prayaccha tat trizapuca. parva 7 4/426 105. trizapuca. kaparva 74/428 106. rAmoDapi hapToDabhASiSTa mAtredaM sAdhuyAcitam / yanmad bhrAtre bharatAya rAjyAdAnaM mahaujase / / prizapuca parva 7-4/429 107. trizapuca. parva 7 4/430 108. vahI, 4/431 109. vahI, 4/242 110. vahI, 4/423 111. vahI, 4/442 112. vahI, 4/451 113. vahI, 4/453 114. vahI, 4/427 115. nirbhayaH sAmprataMhatvA bharatAtkulapAMsanAt nayasyAmiM rAjyaM kiM rAme virAmAya nijakrughaH / tri za puca 7-4/469 116. trizapuca. parva 7 - 4/471 118. gamiSyati rAmoM vanaM anugamiSyAmi taM tvhm| ___ maryAdAbdhiM binApAryana sthAtuM lakSmaNa kSamaH // prizapuca. 7 4/473 119. vahI, 4/480 120. vahI, 4/482 121. vahI, 4/45 122. vahI, 4/457-458 123. vahI, 4/461 124. vahI, 4/463-465 125. trizapuca. parva 7 - 4/447 126. vahI, 4/449 127. vahI, 4/456 se 458 128. vahI, 4/459 129. trizapuca. parva 7 - 4/474 130. vahI, 4/475 131. vahI, 4/476 132. trizapuca. parva 7 - 4/420 115
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133. vahI, 4/821 134. vahI, 4/434 135. vahI, 4/439 136. satyam mAtRmukhoDasmayeSa garvaSa garvamevaM karAMti cet| trizapuca. 7-4/440 137. trizapuca. parva 7 4/423-25 138. vahI, 4/426 139. trizapuca parva 7-4/432 140. rAmo rAjAnAmityuve bharato mayi satyasau / rAjyam nAdAsyate tasmAda vanavAsAya yAmyaham // 7/141 141. iyacciraM varaM dhRtvA yAcate sADanaythA katham / vahI-4467 142. trizapuca. parva 7 /467 143. vahI, 4/449 144. atidUre bhavati te mA vilaMbasva vatsa tat // trizapuca. parva 7-4/475 145. vegAttAnanbadhAvantAnurAgeNa griiysaa| nAgarA: krUra kaikeyI vidhyorAkrozadAyinaH // 146. trizapuca. parva 7-4/468 147. vahI, 4/44/88-489 148. ratazca bharato rAjyaM nAdade kiM tu prtyut| 149. vahI, 4/491 150. upAdhvaM bharataM madvattAtabadvApayataH param // trizapuca. parva 7-4/399 151. trizapuca. parva 7, 4/399 152. trizapuca. parva 7-502 153. vahI, 4-503 154. vahI, 4/529 155. trizapuca. parva 7 - 4/504 156. vahI, 4/510 157. trizapuca. parva 7 - 4/505 158. trizapuca. parva 7-4/507 159. bharatena samaM gatvA tau vatso rAma lkssmnno| anunIya samAneSyAbhyanujAnIhinAtha maam| vahIM - 4/509 160. vahI, 4/510 161. kaikeyI bharato ssddbhiHpraaptustdvnNdinai|| apazayatAM dvamUle ca jAnakIrAma lakSmaNa // trizapuca pa. 7. 4/51 116
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162. bharatoDapi namazcakre rAmapAdAbudazruhak / pratyapadhata mUrcchA ca mUrcchatkhedamahAviSaH / vahI - 4 / 514 163. rAjyArthI bharata iti mAtRdoSeNayo Da bhavat / mamApavAdo haratamAtyanA saha mAM nayan / vahI - 4 / 516 164. trizapuca. parva0-7, 4/517 165. vahI, 4/518 166. vahI, 4/526 167. vahI, 4/528 168. trizapuca. parva 7 - 169. vahI, 5/78 170. vahI, 5/13-15 171 . vahI, 5/11 172 . vahI, 5/19 173. vahI, 5 / 11 174. vahI, 5/19 175. vahI, 20-22 176. trizapuca. parva 7 177. vahI, 5/24-25 178. vahI, 5/26-28 179. vahI, 5/29-33 - 180. vahI, 5/35 181. vahI, 5/45-60 182. vahI, 5/73 183. vahI, 5/77-81 184. trizapuca. parva 7 185. trizapuca. parva 7 186. vahI, 5/91 - 187. vahI, 5/93 - 188. vahI, 5/95 189. vahI, 5 / 96-98 190. vahI, 5/101 192. 5/23 5/23 5/88-89 5/88-89 are ... re... pathikAbetoM nAzayitvA vinAzya vA / etAM varastriyaM hRtvaM samAnayata matkRte / 193. vahI, 5 / 108 - 109 194. vahI, 5/110-112 117
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195. vahI, 5/119 196. vahI, 5/120-121 197. vahI, 5/123 198. vahI, 5/124-125 199. vahI, 5/127-129 200. vahI, 5/129-130 201. trizapuca. parva 7-5/133-136 202. vahI, 5/137 203. vahI, 5/138-139 204. so'vocadivasmitaM rAmaM svAmI tvamatithizca me| 205. vahI, 5/140-141 206. vahI, 5/152-154 207. vahI, 5/155-161 208. datta rAmAya hAranAmnA svayaM prbhmN| vahI - /165 209. saumitraye ca taaddsske| divyaratnavinirmite // vahI, 166 210. vahI, 5/188-171 211. vahI, 5/173-181 212. trizapuca parva 7 - 5/182 213. vahI, 5/183-184 214. vahI, 5/185-189 215. vahI, 5/192-193 216. vahI, 5/157-158 217. vahI, 5/119 218. vahI, 5/205 219. vahI, 5/206-207 220. vahI, 5/209-210 221. vahI, 5/216 222. vahI, 5/218 223. vahI, 5/223-225 224. vahI, 5/226-227 225. vahI, 5/228-230 226. vahI, 5/233-240 227. vahI, '5/241 228. trizapuca. parva 7 - 5/242-245 118
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229. vahI, 5/246-247 230. vahI, 5/248-250 231. vahI, 5/251 232. vahI, 5/254 233. vahI, 5/255-257 234. pariNesyAmi vyAvRtta stvatsutAmiti // vahI - 5/258 235. vahI, 5/259-262 236. vahI, 5/263-265 237. vahI, 5/266-268 238. vahI, 5/268 239. trizuca parva 7 - 5/271-310 240. vahI, 5/320 241. rAmanAmnA rAmagIrigiriH sobhUttatdAdi ca // vahI - 5/321 242. vahI, 5/327 243. vahI, 5/328-330 244. trizapuca. pavajJa 7 - 5/324-326 245. vahI, 5/327 246. vahI, 5/328-330 247. vahI, 5/331-332 248. vahI, 5/335-37 249. vahI, 5/373 250. vahI, 5/376-377 251. vahI, 5/378 252. vahI, 5/328 253. evaM ca tasthuSastasya blagulIsthAnakaspaza : / varSANi dvAdazAtIyuzcatvAri divasAni ca // vahI - 5/383 254. vahI, 5/383-387 255. trizapuca. parva 7 - 5 vahI - 5/388-389 256. vahI, 5/390-391 257. vahI, 5/392 258. vahI, 5/393-394 259. vahI, 5/395-397 260. vahI, 5/406 261. vahI, 5/410 262. vidyAdharasaha ste caturdazabhirAvRttAM : tatoDabhyeyurUpadrotuM rAmaM zailamiva dipA : / tri.parva 75/412 119
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263. gaccha vatsa jayAya tvaM yadi te saMkaTaM bhvt| visanAdaM mamAhutye kuryA itynvshaatstm| vahIM - 5/414 264. trizapuca0 parva 7 - 5/416-418 265. sItA ca rUpalAvaNyazriyA sImeva yoSitAm // 266. trizapuca0 parva 7 - 5/421 267. vahI, 5/423 268. vahI, 5/424-425 269. vahI, 5/426-427 270. vahI, 5/428-429 271. vahI, 5/431 272. vahI, 5/434-436 273. vahI, 5/437 274. vahI, 5/438 275. niHzaGkoDatha dazagrIva : sItAmAropya pusspeke| cacAla nabhasA tUrNa pUrNaprAyamanorathaH // 276. trizapuca- pavajJa 7 -6/14 277. vahI, 6/16-19 278. vahI, 6/31 279. vahI, 6/32 280. lakSmaNoDapyavadatsiMhanAdo'kAri mayA na hi| trizapuca parva 7-6/4 281. vahI, 6/5 282. vahI, 6/5 283. ituyuktoM rAma bhadro'gAtsvArthAnaM tatra jaankiim| nA'pazyacca mahIpRSThe mUrcichato nippaatc| trizapuca parva 7 - 6/7 285. vahI, 6/34 286. svAminyeSo'smi mA bheSa staSTha tiSTha nishaacr| roSAditi vana dUrAjjaTAyustamadhAvata // trizapuca parva 7 - 5/439 287. trizapuca parva 7, 5/440 288. vahI, 5/441 289. vahI, 5/448-449 290. vahI, 6/10-11 291. trizapuca0 parva 7 - 5/444 292. nabhazcarakSmAcarANAM bhartu meM mhissiipdm| prAptA'si rodiSI kathaMharpasthAne kRtaM sucaa| vahI - 5/451 120
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293. mAM patiM devi manyasva sevayA dAsasinnabham // vahI - 5 / 453 294. prapatsaye tyati dAsItvaM bhajasva dazakaM dharam - vahI - 6 /132 295. adyA'pi taba rAmema bhUcaraNe tapasvinA / patimAtreNa kim patyA prAptaye ceddazAnanaH / vahI - 6 / 134 296. vahI, 6/149- 159 297. vahI, 6 / 160-161 298. yadrAmapatnyA : sItAyAH kRte na kulasaMkSayaH // vahI - 6 / 164 299. vahI, 6/167-172 300. tasya prANaiH sahaivA'hamAhariSyAmi jAnakim / trizapuca0 parva 7 - 6/44 301. pAtAlalaMkArAjye va sthApyatAmeSa, paitRke / vahI - 6/45 302. sItA pravRttimAnetuM vidyAdharabhaTAnatha / 303. vahI, 6/48 304. vahI, 6/49 305. vahI, 6/51-52 306. vahI, 6/54-55 307. vahI, 6/56 308. vahI, 6/57-58 309. vahI, 6 / 96 310. vahI, 6/97 311. vahI, 6 / 98 - 100 312. vahI, 6/102 313. vahI, 6 / 105 - 105 314. sugrIvaH pratasasthe ca kiSkiMdhA prati rAdhava : vahI - 6 / 106 315. trizapuca. parva 7-6/59-69 316. vahI, 6 / 62-64 317. vahI, 6 / 65-66 318. trisapuca parva 7 - 319. vahI, 6/78 320. vahI, 6/80-81 321. vahI, 6 / 107-112 322. vahI, 6/114 323. vahI, 6 / 118 6/67-76 324. trizapuca. parva 7 - 6/183-186 325. trizapuca. parva 7 6/189-190 - 121
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326. Uce lakSmaNaH kuddhaH kRtakRtyo'si bAnara / sukhaM tiSThasi niHzaDakaH svADantaH purasamAvRtaH // vahI - 6/187 327. bho mauH sarve'pi dorbhRtaH / sarvatrADa skhalitA yUyaM gaveSayata maithilIm // vahI - 6 / 192 328. vahI, 6 / 193 329. vahI, 6 / 196-198 330. vahI, 6 / 199-200 331. vahI, 6 / 201 - 204 332. vahI, 6 / 206 333. vahI, 6 / 211 334. jAmbavAn vyAjahArAtha sarva vo yujyate param / yo hi koTizalotpATI sa haniSyati rAvaNam / trizapuca parva 7 - 6/212 335. trizapuca. parva 7 6/213-214 336. vahI, 6 / 215 - 337. kapivRddhAstataH procuryuSmato rAvaNakSayaH 2 vahI - 6 / 217 338. vahI, 6 / 222-223 339. vahI, 6 / 224-225 340. vahI, 6 / 228- 228 341. vahI, 6 / 231 342. vahI, 6/231 343. trizapuca. pUrva - 7,6 / 233 344. vahI, 6 / 234 345. vahI, 6/236 346. trizapuca. parva 7 - 6 / 234-239 347. vahI, 6 / 240-242 348. vahI, 6 / 243-247 349. vahI, 6 / 248 - 250 350. vahI, 6 / 252 351. vahI, 6/253-256 352. trizapuca. parva 7 - 6 / 266-267 353. vahI, 6 / 268-269 354. vahI, 6 / 270 - 271 355. vahI, 6 / 272-275 356. vahI, 6 / 278 357. vahI, 6 / 280 122
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358. vahI, 6/308 359. vahI, 6 / 309-317 360. trizapuca. parva 7 361. vahI, 6 / 323 - 6/318-319 362. vahI, 6/324 363. trizapuca. parva 7 364. vahI, 6/332 365. vahI, 6/333-341 366. vahI, 6/342-43 367. vahI, 6 / 346 368. vahI, 6/347-350 369. vahI, 6 / 353 370. trizapuca- parva 7 371. vahI, 6/358 - 359 372. vahI, 6/362-363 - 6/325-328 - 6/355 373. trizapuca parva 7 - 6 / 374-378 374. vahI, 6/379-388 375. vahI, 6/389-398 376. vahI, 6/402 377. vahI, 6/404 378. vahI, 6/405 379. trizapuca. parva 380. trizapuca. parva 7 381. vahI, 7/5-7 - 382. vahI, 7/10 383. vahI, 7/11-15 384. vahI, 7/36-38 385. vahI, 7/40 386. vahI, 7/41-43 387. laMkArAjyaM tadA tasmaiM pratyapadayata rAghavaH // vahI - 7/44 6/406 -407 7/1-3 388. trizapuca. parva - 7 / 14-16 389. vahI, 7/19-22 390. vahI, 7/28 391. vahI, 7/34-35 392. dazakandharasenAnyo'nanyasAdhAraNaujasaH sadyaH saMvarmayAmAsuH prahastAdyA udAyudhAH / trizapuca0 parva 7 - 7/48 123
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 393. trizapuca. parva 7 - 394. vahI, 7/57-62 325. trizapuca. parva 7, 7/63-64 396. vahI, 7/66 7/49-56 397. subhaTA mugdarAdhA tairloThayanto dvipAnmuhu: / daNr3akandukinIM krIDAM tanvAnA iva rejire || vahI - 7/68 398. vahI, 7/70-87 399. trizapuca. parva 7, 7/89-92 400. trizaSTizalAkApuruSa carita parva 7 ( gujarAtI bhASAMtara) pR. 107 arihaMta prakAzana ahamadAbAda 401. vahI, 7 pR- 108 402 . vahI parva - 7, pR- 108 403. kva mArUtiH kva sugrIvastAbhyAmpyathavA kRtam // trizapuca parva 7, 7/145 404. nAgapAzaistathA baddho bhAmaMDala kapIzvarau // vahI - 7/ 153 405. gadyA tADitaH pRthvayAMmArUtimUrcchito'patata // vahI - 7 / 154 406. trizaMpuca parva 7 - 407. trizaMpuca parva 408. vahI, 7/169 - 171 409. vahI, 7/172-173 410. vahI, 7/177-178 411. vahI, 7/179-181 412 . vahI, 7/182-185 413. vahI, 7/186- 189 414. vahI, 7/190-199 415. vahI, 7/200-204 - -7/162-166 7 - 7/ 106 - 168 416. vahI, 7/205 -208 417. rAmaH saumitrimityUce'smAkameSa vibhISaNaH / Aganturhanyatehantadhigna AzritadhAtinaH // iti rAmabacaH zrutvA saumaumitrIrmitravatsalaH / vibhISaNADagre gatvAsthAdA kSipan dazakandharam // 7/212213 418. trizapuca. parva 7, 7/214-215 419. vahI, 7/216-219 420. vahI, 7/220-224 421. trizapuca. parva 7 225 - 229 va 334-336 124
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422. vahI 7. 7/240-246 423. vahIM, 7/260-262 424. vahI, 7/269-274 425. vahI, 7/274-277 426. vahI, 7/278-283 427. vahI, 7/284-302 428. trizapuca. parva 7 - 7/302-307 429. SeSayiSyatyarcayitvA jAnakI rAvaNo ydi| tadA mokSyAmi tad baMdhunayAnayathA na hi // trizapuca parva 7 - 7/320-313 430. vahI, 7 / 322 - 326 431. vahI, 7 / 327 - 337 432. atha maMdodarI dvAH sthaM yamadaNDamadoDavatad / jinardhamarato DaSTAhAnyastu oDapi pUrjana : / 7/339 433. trizapuca. parva 7, 7/350 434. vahI, 7 / 351-352 435. trizapuca. parva 7 / 354-355 436. badhdhaveha rAma saumitrI samAnesye tatastayo : / arpayiSyAmyabhU dharmya yazasyaM ca hi tadbhaveta // vahI, 7 / 360 - 361. 437. smRtimAtropasthitAyAM vidyAyAM tatra rAvaNaH / vicakre bhairavANyAzu svAni rupANyanekazaH // vahI, 7 / 365 - 366 438. vahI, 7 / 367 - 371 439. te sarve zizriyuH padmasaumitrI tau ca ckrtuH| taiSAM prasAdaM vIrA hi prajAsu samadRSyyA // vahI 8/3 . 440. trizapuca parva 7 - 8/4 - 5 441. vahI 7, - 8/6 - 8 442. triSaSTizalAkApuruSacarita - prakAzaka - arihaMta prakAzaka ahamadAbAda. 443. kuMbhakarNendrajinmedhavAhanAdyA nizamya tt| mandodaryAdayazcApi tadaivAdadire vratam // trizapuca parva - 7, 8/34 444. tAmutkSipya nijotsaGge dvitImamiva jiivitm| tadaiva jIvitaMmanyo dhArayAmAsa rAghavaH // vahI - 8/38 445. trizapuva parva 7, 8/36, 37, 39-43 446. vahI, 8/45 - 49 447. ratnasvarNAdikozoDayaMmidaM hastihayAdi c| ayaM ca rAkSasadvIpo gahyatAM patirasmi te // vahI - 8/51 125
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448. vahI, 8/54 -- 55 449. atha svasvapratipannAstAH kumArIryathAvidhi / rAghavA vupayemAte khecarIgIta mNglau| bhaugAstatropabhuJjAno nirvighnaM rAma lakSmaNau // sugrIvAdyai : saivyamAnau SaDabdImatininyatuH // 450. vahI, 8/57 - 58 451. trizapuca. parva 7, - 8/61-68 452. trizapuca. parva 7, - 8/69 - 74 453. AyAMtoM puSpakAruDhau durAdapi nirIkSya toN| abhyagAtkuMjarAruDho bharataH sAnujoDapi hi / 454. trizapuca parva 7, - 8/78 - 79 455. vahI, 8/80 - 89 456. athotsavamayodhyAyAM bhrtoddkaarynmudaa| purato rAmapAdanAM pattimAtratvamAcaran / vahI, 8/91 - 97 457. trizapuca parva. 7, 81, 98, 106 458. trizapuca parva 7, 8/107 - 112 459. vahI, 113 - 148 460. iti pUrva bhavAcchrutvA virakto bharatoDadhikm / vrataM rAjasahasreNAgrahInmokSamiyAya c|| ku~jaraH soDapi vairAgyAvidhAya vividhaM tpH| prapannAnazano mRtvA brahmaloke suroDabhavat / / vrataM bharatamAtApi kaikeyI samupAdeda pAlayitvA niSkalaMkaM prapede pdmvyym| 6/8-149-151 461. trizapuca. parva 7, 8/153 - 163 462. trizapuca. parva 7, 8/160 - 164 463. vahI, 8 / 165-171 464. trizapuca. parva 7, 8/191-214 465. vahI, 8 / 239 - 246. 466. vahI, 8/ 248 - 253 467. trizapuca. parva 7, 8 / 254 - 275 468. vahI, 8 / 276 - 281 469. vahI, 8/282 - 284 470. vahI, 8/285 - 305 471. trizapuca. parva 7, 8/306 - 318 472. yadi nirvAdabhItastavaM parIkSAM nAkRthAH kthm| zaMkAsthAne hi sarvoDapi divyAdi labhate janaH // 126
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhAkSyasvakarmANi mandabhAgyA vaneDapyaham / nAnurupaM tvakArSIstvaM vivekasya kulasya ca // yathA khalagirAtyAkSI : svAminnekapadeDapi mAm // tathA mithyAddazAM vAcA mA dharma jinabhASitam / / trizapuca. parva 7, 8/321 - 323 473. trizapuca. parva 7, 8/324 - 326 474. vahI, 9 / 1-18 475. vahI, 9 / 24 - 33 476. vahI, 9 / 35 - 62 477. athAMkuzo hasitavoce brahmanna khalu sAdhu tt|| cakre rAmeNa vaidehIM tyajatA dAruNe vane // trizapuca. parva 7, - 9/69 478. vahI, 9 / 66 - 74 479. trizapuca. parva 7, 9, / 96 - 108 480. vahI, 9ya108 - 119 481. tau prekSya rAma saumitrI evamanyoDanyumUcatuH / __ kAvapyetAvabhirAmau kumArau vidviSau ca na : // vahI - 9 / 120 482. kRtAMtoDapi babhASe'da : khedaM prAptA hyamI hayA : / rvAgaM vizikhairvidvAH pratiyodhena teDayunA // turaMgA na tvaraMteDamI kazAbhistADitA api / rathazca jarjaraste'bhudasau vairyastratADitaH // etauM ca mama dordaDau dvittkaaNddaadhaatjrjrau| na hi razmiM pratodaM vA kSamau cAlayituM prabho // padamanAbhoDapyabhASiSTa mamApi zithilAyate / dhanuzcitrasthitamiva vajrAvarta na kAryakRta // abhUnmuzalaratnaM ca vairinirdlnaakssmm| kaNakaMDanamAtrAhamevaitadapi sNprti| anekazoGkazIbhUtaM yad dussttnRpdntinaam| hlrtnNtdpyaitdbhuudbhuupaattnocitm| sadA yakSa rakSitAnAM vipakSakSayakAriNAm // taiSAmeva mamAstrAmaNAmavasthA keyamAgatA // vahI - 9/131-137 484. vahI, 9 / 138 - 148 484. vahI, 9 / 149 - 167 485. pratyakSaM sarvalokAnAM divyaM devI karotu saa| trizapuca. parva 7, 9 / 173. 486. trizapuca - parva 7, 9/174 - 181 127
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 487. sItApyUce prAptazuddhi : pravakSyAmi purgmimaam| grahaM ca nAnyathA vatsApavAdo jAtu zAmyati // vahI 0 9/183 488. bhogA na ceddezAsyena tasthuSyA api tdgRhe| samakSaM sarvalokAnAM taddivyaM kuru zuddhaye // vahI - 9 / 185 489. smitvA sItADapyuvAcaivaM vijJastavattADaparo na hi|| ajJAtvA yo hi me doSaM tyAgaM kuryA mahAvane // vahI, 1/186 490. jagAda jAnakI divyapaMcaka svIkRtaM myaa| vizAmi vahnau jvalite bhakSayAmyatha taMDulAnma tulAM samadhirohAmi tAtaM kozaM pibAmyaham / gRhANAmi jihvayA phAlaM kiM tubhyaM rocate vada // vahI, 9 / 191 - 190 491. vahI, 9/190 492. trizapuca. parva 7, 9/196 - 207 493. he lokapAlA lokAzca sarve zruNuta ydyhm| anyamabhyalaSaM rAmAttadAgnirmAM dahatvayam // vahI - 9/209 494. trizapuca. parva 7 - 9 / 211 - 222 495. svabhAvAdapyasaddoSagrAhiNAM purvaasinaam| chaMdAnuvRttyA tyakatADasi mayA devi sahasva tat // kSAntavA sarva mamedAnI midamadhyAssva puSpakam ma calasva vezmani prAgvadramasva shitaamyaa|| vahI - 9/226 - 228 496. trizapuca. parva 7, 9/229 - 230 497. ityutvA maithilI kezAnuccakhAna svmussttinaa| rAmasya cArpayAmAsa zakrasyeva jinezvaraH // sadyo mumUrcha kAkutstho nottastho yAvadeSa c| tAvatsItA yayau sAdhu jaya bhUSaNasaMnidhau // kevalI sa jayabhUSaNo munimaithilI vidhivadapyadIkSayat / suprabhAravyagaNinIparicchade tAM cakAra ca tapaH parAyaNAm // trizapuca. parva 7, 9/231 - 233 498. trizapuca. parva 7, - 10/1 - 11 499. vahI, 10/12 - 87 500. evaM munivacaH zrutvA saMvegaM bahavoyayaH // tadaiva rAmasenAnI : kRtAMta : prAvrajatpunaH // vahI - 10/88 501. vahI, 10/89-96 502. vaha, 10 / 97 - 102 503. sadya saMvegamApannAH pitarAvanumAnya te|| bahAbalamuneH pAdapadayAnte jagRhuvratam // vahIM - 10 : 104 128
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504. vahI, 10 / 106 - 108 505. evaM vicintya svapure gatvA rAjyaM sute nyadhAt / dharma ratnAcArya pArzve pravrajyAmAdade svayam // vahI - 10 / 111 506. vahI, 10 / 112-113 507. trizapuca. parva 7, - 10 / 114 - 126 508. vahI, 10 / 128 - 134 / / 509. natvAtha rAmamUcAte kumArau lvnnaaNkushau| bhavAdayAtibhItau svaH kanIyastAtamRtyunA // ityuktvA rAmamAnamyAmRtaghoSamune : pura / ubhau jagRhaturdIkSA kramAcca zimIyatu // vahI, 10 / 135 - 138 510. vahI, 10 / 139 - 148 511. nItvA snAnagrahe rAma : kadApyasnapayat svym| tatazca taM svahastena vililepa vilepanai : || AnAyya divyabhojyAni pUrayitvA ca bhojanam / kadAcittasya pUrato mumoca svayamaMva ca // kadApyAropayadaMke nijeDacumbacchiro muhuH // kadApsvApayattalpevAsasAcchAdite svym|| kadApi svayamAbhASyaM svayaM sma pratibhASate // svayaM saMvAhakI bhUya mamarda va kadAcana // ityAdi caiSTA vikalAH snehonmattasya kurvataH yayau rAmasya SaNmAsI vismRtAzeSakarmaNa : / vahI, 1-/149 - 153 .512. trizapuca. parva 7, 10 / 154 - 178 513. tatra zatrudhnasugrIvavibhISaNAvirAdhitaiH / anyezca rAjabhiH sArdha rAmo vratamupAdade // vahI - 10 / 179 ..... SoDazA mahIbhujAM sahastrANi bhavavairAgyayogataH // vahI 10 / 880 saptatrizaMtsahastrANi prAvrajan varayoSitaH // vahI - 10 / 181 514. trizapuca. parva 7, 10/182 - 192 515. araNyeDatraiva caizikSAkAle bhikssoplpsyte| tadAnIM pAraNaM kAryamasmAbhirnAnyathA punaH // ityabhigrahabhRdrAmo nirapekSo vpussypi| paraM samAdhimApannoDavatasthe pratimAgharaH // vahI, 10 / 201-202 129
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516. vahI, 10 / 203 - 208 517. trizapuca. parva 7, 10/210-226 518. trizapuca. parva 7, 10/228 519. mAdhsya zukladvAdazyAM tadAyome'ntime nishi| upapadyata rAma: kevalajJAnamujjvalam // vahI - 10 / 227 520. vahI, 10 / 229 - 244 521. trizapuca. parva 7, 10 / 244 - 246 522. paramAdhArmikA : kudvA agnikuMDeSa tAnyayadhuH // vahI - 10/247 tataH kRSTvA taptatailakuMbhyAM nidadhire valAt // 10 / 248 vilInadehAstatrApi bhrASTre cikSipire cirm| taDattaDiti zabdena sphuTanto dudruvuH punaH // vahI - 10 / 249 523. trizapuca. parva 7, 10 / 250 - 260 524. vahI, 10 / 261. 525. utpanne sati kevale sa zaradAM paMcAdhikAM viMzatiM, medinyAM bhavikAn prabodhya bhagavAMcchrIrAma bhaTTArakaH / Ayuzya vyatilaMdhya paMcadaza cAbdAnAM sahasrAn kRtI, zailezI pratipadya zAzvatasukhAnaMdaM prapede pam // vahI, 10 / 262 130
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ sl triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 ( jaina rAmAyaNa) kA kAvya sauSThava kisI bhI kAvya ke do rupa haiM, bhAva pakSa evaM kalA pakSa / samAlocaka adhyayana kI suvidhA ke lie donoM pakSoM kI alaga-alaga vivecanA karate haiM / rasa vivecanA kAvya ke bhAva pakSa kA aMga mAnA gayA hai| kalApakSAntargata bhASA, chanda, alaMkAra, kAvyaguNa-doSa, zabda zakti, varNana kauzala, saMvAda kauzala, saMgIta vidhAna Adi para vicAra kiyA jAtA hai| cauthe adhyAya meM kathAvastu zIrSakAntargata jaina rAmAyaNa kI saMkSipta kathA prastuta kI gaI hai| yahAM kAvya sauSThava meM bhAva pakSa ke aMtargata Ane vAle rasa para bhI vicAra kara kalA pakSa ke samasta avayavoM para dRSTipAta kiyA gayA hai| (1) rasa vyaMjana : pratyeka kAvya kA eka aMgI rasa hotA hai tathA anya rasa usa mukhya rasa ke irdagirda bhAsita hote haiM / triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 kA aMgIrasa hai shaaNt| vIra, zrRMgAra tathA raudra Adi usake pradhAna aMga haiN| zrRMgAra-saMyoga tathA viyoga : triSaSTizalAkApuruSacarita meM nimnAMkita prasaMgoM meM saMyoga zrRMgAra ke udArahaNa upalabdha hote haiM - 1. sahasrahAra kI rAnI citrasundarI kA indra se saMyoga kA prasaMga, 2. tar3itkeza rAjA kA rAniyoM ke sAtha naMdanavana meM krIr3Arata honA, 3. rAvaNa evaM maMdodarI kI keli, 4. cha: hajAra apsarAoM va kanyAoM ke sAtha rAvaNa kI keli, 5. sahasrAMzu kI jala krIr3A, 6. aMjanA pavanaMjaya krIr3A, 7. hanumAna va laMkA sundarI kI krIr3A, 8. aneka striyoM ke nakha- - zikha saudarya varNana' aadi| yahA~ hama do udAharaNa prastuta kara rahe haiM 131
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba viyoga ke pazcAt aMjanA evaM pavanaMjaya milate haiM taba aMjanA apane svAmI ko pahacAna namrAkRti dhAraNa kara salajja sammukha khar3I rhii| pavanaMjaya aMjanA ko bAhoM meM lekara palaMga para baiTha gyaa| vahA~ donoM kI icchAnusAra krIr3A karate hue rasAsakta rAtri mAtra eka prahara ke samAna zIghra hI bIta gii| ityuktavaMtaM sA nAthamupalakSya trpaavtii| paryakeSAmavaSTabhyAbhyuttasthau vinamanmukhA // latAM hastIva hastena doSNA valayitena taam| AdadAno'dhiparya'kaM nyavadat pavanaMjaya // remAte tatra ca svairamaMjanA pvnNjyau| virarAma rasAvenezA ccaikayAmeva yAminI // sahasrAMzu kI jala krIr3A kA varNana hemacaMdra ne isa prakAra kiyA haiM : samaM rAjJIsahasreNa sahastrAMzurasAvitaH / vazAbhirbaradaMtIva sukhaM krIDati vIribhIH // kSubhitaM jaladevIbhiryAdobhizca plaayitm| jalakrIDAkarAdhAtairUjitaistasya dauSmataH // idamatyaMtarUdvatvAt strIsahasrayutena ca / tena paryasyamANatvAt kAma mulluThitaM payaH // rodaSI plAvayitvobhe begaadvaariidmudvtm| iha te plAvayAmAsa devapUjAM dazAnanaH // viyoga zrRMgAra : pUrvarAga, mAna, pravAsa evaM karuNa, viyoga zRMgAra ke ye cAra bheda mAne gaye haiN| jaina rAmAyaNa meM ye cAroM hI bheda milate haiN| yathA, 1. aMjanA viraha, 2. pavanaMjaya viraha, 3. vanamAlA viraha, 4. sItA viraha, 5. rAma viraha, 6. rAvaNa viraha Adi varNana / udArahaNArtha rAma viyoga evaM aMjanA viyoga ke aMza yahA~ prastuta haiM : sItA ke viraha meM vyAkula rAma AkAza kI ora nihArate hue vilApa kara rahe haiM : vanaM bhrAMtamidaM tAvanmayA dRSTA na jaankii| yuSmAbhiH kiM na sA dRSTA brUta he vanadevatAH / / amuSminbhISaNeDaraNye bhuutshvaapdsNkule| vimucyaikAkinI sItAM lakSmaNAya gato'smi hA // rakSobhaTa sahasrAge saMyatyekaM ca lkssmnnm| muktavA bhUyoDahamatrAgamaho ghIrmama durdhiyaH // hA sIte nirjane'raNye kathaM muktA mayA priye| hA vatsa lakSmaNa kathaM mukto'si raNasaMkaTe / evaM buvanarAmabhadro sUrchayA nyptkssitau| krundabhdiH pakSibhirapi vIkSyamANo mahAbhujaH // 132
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pavanaMjaya jaba aMjanA sundarI ko chor3akara calA gayA taba usa nirdoSa vAlA kA hRdaya virahAgni se pradIpta ho utthaa| binA zazAGkaM zyAmeva sA binA pvnjNjym| vApyAndhakAravadanA tasthAvasvAsthaya bhAjanam / / pAvadvitayamAnaMtyAH paryaDakaspa murha muhuH / tasyAzya saMvatsara vadrAdhIyasyo' bhavannisA // annayamAnasA jaanumdhynystmukhaambujaa| bharturAlekhanaireva vyatIyAya dinAni saa| muhurAlapyamAnApi sakhI bhizcATupUvakam / purapuSTeva hemaMte na sA tuSNIkartA jahau / ' isI prakAra Age bhI aMjanA ke viyogajanya bhAvAdi kA byaurA diyA gayA hai jo sthAnAnurodha ke kAraNa vistRta nahIM ho sakatA hai| __ hAsya : jaina rAmAyaNa meM hAsya rasa kI AMzika abhivyakta hI dekhane ko milatI hai| yathA-hanumAna dvArA sItA kI khoja ke prasaMga meM, hanumAna rAvaNa saMvAda, hanumAna ko rAvaNa dvArA gadhe para biThAkara, paMcazikha karake laMkA kI galiyoM meM ghumAne kA Adeza Adi prakaraNa hAsya kI jhalaka dete haiN|' karuNa : hemacaMdra kI karuNa rasa vyaMjanA kA vaibhava jaina rAmAyaNa meM sthAna-sthAna para lakSita huA hai| hemacaMdra ne apanI rAmakathA meM lagabhaga sATha hajAra rAjA-rAniyoM kI dIkSA lene kA vRttAMta diyA hai| svAbhAvika hI hai ki saMsAra se virakta hokara jaba mAnava sanyAsa dhAraNa karatA hai to kavi vahA~ sahaja hI karuNAjanya vAtAvaraNa kA sRjana kara sakatA hai| jaina rAmAyaNa meM aneka sthAnoM para karuNa vilApa varNana dekhane ko milate haiM- 1. putra va pati kI mRtyu para caMdraNakhA kA vilApa, 2. lakSmaNa ke yuddha bhUmi meM amodha vijayA prahAra se mUrchita hone para rAma kA vilApa, 3. rAvaNa kI mRtyu para vibhISaNa, maMdodarI Adi kA vilApa, 4. sItA ke parityAga para rAma kA vilApa, 5. lakSmaNa kI mRtyu para kauzalyA va rAma kA vilApa aadi| uparyukta prasaMgoM ke atirikta bhI aneka rAjAoM ke dIkSA grahaNa karate samaya atyaMta kAruNika dRzya upasthita hue hai| udArahaNasvarUpa "lakSmaNa kI mRtyu para rAma-vilApa evaM sItA ke parityAga para rAma kI dazA ke kucha aMza yahAM die jA rahai haiN|'' tva kiM bAdhate vatsa bruhi tUSNIM sthito'si kim| saMjJayA'pi samAkhyAhi prINayA'grajamAtmanaH // ete tvanamukhanIkSante sugrIvAdyAstavAnugAH // nAnugrahNAsi kiM vAcA dRzA vA priyadarzana / / jIvanANAdrAvaNo'gAditi lajjAvazAdhyu vam // na bhASase tadbhASasva pUrayipye tavepsitam // 133
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ re re rAvaNa duSTAtmastiSTha tiSTha kva yaasysi| eSa prasthApayAmi tvAM nacirAya mahApate // 1. ityAkarNya vaco rAmaH papAta bhUvi muurchyaa| saMbhramAllakSmaNainaitya siSice cNdnaaNbhsaa| 2. utthAya vilalApaivaM kva sA sItA mhaastii| sadA khalAnAM lokAnAM vacasA hI mayojjhitA / / 3. pratisthalaM pratijalaM pratizailaM prtidrumm| rAmo gaveSayAmAsa dadarza na tu jAnakIm // " isI prakAra kI karuNa rasa yukta vicArAbhivyakti hemacaMdra kI jaina rAmAyaNa meM DhUMsa-ThUsa kara bharI hai jo graMthAvalokana para hI hRdayagocara ho sakatI hai| raudra : 'vIra' evaM raudra eka dUsare ke pUraka haiN| jaina rAmAyaNa meM hemacaMdra ne avasarAnukUla raudra rUpa prastuta kie haiN| isameM aneka yuddhoM ke varNanoM meM raudra kI abhivyaMjanA huI hai yathA- indrajIta ke vibhISaNa para krodhita hone ke prasaMga meM, vibhISaNa dvArA rAvaNa ko staMbha lekara mArane ke prasaMga meM, rAvaNa va baMdara senA ke yuddha prasaMga meM , lakSmaNa-rAvaNa yuddha tathA aneka sthaloM para raudra rasa kA paripAka huA hai| lakSmaNa ke krodha kA hemacaMdra ne atiraudra citra prastuta kiyA hai| lakSmaNastagirA kudvo'bhyadhAdre duutpaaNshn| svazaktiM parazaktiM vA vetyadyApi na rAvaNaH // yathA so'pitathaikA'gaH kiyatsthAsyati rAvaNaH // kRtAnta iva sajjo meM taM vyApAdayituM bhujH|" lakSmaNa ke parAkrama ke sAmane rAvaNa ne bhayaMkara mAyAvI rUpa paidA kie : smRtimAtropasthitAyAM vidyAyAM tatra rAvaNaH / vicakre bheravANyAMzu svAni rUpANyanekazAH // bhUmau nabhasi pRSThe'gre pArzvayorapi lakSmaNa : / apazyadrAvaNAneva vividhAyudha varSiNaH // 4 vIra : jaina rAmAyaNa meM hemacaMdra ne vIra rasa kI sarvAdhika abhivyakti kI hai| sUkSmatA se avalokana kiyA jAe to dAnavIra, dayAvIra, dharmavIra evaM yuddhavIra, ye cAroM hI vIra-rUpa kRti meM upalabdha hote haiN| yuddhavIra ke katipaya prasaMga nimnAMkita hai- puSpattara- zrIkaMTha yuddha, tar3itkeza-vAnaroM kA yuddha, sukezaputra-laMkAputra yuddha, indra-mAlI yuddha, sUryarajA-RkSarajA kA yuddha, indrarAvaNa yuddha, ativIrya-lakSmaNa yuddha, asalI va nakalI sugrIva yuddha, rAmanakalI sugrIva yuddha, hanumAna va mahendra yuddha, laMkA sundarI-hanumAna yuddha, hanumAna-akSayakumAra-indrajIta yuddha, yuddhabhUmi meM aneka rAjAoM ke yuddha, 134
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSmaNa-rAvaNa yuddha, zatrughra - madhu yuddha, lavaNAMkuza - pRthu yuddha, lavaNAMkuza - rAma yuddha Adi / 15 yuddhoM ke sajIva varNanoM meM hemacaMdra ne jo vIra rasa kI dhArA bahAI hai usase pAThaka sahaja hI rasAsikta ho jAte haiN| lakSmaNa va rAvaNa ke bhayaMkara yuddha kA varNana dekhie : vidhUyA ' zeSarakSAMsi tUlAnIva mahAbalaH / lakSmakSastADayAmAsa vizikhairdazakaMdharam // bhUmau nabhasi pRSThe'gre pArzvayorapi lakSmaNaH // apazyadrAvaNAneva vividhAyudhavarSiNaH // roSArUNAkSastaccakraM bhramayitvA nabhastale / mumoca rAvaNaH zastramantyaM rAmADa nujatmane // kRtvA pradakSiNAM tattuM so mitrerdakSiNe kare | avatasthe ravirivodayaparvatU mUrdhani // iti darpAdvibruvato rakSonAthasya lakSmaNaH / vakSastenaiva cakrekA kUSmANDavadpATayat // " bhayAnaka : anya rasoM kI bhAMti " bhayAnaka" kI abhivyakti bhI triSaSTizalAkApuruSacarita parva - 7, meM huI hai / yathA - 1. rAvaNa kI tapasyA meM anAdRta devatA kA upasarga, 2. kulabhUSaNa evaM muni kA upasarga, 3. aMjanA kA vanabhramaNa karate hue siMha ko dekhane kA prasaMga, 4. laMkA meM sItA ke samakSa bhUta-pretoM kA prakaTa honA, 5. dhora narakoM kI yAtanAoM kA varNana Adi sabhI ko bhayAnaka rasa ke udAharaNoM meM ginA jA sakatA hai| " jaba sItA ko krIr3A ke lie rijhAne meM rAvaNa asaphala ho gayA taba usane eka rAtri ko sItA ke samakSa bhUta-pizAca-preta- vetAla Adi prakaTa kie. dhUSkAriNo mahAdhUkAH phetkurvANA:zca phekhH| vRkA vicitraM krandanta otavo'nyo'nyayodhinaH // pucchAcchoTatkRto vyAghrAH phutkurvANA : phaNAbhRta: // pizAcapretavetAlabhUtAzcAkRSTakartrikA | ullalanto durlalitA yamasyeva sabhAsadaH // vikRtA rAvaNeneyurupasItaM bhayaMkarAH // 18 vIbhatsa : pUrva meM hama vIrarasAntargata yuddhoM ke varNanoM meM hemacaMdra kI kalA para dRSTipAta kara cuke haiM / pratyeka yuddha ke pazcAt yuddha maidAna " vibhatsa " kA mahAsAgara bana jAtA hai / yuddhasthala kI vIbhatsatA ke sAtha-sAtha jaina rAmAyaNa meM aise aneka varNana prastuta kie haiM, yathA, rAvaNa kI senA ke vIra hAthiyoM, U~ToM, kharoM, siMhoM, meSoM, ghor3e Adi para savAra hokara yuddha bhUmi meM pahu~ce tathA rAvaNa ke cAroM ora gherA banAkara ve zatruoM se lar3ane lage : 135
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kecinmatar3agajodvAarapare vAhavAhanai : / zArdUlavAhayairanye tu kharavAyai radhai : pare / kuberavannaraiH kaicinmaiSai : kecittu vahnivat / yamavanmAhiSai : kecitkecidrevantavadvai yaiH / / vimAnairdevavatkecitprayAH smrkrmnne| utpatya yugapadvIzaH parivaThurdazAnanam // " vIrAH zIrAMsi vIrANAM chitvA bhUmau pracikSipu : // babhukSitAya kInAzAyocitAn kavalAniva // isI taraha naraka meM paramadhArmikoM dvArA saMsArI jIvoM kI yAtanAeM bhI "vIbhatsa" kA sRjana karatI haiM naivaM vo yuddhamAnAnAM dukhaM bhAvIti vAdinaH / paramAdhArmikA: kuddhAH agni kuMDeSu tAnyayadhuH // dahyamAnAstroyo'pyuccairaTanto galitAMgakA : / tataH kRSTvA taptatailakuMbhyAM niddhire blaat| vilInadehAstatrApi bhASTra cikSipire cirm| taDattaDiti zabdena sphuTanto dudruvaH punaH // 20 adbhuta : jaina rAmAyaNa ke aneka prasaMgoM meM "adbhuta' kI abhivyakti huI hai| jaina dharma meM yaMtrataMtrAdi evaM siddhiyoM para vizeSa bala rahA hai| vidyAdharoM ke aneka prasaMga adbhuta rasa kI sRSTi karate haiN| mAyAvI yuddha, mAyA dvArA aneka durgAdi bhautika vastuoM ke prakaTIkaraNa kA varNana, vidyAdharoM kI AkAzamArgIya yAtrAe~ tathA dhArmika abhiSekAdi ke varNana isa rasa kI sahaja abhivyakti karate haiN| sItA ke agnidivya 21 karate samaya dhadhakatI Aga zItala jalavApI meM badala gii| sundara kamaloM yukta vaha jalarAzi uphanakara sabhI ko sameTatI najara AtI haiM, taba janavANI- he mahAsatI sIte, rakSA karo, rakSA karo kI pukAra karatI hai, sItA ne apanA kara uThAkara usa jalarAzi ko zAMta kiyaa| devatAoM ne puSpavarSA kI tathA nArada nartana karane lge| yAvatsA prAvizantAvadvighyAto bhniraashvpi| garta : svacchodakApUrNa : sa tu vApItvamAyayau // sItA tvadhijalaM padmopari sihaasnsthitaa| padmevAsthAtsatI bhAvatuSTadevaprabhAvataH // tuducchalajjalaM vApyA udvelasyeva vavAridhe : / AplAvayi tumArebhemaMcAnapi garIyasaH // 2 utpalai : kumudeH padmaiM:puMDarIkai niraMtarA // saurabhauddhAMta gAlIsaMgItA haMsazAlinI / 136
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsphaladvIcini cayamaNisopAna bNdhuraa| baddhobhayataTA ratnopalairvApI babhUva sA // nanRtu dadAdhA : rave sItAzIlaprazaMsinaH sIto pariSTAStuTAzca puSpavRSTi vyudhaH surAH // 1 zAMta : pUrva meM hama kaha cuke haiM ki jaina rAmAyaNa meM lagabhaga sATha hajAra rAjA-rAniyoM ke dIkSAgrahaNa karane kA varNana AyA hai| dIkSA lene ke pIche jagata se vairAgya kA kucha na kucha kAraNa avazya rahA hai / iSTajana kI mRtyu kA kheda, svayaM ke aparAdha para kheda, asta hote sUrya se vairAgya kI preraNA, sAdhuoM se pUrvabhava sunakara vairAgya-preraNA, svayaM kI samajha se vrata grahaNa, lokApavAda athavA mAnabhaMga se saMsAra se virakti, vRddhAvasthA Adi kAraNoM 4 se jaba koI vyakti jagata ko anitya samajhane lagatA hai evaM vairAgya kI bhAvanA usameM ghara kara jAtI hai taba kavi ke lie zAMta rasa ko abhivyakta karane kA mArga prazasta hotA hai| hemacaMdra ke sAmane aise aneka prakaraNa Ae haiM jinakA unhoMne bharasaka lAbha utthaayaa| kucha aMza udArahaNArtha yahAM prastuta haiM tainaivaM drshitaistaihaiNtubhirjaatcetnH|| rAmo dadhyau kiM nu satyaM na jIvati mamAnujaH // tatastau labdabodhAya rAmAya svamazaMsatAm // daivo jaTAyuH kRtAntau nijasthAnaM ca jagmatuH // mRtakArya tatau rAmazcakAra svAnujanmanaH // dIkSAM prapitsuH zatrudhnaM rAjyAdAnAya cAdizat // 25 itzca hanumAMzcaitai caityvndnhaitvai| meruMgato nivRtto'stamayaMtaM sUryamaikSata // evaM ca dadhvAbudayo yathA hyastaM tathA khalu // nidarzanamayaM sUryo dhidhik sarvamazAzvatam // evaM vicintaya svapure gatvA rAjyaM sute nyadhAt / dharmaratnAcAryapAzrve pravavrajyAmAdade svayam / 26 vAtsalya : zRMgAra kI taraha vAtsalya ke bhI do pakSa haiM- saMyoga evaM viyog| donoM pakSoM kI abhivyakti jaina rAmAyaNa meM huI hai| vAtsalya ke pramukha sthala haiM- pavanaMjaya ke vivAha para usake mAtA-pitA kI prasannatA, aMjanA kA putra janma para usakA harSa, rAma-lakSmaNa kI bAlakrIr3AeM, videha kA janma evaM janaka kA putrI-vAtsalya, lavaNa evaM aMkuza kI bAlakrIr3Ae~ Adi / rAma evaM lakSmaNa bAlyAvasthA meM dazaratha ke goda kI zobhA bar3hAte haiN| ve kabhI unakI mUchoM ke bAla khIMcate haiM to kabhI rAjasabhA meM dazaratha kI goda se uThakara anya rAjAoM kI goda meM jA baiThate haiN| 137
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ tau dvAvapi pituH kRrcakacAkarSaNazikSakam / viziSTaM prApatubAlyaM krameNa kSIrapAyiNI / / dhAtrIbhirlAlyimAnau tAvapazyatparayA mudaa| muhurmuhurmahIpAla : svadordaNDA vivAparau / / saMcaretuH sadasyAnAmaMkAdaMkaM mahIbhujAm // taiSAmar3ageSu varSantau tau sparzena sudhAmiva / / krameNa to vardhamAnoM nIlapItAmbarau sdaa| vijahatuH pAdapAtai : kampayantau mahItalam // 28 isI prakAra lavaNAMkuza kI bAla ceSTAe~ bhI vAtsalya kA sahaja sRjana karatI hai itazca tatra vaidehI suSuve yugminau sutau| nAmato'naMgalavaNaM madanAMkuzamapyatha // vajrajaMdhastayozcakre jnmnaamhautsvau| svaputralAbhAdadhikaM modamAno mahAmanAH // chAtrIjanailalyimAnau lIlAdurlalitA vubhau // krameNa vavRdhAte tAvazicinAviva bhUcarau // kalAgrahaNayogyautAvajAyetAM mhaabhujau| kalabhAviva zikSAI narendra nayanotsavau // 29 Age bhI siddhArtha muni se putroM kI prazaMsA suna sItA ati harSita ho unheM adhyayanArtha vahA~ rakha letI hai| bhakti : hemacaMdra kI dRSTi meM "jinapUjA" yA jinabhakti sarvocca rhii| jaba unakA uddezya hI jaina dharma ke siddhAMtoM ke anukUla rAma kathA sRjana karanA rahA to phira "jina" bhakti ke lie apanI kRti meM avasaroM kI kamI kyoM rkhte| isIlie hemacaMdra ne lagabhaga apane sabhI pAtroM ko jaina dharma meM dIkSita kiyaa| jaina rAmAyaNa meM aneka sthAnoM para jaina pUjA, caityavaMdana, jitendradeva stuti Adi ke mAdhyama se bhakti rasa kI vyaMjanA huI hai| rAvaNa, dazaratha, sItA, hanumAna evaM devatAoM Adi dvArA arihaMta pUjA, caitya mahotsava Adi prasaMga bhaktirasayukta prastuta hue haiN| udArahaNArtha rAvaNa dvArA zAMtinAtha kI stuti isa prakAra kI gaI devAdhidevAya jagattAyine prmaatmne| zrImate zAMtinAthAya SoDazAyA'rhate namaH // zrIzAMtinAthabhagavan bhavA'mbhonidhitAraNa // sarvArthasiddhamaMtrAya tvannAmne'pi namonamaH // ye tavA'STavidyAM pUjAM kurvanti prmeshvr| aSTA'pi siddhayasteSAM karasthA aNimAdayaH // 138
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanyAnyakSINi yAni tvAM pazyanti prtivaasrm| tebhyo'pi dhanyaM hRdayaM tadadRSTo yena dhAryase // stuti ke aMta meM rAvaNa zAMtinAtha se bhakti mAMgatA hai bhUyo bhUyaH prArthaye tvAmidameva jgdvibho| bhagavana bhUyasI bhUyAttavayi bhaktirbhave bhve| stutveti zAMtilaMGkezaH puro ratnazilasthitaH // tAM sAdhayitumArebhe vidyAmakSasrajaM ddht|| isa prakAra yaha siddha ho jAtA hai ki hemacaMdra kI bhAvapraNavatA zAstrasthitisaMpAdita evaM bojhila hai| usameM kRtrimatA kI gaMdha vidyamAna hai| rasa varNanoM ke sthala bhale hI vistRta evaM sthUla hoM paraMtu unameM mArmikatA evaM sahajAnubhUti kA aMza kucha kama najara AtA hai| zAMta vIra evaM bhayAnaka rasoM kA paripAka hemacaMdra kI anokhI dena kahA jA sakatA hai| (2) chaMda vidhAna : vRttaratnAkara kI bhUmikA meM zrIdharAnaMda zAstrI likhate haiM- "chaMdazAstra" kA jJAna sAhityAnuzIlanazIla vyakti ke lie anivArya hai| tadanusAra chaMda jJAna ke abhAva meM uccAraNa gati va laya ThIka nahIM cala skte| sAhitya-AsvAda hetu Avazyaka hai ki chaMda kA jJAna ho| svayaM hemacaMdra ne aneka vyAkaraNa graMthoM, koza graMthoM evaM alaMkAra graMthoM kI racanA kI hai| ina graMthoM meM eka pradhAna chaMda evaM anya avasarAnukUla sahAyaka chaMda hone kI paraMparA kA nirvAha hemacaMdra ne kAphI hada taka kiyA hai| triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 meM chaMda vidhAna (ka) saMskRta kAvyazAstrIya paraMparA ke anusAra 1. mahAkAvya sargabaddha racanA hotI hai| tri.za.pu.ca. meM aneka parva haiM aura pratyeka parva meM anekAneka sarga haiN| 2. sAtavAM parva sarga 1 se 10 rAmacaritrAtmaka hai| arthAt trizapuca. nAmaka vRhanmahAkAvya ke aMtargata pratiSThita mahAkAvya hI mAnA jA sakatA hai| 3. Amataura para pratyeka sarga meM eka mukhya chaMda hotA hai- prathama chaMda se lekara upAntya taka aura aMtya chaMda meM parivartana hotA hai, arthAt vaha uparyukta chaMda se bhinna hotA hai (isa paraMparA ke apavAda svarupa aneka udArahaNa bhI milate haiN|) 4. hemacaMdra ne parva 7 ke prathama sarga se lekara dasaveM sarga taka meM se pratyeka ke aMtima chaMda ko chor3akara sarvatra anuSTap chaMda kA hI prayoga kiyA haiN| pratyeka sarga meM aMtima chaMda anuSTa p se bhinna haiN| (kha) sargAnusAra vivaraNa : prathama sarga-chaMda saMkhyA 1 se 163 (apAntya taka)-anuSTapa-anuSTap chaMda ke lakSaNa1. 8-8 akSaroM ke kula 4 pAda (= caraNa = aSTka) 139
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. prathama dvitIya 8 + 8 + 16 akSara eka ikaaii| tRtIya + caturtha 8 + 8 + 16 akSara eka ikAI / (8 akSaroM ke vibhAga ko aSTaka kahA gayA hai) 2. cAroM aSTakoM meM pratyeka kA pA~cavAM akSara laghu hotA hai| cAroM aSTrakoM meM se pratyeka kA chaThA akSara guru hotA hai| prathama va tIsare aSTakoM kA sAtavAM akSara guru hotA hai| dUsare va cauthe apTaka kA sAtavAM akSara laghu hotA hai| parantu ina lakSaNoM kA kahIM-kahIM nirvAha nahIM kiyA jaataa| yahA~ aise bhI udArahaNa pAe jAte haiN| aMtya chanda : (164vAM) rathoddhatA-pratyeka pAda meM gyAraha akssr| pAda 4, yati tIsare akSara para, kahIM-kahIM cauthe para bhI akSara gaNa - ra ma na ra la g| dvitIya sarga : chanda 1 se 653 taka-anuSTa p| aMtya-(654vAM)-mAlinI-pratyeka pAda meM 15 akSara pAda - 4, yati - 8 va 15 para akSara gaNa-nama na ma ya ya tRtIya sarga : chaMda 1 se 302 anussttup| antya (303vAM) vasaMtatilakA-pratyeka pAda meM 14 akSara / pAda - 4, yati 8 va 14 pr| akSara gaNa - ta bha ja ja ga caturtha sarga : chaMda 1 se 530 - anussttp| antya (533vAM) vasaMtatilakA - pratyeka pAda meM 14 akssr| pAda 4, yati 8 va 14 pr| akSara gaNa - ta bha jaja ga paMcama sarga : chaMda 1 se 640 - anussttp| aMtya (461vAM) zArdUlavikrIDita - pAda - 4 pratyeka pAda meM 19 akSara / yati 12 va 19 para akSara gaNa ma sa ja sa tata ga . SaSTama sarga : chaMda 1 se 406 - anussttp| aMtya (408vAM) vasaMtatilakA 1 pAda - 4 pratyeka pAda meM 14 akSara / yati 9 va 14 pr| akSara gaNa - ta bha jaja ga ga saptama sarga : chaMda 1 se 376 - anuSTa p| aMtya (377vAM) mAlinI - pAda 4 pratyeka pAda meM 15 akSara / yati 8 va 15 pr| akSara gaNa - na na ma ya ya 140
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ apTama sarga : chaMda 1 se 325 - anuSTa m|| aMtya (326vAM) vasaMtatilakA - pAda - 4 pratyeka pAda meM 14 akSara / yati 8 va 14 pr| akSara gaNa - na bha ja ja ga ga navama sarga : chaMda 1 se 232 - anuSTa p| aMtya (233vAM) rathodvatA - 4 pAda pratyeka pAda meM 11 akSara, yati 3, 11 akSara gaNa - ra na ra la ga SaSTama sarga: chaMda 1 se 261 - anussttp| aMtya (262vAM) zArdUlavikrIDita - pATa 4 / pratyeka pAda meM 19 akSara / yati 12 va 19 pr| akSara gaNa - ma sa ja sa ta ta ga vizleSaNa : chaMda sarga anuSTup sarga 1 se 10 pratyeka ke aMtima chaMda ko chodd'kr| rathodvatA sarga - 1 va 9 vasaMtatilakA sarga - 3, 4, 5 va 8 mAlinI sarga - 2 va6 zArdUlavikrIDita sarga - 5 va 10 akSara-gaNa-chanda yA vRttaH tIna-tIna akSaroM kI eka-eka ikAI lekara usameM se pratyeka kA laghu-guru kI dRSTi se gaNa nirdhAraNa kiyA jAtA hai| zeSa eka yA do akSara laghu kA "la" gaNa va guru kA "ga" gaNa mAnA jAtA hai| aMtya akSara laghu hone para bhI guru hI mAnA jAtA hai evaM visarga yukta hrasva akSara hI mAnate haiM tathA-manaH zakti naH evaM za kramaza: guru - guru haiN| akSarayukta chaMda ke pratyeka pAda meM 3 + 3 + 3 = 9 kula arthAt 3 mukhya gaNa hI hote haiM, zeSa do akSaroM ke laghu guru hI gaNa rahate haiN| vasaMtatilakA meM do akSara tathA sArdUlavikrIDita meM eka akSara zeSa rahatA hai jo laghu-guru gaNa dvArA pUrNa chaMda ho jAtA hai| laghu ko| cihna se tathA guru ko'cihna se darzAte haiN| kahIM-kahIM laghu - 1 tathA, guru + cihna se bhI darzAyA jAtA hai| gaNoM kA vivaraNa : kRti meM prayukta gaNoM kA saMkSipta vivaraNa na ma na - na gaNa 141
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAra - ja gaNa rAdhi kA - ra gaNa ta gaNa ya gaNa S s magaNa sa gaNa la gaNa maH . - ga gaNa isa prakAra hama dekhate haiM ki hemacaMdra ne jaina rAmAyaNa meM kevala pA~ca chaMdo kA prayoga kiyA hai| triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 kA pradhAna chaMda anuSTup hai| hemacaMdra kI chaMda yojanA yojanAbaddha evaM saMgata rahI hai| yaha graMtha chaMdavidhAna kI dRSTi se prabaMdhatva kI kasauTI para kharA utaratA hai| kRti kA chaMdavidhAna Thosa tathA pazcAtavartI kaviyoM ke lie mArgadarzaka bana par3A hai| (3) alaMkAra vidhAna : alaMkAra kAvyasauMdarya ke mUla kAraNa evaM sarvasva bhI kahe jAte haiN| "kAvyazobhAkarAn dharmAn alaMkAram pracakSate" ke anusAra ye kAvya kI sundaratA ke dharma haiN| alaMkAroM ke mukhya tIna prakAra haiM- zabdAlaMkAra, arthAlaMkAra tathA umyaalNkaar| ina tIna mukhya alaMkAroM ke alAvA bhI inameM aneka bhedopabheda haiN| 142
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcArya hemacaMdra kAvyazAstra ke jJAtA the| apane kAvya meM inhoMne alaMkAroM kA bhalIbhAMti nirvAha kiyA hai| trizaSTizalAkApuruSa carita, parva 7 meM Ae sabhI alaMkAroM ke udAharaNa yahAM sthAnAbhAva ke kAraNa dene saMbhava nahIM haiM phira bhI mukhya-mukhya alaMkAroM ke udAharaNa prastuta kie jA rahe haiN| anuprAsa : anuprAsa meM cAroM bheda triSaSTizalAkApuruSacarita meM Ae haiM : 33 chekAnuprAsa : iti zrutvAtha pavano yayo pvnrNhsaa| pArApata iva preyasyutkaH shvshurpttnm| (3/226) vRttyAnuprAsa : tAM mAtravanamaskRtya kSamAyitvA ca te yayuH // svAmivatsvAmyapatye'pi sevakAH samavRttayaH // (3/132) zrutyAnuprAsa : mamabhAmaMDalasyeva bhrAturehi tdoksi| strINAM patigRhAnyata sthAnaM bhAtRniketanam (9/14) aMtyAnuprAsa : tat karNAnte namaskAradAyinaM puruSaM ca tm| tadabhyarNe tadIyaM ca saparyANaM turaMgamam // (10/36) yamaka : zrI kaMThenaikadA merornivRttena vyudekssyt| puruSottarasya duhitA padamA padmava rupataH // * (1/12) kuThAradhAtairAcchinnA bhttaanaampraibhttaiH|| ___ paMcazAkhA : patati sma zAkhA zAkhAvatImiva // (7/69) dIpaka : rAjA rAjasu so'rAjad dvirAja ivodduss| graheSviva graharAjaH sumeruH parvateSviva / (4/117) : jayAnAmnyAM ca jAyAyAM tasyAjAyata nandana : // damayanta : priyadama : kalAnAM nidhirinduvat (3/164) 344, 350, 419, 459 - 462, 473, 540, 5/1, 5, 17, 31, 57, 58, 79, 115, 169, 188, 196, 221, 351, ,385, 399, 412, 415, 426, 440, 460, 6/14, 25, 28, 33, 58, 60, 69, 72, 99, 104, 109, 145,, 127, 157, 207, 215, 223, 268, 270, 274, 295, ,299, 303, 345, 348, 348, 349, 366, 375, 381,77, 32, 33, 46, 47, 50, 51, 64, 66, 70,72, 77, 88, 139, 147, 155, 156, 167, 173, 175, ,,184, 194, 201, 207, 210,,, 218,, 246, 248, ,255, ,,292, 293, 319, ,328, ,352, 364, 371, 375,, ,8/36, 42, 44, 55,, ,86, 107, 163, 171, 175, 257, 278, 297, 300, 9/ 16, 23, 37, 38, 42, 47, 107, 117, 118, 147, 222, 222, 223, 10/70, 90, 120, 125, 155, 185, 194, 257, 258, Adi sthl| vyAjokti : dadarza tatra taM bAlaM divyAlaMkAra bhaassitm| vidhAdharendraH so' putraH putrIyannAdade svayam // preyasyAH puSpavatyAzcArpayAmAsa tamarbhakrama / devyadya supuve putramiti cAdhoSayata puri upamA 143
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ ananvaya mAlopamA rupaka smaraNa bhrAMtimAna (4/246-247) : yathA tathA kAlo gata : rAvaNasya sukhAya saH / kAlalarupastvayaM kAlastasyedAnImupasthitaH // (2/602) : vidudruvaH rAkSAsAste'pyAkrAntAstai : kapIzvarai : // nAgA iva garutmabhdirabhidarAmaghaTA iva // 17 (7/178) : tatastasyAhamityAkhyaM vpurvedirudiiritaa| AtmA yaSTA tapo vahinarjJAnaM sarpi : prakIrtitam / karmANi samidhaH krodhAdayastu pazavA matAH / satyaM yupaH sarva prANirakSaNaM dakSiNA punaH // (2/368-369) : pUrvopakArAn smaratA mayA mukto'si smprti| dattaMtaM ca prathivIrAjyamakhaMDAjJaH prazAdhi tat // 42 (2/223) : tasyAM siddhAsanaM vedau cedIzasya niveshitm| satyaprabhAvAdAkAzasthitamitya baMdhujanaH // 41 (2/415) : dUto'pyuce mahAvIryo'tivIryastAvadeSa naH / / bharato'pi na sAmAnyastadvayoH zaMzayo jpe| 42 (5/201) : evaM vimRzya bhagavAn pAdAMguSTena liilyaa| aSTApadAdvaiddhAnAM bAlI kiMzcidapIDayata // 45 (2/253) : tiSThate sma kumArI sA shriikNtthaayonmukhaambujaa| svayaMvarasrajamiva kSipantI snigdhayA dRzA // 44 (1/14) : pUrvopAttAmabhuMjAnAM mRnnaalltikaampi| tapyamAnAM himenApi kvathitainaneva vaarinnaa| dUyamAnAM jyotsnayApi vahanyarcizchaTayeva taam| kraMdantIM karuNaM prekSya sa evaM paryacintayat // (3/79-80) :: navarAgo navarAgo siSeve vaarunniimsau| mAM hitvetyapamAnenai mlAnAsyA praacybhRddhRvm| (6/284) 144 sandeha atizyokti utprekSA vibhAvanA asaMgati
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ nidarzanA vyatireka samAsokti parikara : yAdRgrUpaM yathAvasthaM vikratu nezvarAH surAH / nAnukatu suranarA na ca kartu prajApatiH // tasyA madhuratA kAcidAkRtau vacane'pi ca / kaMThe ca pANipAde ca raktatA kAciduccake : // athavA tAM yathAvasthAM yathA nAlekhituM kSamaH / nAlaM tathA vaktumapi vaccyataH paramArthataH // yogyA bhAMmaMDalasyeti vicArya manasA myaa| yathAprajJaM samAlikhya darziteyaM paTe nRpaH / . 45 (4/309-312) : AjanmorjitAM kIrti nijaM kulaamivaamlaam| pravAda sahanenatvaM mA deva mAminI kRthA : // 46 itazca lakSmaNo vIraH khareNa praajypttnaa| yodhdhuM prAvartataiko'pi na siMhasya sakhA yudhi| 47 : dvArastambhaniSaNNAGgI prtipccndrvtkRshm| lulitAlakasaMchannalalATAM nirvilepanAm / nitambanyastavisrastazUthalambibhujAlatAm / tAmbularAgarahitaghUsarAgharapallavAm // vASpAmbukSAlita mukhImunmukhAM pUrataH sthitaam| aMjanAM vyaMjanadRzaM dadarza pavano vrajana / / 48 saraso lanapadmasya bhagnadaMtasya daMtinaH / zAkhinazchinnazAkhasyAlaMkArasya ca nirmaNe : / / naSTajyotsanasya zazinastoyadasya gamAbhbhasaH // parezca bhagnAmAnasya mAnino ghigavastitim // tasyAthavAstvavasthAnaM yatamAnasya muktye| stokaM vihAya vahviSNurna hi lajjAspadaM punAm // 49 : sarvathA strI binA nAthaM maikAhamapi jiivtu| yathAha mekA jIvAmi mandabhAgyAziromaNi : 50 (3/157) : turaMgA na tvaMrate'mI kazAbhistADitA api / rathazca jarjaraste'bhUdasau vairyastratADita:51 (9/132) : kSiptvA karISaM dRSadi ropayAmAsa pdminiim| bIjAnyuvApAkAle'pi mRtokSNA lAMgalena ca / yaMtre ca bAlukA : kSiptvA tailArtha paryapIlIyat / ityAdya sAdhakaM rAmasyAnyadpyubhAvayat / 2 (10/162-163) 145 AkSepa virodhAbhAsa vizeSokti vibhaya
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara sAra : kaccidASTre pure gautre senye savAMge'nyeto'pi ca / kuzalaM mithilAbharturbrahyAgamanakAraNam // (4/262) : dRSTvA siMhodaro rAmaM natvA cedmbhaasst| na jJAtastvamihAyAto mayA raghukulodvaha // (5/61) udArahaNa : gurupadezo hi yathApAtraM pariNamediha / abhrAmbhaH sthAnabhedena muktAlavaNatAM vrjet| (2/403) kAvyaliMga : pure hanuruhe ysmaajjaatmaatro'ymaayyau| tat sunormAtulazcakre'midhAnaM hanumAniti // (3/216) arthAntaranyAsa : anyasya zAstrAlaMkAM yaH zAstyevaM vadan sa kim / na lajjate svAtmano'pi tasya ghASTraryamahomahat / / 56 (2/113) bhAvika .: sa caMdrahAsaM mAmUvA yathA brAmyastvamabdhiSu / tathA tvAM sAdrimuttpATya kSepsyAmi lavaNArNave (2/243) vakroti :: uvAca caivamudayasundaro'tha kumAra kim| Aditsase parivrajyAM so'vadaccittamasti me // udayo nirmaNA bhUyaH proce yadyasti te manaH tadadya mA vilmbasva sahAyo'hamapIha te // 57 (4/14) punaruktavadAbhAsa : are korAvaNo nAma tena kiM nanu sidhyati / nAhamindra kubero va na cAsmi nalakUbaraH // sahasrarazminapyismi na marUto na vA yamaH // na ca kailAsazailo'smi kiM tvasmi varUNo nanu / / 58 (3/54-55) svAbhovokti : kSudhitA tRrSitA zrAntA niHzvasantya shruvrssinnii| darbhaviddhapadAsRgbhI raMjayaMtI mahItalam // pade pade praskhalantI vizrAmyantA tarau trau| saha sakhyAMjanAcAlI drodayaMtI dizo'pi hi // (3/149-150) udAtta : dIpAyamAnanayanaM vrajakaMdAbhadaMSTrikam / krakacakrUradazanaM jvAlAsodarakesarama // 146
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ lohAMkuzopamanakhaM zilAsadRguraH sthlm| paMcAnanayuvAnaM te samAyAntamayazyatAm // (3/188-189) aprastutaprazaMsA : zarAzari ciraM kRtvA yamo'dhAviSTa vegataH / zuNDAdaNDamiva vyolo daNDamutpATya dAruNam / / (2/152) uparyukta alaMkAroM ke udArahaNa to saMketa mAtra hI haiM vAstavikatA to kRti ke avalokana se hI jAnI jA sakatI hai| pAThakoM ko vAstavika AnaMda prApta karane ke lie graMtha ko par3hanA caahie| hamane jina alaMkAroM ke udAharaNa yahAM prastuta kie haiM, saMbhava hai, unake atirikta bhI aneka alaMkAra kRti meM maujUda hoM, paraMtu hamArA lakSya yahA~ alaMkAroM kA varNana karanA na hokara dizAmAtra saMketa karanA haiN| ataH ina udArahaNoM se spaSTa hai ki triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 alaMkAra- vidhAna kI dRSTi se uttama koTi ke kAvyoM meM gaNya graMtha haiN| __upamA, rUpaka evaM utprekSA to kRti meM anavarata daur3a lagAte pratIta hote haiM tathA zeSa alaMkAra bhI yathAprasaMga apanI upasthiti dene meM hicakicAe nahIM haiM / astu, hemacaMdra kA zata-pratizata alaMkArAdhikAra paripuSTa hai| (3) varNana kauzala : lokottara varNana meM nipuNa kavikarma ko kAvya kahA gayA hai| 47 kAvya kI pUrNatA varNana se hI saMbhava hai| kavi kI nipuNatA kA AbhAsa varNanoM ko dekhane se mila jAtA hai| kavi ke varNana jitane svAbhAvika, manohara evaM AkarSaka hoMge, janamAnasa meM vaha kAvya utanA ho khyAtiprApta hogaa| sAhityadarpaNakAra vizvanAtha ne varNana ke lie kucha biMdu cune haiM jise sUcI ke rupa meM svIkArA gayA hai| saMdhyA, sUrya, caMdra, rAtri, pradoSa, divasa, prAta:kAla, madhyAhna, parvata, vana, sAgara, zikAra, saMbhoga, muni, svarga, nagara, yuddha, maMtra, putrajanma, utsava aadi| varNanAtmaka padakAvya meM varNanoM kA sthAna mahatvapUrNa hotA hai| triSaSTizalAkApuruSacarita parva 7 (jaina rAmAyaNa) ke 1 se 10 sargoM ko AdyAnta par3hane para jJAta hotA hai ki hemacaMdra kA mana varNanoM meM paryApta mAtrA meM ramA hai| keli varNana, sthala varNana, jalakrIDA varNana, yuddha varNana, prakRti varNana Adi ko kavi ne vistAra diyA hai| ye sabhI varNana hameM svAbhAvika, manohara evaM rasamaya pratIta hote haiN| aneka sthaloM para eka hI vastu ko navIna prakAra se aneka bAra prastuta kiyA gayA hai, jo pAThakoM ko AkarSita karatA hai| hemacaMdra ke varNanoM ko nimna sUcI meM prastuta kiyA jA sakatA hai| 1. dhArmika varNana : 1. muni varNana 147
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. jina aSTaprakArI pRjA, caityavaMdanAdi varNana / 3. arihaMta biMba sthApanA varNana 62 4. caitya mahotsava varNana 63 5. dharma zravaNa varNana 64 6. dharmAcaraNa varNana 65 7. zAMtinAtha pUjA, stuti varNana 66 8. tIrthayAtrA-varNana 2. sthala varNana 1. madhu parvata varNana 68 2. samaveta girIzikhara varNana 3. dulrdhayanagara - kile kA varNana " 4. ardha-barbara deza kA varNana zokamagna ayodhyA varNana 2 6. citrakUTa parvata va avaMtideza varNana 3 7. avaMtideza varNana 74 8. nirjaladeza varNana 5 viMdhyavIra varNana 76 10. vijayapuranagara varNana 7 11. kSemAMjalinagara varNana 78 12. daNDakAraNya varNana 79 13. yuddhasthala varNana 80 14. nava-nirmita ayodhyA varNana 31 3. prakRti varNana : 1. revA nadI varNana 2. bhayaMkara rAtri varNana 32 3. jaMgalI zera kA varNana 83 4. gaMbhIrA nadI evaM vana varNana 4 varSA Rtu varNana 6. udyAna varNana 7. rAtri va sUryAsta varNana 37 8. prakRti sauMdarya varNana 8 9. caMdrodaya, sUryAsta va nizA varNana 89 10. sUryodaya varNana 11. vApI sauMdarya varNana " 12. sUryAsta varNana " 148
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 4. nArI sauMndarya - vyApAra - AlApa varNana : 1. padmA sauMdarya varNana 2. zrImAlA svayaMvara varNana 4 3. kaikeyI - garbhAvasthA varNana 4. sarupanayanA sauMdarya varNana 6 ___paMkaja zrInakha - zikha varNana " 6. caMdraNakhA vivAha varNana ? 7. surasA vivAha varNana " 8. ahilyA svayaMvara varNana 100 9. aMjanA-svarupa varNana 11 10. aMjanA-garbhAvasthA varNana 102 11. aMjanA-putrajanma tithi varNana 103 12. siMhIkA ke satItva kA varNana 104 13. kaikeyI ke sArathI-kArya kA varNana 105 14. sItA sauMdarya varNana 106 15. sItA svayaMvara varNana 107 16. kaikeyI kA varadAna - mAMga ne kA varNana 108 17. kalyANamAlA varNana 109 18. vanamAlA AtmahatyA-prayAsa varNana 110 19. sItA-varNana 11 20. vizalyA-nAnajala-prabhAva varNana12 21. sItA kA udyAna-krIDA varNana 113 22. sItA ke saMdeza bhejane kA varNana'14 23. sItA paMcadivya varNana 115 5. puruSa sauMdarya - vyApAra - vaibhava - varNana : 1. atIndra varNana 116 2. kIrtidhavala rAjya varNana 17 3. zrIkaMTha rAjya vaibhava varNana 118 4. datta varNana 119 azanivega varNana 120 sahasrahAraputra-indra varNana 121 7. ratnazravA tapasyA varNana 122 8. rAvaNa-janma-bAlyakAla varNana 123 9. vibhISaNa khyAti varNana 124 10. rAvaNa vidyAsiddhi varNana 125 149 6.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. maya-parivAra varNana 126 12. rAvaNa-gajAruDha varNana / 27 13. bAli-varNana 128 14. bAli-muni varNana 129 15. rAvaNa kA aSTApadagirI uThAne kA varNana 10 16. nArada varNana 131 17. sumitra-prabhAva rAjA varNana 132 18. rAvaNa-mRtyu kAraNa varNana 15 19. hanumAna - nAmakaraNa-bAlyAvasthA varNana : 20. pavanaMjaya dvArA aMjanA-khoja varNana 135 21. dazaratha-guNa varNana 136 22. dazaratha-vivAha varNana 137 23. bhAmaMDala janma-bAlyakAla varNana 138 24. mlecchoM dvArA dharmanAza kA varNana 139 25. nArada sauMdarya varNana 140 26. rAma-lakSmaNa kA vajrAvarta-arNavAvarta dhanubhaMga 142 27. vana meM bharata-rAjyAbhiSeka varNana 143 28. lakSmaNa ko tIna sau sATha kanyA dene kA varNana 144 29. lakSmaNa dvArA mlacchoM ko harAne kA varNana 45 30. kapila brAhmaNa dvArA rAma kA tiraskAra karane kA varNana 31. lakSmaNa kA zatrudamana kI zaktiyoM ke sahana karane kA varNana 147 32. zaMbUka dvArA sUryahAsa khaDUga kI sAdhanA va usakI mRtyu varNana 145 33. rAvaNa dvArA sItAharaNa varNana 149 34. lakSmaNa dvArA koTizilA uThAne kA varNana 150 35. hanumAna kA AkAza mArga se laMkA gamana varNana 151 36. rAvaNa parAkrama varNana 152 37. rAma dvArA vibhISaNAdi ko rAjya bA~Tane kA varNana :: 38. lavaNAMkuza janma evaM bAlyakAla varNana 39. lavaNAMkuza ke vaMza kA nArada dvArA paricaya kA varNana ' 40. lavaNAMkuza vivAha varNana 157 41. rAmamuni kI tapasyA kA varNana 158 6. sambhoga - jala krIr3A, utsava, Amoda-pramodAdi varNana : 1. taDitkeza kA sundariyoM ke sAtha upavana-krIr3A varNana / 2. citrasundarI kA iMdra se saMbhoga kI icchA kA varNana . 3. ratnazravA kaikesI vivAha varNana 161 150
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. 5. yakSa strI kA rAvaNa para kAmAtura hone kA varNana 162 rAvaNa - maMdodarI vivAha varNana 163 chaH sahasra kumAriyoM ke sAtha rAvaNa-keli kA varNana 164 sugrIva - tArA vivAha varNana 165 6. 7. 8. 9. 10. rAvaNa dvArA svarNAcala para utsava varNana 168 sAhasagati kA tArA se saMbhoga kI icchA kA varNana 166 sahasrAMzu kA rAniyoM ke sAtha jalakeli varNana 167 11. uparaMbA kA rAvaNa ke sAtha kAmakrIr3A kI icchA kA varNana 169 12. pavanaMjaya- aMjanA vivAha varNana 170 13. pavanaMjaya - aMjanA kAmakrIr3A varNana 17" 14. pavanaMjaya - aMjanA punarmilana utsava varNana 171 15. bajrabAhu - manoramA - vivAha varNana 172 16. dazaratha kA rAniyoM ke sAtha krIr3A varNana 173 17. rAma janmotsava varNana 174 18. rAma-sItA vivAha mahotsava varNana 175 19. kAmalatA vidhudaMga samAgama varNana 176 20. vajrakarNa ke deza ko siMhodara dvArA ujAr3ane kA varNana 178 21. madhu va jayaMti kA krIr3A varNana 179 1. 7. yuddha, senA, yAtrA, upadrava Adi varNana : vijayasiMha - kiSkiMdha yuddha varNana 179 azaniveza - kiSkiMdha yuddha varNana 180 merugiri para kiSkiMdhi kA yAtrA varNana 181 indra - mAlI yuddha varNana 182 2. 3. 4. anAdRta deva kA rAvaNa para upasarga varNana 183 amarasuMdara-rAvaNa yuddha varNana 184 dazamukha- vaizravaNa yuddha varNana 185 yama-sUryarajA - RkSarajA yuddha varNana 186 rAvaNa-yama yuddha varNana 187 5. 6. 7. 8. 9. 10. khara kA caMdraNakhA haraNa varNana 188 11. bAli - rAvaNa yuddha varNana 189 12. rAvaNa - sahasrAMzu yuddha varNana 190 13. rAvaNa - indra yuddha varNana 14. rAvaNa - varuNa yuddha varNana 192 15. hanumAna - varuNa yuddha varNana 193 16. siMhikA - yuddha va vijaya varNana 194 151
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. saudAsa-siMharatha yuddha varNana 135 18. rAma-mleccha yuddha varNana 196 19. rAma-atIvIrya yuddha varNana 197 20. lakSmaNa-khara-trisirA yuddha varNana 198 21. virAdha-suMda yuddha varNana 199 22. satya sugrIva-kapaTI sugrIva yuddha varNana 200 23. bhUta-pretAdi varNana 201 24. hanumAna-mahendra yuddha varNana 202 25. hanumAna-laMkAsundarI yuddha varNana 203 26. hanumAna kA devaramaNa ujAr3ane kA varNana 204 27. rAma-sainya kA laMkA prasthAna varNana 205 28. rAvaNa-sainya varNana 206 29. rAma-sainya varNana 207 30. yuddha varNana 208 31. rAma-rAvaNa yuddha varNana 209 32. lakSmaNa-rAvaNa yuddha varNana 210 33. zatrughna-madhu yuddha varNana 21 34. rAma, lakSmaNa-lavaNAMkuza yuddha varNana 212 8. viraha-vilApa varNana : 1. sAhasagati viyoga varNana 213 2. sumitrA viyoga varNana 214 . 3. uparaMbhA-viraha varNana 215 4. aMjanA-viraha varNana 216 5. pavanaMjaya kA AtmadAha nirNaya varNana 217 6. aMjanA-vilApa varNana 218 / 7. pavanaMjaya kA AtmadAha nirNaya varNana 219 8. kauzalyAdi rAniyoM kA viraha varNana 220 9. vanamAlA viyoga varNana 21 10. sItA viraha varNana 222 11. rAma vilApa varNana 223 12. maMdodarI, caMdraNakhAdi kA vilApa varNana 224 13. rAma viraha varNana 25 14. sItA vilApa varNana 226 15. rAvaNa viraha varNana 227. 16. vibhISaNa vilApa varNana 228 152
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. aMta:pura kI rAniyoM kA vilApa varNana 229 18. rAma-viraha vilApa varNana 230 9. anya varNana : 1. pazuvadha niSedha varNana 231 2. satya mahimA varNana 232 3. ku-AcaraNa hetu upadeza varNana 233 4. siMha dvArA muni bhakSaNa varNana 234 5. vRddhAvasthA varNana 235 6. jaTAyu-varNana 236 7. sainya durgoM kA varNana 237 8. naraka kI yAtanAoM kA varNana 238 ___ ina varNana sUciyoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki triSaSTizalAkA puruSa carita, parva 7 vibhinna varNanoM se yukta caritakAvya hai| isa sUcI ke atirikta bhI aneka saMkSipta varNana kRti meM samAhita haiM paraMtu unakA mahatva na hone ke kAraNa unheM sUcI meM nahIM liyA gayA hai| astu, jaina rAmAyaNa ke varNana alaMkArika, rasayukta, svAbhAvikatA yukta, avasarAnukUla evaM varNana kauzala ke mAnadaMDoM para khare utarane vAle haiN| adhika spaSTatA ke lie hama hemacaMdra ke kucha varNanoM ke udAharaNa prastuta kara rahe haiM : .. prakRti varNana : prakRti ke varNana cArutAyukta bana par3e haiN| sUryAsta, caMdrodaya rAtri, tArAgaNa Adi kA varNana isa prakAra kiyA gayA hai- "gaganarupI araNya meM paribhramaNa ke zrama se snAna kI icchA vAlA sUrya usa samaya pazcimasamudra meM DUba gyaa| pazcima dizA ko bhogakara jAte hue sUrya se saMdhyA ke bAdala mAnoM pazcima dizA ke vastroM ko chala se dUra kara rahe the| aruNa megha paraMparA pazcima dizA ko bhogegA aise apamAna se yukta pUrva dizA kA mukha mlAna ho gayA thaa| krIDAsthala kA tyAga karane se jo pIr3A huI vaha pakSiyoM ke krandana se spaSTa ho rahI thii| rajasvalA strI kI bhAMti cakravAkI apane pati se alaga ho , rahI thii| pativratA kI bhAMti sUrya rupI pati asta hone para kamalinI ucca prakAra / se mukha saMkoca kara rahI thii| gAyeM vana se punaH ghara kI ora A rahI thiiN| rAjA jaise yuvarAja ko rAjya saMpatti detA hai vaise hI asta hote sUrya ne apanA teja agni ko sauMpa diyaa| nagara striyoM ne AkAza ke nakSatroM kI zobhA ko curAne vAle dIpakoM ko prakaTa kiyaa| aMdhakAra isa prakAra bar3hane lagA jaise aMjanagirI ke cUrNa se, kAjalayukta pAtra kI taraha bhUmi va AkAzarupI pAtra aMdhakAra pUrNa ho gayA ho| usa samaya apanA hAtha bhI dIkhatA nahIM thaa| zyAmAkAza meM tAre copaTakoDiyoM kI taraha dIkha rahe the| spaSTa nakSatra vAlA kAjala jaisA zyAma gagana, 153
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ kamalayukta kAliMdI ke tAlAba ke samAna bana gayA thaa| usa samaya samamna vizva vinA prakAza ke pAtAla jaisA ho gayA thaa| aMdhakAra se saghana hone para kAmIjanoM se milane ke liye dUtiyA~ tAlAba kI machaliyA~ kI taraha nizzaMka ceSTAe~ karane lgii| jAnuparyanta dhAraNa kie hue jhAMjhara vAlI, tamAla vRkSa-se zyAma varNa vAlI, kastUrI yukta dehavAlI abhisArikAe~ ghUmane lgii| aba udayagirI-rupa prasAda para suvarNa kalaza kI upamA yukta, kiraNoM-rupa aMkuza ke liye mahAkaMda sama caMdra udiya hue| vizAla gokula ke samAna nabhastala meM gAyoM ke sAtha mahAvRSabha kI taraha tAroM ke sAtha caMdravairayukta krIr3A kara rahA thaa| kastUrI ke AdhAra rupA ke pAtra samAna sphuramAna cihna vAlA caMdramA spaSTa rupa se prakAzita huaa| kAmadeva ke vANoM ke samAna caMdrakiraNeM virahI-janoM ke dvArA bIca meM pakar3e hAtha chur3Ate hue phailane lgiiN| cirakAla taka bhogane para bhI durdazA ko prApta padminI ko chor3a bhramara kumudinI ko pyAra karane lge| caMdrakAMta maNiyoM kI varSA karatA huA, navIna sarovaroM kI racanA karatA huA caMdramA AtmIyajanoM ko khyAti yukta banA rahA thaa| dizAoM ke mukha ko svaccha karane vAlI jyotsnA padminiyoM kI tarapha ucca prakAra se bhaTakatI kulaTAoM ke mukha ko mlAna banA rahI thii| 239 __ sauMdarya varNana : jaina rAmAyaNa meM sauMdarya varNanoM kI kamI nhiiN| aneka sthala darzanIya haiN| sItA-sauMdarya varNana atyaMta utkRSTatAyukta pratIta hotA haiN| kucha aMza dikhie usake bAda divya alaMkAra dhAraNa kie hue, pRthvI para calane vAlI, devI ke samAna, sakhiyoM se ghirI huI sItA vahA~ aaii| vahA~ dhanuSa-pUjA kara va rAma ko mana meM rakhakara mAnavoM kI A~khoM ke lie amRta saritA-samAna sItA vahA~ khar3I rhii| 240 __ "aura sItA rupa va lAvaNya kI saMpadA ke sAtha bar3hane lgii| caMdrarekhA ke samAna dhIre-dhIre vaha kalAoM meM pUrNa huii| dhIre-dhIre yuvAvasthA ko prApta, kamala jaisI pavitra A~khoM vAlI, lAvaNya kI laharoM kI nadI-jaisI samudra kanyA lakSmI jaisI dikha rahI thii|" 241 sItA rupa evaM lAvaNya ke vaibhava se pUrNa striyoM kI sImA rupa hai vaha devI nahIM, nAgakanyA nahIM, manuSya bhI nahIM, koI anya hI hai| jisane samasta deva-dAnava kI strIjanoM ko dAsI rupa kie haiN| aisA usakA rupa tInoM lokoM meM apratima va vANI se agocara hai| 242 nArada ne bhI isa prakAra kahA- vaha sItA mithilAnagara ke janaka kI putrI hai jo mere dvArA citra meM batAI gaI hai| rupa se vaha jaisI hai vaisI citrita karane meM asamartha huuN| dUsarA bhI koI nahIM kara sktaa| AkRti se vaha lokottara hI hai| sItA jaisA rupa deviyoM kA bhI nahIM hai, bhavanapati deviyoM kA 154
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI nahIM hai, gaMdharvanAriyoM kA usakA rupa hai vaisA deva citrita nahIM kara sakate, parupa anakaraNa nahIM kara sakate evaM svayaM brahmA banA nahIM skte| yuddha varNana : jaina rAmAyaNa meM lagabhaga pacAsa yuddhoM - varNana hai unameM se kucha varNana ati vistArayukta haiN| inake yuddha varNanoM se Thaka sahaja kI kavi kI varNana kuzalatA kA paricaya prApta kara lete haiM / yuddha varNanoM kI sUcI hama pIche de cuke haiN| yahA~ lakSmaNa-rAvaNa yuddha kA laghu aMza ,juta haiM rAma, rAvaNa ke ati ugra sainikoM kI bhujAoM ke prahAroM meM trAsayakta diggajoM yukta yuddha punaH prAraMbha huaa| ruI ko jaise havA dUra kara de da vaise hI samasta rAkSasoM ko dUra karate hue lakSmaNa bANoM se rAvaNa ko jAna karane lgaa| lakSmaNa ke parAkrama se bhayabhIta rAvaNa ne vizrabhayarupA bahumA vidyA kA smaraNa kiyaa| smaraNa mAtra se vidyA vahA~ upasthita ho gaI jisakI sahAyatA se rAvaNa ne aneka rupa paidA kie| usa samaya lakSmaNa ne pRthvI para, prakAza para, Age-pIche evaM dAe~-bAe~ bhI vividha zastroM se yukta rAvaNa ke ma. dekhe tava lakSmaNa bhI garur3a rupI lakSmaNa banakara aneka bANoM se rAvaNa ko mArane lge| lakSmaNa ke bANoM se vyAkula hue rAvaNa ne ardva cakritva se cihna rupa jAjvalyamAna cakra kA smaraNa kiyaa| roSa yukta lAla netroM vAle ina rAvaNa ne aMtima zastra rupa usa cakra ko gagana meM ghumAkara lakSmaNa para pheMkA paraMtu vaha cakra udAyAcala ke zikhara para sUrya kI taraha pradakSiNA karake lakSmaNa, ke dAhine hAtha meM sthira ho gyaa| ___khinna huA rAvaNa vicAra karane lagA, muni kA vacana satya huA, vibhISaNAdi ke vicAra bhI satya hoNge| bhAI ko nirAza jAna kara vibhISaNa punaH kahane lagA - "he bhAI, agara tumheM jIne kI icchA ho to abhI sItA ko chor3a do|' krodhayukta rAvaNa bolA- kyA mere pAsa kevala cakra hI astra hai : cakrarahita hone para bhI maiM isa zatru lakSmaNa ko kevala muTThiyoM ke prahAra se hI ma. duuNgaa|" isa prakAra abhimAna yukta bolate hue rAkSasapati rAvaNa kI chAtI lakSmaNa ne usI cakra se phAr3a ddaalii| __isa prakAra hemacaMdra ne avasarAnukUla vividha varNana prastuta kiye haiN| Rtu varNana sUkSma va saMkSipta rahe haiN| sauMdarya varNana meM sItA ke aMgoM kA varNana kara maryAdA kA aMkuza kucha DhIlA rahA haiN| zrRMgAra varNana vistRta evaM pArthivatAyukta haiN| yuddha varNana adhika Thosa pratIta hote haiN| 762 jo biMbotpAdakatA pUrNa haiN| sAraMzataH triSaSTizalAkApuruSa carita parva 7 ke varNana vistRta, citrAtmaka evaM alaMkArika haiN| (5) bhASA : triSaSTizalAkApuruSacarita. parva 7 (jaina ra-yaNa kI bhASA) bhASA abhivyakti kI prANazakti hai| DaoN. bholAnAtha tivArI bhASA kI paribhASA dete hue likhate haiM- "bhASA uccAraNa avayavoM se ucca na mUlataH 155
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAyaH yAdRcchika dhvani pratIkoM kI vaha vyavasthA hai jisake dvArA samAja ke loga Apasa meM apane vicAroM kA AdAna-pradAna karate haiN| arthAt anubhUti kI abhivyakti kA pradhAna sAdhana hai bhaassaa| binA artha ke zabda kA apanA koI astitva nahIM hotaa| isa hetu zabda va artha kA nitya saMbaMdha Avazyaka hai| nAdasauMdarya evaM avasarAnukUlatA kAvyabhASA kA anivArya aMga hai| Age ke pRSToM meM hama Alocya kRti triSaSTizalAkApuruSa carita kI bhASA para vicAra kara rahe haiN| "jaina rAmAyaNa'' nAma se lokaprasiddha graMtha triSaSTizalAkApuruSArata, (parva) 7 saMskRta bhASA kA kAvya graMtha hai| graMthAvalokana se hemacaMdra kA bhASAdhikAra sahaja hI anumAnita ho jAtA hai| DaoN. vi. bhA. masalagAMvakara ke anusAra "triSaSTizalAkApuruSacarita kI bhASA sarala, sarasa evaM AMjamayI hai| AkhyAna sAhitya meM isakA mahattvapUrNa sthAna hai| isameM varNana kI adhikatA hai| vaidika purANoM ke samAna hI hemacaMdra ke purANa meM bhI atizayokti zailI kA svacchaMdatA se prayoga kiyA gayA hai| tIrthaMkaroM ke atizayoktipUrNa varNana karane meM AcArya siddhahasta haiN|" 244 isI prakAra madhusUdana modI ne apane graMtha hemasamIkSA maiM "Alocya kRti kI bhASA para vicAra karate hue likhA hai ki kAvya evaM zabda zAstra kI dRSTi se to isa kAvya kI bAta hI kyA kaheM, / isameM prasAda hai, kalpanA hai| zabdoM kA mAdhurya hai, saralatA evaM gaurava hai| yaha saba batAne ke lie uddharaNa kaise die jaae| 245 isI graMtha kI bhASA para vicAra karate hae eka zodhakartA to yahA~ taka likhate haiM ki "yaha graMtha Adi se aMta taka par3hA jAe to saMskRta bhASA ke saMpUrNa koza kA abhyAsa ho jAtA hai aisA isakA bhASA sauSThava hai|'' 246 kRti kA bhASAyI anveSaNa karane para yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki isakI bhASA bhAvAnukUla, samAsazailI yukta, nAdasauMdarya yukta, citrAtmaka, gatizIla, aMlakArika evaM prasAdaguNa yukta hai| adhika spaSTatA ke lie hemacaMdra kI katipaya bhASA-vizeSatAoM kA sodArahaNa saMkSipta vivecana diyA jA rahA hai| hemacaMdra kI bhASA kI prathama vizeSatA usakI bhAvAnukUlatA hai| kahIM-kahIM vastugata varNanoM meM bhASA samasta rahI hai to laghu prasaMgoM yathA-viraha-vilApa, saMvAda, upadeza Adi meM bhASA vyasta rahI hai| alaMkAroM se bejhila bhASA kahIM- kahIM gumphita ho gaI hai to sAdhAraNa kAryakalApoM kI bhASA samAsa rhit| kaI sthAnoM para zloka ke saMpUrNa pAda eka zabda ke rupa meM sAmane Ae haiM / yathA tvamupAttaparivrajyo'nyedhurvArAsImagAH / dRSTo'nenApazakunamityAhatya nipAtitaH / daMtAdaMtipravRte mairutsphuliGgegakRtAmbara : / kuntAkuntimilatsAdI shraashrimildrthii|| siMhadviyAzvamahiSavarAhavRSamA dibhiH // ' 247 156
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra kRti meM Ae aneka udAharaNa hemacaMdra kI samAsa zailI ke sAkSya haiN| alaMkArika evaM saMzliSTa varNanoM meM bhI hemacaMdra ne isa samasta bhASA kA khulakara prayoga kiyA hai| samasta bhASA kA prayoga kara hemacaMdra daMDI, bANa, subandha, raviNeza Adi kI paraMparA meM A khar3e hue haiN|" dUsarI tarapha isI kRti meM samAsa rahita choTe-choTe vAkyAMza bhI milate haiM / hemacaMdra rasasiddha kavi the| rasa vyaMjanA ke aMtargata hama inakI rasAbhivyakti para dRSTipAta kara cuke haiN| isI rasAbhivyaMjanA ke lie kavi kA moha sarala vAkyoM evaM sarala bhASA ke prati rahA hai| bhASA kI saralatA nimra udArahaNa dvArA AMkI jA sakatI hai yA bhrAntvAkhilAM pRthvIM samya'mArgayatApi hi / na sAptA maMdabhAgyena ratnaM ratnAkare yathA // tadarddha svAM tanumimAM juhomyatra hutAzane / jIvato me yAvajjIvaM duHsaho virahanalaH // yadi pazyatha meM kAntAM jJApayadhvaM tadAhyadaH / tvadviyogAttava patiH praviveza hutAMzane // ityuktvA tatra cityAyAM dIpyamAne havirbhuji / jhaMpAM pradAtuM pavanaH protpapAta namastale / 248 hemacaMdra kI bhASA kahIM kahIM kRtrimatA kI zikAra bhI huI hai| kucha avasara aise bhI Ae haiM jahA~ kavi ne svAbhAvikatA se vairAgya prApta kara banAvaTI - pana ko gale lagAyA hai| nimna udArahaNa meM jahA~ kavi ne ( tar3atar3ati, jhalajjhaliti, khar3atkhar3iti evaM kar3atkar3iti ) zabdoM dvArA dhvanyAtmakatA paidA kI hai vahIM bhASA kRtrimAtApUrNa bhI ho gaI hai - taDattaDitinirghoSaM citrastavyantarAmaram / jhalajjhalitilolabdhipUryamANarasAtalam // kaDatkaDiti nirmagnaM nitambopavanahumam // 249 hemacaMdra kI bhASA meM jahA~ raudra yA bhayAnaka rasa utpanna huA hai usa sthala para kaThora vargoM kA prayoga huA hai / yathA - rAvaNa ke dvArA krodhita kie hue bhayaMkara rUpa vAle, uchalate hue, duSTa ceSTAoM vAle, yama ke maMtriyoM jaise bhayaMkara cItkAra karane vAle pakSiyoM jaise, phuphakAra karate siyAroM, vicitra AkraMda karate hue jAnavaroM, lar3ate hue vana bilAvoM, pU~cha pachAr3ate hue vAboM, phuphakAra karate sA~pa, talavAra khIMcate hue pizAca, preta, betAla evaM bhUta sItA ke pAsa jAne lage / yahAM bhASA ne bhAvoM kA anukaraNa kiyA haidhUtkAriNo mahAdhUkA: phetkurvANAzca phaikhaH / vRkA vicitraM krandanta otavo'nyonyayodhinaH / 157
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ pucchAcchoTa kRto vyAghrAH phutkurvANAH phaNAbhRtaH // pizAcapretavetAla labhUtAzcAkRSTakatrikA || 250 kRti kI bhASA meM samayAnusAra nAdasauMdaryAnubhUti ke lie kavi ne anuraNAtmaka zabdoM kA prayoga kiyA hai jisase bhASA ko viziSTatA prApta huI hai| rAvaNa kI senA kA varNana karate hue hemacaMdra ke isa guNa kA jJAna sahaja hotA haizArdUlaketavaH kecitkeciccharabhaketavaH // camUruketatvaH kaicitkecitkrtiketvH| mayuraketavaH kecitkecitpnngketvH| mArjAcaraketavaH kecitkecitkukkuTaketavaH // kodaNDapANayaH kecitkecinnistraMpapANayaH // bhuzuNDIpANayaH kecitkecimudgarapANayaH // | trizUlapANayaH kecitkecitprighpaannyH| kuThArapANayaH kecitkecicca pAzapANayaH // 251 nAdasauMdarya hemacaMdra kI bhASA kA mukhya guNa hone se aise udArahaNa kRti meM bhare par3e haiN| aneka zloka aise haiM jinheM par3hate hue pAThakoM kA hRdaya taraMgita ho jAtA hai| yathA sadapi jaya jayeti vyAharadbhidhuMsadbhirvyaraci kusumavRSTilakSmaNasyopariSTAt / samajani ca kapInAM tANDavaM caNDaharSotthita kilkilnaadaapuurnnrodonikuNjm| 52 jaina rAmAyaNakAra ne yatra-tatra bhAvAnukUla sUktiyoM kA bhI prayoga kiyA hai| adhikatara sUktiyAM saMskRta kI pUrva paraMparA se grahaNa kI gaI haiN| 253 sUktiyoM kI bhASA prasAdaguNayukta evaM sarala hai| yathAka jite nAthe jitA evaM padAtayaH / (trizapuca- parva 7-2/620) kha putrArthe kriyate na kim| (vahI-2/430) ga prAptodayaM hi taraNiM tirAdhAtuM ka izvaraH (vahI-4/36) gha zoko harSazca saMsAre naramAyati yAti c| (vahI-4/253) r3a satAM saMgo hi puNyataH / (vahI-6/97) __ hemacaMdra kI bhASA kA eka mukhya guNa aura hai- usakI alNkaariktaa| bhASA kI alaMkArikatA hetu hama "alaMkAra-vidhAna' zIrSakAntargata pRthaka vivecanA kara cuke haiN| sArAMzataH triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 jaina rAmAyaNa kI bhASA prAMjala, parimArjita, alaMkRta, nAdasauMdaryayukta, anuraNAtmaka, samasta evaM vyastatA mizrita evaM sarala hai| hA~, bhASA meM kahI-kahIM kRtrimatA ke puTa ko hama nakAra nahIM skte| 158
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) saMvAda : triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 (jaina rAmAyaNa) eka paurANika kAvya hai| paurANika kAvyoM kI vizeSatA rahI haiM unakI vaktAzrotA kI yojanA / saMvAdoM ko do bhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai- 1. zrRMkhalAbaddha saMvAda evaM 2. unmukta sNvaad| mukhya kathA zrRMkhalAbaddha saMvAda ke aMtargata calatI hai evaM bIca-bIca meM unmukta saMvAda bhI calate rahate haiM / pAtroM ke pArasparika vArtAlApa kA uddezya kathAnaka ko gati pradAna karate hue, pAtroM kI caritragata vizeSatAoM kA udghATana karanA evaM kAvya meM nATakIyatA utpanna karanA hotA hai| isa hetu saMvAdoM kA saMkSipta, sAragarbhita evaM rocaka honA Avazyaka hai / cAritrika aMtardvadva ko vyaMjita karane vAle saMvAda zreSTha saMvAdoM kI zreNI meM Ate haiM / saMvAdoM ke parIkSaNArtha unakI avasarAnukUlatA, gatyAtmakatA, prabhAvazIlatA, vyAvahArikatAM svAbhAvikatA, evaM vyaMjanAzIlatA para dRSTi ddaaleNge| jaina rAmAyaNa meM hemacaMdra ne aneka saMvAdoM ko sthAna diyA hai| kRti ke saMvAdoM meM svAbhAvikatA parilakSita hotI hai| kucha saMvAda saMkSipta to kucha vistArayukta bhI hai| jahA~-jahA~ muni pUrvabhava vRttAMtAdi sunAne lage haiM vahA~ saMvAda vistArayukta ho gae haiN| ye sabhI saMvAda unmukta saMvAdoM kI zreNI meM Ate haiM / jaina rAmAyaNa ke saMvAdoM ko hama nimna prakAra se sUcI -baddha kara prastuta kara sakate haiMkIrtidhavala - zrIkaMTha saMvAda 259 1. 2. 3. 4. 5. tADitkeza- abdhikumAra saMvAda 260 ratnazravA - vidyAdhara kumArI saMvAda 261 ratnazravA-kaikesIsaMvAda 262 rAvaNa-kaikesIsaMvAda 263 6. 7. 8. 9. vibhISaNa- kaikesIsaMvAda 264 anAdRta-yakSa- dazamukhAdi saMvAda 264 ratnazravA-dazamukha saMvAda 265 pavanavega -rAvaNa saMvAda 266 10. yama - indra saMvAda 267 11. rAvaNadUta - bAli saMvAda 268. 12. bAli - rAvaNa saMvAda 269 dharaNa-rAvaNa saMvAda 270 13. 14. rAvaNa - vidyAdhara saMvAda 271 15. rAvaNa - zatabAhu muni saMvAda 272 16. nArada rAvaNa saMvAda 273 17. rAvaNa-marut saMvAda 274 18. nArada - marut saMvAda 275 159
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. madhu - amarendra saMvAda 275 20. uparaMbhA - dUtI - rAvaNa saMvAda 276 21. vibhISaNa-rAvaNa saMvAda 277 22. rAvaNa - uparaMbhA saMvAda 278 23. sahasrahAra - indra saMvAda 279 24. rAvaNa - dUta - indra saMvAda 280 25. sahasrahAra - rAvaNa saMvAda 281 26. indra- muni saMvAda 282 27. mahendra - maMtrI saMvAda 285 28. prahalAda - mahendra saMvAda 286 29. pavanaMjaya - prahasita saMvAda 287 30. vasaMtatilakA - aMjanA saMvAda 288 31. rAvaNa dUta - prahlAda saMvAda 289 32. aMjanA - vasaMtatilikA-pavanaMjaya saMvAda 290 33. ketumati - aMjanA saMvAda 291 34. mahotsavAha - mahendra saMvAda 292 35. vasaMtatilakA- cAraNamuni saMvAda 293 36. pavanaMjaya - nAgarI saMvAda 294 37. pavanaMjaya - prahalAda saMvAda 295 38. kumAra - udayasundara saMvAda 296 39. udayasundara-vajrabAhu saMvAda 297 40. sukozala - rAnI saMvAda 298 41. mahAmuni - saudAsa saMvAda 299 42. dazaratha- - kaikeyI saMvAda 300 43. janakadUta- dazaratha saMvAda 301 44. candragati - bhAmaMDala saMvAda 302 45. caMdragati - janaka saMvAda 303 46. dazaratha - kaikeyI - kaMcukI saMvAda 304 47. satyabhUti muni - dazaratha saMvAda 305 48. dazaratha - rAma-bharata saMvAda 306 49. rAma- aparAjitA saMvAda 307 50. sItA - aparAjitA saMvAda 308 51. lakSmaNa - sumitrA saMvAda 309 52. dazaratha - bharata - kaikeyI saMvAda 310 53. bharata - rAma- kaikeyI saMvAda 311 160
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ m m m 54. vajrakarNa-eka puruSa saMvAda 312 55. lakSmaNa-siMhodara saMvAda 313 56. vajrakarNa-rAma saMvAda 314 57. kuberapati-rAma saMvAda 315 58. rAma mlecchAdhipati saMvAda 316 59. lakSmaNa-kapila brAhmaNa saMvAda 317 60. lakSmaNa-vanamAlA saMvAda 318 61. mahIdhara-lakSmaNa saMvAda 319 62. rAma-lakSmaNa-ativIryadUta saMvAda 320 63. rAma-kulabhUSaNa muni saMvAda 322 64. rAma-caMdraNakhA saMvAda 323 65. caMdraNakhA-rAvaNa saMvAda 324 66. rAvaNa-sItA saMvAda 325 67. rAma-lakSmaNa saMvAda 326 68. virAdha-lakSmaNa saMvAda 327 69. lakSmaNa - khara saMvAda 328 70. dUta-virAdha saMvAda 329 71. sugrIva-rAma saMvAda 330 72. maMdodarI-rAvaNa saMvAda 331 vibhISaNa-sItA saMvAda 332 74. rAvaNa-maMtrI saMvAda 333 75. sugrIva-hanumAna-rAma saMvAda 334 76. hanumAna-mahendra saMvAda 335 77. hanumAna-vibhISaNa saMvAda 336 78. trijaTA-rAvaNa-maMdodarI saMvAda 337 79. hanumAna-sItA saMvAda 338 80. rAvaNa-hanumAna saMvAda 339 81. indrajIta-vibhISaNa saMvAda 340 82. bhAmaMDala-vidyAdhara saMvAda 341 83. rAvaNa-maMtrIgaNa saMvAda 342 84. sAmaMta-rAma saMvAda 343 85. rAma-vibhISaNa saMvAda 344 86. nArada-aparAjitA saMvAda 345 87. aparAjitA-lakSmaNa saMvAda 346 88. rAma-bharata saMvAda 547 73. sira 161
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89. rAma-zatrudhra saMvAda 10. rAma-dezabhUSaNa muni saMvAda 349 21. zatrudhra-saptarSi saMvAda 350 92. rAma-sItA saMvAda 35 93. vijaya-rAma saMvAda 352 | 94. kRtAMtavadana-sItA saMvAda 353 95. sainika-sItA saMvAda 354 96. kRtAMtavadana-rAma saMvAda 355 97. nArada-aMkuza saMvAda 356 98. bhAmaMDala-lavaNAMkuza saMvAda 357 29. nArada-rAma-lakSmaNa saMvAda 357 100. jayabhUSaNa-rAma saMvAda 358 101. jayabhUSaNa-vibhISaNa saMvAda 359 102. jaTAyudeva-rAma saMvAda 360 103. sItendra rAma muni saMvAda 361 104. vajrasaMgha-nArada saMvAda 362 uparyukta vivecana se spaSTa hai ki hemacaMdra ne jaina rAmAyaNa meM saMvAda ke mahatva ko svIkAra kiyA hai| vivecita saMvAdoM meM kucha to sAdhAraNa mahatva ke hai| kucha saMvAdoM ke mAdhyama se bhAvI kathA kA saMketa kiyA hai| kathA ko gati dene ke liye bIca-bIca meM "eka strI'',362 koI puruSa, Adi anAma pAtroM ko sAtha lekara saMvAda zrRMkhalA ko Age bar3hAyA hai| saMvAdoM me kavi kA jaina dharma ke prati vizeSa pUrvAgraha lakSita hotA hai| yaha pUrvAgraha itara pAThakoM ko AkarSita nahIM krtaa| udAharaNArtha hama yahA~ rAvaNa-sItA-maMdodarI saMvAda kA aMza prastuta kara rahe haiM maMdodarI : he siitaa| tU dhanya hai kyoMki vizvapUjita caraNakamalavAlA merA mahAbalavAna pati tujhe cAhatA hai| aba bhI agara tujhe rAvaNa prApta ho to pRthvI para bhramaNa karane vAle raMka pati kyA haiM / sItA (sakrodha): kahAM siMha aura kahA~ siyaar| kahA~ garur3a aura kahA~ kauaa| kahA~ rAma aura kahA~ terA pati raavnn| terA aura rAvaNa kA dAmpatya yogya hai kyoMki rAvaNa striyoM meM ramaNa karane vAlA aura tU usI kA kArya karane vAlI hai| bAta karanA to dUra rahA, tU dekhane yogya bhI nahIM hai| merI A~khoM se dUra ho, jA, jaa| rAvaNa : are sIte! tU kyoM krodhita ho rahI hai| maMdodarI terI dAsI hai| maiM svayaM terA sevaka huuN| he devI! mujha para kRpA kro| he sIte! mujhako dRSTi se bhI prasanna kyoM nahIM kara rahI ho| 162
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ sItA : mujhe, rAma kI patnI ko haraNa karane vAlA tU yamarAja kI dRSTi se dekhA gayA hai| are, naSTa AzA vAle, terI AzA ko dhikkAra hai / lakSmaNa sahita rAma ke zatruoM ke nAza karane para tU jindA nahIM raha skegaa| 365 ina saMvAdoM kI lambI sacI se svataH spaSTa hai ki jaina rAmAyaNa meM avAntara kathAoM kI bharamAra hone se saMvAda yojanA vistRta evaM tAtvika dRSTi se kharI utaratI hai| ataH saMvAda manauvaijJAnika kama haiM paraMtu kathyAtmaka adhika lagate haiN| (6) kAvya rupa : mahAkAvyatva : sAhitya zAstra meM kAvya ke aneka bheda milate haiN| "jahA~ taka padya sAhitya kA saMbaMdha hai, prabaMdhakartA ke AdhAra para usake do bheda kie jAte haiM- prabaMdhakAvya evaM muktakakAvya / prabaMdhakAvya ke punaH tIna upabheda kie jAte haiM-- mahAkAvya, khaNDakAvya aura ekArthakAvya! 3& bhAratIya kAvyazAstrIya paraMparA meM kAvyarupoM para kramazaH bhAmaha, daNDI, vAmana, rudraTa, vizvanAtha Adi ne apane apane graMthoM meM vivecana kiyA hai| samaya-samaya para sAhityAcAryoM dvArA nirdhArita mahAkAvya ke lakSaNoM kA adhyayana karane se jJAta hai ki1. mahAkAvya sargabaddha ho| sarga ATha se adhika hoN| AkAra sAmAnya ho| prAraMbha praNAma, AzIrvacana evaM viSaya nirdeza sahita ho| sargAnta meM agale sarga kI sUcanA samAhita ho|| 2. pratyeka sarga meM eka hI chaMda prayukta ho paraMtu aMtima chaMda bhinna ho| ekAdha sarga vibhinna chaMdoM vAlA bhI ho sakatA hai| 3. mahAkAvya nirmANa meM itihAsa-prasiddha ghaTanA kA saMyojana evaM kathAvastu kA vikAsa nATakIya saMdhiyoM kI sahAyatA se ho| ___ koI devatA yA mahAnaguNoM se yukta dhIrodAtta kSatriya nAyaka ho| 5. zRMgAra, vIra evaM zAMta meM se hI koI aMgI-rasa ho, anya rasa sahAyaka hoN| 6. mahAkAvya kA uddezya puruSArtha catuSTaya (artha, dharma, kAma, mokSa) meM se eka ho| 7. saMdhyA, sUrya, caMdra, prabhAta, vana, nadI, nirjharAdi kA sAMgopAMga varNana ho| 8. kathAnaka yA nAyaka ke nAmAnusAra athavA viziSTa AdhAra para mahAkAvya kA nAmakaraNa ho| mahAkAvya ke lakSaNoM kI vivecanA karane vAle pAzcAtya kAvyazAstriyoM meM arastU ke bAda pramukhataH Dablyu pI. kara, ebarakrombI, sI. ema. bAbarA, bAlTeyara tathA maikanIla Diksana ke nAma lie jA sakate haiN| inake anusAra mahAkAvya meM ___ "mahAna uddezya, mahAna preraNA, mahAna kAvya pratibhA, satva, gaMbhIratA evaM kAvya pratibhA, mahAnakArya, yuga jIvana kA samagra citra, susaMbaddha jIvana 163 r
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAnaka, mahatvapUrNa nATaka. pAtroM kI mahAna yojanA. garimAmaya udAtta zailI, tIvra pratibhAvAnviti, gaMbhIra rasayojanA, anavarata jIvana zakti evaM sazakta prANavattA ho|' bhAratIya evaM pAzcAtya mahAkAvya ke lakSaNoM kA sAra isa prakAra prastuta kiyA jA sakatA hai kiM- mahAkAvya meM mahAna uddezya, mahatI preraNA, mahAna nAyaka, jIvanta kathAnaka, udAtta zailI, gaMbhIra rasa vyajanA tathA saMpUrNa yojanA sazakta evaM prANavAna honI caahie| triSaSTizalAkApurucarita mahAkAvya to hai hI paraMtu sAtha hI yaha caritakAvya bhI hai ataH hama caritakAvya ke lakSaNoM kA saMkSipta vivecana kara rahe haiN| (6) paurANika caritakAvya : paurANika kAvya, kAvya kA eka bheda hai jisakI jAnakArI hindI sAhitya koza meM nimna prakAra se milatI hai "mahAkAvya mukhyataH do prakAra ke hote haiM' - 1. sAhityika paraMparA meM vikasita 2. lokamahAkAvya / alaMkRta mahAkAvya kI mukhyataH ye zauliyAM haiM- zAstrIya, romAMsika, aitihAsika, paurANika, tathA rUpaka-kathAtmaka, nATakIya, pragItAtmaka, evaM mnovaijnyaanik| rAmacaritamAnasa paurANika zailI kA udAharaNa hai| 367" paurANika zailI ke mahAkAvyoM kI taraha paurANika zailI ke caritakAvya bhI mAne gae haiN| zailI, uddezya evaM viSayavastu kI dRSTi se caritakAvya ko isa prakAra vargIkRta kiyA gayA hai zailIgata vargIkaraNa : 1. paurANika zailI ke caritakAvya 2. aitihAsika zailI ke caritakAvya-pRthvIrAja vijaya, hammIra mahAkAvya aadi| 3. romAMsika zailI ke carita kAvya-navasAhasAMka carita, jasaharacariu~ aadi| uddezya va viSaya vastu vargIkaraNa 1. dhArmika-paurANika 2. pratIkAtmaka 3. vIragAthAtmaka 4. premAkhyAnaka 5. prazastimUlaka 6. lokagAthAtmaka ___ "mAnasa" dhArmika-paurANika caritakAvya kA udAharaNa hai| prabaMdha kAvya kA hI eka rUpa hai critkaavy| 368 hindI sAhitya koza ke anusAra carita kAvya ke nimna lakSaNa hai1. isakI zailI jIvana caritAtmaka hotI hai| nAyaka ke janma se mRtyuparyanta kI kathA aura usake kaI pUrvabhavoM kI kathA hotI hai| ye kAvya kathAtmaka, kama prakRtti varNana yukta, zAstrIya kAvyoM kI apekSA svAbhAvika sarala va lokonmukha hone caahie| isake prAraMbhika varNana aitihAsika hone caahie| 164
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 isakI premakathA ke aMtargata svapnadarzana, guNa zravaNa, citradarzana tathA prathama sAkSAtkAra Adi varNita hote haiN| aneka samasyAoM ko pAra kara nAyaka-nAyikA kA vivAha hotA hai| jaina caritakAvya kA nAyaka aMta meM jainadharma meM dIkSita ho jAtA hai| ina kAvyoM kI vaktA-zrotA yojanA ke aneka rUpa haiM, yathA- 1. dharmaguru va zipya, kathAvid aura bhakta, zrAvaka va zrotA; 2. zuka-zukI, zuka-sArikA, zRMga-bhaMgI, arthAt vaktA pakSI va mAnava zrotA ke bIca; 3. kavi va kavipatnI yA kavi va zipya / caritakAvyoM meM "sAhasapUrNa, AdarzotpAdaka, romAMcaka evaM alaukika kAryoM va vastuoM kA samAveza va kathAnaka rUr3hiyoM kI adhikatA rahatI hai|" ina kAvyoM kA kathAnaka sphIta, vizrRMkhala, guMphita evaM jaTila hotA hai| 6. inakI udAtta zailI meM saralatA, sAdagI va sAmAnya janatA ke lie AkarSaNa hotA hai| caritakAvya kA uddezya-pradhAna kAvya upadezAtmaka, pracArAtmaka yA prazastimUlaka pratIta honA haiN| paurANika zailI ke caritakAvyoM ko mahAkAvya mAnakara DaoN. ramAkAMta zukla ne apanA vargIkaraNa isa prakAra prastuta kiyA hai / : prabaMdha kAvya : (1) mahAkAvya (2) khaMDa kAvya (ka) caritakAvya (ka) caritakAvya (1) paurANika (kha) caritetara kAvya (2) aitihAsika (3) romAMsika (kha) caritetara kAvya uparyukta vivecana ke pazcAt yaha nirNaya sahaja hI hotA hai ki triSaSTizalAkApuruSa, carita mahAkAvya ke aMtargata Ane vAle paurANika caritakAvya kA bheda hai / saMskRta-paurANika kAvya kI vizeSatAe~ : saMskRta ke paurANika kAvya kI vizeSatAe~ saMkSepa meM nimna likhita haiina kAvyoM meM dhArmikakatA evaM kAvyAtmakatA kA sAmaMjasya hotA hai| dharma pracAra kI tIvra bhAvanA ke sAtha ucca kAvyapratibhAyukta ina kAvyoM meM varNana pracuratA, nipuNatA-prakAzana tathA zAstrIya vicAradhArA kI kAvyAtmaka abhivyaMjanA rahatI hai| 165
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. prAraMbha prAyaH vaktA va zrItA se hI hotA hai| 3. pradhAna rasa zAMta, vIra, zRMgArAdi aMgI rasa any| yuddhAdi ke vAda . pAtroM meM vairAgya bhAvanA kI pracuratA milatI hai| 4. mukhya AdhikArika kathA ke sAtha sahAyaka kathAe~ bhI nibaddha rahatI haiN| AdhikArika kathA meM kisI avatAra yA tIrthaMkara kA caritra nibddh| alaukika, aprAkRtika va atimAnavIya zaktiyoM, kAryoM kA smaavesh| svadharma kI prazaMsA ke sAtha paradharma se dhRnnaa| sUktiyoM kA baahuly| 7. pradhAna chaMda pramukhataH anuSTap hI hotA hai| 8. "atha" aura tataH zabdoM kA prAyaH Adhikya rahatA hai| 9. kathA-kathana ke pUrNa anukramaNikA dI jAtI hai| 10. kAvya ke mahAtmya-kathana tathA apane dharma grahaNa ke prati zrotA ko bA~dhane kI pravRtti kA isameM spaSTa parilakSaNa hotA hai| 11. sRSTi ke vikAsa, vinAza, vaMzotpatti evaM vaMzAvaliyoM kA varNana hotA hai| 12. aneka stutiyoM kI yojanA hotI hai| triSaSTizalAkApuruSacarita hemacaMdrAcAryakRta saMskRta kA paurANika zailI kA kAvya hai| isa graMtha meM paurANika zailIgata kAvya kI nimnAMkita vizeSatAe~ milatI haiM1. jaina dharma kA pracAra kavi kA lakSya hone se dhArmikatA va kAvyAtmakatA kA svataH samanvaya ho gayA hai| varNana kI pracuratA va kAvyAbhivyaMjanA spaSTa hai| kAvya kA prAraMbha vaktA-zrotA yojanA se nahIM huA hai phira bhI bIca-bIca meM guru-ziSya saMvAda, vaktA-zrotA yojanA kA hI laghu rUpa hai| 3. graMtha kA pradhAna rasa zAMta hai| vIra evaM zRMgArAdi sahAyaka rasa siddha hue haiN| 4. AdhikArika kathA ke rUpa meM avatAra rAma kI kathA hai, madhya meM tIrthaMkaroM, cakravartI rAjAoM Adi ke upAkhyAna bhI maujUda haiN| Alaukika evaM atimAnavIya kAryoM kA samAveza sAmAnya hI huA hai| jaina dharma kI prazaMsA meM kavi ne koI kasara nahIM rakhI hai| aneka sthaloM para para-dharma niMdA kI vyaMjanA bhI spaSTa hai| saMpUrNa kAvya ko upadezaparaka kahA jA sakatA hai| sRktiyoM kA vAhRlya hai| 166
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. "anuSTa p'' kAvya kA pradhAna chaMda haiN| 8. "atha" evaM "tataH" zabda bhI aneka padoM meM dekhane ko milate haiN| 9. vaMzotpatti evaM vaMzAvaliyoM kA bharapUra varNana kiyA gayA hai| 10. kAvya meM aneka stutiyoM kI yojanA samAhita hai| niSkarSataH vaktA-zrotA yojanA, kAvya kA mahAtmya kathana evaM kathAkathana ke pUrva anukramaNikA ke atirikta paurANika zailI kI samasta vizeSatAe~ triSiSTizalAkApuruSacarita meM prApta hone ke kAraNa yaha kAvya "paurANika kAvya" kI zreNI meM AtA hai| triSaSTizalAkApuruSacarita kA caritakAvyatva : triSaSTizalAkApuruSacarita kI zailI jIvanacarita zailI hai| kAvya ke prAraMbha meM prativAsudeva rAvaNa ke vaMzajoM ke varNana haiN| aneka pAtroM ke pUrvabhava vRttAMta Ae haiN| prakRti varNana sAmAnya hI Ae haiN| kAvya meM vIratA, dharma evaM vairAgya kA samanvaya milatA hai| nAyaka rAma aMta meM virakta ho jaina muni bana jAte haiN| vaktA-zrotA kI alpa yojanA bhI najara AtI hai| aneka alaukika kAryoM ko samAviSTa kiyA gayA hai| kRti kA uddezya jaina dharma kA pracAra-prasAra hI rahA hai ataH ise pracArAtmaka graMtha kahA jA sakatA hai| caritakAvya kI kasauTI para triSaSTizalAkApuruSacarita graMtha kharA nahIM utrtaa| prathamataH yaha varNanAtmaka hai, ise sarala-svAbhAvika lokonmukha kAvya nahIM kahA jA sktaa| dvitIya, isameM vaktA va zrotA kI yojanA nahIM hai| tRtIya, yaha premakathA nahIM hai| caturtha, isa kAvya ko guMphita evaM jaTila nahIM kahA jA sakatA tathA paMcama, isakI zailI camatkArapUrNa, alaMkRta va pANDitya pradarzana yukta hai jo caritakAvyocita nahIM hai| isa vivecana se hama isa sArAMza para pahu~cate haiM ki triSaSTizalAkApuruSacarita "paurANika kAvya ke lakSaNoM se yukta hai paraMtu ise caritakAvyoM kI zreNI meM nahIM rakhA jA sakatA jabaki vidvAnoM ne isakI gaNanA caritakAvyoM meM kI hai|" triSaSTizalAkApuruSa kA mahAkAvyatva : triSaSTizalAkApuruSacarita ko kevala paurANika kAvya athavA caritakAvya athavA mahAkAvya kahane ke sthAna para "paurANaki carita mahAkAvya' kahanA adhika yuktisaMgata pratIta hotA haiM etadartha paurANika kAvya evaM caritakAvya ke rUpa meM hama jaina rAmAyaNa ke lakSaNoM para dRSTi DAla cuke haiN| yahA~ hama triSaSTi zalAkApuruSacarita ke mahAkAvyatva para vicAra kreNge| ___ mahAkAvya ke bhAratIya evaM pAzcAtya lakSaNoM kI jAnakArI hama pUrva meM de cuke haiN| ina lakSaNoM para Alocya graMtha kahA~ taka kharA utaratA hai yaha tathya parIkSaNIya hai| 167
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ "tripaSTizalAkApuruSacarita'' sargabaddha graMtha hai| yaha teraha sargayukta sAmAnya AkAra kA graMtha hai| yaha graMtha saMskRta ke lagabhaga cAra hajAra zrIka apane meM sameTe hue hai| kAvyAraMbha meM hemacaMdra viSaya nirdeza dete hue likhate haiM ki "aba muni subratasvAmI ke kAla meM janme hue rAma, lakSmaNa aura rAvaNa (baladeva, vAsudeva evaM prativAsudeva) kA carita kahA jA rahA hai''| 369 sargAnta meM parokSa rUpa se agalI kathA kI sUcanA bhI prApta hotI hai| Alocya graMtha kA pramukha chaMda haianussttp| sargAnta meM chaMda parivartana hone para kavi ne vasaMtatilakA, mAlinI, zArdUlavikrIr3ita evaM rathoddhatA chaMdoM kA prayoga kiyA hai| rAmakathA etihAsika ghaTanA hai jise hemacaMdra ne apanI kathA kA AdhAra banAyA hai| kathAvastu kA AdhAra nATakIya saMdhiyoM se yukta lagatA hai| "rAma" ko hemacaMdra ne nAyakatva pradAna kiyA hai| kucha vidvAnoM ke anusAra lakSmaNa nAyaka haiN| rAma evaM lakSmaNa donoM hI dhIrodAtta, devarUpa evaM mahAna guNoM ke bhaMDAra haiN| ve kSatrIya haiN| kAvya meM pradhAna rasa zAMta hai| lagabhaga sATha hajAra rAjA-rAniyoM ko jaina dharma meM dIkSita kara hemacaMdra ne zAMta rasa ke paripAka kA kIrtimAna sthApita kara diyA hai| yuddhAdi meM vIra rasa kI sundara abhivyaMjanA huI haiN| zRMgAra, bhakti, karuNAdi rasa bhI irda-girda kAryarata rahe haiN| "dharma ke sopAnoM para ArohaNa kara mokSa prApta karanA hI mAnava mAtra kA lakSya ho" aisA mahAna uddezya hemacaMdra kA rahA hai jo puruSArtha catuSTaya meM se hI eka hai| samayAnusAra kavi ne saMdhyA, prabhAta, rAtri, aramya, jalakrIDAdi kA manohArI va AkarSaka varNana kiyA hai| isa kAvya kA sAtavAM parva "jaina rAmAyaNa" nAma se vikhyAta hai| saMpUrNa kRti meM tirasaTha mahApuruSoM ke caritroM ke sAMgopAMga varNana hai DaoN. ramAkAMta zukla likhate haiM ki ina sabhI mahApuruSoM meM bhI "isake (jaina rAmAyaNa ke) nAyaka rAma udAtta (anyatama) haiN| kAvya kA nAmakaraNa kathAnakAnusAra ucita hI hai| maMjula alaMkAra, dIrgha kalevara yukta, prasiddha evaM aitihAsika kathAnaka, vaibhavazAlI rasa, vyaMjanA Adi sabhI lakSaNa mahAkAvyocita haiN|" pAzcAtya mahAkAvya ke lakSaNoM ke anusAra bhI- Alocya graMtha kI kAvyapratibhA mahAna uddezya evaM mahat preraNA ko nakArA nahIM jA sktaa| svadharma (jaina dharma) kA pracAra kavi kA prathama uddezya rhaa| dharma hI zAMtisthala hai yaha mahAna preraNA dI gaI hai| jaina dharma ke pariprekSya meM isakI gurutA, gaMbhIratA evaM mahattA sarvopari hai| rAvaNa, rUpI anIti kA nAza kara dharma kI punarsthApanA karanA mahat kArya hai| Alocya kRti kI bhASA, chaMda, alaMkAra, saMvAda, rasAdi sabhI utkRSTatA yukta haiM jisakA varNana hama pUrva pRSThoM meM kara cuke haiN| vizeSakara rasa yojanA meM tIvra prabhAvAnviti evaM gaMbhIratA hai| kAvya kI viSayavastu meM navajIvana zakti evaM sazakta prANavattA ke sahaja darzana hote haiN| 168
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyazAstrI hemacaMdra ne svayaM kI kRti kAvyAnuzAsana ke adhyAya ATha ke teraha sUtroM meM prabaMdha kAvya-bhedoM evaM kAvya- lakSaNoM para lekhanI calAI hai| tadanusAra isa kRti meM mahAkAvya ke saMpUrNa lakSaNa vidyAmAna haiM niSkarSataH triSaSTizalAkApuruSacarita (jaina rAmAyaNa) saphala paurANika kAvya, caritakAvya evaM bhAratIya va pAzcAtya lakSaNoM se yukta pUrNa mahAkAvya hai ataH ise 'paurANika carita mahAkAvya "" nAma se vibhUSita karanA isake kAvya rUpa kA sahI Akalana hogA / (8) sUktiyA~ : triSaSTizalAkApurupacarita upadezaparaka evaM pracArAtmaka kAvya haiN| isameM janamAnasa ko dhArmika bhAvanA se jor3ane ke lie ukti camatkAra kA prayoga kiyA gayA hai / uktiyoM yA subhASitoM dvArA bAta ko sahaja meM sampreSita kiyA jAtA hai aura isa prakAra kA saMpreSaNa adhika sthAyitva prApta karatA hai / yahA~ hamArA lakSya pAThakoM ko tri.za.pu.ca. parva 7 meM AI sUktiyoM kA paricaya denA hai| isase pAThakoM ko jaina rAmAyaNa ke sUkti bhaMDAra kI jAnakArI mila skegii| jaina rAmAyaNa kI sUktiyA~ : 1. prAyaH tatvajJa puruSoM kA krodha sukha se zAMta ho jAne vAlA hotA hai 370 jaisA rAjA vaisI hI prajA / 371 2. 3. 4. 5. 6. 7. strI kA parAbhava asahanIya hotA hai / 372 sajjanoM ko upakArI sAdhu vizeSa vaMdanIya hote haiM 373 senApati se hIna senA marI huI ( hArI huI) hI hai| 374 vIroM ke sAtha lambe samaya kI zatrutA mauta ke lie hI hotI hai / 375 bAhubala yukta puruSoM ko anya vicAra ( yuddha ke sivAya) nahIM Ate 1376 8. jaya kI icchA rakhane vAloM ke lie prANa prAyaH tinake ke samAna hote haiM / 377 eka hAtha se tAlI nahIM bjtii| 378 9. 10. bar3oM ke aparAdha hone para bhI unheM namaskAra karanA hI nivAraNa hai / 379 11. mahApuruSoM kA Agamana kisake duHkhoM ko dUra nahIM karatA / 380 12. parAkramI puruSoM ko yuddha rUpI atithi priya hote haiN| 381 13. mahAna ojayuktoM ke lie kyA asAdya hai| 382 (arthAt saba kucha sAdhya hai / ) 14. rAjA kisI ke AtmIya nahIM hote| 383 15. saccI yA jhUThI prasiddhi manuSyoM ko vijaya pradAna karane vAlI hotI hai| 384 16. satyavAdiyoM ko kSobha nahIM hotaa| 385 17. binA vicAre kiyA gayA kArya Apattiprada hotA hai| 386 18. putra ( prapti) ke lie kyA nahIM kiyA jaataa| 87 ( arthAt sabhI upAya kie jAte haiM) 169
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. satya bolane vAle prANa dekara bhI asatya nahIM bolate / 33 20. vIra puruSa anya vIroM ke ahaMkAra ke ADaMbara ko sahana nahIM kara skte| 21. senApati ko jItane para senA svataH jIta lI jAtI hai| 290 22. tejasviyoM kA nisteja honA mauta se bhI duHsaha hai| 391 23. abhimAnI puruSa kahIM bhI abhimAna ko bhUlate nhiiN| 322 24. apane duHkha ko kahane kA mitra ke sivAya anya koI sthAna nhiiN| 25. pati-patnI ekAMta meM rahate hue bhI catura puruSa pAsa nahIM rhte| 394 26. sevaka svAmI kI taraha svAmI kI saMtAna para samAna vRtti rakhane vAle hote haiN| 35 27. sajjana satyapuruSoM kI Apatti nahIM dekha skte| 396 28. prAyaH iSTa janoM ko dekhakara du:kha punaH tAjA bana jAtA haiN| 397 29. atyaMta puNya yA pApa karmoM kA phala nahIM (mRtyuloka meM) milatA hai| 398 30. teja hathiyAra pAsa hone para hAtha se prahAra kauna kregaa| 399 31. sarvatra chala balavAna hai| 420 32. prAyaH dhavalagIta (ghaula-gIta) kI taraha apahAsya vacana asatya hote haiN| 402 33. mahAtmAoM kA krodha prANiyoM ke tana (nAza) taka hotA haiM / 401 34. apanI pratijJA kA pAlana karanA kSatriyoM kA dharma hai| 403 35. udaya hue sUrya ko kauna chipAne meM samartha hai| 404 36. lobha se hAre hue mana vAloM kA viveka laMbA nahIM hotaa| 405 37. anyAya bhI agara rAjA kI AjJA se ho to usameM bhaya nahIM hotaa| 406 38. saMsAra meM sabakI mauta avazya hone vAlI hai| 407 39. uttama puruSoM ke hote hue kauna sukha se nahIM jiitaa| 406 40. kAmAMdha vyakti kyA nahIM krtaa| (arthAt saba kucha kara sakatA hai) 49 41. mAtra eka dina kA vrata grahaNa bhI svarga kI gati detA hai| 410 42. vizva meM manuSya para zoka-harSa AtA jAtA hai| 417 53. mahAtmAoM kI pratijJA patthara meM khudI rekhA ke samAna hotI hai| 412 44. mahAtmAoM kI pratijJA sthira hotI hai| calAyamAna nhiiN| 413 . 45. ati balavAna ke prati kapaTa hI upAya haiN| 414 46. khalapuruSa sarvanAzI hote haiN| 415 / 47. abhimAnI puruSa dharma-adharma ko nahIM ginte| 416 48. maMtriyoM ke sAmarthya se (rAjA ke) asatya meM bhI satyatA A jAtI hai| 417 49. zakuna tathA apazakuna durbala vyaktiyoM kI mAnyatA hai| 418 50. sajjanoM ko mamatA se pyAra hotA hai| 419 51. sAmAnya atithi bhI pUjya hai phira puruSottama atithi kI to bAta hI kyaa| 20 52. atyadhika zoka meM bhI striyoM kA kAmabhAva anirvacanIya hotA hai| 2 / 53. bar3oM ke samakSa prArthiyoM kI prArthanA niSphala nahIM jaatii| 122 170
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54. zera kA yuddha meM eka bhI sahAyaka nahIM hotaa| 423 55. anya puruSoM kI sahAyatA se prApta vijaya balavAna puruSoM ke lie lajjArUpa hai| 24 56. pratikUla hue deva para kisI kA vaza nahIM cltaa| 425 57. sajjanoM kA samAgama puNya se hI hotA hai| 426 58. chIMka ke sarvathA naSTa hone para sUrya hI zaraNa rUpa haiN| 427 59. mahAna puruSoM ko svayaM ke kArya se bhI dUsaroM ke kAma kI adhika ciMtA rahatI hai| 60. bhojana ke lie jisa taraha brAhmaNa usI taraha yuddhArtha vIra Alasa nahIM krte| 23 61. hiraNa ko mArane ke lie zera ko dUsarI jhapaTa kI AvazyakatA nhiiN| 45 62. ati balavAna kAmAvasthA ko dhikkAra hai| 431 63. eka bAra jo ho gayA (acchA-burA) vaha punaH vaisA nahIM ho sktaa| 64. nyAyI mahAtmAoM ke pakSa kA Azraya kauna nahIM letaa| 433 65. khala kapaTa-kuzala hote haiM / 434 66. balavAnoM ko saba astra rupa hai| 435 67. ghUrta puruSa dUsaroM ke hAtha se aMgAre nikalavAte haiN| 436 68. kamalanAla se baMdhA hAthI kaba taka rhegaa| 437 69. mahApuruSa parAjita zatru para bhI kRpAlu hI hote haiN| 438 70. rAjAoM kI Apta maMtriyoM ke sAtha vicAraNA zubha pariNAmI hotI hai| 42 71. DAkinI kI taraha zatru para bhI akasmAt vizvAsa nahIM hotaa| 441 72. mahAtmAoM kA Adara karanA niSphala nahIM jaataa| 442 73. pUjanIyoM se bhaya meM zarma kaisii| 443 74. rAjakArya meM rAjAoM ko upAya se hI jagAyA jAtA hai| 444 75. vIra puruSa prajA ke lie samAna dRSTi vAle hote haiN| 445 76. muni loga eka jagaha sthira nahIM rhte| 446 77. prAyaH apavAdoM kA nirmANa logoM ke dvArA hI hotA hai| 447 78. karma ke adhIna sukha-duHkha avazya bhugatane par3ate haiN| 448 79. Apitti meM dharma hI zaraNa rUpa hai| 449 . 80. rogI vyakti doSa ko nahIM dekhtaa| 449. 81. eka dharma ko svIkArane vAle sabhI paraspara bhAI hote haiN| 450 82. Apatti meM maMtrI kI taraha mitra bhI smaraNa ke yogya hote haiN| 455 83. bhAgya kI taraha divya kI gati bhI prAyaH viSama hotI haiN| 453 84. karmoM kI gati viSama haiN| 454 85. karma phala durgamya haiM 86. mAnavoM ke sau chidroM meM saikar3oM bhUta praveza karate haiN| 45 87. dehadhAriyoM kI gati karma ke AdhIna hai| 457 88. viveka ke utpanna hone para raudratA naSTa ho jAtI hai| 458 171
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayuMkya subhASitoM se yaha bAta nizcita kI jA sakatI hai ki hemacaMdra para unake pUrvavartI jaina rAmakathAkAroM kA prabhAva avazya par3A hai| vimalasUri ke paumacariya, raviNeza ke padmacarita evaM svayaMbhU racita paumacaritAdi aneka jaina rAmakathAtmaka graMthAvalokana para uparyukta tathya kI sahaja puSTi ho jAtI hai| ) : saMdarbha-sUcI: 1. trizapuca.- parva 7, - 1/44-45, 97-102, 2 / 84-81, 316-325, 3.107-111, 6/308 Adi aneka sthl| 2. trizapuca. parva 7, 3/106-107-111 3. vahI - 2/318-323 4. trizapuca. parva 7, 3/47-50, 65-75, 90-93, 3/222-232 5. trizapuca. 6, 36-40 vahI - 3/47-50 jaina rAmAyaNa - 6/406 trizapuca. parva 7, - 1/4-41, 59, 88, 2/125, 170, 226, 357, 360, 507, 509, 549, 640, 648, 3/171, 4/27, 29, 30, 37, 70, 213, 230, 234, 322, 389, 398, 414, 529, 5/162, 226, 280, 307, 309, 342, 368, 8/30, 34, 113, 249, 151, 99, 199, 233, 10/48, 50, 65, 69, 77, 88, 104, 106, 111, 112, 138, 1770, 180, 181 aadi| 9. vahI - 5/395, 6/120, 7/227-230, 234-238, 8/4-6, 9/25 26. 30-34, 10/131-133 aadi| 10. vahI- 7/227-230 11. trizapuca. parva 7, - 9/24-25, 30 12. tri. Sa. pu. ca. parva 7, - 723-35, 63-86, 317-321, 364-375 13. vahIM - 7317, 319-320 14. vahI - 7/366-367 15. trizapuca. parva 7, - 1/19-20, 46-51, 70-85, 94-95, 118-10, 24115-119, 139/140, 145-148, 204-208, 213-220, 328338, 570, 604-620, 3/290-298, 4/278-268, 5/107-109, 30-31, 219-222, 6/70-80, 109-114, 239-247, 273-275, 374-384,7/61-76, 195-219, 364-376, 567-569 Adi aneka sthl| 16. trizapuca. parva 7, - 7/364-375 aura bhI dekhiye 2/606-618 172
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ trizapuca. parva 7, - 2/42-54, 3/187-191, 6/145 10/247-249 aneka sthl| 18. vahI - 6/145-143 19. trizapuca. parva 7, - 7/49-51 trizapuca. parva 7, - 10/247-249 21. tri. pa. pu. ca. parva 7, - 9/193-225 22. trizapuca. parva 7, - 9/211-212-215 23. vahI - 9 / 218 - 220 24. trizapuca. parva 7, - 1/4, 40, 59, 2/119-125. 170. 507, 356, 8/149, 152, 9/233, 10/104-105, 186 135/ 139, 175-181 aadi| 25. trizapuca. parva 7, - 10/173-175 26. vahI - 10/109- 111 27. trizapuca. parva 7, - 3/43sa 212-213, 4/183-202 28 256, 9/35-38, 44-45 aadi| 28. vahI - 4/193-196 29. trizapuca. parva 7-9/35-38 30. trizapuca. parva 7, 1/37-38, 2/265-278, 4/355 - 7/32 : 338, 8/267-268, 10/109 Adi sthl| 31. vahI - 7/328-333-338 (334se 336 bhI dekhiye) 32. padma purANa evaM mAnasa - DaoN ramAkAMta zukla, pR. 374-375 33. triSTizalAkApurUSa parva 7 ke lagabhaga sabhI zoka anuprAsa ke udArahaNa mAne jA sakate haiN| ___ yamaka ke anya udArahaNa dekhiye trizapuca.. parva 7, - 1/12, 92, 101, 139, 2/102, 104, 106, 139, 164, 178, 606, 4/ 184, 248, 6/27, 68, 70, 8/240, 10/120 35. uSamA ke anya udArahaNa dekhiye - vahI - 1/1, 68, 71, 77, 92, 2/3, 6, 7, 15, 85, 101, 102, 103, 104, 232, 254, 316, 334, 337, 340, 375, 407, 442, 462, 40, 522, 523, 537, 555, 559, 58, 587, 608, 607, 610, 3/32, 47, 50, 96, 107, 164, 194, 211,218, 222, 3/225, 264, 280, 281, 291, 292, 294, 295, 4/7, 11-12, 23, 62, 67, 118, 170, 178, 187, 200, 254-255, 264, 285, 335, 343, 344, 350, 419, 462, 473, 530, 5/1, 5, 17, 31, 57, 58, 78, 79, 115, 169, 188, 196, 459. 462, 473, 173
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38. 39. 530. 5/1, 5, 17. 31, 57, 58, 79, 115, 16, 188. 116. 221, 351, 385, 399, 412, 415, 426, 440, 460. 6/18, 25, 28, 33, 58, 60, 69, 72, 99, 104, 109, 12, 127, 157, 207, 215, 223, 268, 270, 272, 295, 291, 303, 325, 328, 348, 349, 366, 375, 381, 7/7, 32, 3, 46, 47, 50, 51, 64, 66, 70, 72, 77, 88, 131, 147. 155 - 15. 167, 173, 175, 184, 194, 201, 207, 210. 218. 246, 248, 255, 258, 292, 293, 319, 328. 352. 364, 371, 375, 8/36, 42, 44, 55, 86, 107, 117. 118, 147, 222, 222, 223, 10/70, 90, 120, 125, 1'.. 18,, 194, 257, 258, Adi sthl| aura bhI dekhiye - vahI - 5/82, 87, Adi aura bhI dekhiye - vahI - 2/119-120, 133-134. Adi sthl| anya udArahaNa dekhiye - vahI - 1/14, 67, 82, 99, 139, 2 87, 118, 122, 130, 133, 152, 183, 186, 196. 202, 204, 255, 231, 250, 271, 299-301, 318, 343-371, 371, 376, 441, 501, 569, 586, 590, 602, 613. 616. 617, 654, 3, 43, 47, 68, 126, 160, 241, 253. 271, 272, 273, 274, 4/20, 22, 26, 60, 62, 65, 71, 85. 132-133, 169, 178, 187, 204, 249, 250. 252. 254, 259, 280, 281, 435, 448, 454, 456, 460, 6/10, 29, 55, 133, 158, 171, 189, 232, 252, 281, 287. 299, 302, 313, 318, 326, 6/327, 353, 355, 371, 384, 405. 7/28, 48, 73-74, 88, 156, 74, 237, 301, 319. 323, 311, 355, 369, 370, 377, 8/ 87, 99, 218. 239. 315. 9/38, 62, 98, 99, 120, 136, 159, 10/7, 44, 104. 113, 120, 113, 120, 122, 134, 155, 167, 194, 211. 255. 232, 243 Adi dekhe| vahI - 2/359-360, 2/594-595, 3/81-83, 5/154-155, Adi dekhe| aura bhI dekhI - vahI - 2/419, 7/291, 9/144, 188 aadi| aura bhI dekhI - vahI - 6/110 aadi| aura bhI dekhiye - vahI - 3/187-189, 4/196. 198, 119, 5 189, 421, 6/69, 76, 239, 356, 7/149. 10.16 Adi sthala 174 40. 41. 43.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44. upamA va rupaka ke samAna utprekSA bhI adhika prayukta huA hai| varNanoM meM isakA sarvAdhika prayoga huA hai| kucha sthala ullikhita haiN| jaina rAmAyaNa - 1/8, 12, 14, 18, 27, 38, 39, 48, 62, 64, 66, 69, 70, 74, 75, 76, 80, 83, 85, 87, 92, 94, 129, 124, 2/9, 12, 17, 47, 53, 56, 76, 86, 87, 96, 99, 104, 109, 117, 153, 155, 165, 176, 184, 187, 216, 217, 219, 229, 237, 241, 259, 293, 297, 302, 309, 326, 340, 345, 364, 374, 375, 410, 411, 523, 542, 553, 559, 571, 608, 612, 615, 622, 628, 629, 643, 3 /45, 57. 86, 138, 135, 196, 4/19, 16, 59, 69, 96, 122, 123, 176, 203, 231, 261, 286, 277, 287, 279, 293, 295, 299, 387, 454, 461, 470, 484, 5/8, 21, 56, 57, 58-60, 63, 71. 79, 109, 115, 119, 129, 132, 169, 188, 216, 5/323, 403, 405, 428, 440, 449, 6/32, 43, 64, 65, 69, 71, 74, 77, 85, 108, 112, 115, 143, 171, 173, 178, 194, 210, 216, 242, 275, 282, 286, 287, 294-297, 305, 307, 311, 314, 316, 339, 340, 351, 355, 372, 377, 382, 400, 404, 408, 7/19, 36, 53, 54, 62, 67, 71, 75, 89, 135, 161, 180, 199, 202, 224, 267, 398, 8/38, 173, 243, 9/33, 139, 147, 206, 215, 10/8, 142, Adi sthala / aura dekheM - 5/164-165, 6/18, 344 sthl| aura dekheM - 2/420 aura dekheM - 2/566, 573, 6/114, 403 Adi sthl| aura dekhiye - vahI - 2/488, 2/585-587, 3/122-123, 149, 150, 173, 187, 189, 4/9-10, 255, 368, 370, 5/ 55, 138, 139, 331-332, 371, 382, 6/145 - 147 Adi sthl| aura dekhiye - 4/240 - 242, 469, 471, Adi aura bhI dekhe - 2/507, 4/51, 5/93 Adi dekheN| aura bhI dekhiye - vahI - 2/196, 10/143 Adi sthl| aura bhI dekhiye - vahI - 2/258, 260, 274, 289, 6/235, Adi sthala aura bhI dekhiye - vahI - trizapuca. parva 7 - 0/95, 96 aura bhI dekhe - vahI - 2/224, 3/141 Adi 175 45. 46. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60. 55. kAvyaliMga ke anya udArahaNa dekhe - vahI - 299, 2/381, 3/217, 4/36, 5/53, 331-332, aadi| 56. aura bhI dekhiye - vahI - 2/112, 5/103, 309, 6/84, 97, 142, 304, 9/141, 10/109, 110, Adi sthl| aura dekhe - vahI - 2/561-562, 4/449, Adi sthala / aura bhI dekhe - vahI - 1/73-74, 2/152-153, 290-291, 7/57-61, 63-64 aadi| svAbhAvokti ke anya udArahaNa dekhiye - 3/90-93, 4/193, 4/ 368-370, 496, 553, 102, 266, 6/40, 10/211-212, 6/ 168-170, 281, 9/218 Adi sthl| trizapuca. parva 7 -2/226-230 vahI - 2/266-277 62. vahI - 2/266-267 63. vahI - 4/355-356 64. vahI - 5/151-154 65. vahI - 7/274-275 66. vahI - 7/229-238 67. vahI - 10 / 260 68. vahI - trizapuca. parva 71/91-93 69. vahI - 2/130 70. vahI - 2/551-557 71. vahI - 4/265-266 72. vahI - 4/487 73. vahI - 4/531 74. vahI - 5/1-4 75. vahI - 5/77-79 76. vahI - 5/101-104 77. vahI - 5/168-170 '78. vahI - 5/241-243 79. vahI - 5/322-328 80. vahI - 6/65-70 80. vahI - 8/72 - 74 81. vahI - 2/299-310 82. vahI - 3/132-136 83. vahI - 3/187-191 176
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84. 85. 86. vahI 4/496/498 vahI - 5 / 132 - 133 vahI - 5/460 vahI - 6 / 113 - 144 vahI - 6 / 167 - 172 vahI - 6 / 281 - 308 87. 88. 89. 10. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. vahI - 2/467 - 473 100. vahI - 2 / 636-645 vahI - 6 / 309 - 316 vahI - 9 / 218 - 220 vahI - 10 / 109 vahI - 2 / 12-14 vahI - 1 / 63-67 vahI - 1 / 146 - 150 vahI - 2 / 101 - 102 vahI - 2 / 103 - 104 vahI - 2 / 179 - 182 101. vahI - 3/18-19 102. vahI - 3 / 121-122 103. trizapuca. parva 7, 3 / 203 - 209 104. vahI - 4/79-83 105. vahI - 4 / 161-164 106. vahI - 4 / 254 - 257, 307, 311, 5/419-423 107. vahI - 4 / 332-348 108. vahI - 4/422-429 109. vahI - 5 / 92-98 110. vahI - 5 / 173 - 186 111. vahI - 6 / 325-328 112 . vahI - 7/275-281 113. vahI - 8 / 264-269 114. vahI 9/20-24 115. vahI - 9/174-211 116. vahI - 228-11 117. vahI - 1/25-30 118. vahI - 1/30-41 - 177
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115. vahIM - 1/55-58 120. vahI - 1/61-62 121. vahI - 1/105-111 122. vahI - 1/133-134 123. vahI - 1/151-160 124. vahI - 2/13-17 125. vahIM - 2/22-29, 58 126. vahIM - 2/74-78 127. vahI - 2/132-136 128. . vahIM - 2/195-201 129. vahI - 2/26-228 130. vahIM - 2/238-245 131. vahI - 2/510-514 132. vahIM - 2/521-524 133. vahI - 2/651-654 134. vahI - 3/215-218 135. vahI - 3/223-235 136. vahI - 4/116-120 137. vahI - 4/221-126 138. vahI - 4/247-250 139. vahIM - 4/267-270 140. vahI - 4/289-291 141. vahI - 289/291 142. vahI - 342/343 143. vahI - 4/522-526 144. vahI - 5/73-76 145. trizapuca. parva - 7, 5/1-5 - 113 146. trizapuca. parva - 7, 5/105 147. vahI - 5/125-131 148. vahI - 5/250-255 149. vahI - 5/379-387 150. vahI - 5/438-442 151. vahI - 6/212-217 152. vahI - 6/2311-236 153. vahI - 7/89-92 178
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154. vahI - 8/155-159 155. vahI - 9/35-47 156. vahI - 9/66-70 157. vahI - 10/97-99 158. vahI - 10/209-213 159. vahI - 1/44-45 160. vahI - 1/97-104 161. vahI - 1/281-285 162. vahI - 2/30-36 163. vahI - 2/80-84 164. vahI - 2 / 86-91 165. vahI - 2/281-285 166. vahI - 2/286-290 167. vahI - 2/316-325 168. vahI - 2/549-554 169. trizapuca. parva 7, 3 / 43 - 46 170. vahI - 3/110-111 171. vahI - 3/271-277 172. vahI - 4/6-8 173. vahI - 4/173-174 174. vahI - 4/177-184 175. vahI - 4/352-354 176. vahI - 5/21-22 177. vahI - 5/27-38 178. vahI - 8/169-77 179. vahI - 1/68-77 180. vahI - 1/78-85 181. vahI - 1/91 182. vahI - 1/112-113 183. vahI - 2/41-55 184. vahI - 2/93-100 185. vahI - 2/107-122 186. vahI - 2/138-144 187. vahI - 2/150-156 188. vahI - 2/173-174 179
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189. vahI - 214-223 190. vahI - 3/288-144 191. vahI - 2/596-630 192. vahI - 3/52-60-120 193. vahI - 3/283-300 194. vahI - 71/75 195. vahI - 4/102-115 196. vahI - 4/273-287 197. vahI - 5/210-226 198. vahI - 5/411-416 6/12-15, 26-33 199. trizapuca. parva 7, - 6/278-278 200. vahI - 6/365-373 201. vahI - 7/1-6 202. vahI - 7/46-53 203. vahI - 7/54-64 204. vahI - 7/195-200 205. vahI - 7 / 200-224 206. vahI - 7/363-377 207. vahI - 8/170 208. vahI - 9/11-155 209. vahI - 2/286-290 210. vahI - 2/530-543 211. vahI - 2/559 212. vahI - 3/47-50, 67-70, 75-90 213. vahI - 3/78-87 214. vahI - 3/152-158 215. vahI - 3/247-256 216. vahI - 4/508 297. vahI - 5/233-240 218. vahI - 5/443-445 219. vahI - 6/35-42, 347-351 220. vahI - 6/119-124 221. vahI - 6/227-230, 234-238 222. vahI - 7/250-255 223. vahI - 7/256-259 180
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224. vahI - 8/4-5 225. vahI - 10 / 119 - 121, 127, 134 226. vahI - 10/139-142, 147-153 227. vahI - 2 / 364-372, 411-430 228. vahI - 2/443-446 229. vahI - va / 483-494 230. vahI - 4 / 56-65 231. vahI - 2 / 364-372, 419, 430 232. vahI 2/433-446 233. vahI - 2/483-495 - 234. vahI - 4 / 56-65 235. vahI - 4 / 267-370 236. vahI - 5/328-334 237. vahI - 7/241 - 246 238. vahI - 10 / 245 - 252 239. triSaSTizalAkApuruSa carita parva 7 240. vahI - 4 / 334-335 249. vahI - 4/454-455 242 . vahI - 4/420-421 - 243. vahI - 4 / 306-311 244. AcArya hemacaMdra : DA. vi. bhA. mUsalagAMvakara, pR. 71 245. hema samIkSA - saghUsudana modI, pR. 289 (gujarAtI) 246. hemacaMdrAcAryajInI kRtioM motIcaMdra kApar3iyA (gujarAtI) 1/56, 73, 114 Adi / 6/ 281-307 247. trizapuca. parva 7 248. vahI - 2 / 348-251 249. trizapuca. parva 7 - 3/248- 251 250. vahI - 6 / 145-147 251. vahI - 7/57-60 252. vahI - 7/377 253. trizapuca. parva 7 dekhiye 1/33, 2/428, 4/25, 128, 190, 6/ 97 Adi suuktiyaaN| 254. kAvya darzana - phUlacaMda pANDeya pR. 51 255. prAcIna kAvya kalAghara - hajArI lAla zarmA, saMpAdakIya se . 256. hindI sAhitya kA vivecanAtmaka itiyAsa rAjanAtha zarmA, pR. 277 - 181 -
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257. gosvAmI tulasIdAsa bAbU zivaMdana sahAya pR. 159 paTanA se prakAzita) 258. tulasIdAsa va unakI kavitA: rAmanareza tripAThI (dvitIya bhAga) pR. 411 259. trizapuca. parva 7 - 1/ 25 - 31 260. vahI - 1/52-59 261. vahI - 1 / 133-143 262 . vahI - 1 / 155-169 263. vahI - 2 / 2-12 264. vahI - 2 / 13-17 265. vahI - 2 / 32-41 266. vahI - 2/47-52 267. vahI - 2 / 137-145 268. vahI - 2 / 156-162 269. vahI - 2 / 188- 203 270. vahI - 2 / 220-225, 257-265 271. vahI - 2 / 270-276 272 . vahI - 2 / 188-203 273. vahI - 2 / 342-358 274. vahI - 2 / 362-376, 455-502 275. trizapuca.. parva 7-2/278-381 276. vahI - 2 / 282-454 277. vahI - 2/520-548 278. vahI - 2 / 558-562 279. vahI - 2 / 282-454 279. vahI - 2 / 563-567, 6 / 160 - 166, 7/17-22, 156-160 280. vahI - 2 / 574-577 281 . vahI - 2 / 579-595 282 . vahI - 2 / 597-603 283. vahI - 2 / 643-630 284. vahI - 2 / 634-647 285. vahI- 3/5-11 286. vahI - 3 / 13-15, 31-42 287. vahI - 3/17-23, 31-42 288. vahI - 3 / 25-29 182
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 289. vahI 3/52-56 294. vahI - 3/223-229 295. vahI - 4 /11-25 296. vahI - 4 / 17-26 297. vahI - 4/45-51 298. vahI - 4 / 98-101, 422-426 299. vahI - 4 / 162-164, 168-170 300. vahI - 4 / 260-272 301. vahI - 4/301-313 302. vahI - 4 / 316-324 303. vahI - 4 / 362-371 304. vahI - 4 / 391-418 305. vahI - 4 / 248-441 306. vahI - 4/444-453 307. vahI - 4/454-462 308. vahI - 4/472-481 309. vahI - 4 /503-510 310. vahI - 4 / 515-526 313. vahI - 5 / 17 -29 314. vahI - 5/48-59 315. vahI - 5 / 65-70 316. vahI - 5/87-99 317. vahI - 5 / 111-112 318. vahI - 5 / 156-163 319. vahI - 5 / 182-185, 233-240 320. vahI - 5 / 190-194 329. vahI - 5 / 196-206, 10/1-10 322. vahI - 5 / 270-319 323. vahI - 5 / 399-410 324. vahI - 5/416, 6/121-125 325. vahI - 5 / 450-456, 6/138-143 326. vahI - 6 / 2-6, 82/97-305 327. vahI - 6 / 21-27 328. vahI - 6 / 95-97 329. vahI - 6 / 104-106, 7/37-41, 231-240 183
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ mm m mm 330. vahI - 6/127-137 331. vahI - 6/148-159 332. vahI - 6/173-178 333. vahI - 6/223-236 334. vahI - 6/448-250 335. vahI - 6/319-34 336. vahI - 6/333-341 337. vahI - 6/342-365 338. vahI - 6/386-402 339. vahI - 7/23-31 340. vahI - 7/260-281 341. vahI - 7/302-308, 322-325 342. vahI - 7/309-321 343. vahI - 8/50-54, 8/70-72 344. vahI - 8/62-68 345. vahI - 8/91-96 346. vahI - 8/98-102 347. vahI - 8/159-165 348. vahI - 191/214 349. vahI - 8/231-237 350. vahI - 8/255-260, 265-267 351. vahI - 8/280-289 352. vahI - 8/280-289 353. vahI - 8/310-325 354. vahI - 9/4 - 16 355. vahI -.9/19-26 356. vahI - 9/69-73 357. trizapuca. pavajJa 7-8/120-124 258. vahI - 9/149-153 359. vahI - 10/11-14 360. vahI - 10/164-173 361. vahI - 10/230-245 362. vahI - 9/64-68 363. vahI - 3/223 364. vahI - 5/28 184
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 365. vahI - 6/134-141 366. bhAratIya kAvya zAstra ke siddhAMta: DaoN. kRSNa deva zarmA, pR. 312 367. hindI sAhitya koza, bhAga 1, pRSTha - 628 368. vahI, pR. 315 369. atha zrI suvrata svAmI jinnadra syaaNjndyteH| harivaMzamRgAkaMspa tIrthe sItagAtajanmanaH // 1 // baladevasya padmasya viSNonArAyaNasya c| prativiSNo rAvaNasya caritaM parikIrtyate // 2 // 370. prAyo vicAracacUnA kopa: suprazamaH khalu 1 trizapuca. parva 7-1/23 371. yathA rAjA tathA prajAH / vahI - 1/33 372. asahyo hi strIparAbhavaH / vahI - 1/46 373. vaMdanIyaH saMtA sAdhurhayupakArI vizeSatAH / vahI - 2/49 374. hataH zorya hatuM senyaMhayanAyakam 375. mRtyeva hi spAdvIraiveraM ciraadpi| vahI - 1/95 376. yuddhAya nAnyo maMtro hi dosytaam| vahI - 1/113 377. jayAbhiprAyiNAM prAyaH prANA hi nRNasannimA // vahI - 1/28 378. tAlikA na eka hastikA : / trizapuca. parva. 7-2/36 379. mahatAmaparAve hi prANIpAtaH prtikriyaa| vahI - 2/69 380. mahatAmAgamo hyAzu balezacchedAya kasya n| vahI - 2/148 381. doSmatAM hi priyo yuddhAtithi khalu / vahI - 2/205 382. kimsAdhyaM mhaujsaam| vahI - 2/317 383. nAtmIyaH kasyacinnRSAH / vahI - 2/414 384. satyA vA yadi vA mithyA prasiddhirjayinI nRNAm // vahI - 2/417 385. na kSomaH stybhaassinnaam| vahI 2/426 386. avimRSya vidyAtAro bhavaMti viSadAM pdm| vahI - 2/428 387. putrArthe kriyate na kim| vahI - 2/430 388. prANAtyaye Da Si zaMsanti nAsatyaM satyabhASiNaH / vahI - 2/437 389. vIrA hina na sahante Da nya vIrAhaMkAra ddNbrm| vahI - 2/605 390. jite nAye jitA evaM padAtayaH / vahI - 2/620 391. tejasvinAM hi nistejo mRtyuto Da pyati duHshaam| vahI - 2/632 392. mAnino yavaleSaM na vismaranti yatastatuH / vahI - 3/46 393. svaduHkhyAna yAtraM hi nApara: suhRdaM vinA / vahI - 3/85 394. raha: sthayorhi dampatyorna chekAH parzvivatinaH / trizapuca. parva 7-3/110 395. svAmi vatsvAmyapatye Da pi sevakAH samavRtrayaH / vahI - 3/132 185
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396. santuH satAM na viSadaM vilokapitamIzvarAH / vahI - 3/133 397. punarnavIbhave tprAyo duHkhamiSTAvalokanAtma vahI - 3/202 398. atyugrapuNya pApAnAmihaiva hyApyate phlm| vahI - 3/237 399. prahare dvAhunA ko hi tINe praharaNe sati / vahI - 3/284 400. sarvatra balavaccham / vahI - 3/297 401. prANivAtAntaH prakoSo hi mhaatmnaam| vahI - 3/299 402. uktiyana hi satyaiva prAyo dhavala gItavat / vahI - 4/18 403. kula dharmaH kSatriyANAM svasandhApalanaM khalu / vahI - 4/25 404. prAptodayaM hi taraNiM tirAdhAtuM ka iisvrH| vahI - 4/36 405. lobhAbhibhUtamanasAM vivekaH syAt kiyccirm| vahI - 4/43 406. na hi bhIrAjJayA rAjJAmanyAyakaraNo Da pi hi / vahI - 4/95 407. bhAvavazyaM tu sarvasya mRtyuH saMsAravartinaH / vahI - 4/128 408. ko vA na jIvati sukham paruSottama jnmni| vahI - 5/189 409. kiM na kuryAtsamarAturaH 11 vahI - 4/210 410. vrate yekAhamAtre Da pi na svargAdanyato gatiH / vahI - 4/214 411. zoko haSazca saMsAre naramAyAti yAti ca / vahI - 4/214 412. prastarotkIrNa rekheva pratijJA hI mhaatmaanaam| (trizapuca. parva 7-4/424) 413. mahatAM hi pratijJA tu na calatyadripAdvat / vahI - 4/494 414. narapatiM mAyopAyo balIyasi / vahI - 5/15 415. khalaH ko Da pi khalaH sarvakaSAH khalu / vahI - 5/16 416. dharmamadarma vA gaNayantI na mAnita vahI - 5/37 417. maMtriNAM mantrasAmarthyAtsyAdalI ke Da pi stytaa| vahI - 5/93 418. zakunaM cAzakunaM ca gaNayanti hi durbalAH / vahI - 5/103 419. santo hi natavatsalAH / vahI - 5/229 420. sAmAnyo Da pyatithiH pUjyaH kiM punaH purUSottamaH / vahI - 5/257 421. kAmovezaH kAminInAM zokodre ke Da pi ko Da pyoto| vahI - 5/398 422. mahatsu jAyate jAtu na vRdhA prArthanArthinAm / vahI - 5/406 423. yoDhuM prAvartataiko Da pi na siMhasya sakhA sudhi / vahI - 6/12 / 424. devasya pirItasya ke sUrya ko Da paro Da thvaa| vahI - 6/50 425. devasya pirItasya ke sUrya ko Da paro Da thvaa| vahI - 6/50 426. sattAM saMgo hi puNyataH / vahI - 6/97 427. kSute hi sarvadhA mUDhe taraNiM lu| vahI - 6/97 428. svakAryAdadhiko yatnaH parakArye mahIyasAm / vahI - 6/102 429. raNAya nAlasAM: zUrA bhojanAya dvijA iv| vahI - 6/108 430. na dvitIyA capeTA hi hrehrinnmaa| trizapuca. parva 7-6/114 186
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 431. dhigaho, kAmA Da vasthA bliiysii| vahI - 6/142 432. na yadyapyanyathA bhAvi bhAvi vastu / vahI - 6/166 433. mahAtmAnAM nyAyabhAjAM kaH pakSaM nAvalambate / / 434. chalacchakAH khalAH khaluH / vahI - 6/304 435. sarvamastraM bliiysaam| vahI - 6/371 436. aMgArAnvayarahastena karSayanti hi dhUrtakAH / vahI - 6/392 437. buddho hi nalinInAle: kiyatiSThati ku~jaraH / vahI - 6/403 438. ripAvapi parAbhUte mahAnto hi kRpAlavaH vahI - 7/9 440. Aptena maMtriNAM matraM zubhodarko hi bhuujujaam| vahI - 7/27 441. yathA tathA hi vizvAsaH zA kinyAmiva na dvissi| vahI - 7/36 442. na mudhA bhavati kvA'pi praNipAto mahAtmasu / vahI - 7/44 443. na hI : pUjyAddhi bimytaam| vahI - 7/164 444. rAjakArye ' pi rAjAn utthApyante hyapAyataH vahI - 7/286 445. vIrA hi prajAsu samadRSTayaH / vahI - 8/3 446. naikatra munayaH sthirAH / vahI-8/295 447. jaina prAkAzayan pravAdA lokanirmitAH 1 / vahI - 8/264 448. avazyameva bhoktavye karmAdhInI sukhosukhe| trizapuca. parva 7 - 8/273 449 dharmaH zaraNamApadi / vahI - 8/274. na rakto dossmiiksste| vahI - 8/292 450. ekam dharma prapannA hI sarve syurbandhavo mithaH / vahI - 9/13 451. strINAM patigRhAnyata sthAnaM bhAtRniketanam / vahI - 9/13 452. vidhUreSu hi mitrANi smaraNIyAni maMtravat / vahI - 9/52 453. daivasyaiva hi divyasya prAyeNa viSamAH gati / vahI - 0/206 454. aho, karmANAM viSamA gatiH / vahI - 9/206 455. pravizanti chidrazte nRNAM bhUtazatAni hi / vahI - 10/141 456. karmavipAko duyati kramaH / vahI - 10/123 457. gatayaH karmAdhInA hi dehinaam| vahI - 10/231 458. jase saviveke hi na roMdratA / vahI - 8/148 187
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 (jaina rAmAyaNa) kI navIna udbhAvanAe~ aba taka kI gaI vivecanA se jaina rAmAyaNa ke bAre meM kAphI jAnakArI mila cukI hai| isa adhyAya ke aMtargata hamane triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 kI navIna udbhAvanAeM, jo brAhmaNa paraMparA se ekadama bhinna tathA navya haiM, prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| jaina rAmAyaNa ke ye navya prasaMga sAdhAraNa brAhmaNa paraMparA ke janamAnasa ke mastiSka paTala taka abhI nahIM pahuMce haiN| jaina sAhitya ko aMdherI koThariyoM meM bhara kara use baMda rakhane kI bAta hama pUrva meM kaha hI cuke haiN| paraMtu isa prakAra ke zodha graMthoM ke sahAre jaba ye navIna prasaMga tulasI samarthaka rAma bhaktoM ke kAnoM taka pahu~ceMge to alpahRdayI loga eka bAra avazya hI kopAviSTa ho jaayeNge| dUsarI tarapha sAhityakAra, anusaMdhitsu, vyAkhyAkAra evaM vicAravAna va ciMtanazIla samAlocakaM puruSa Azcarya yukta smita ina prasaMgoM kI taha meM pahu~cane . kA prayAsa kreNge| isakA kAraNa yaha rahA hai ki jaina rAmAyaNa ke kucha prasaMga mAnasa kI pAraMparika mAnyatAoM se zata pratizata pratikUla haiM, sAtha hI unheM paDhakara pAThakoM ke hRdaya meM apane ISTa ke prati anyAya karane jaisA lagatA hai| "laghucetasAm" vyakti aise prasaMgo ko sahana nahIM kara sakate haiM, hA~, "udAracaritAnAm' kI bAta to alaga hI hai kyoMki ve hatAza hone ke badale bAla kI khAla nikAlane meM juTa jaaeNge| yahAM hama tripaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 ke kucha aise prasaMga prastuta karane jA rahe haiM jo vAlmIki rAmAyaNa se lekara sAketa evaM rAma kI zaktipUjA 188
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ taka bhI rAmakathA paraMparA meM kahIM bhI samAviSTa nahIM hue haiN| zramaNa paraMparA ke ye rAmakathAtmaka prasaMga brAhmaNa paraMparA ke pAThakoM ke liye navIna udbhAvanAe~ hI kahe jA sakate haiM (1) rAvaNa ke janma se lekara yauvanavaya taka ke aneka prasaMga : jaina rAmAyaNa paraMparA meM rAvaNa ko mahattA kA darjA hAsila hai / vaha kaikesI evaM ratnazravA kA putra hai tathA eka mukha vAlA hai| ' janma hote hI ratnazravA ne usakA nAma dazamukha de diyA / janmate hI rAvaNa ne eka hIroM ke hAra ko khIMcakara gale meM DAlA evaM apanI vIratA ke bhAvI saMketa se sabako Azcaryacakita kara diyA thA / ' vaha pUrvabhava meM sAvitrI va kuzadhvaja kA prabhAva nAmaka brAhmaNa putra thA / kizorAvasthA meM rAvaNa ne apane laghubhrAtAoM ke sAtha bhImAraNya meM jAkara aSTAkSarI evaM SoDazAkSarI vidyAoM ko siddha kiyA / bhayaMkara yakSoM ke ghora kRtyoM se lohA lete hue rAvaNa ne eka hajAra vidyAoM ko vaza meM kara caMdrahAsa khaDga ko bhI siddha kiyaa| 4 maya putrI maMdodarI se jaba rAvaNa kA vivAha huA taba anya chaH hajAra kanyAe~ bhI rAvaNa ke rupa para mohita ho gaIM, una sabakA vivAha bhI rAvaNa se hI huaa| ' maMdodarI va ina chaH hajAra rAniyoM ke atirikta bhI padmAvati, azokalatA, vidyutaprabhA, zrIprabhA evaM ratnAvalI ye sabhI rAvaNa kI pramukha rAniyAM thiiN| ' balAt lAI gaI anya kanyAe~ to alaga hI thiiN| rAvaNa ne digvijaya kara aneka vidyAdharoM ko apane vaza meM kara liyA thA / sahasrAMzu ko jindA bhI pakar3a liyA thA / 7 durladhyapura ke kile ko jItakara sudarzana cakra prApta kiyA' va yamarAja va indra ko pachADA / 10 ina saba ke alAvA bhI rAvaNa se saMbaMdhita anya kaI naI kathAeM jaina rAmAyaNa meM varNita haiM jo brAhmaNa rAma kathA paraMparA ke lie ekadama navIna haiM, jaise, rAvaNa kA vaizravaNa se yuddha" rAvaNa kA bAli se vAkyuddha evaM sainya yuddha, ' rAvaNa ke rudana ke kAraNa usakA nAma "rAvaNa" par3anA, 13 amoghavijayA zakti 12 16 yuddha, sahasrahAra rAjA kI rAvaNa dvArA kelI- munI se 18 prApta karanA, . 14 nArada-rAvaNa milana, 15 rAvaNa - indra prArthanA para indra ko rAvaNa dvArA sazarta rihA karanA, apanI mRtyu kA kAraNa pUchanA, tathA muni dvArA yaha kathana ki- "tumhArI mRtyu parastrI-doSa se hogI" aisA kahanA, 19 taba parastrI kI tarapha A~kha bhI na uThAne kI rAvaNa dvArA dRDha pratijJA karanA 22 Adi aneka prasaMga / ( 2 ) hanumAna kI mAtA aMjanA kA bhAvapUrNa citraNa : hanumAna rAmakathA ke pramukha puruSa pAtroM meM se eka haiM / tulasI ko rAma-darzana kA lAbha hanumAna ke mAdhyama se milA / tulasI ke hanumAna to " rAmadUta atulita baladhAmA aMjaniputra pavanasutanAmA" se vikhyAta haiM / jinheM rAma se pyAra hai unheM hanumAna se pyAra svataH ho jAtA hai| mAnasa ke kiSkiMdhA kAMDa meM 189 17
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ hanumAna kA avataraNa hotA hai| usase pUrva ve tulasI kI rAmakathA se alaga hai / paraMtu tripaSTizalAkApuruSa ke sAtaveM parva meM hemacaMdra ne hanumAna kI mAtA aMjanA kA prakaraNa adhyAya tIna ke lagabhaga tIna sau zroko meM vistArapUrvaka varNita kiyA hai| isa adhyAya meM aMjanA va hanumAna ke caritra se saMbaMdhita aneka nae prasaMga prasphuTita hue haiN| yaha saMpUrNa adhyAya hanumAna kI mAtA aMjanA ke bhAvapUrNa citraNa evaM hanumAna se saMbaMdhita prasaMgoM se pUrNa hai jisakA saMkSipta vivecana hama nIce prastuta kara rahe haiN| aMjanA mahendrapura nagara ke rAjA mahendra kI putrI thii| " usakI yuvAvasthA hone para maMtriyoM Adi kI sahAyatA se Adityapura nagara ke rAjA prahlAda ke putra pavanaMjaya se aMjanA kA vivAha taya huaa| eka bAra pavanaMjaya apane mitra prahasti ke sAtha gupta rIti se aMjanA ko dekhane hetu sAtaveM mahala meM pahuMcA jahA~ aMjanA apanI sakhiyoM ke sAtha thii| sakhiyA~ jaba anya rAjakumAra vidyutaprabha kI prazaMsA kara rahI thIM usa samaya aMjanA mauna thii| 24 yaha dekha pavanaMjaya ati krodhita huA evaM aMjanA se vivAha na karane kA phaisalA kara liyaa| 5 punaH mitra ke samajhAne para pavanaMjaya taiyAra ho gayA evaM donoM kA pANigrahaNa samaya para ho gyaa| 26 vivAha ke bAda pavanaMjaya aMjanA se vimukha rhaa| " ajaMnA usake viraha meM jalatI rhii| 28 kucha hI dina bAda pavanaMjaya rAvaNa kI sahAyatArtha binA aMjanA se bole varuNa. se yuddhArtha ghara se nikala gyaa| 29 vahA~ pavanaMjaya ko apanI bhUla kA ehasAsa hone para vaha mitra sahita AkAzamArga se ur3akara sIdhA aMjanA ke mahala meM phuNcaa| prathama praveza prahasita ne kiyA paraMtu usI samaya aMjanA ne use apamAnita kara bAhara nikAla diyaa| yaha dekha pavanaMjaya prasanna huA evaM aMjanA se kSamA mAMgakara pUrI rAtri aMjanA ke sAtha rasayukta hokara vyatIta kii| prAtaH kAla hote hI jaba pavanaMjaya ne bidA lI to aMjanA kahane lagI-nAtha zIghra AnA, maiM RtusnAtatA thii| Apa samaya para nahIM Ae aura garbha raha gayA to maiM kalaMkita ho jaauuNgii| pavanaMjaya zIghra Ane kA AzvAsana dekara calA gyaa| kucha hI samaya meM aMjanA ke dvArA garbha dhAraNa karane kA samAcAra kalaMka-kIrti ke rupa meM cAroM aura phaila gyaa| 34 aMjanA kI sAsa ketumati kI AjJA se aMjanA ko sevakoM ne rAjya se bAhara nikAla diyaa| 35 du:khI aMjanA ne pitRgRha kI zaraNa lI paraMtu vahAM bhI use tiraskAra hI milaa| vaha vahA~ se nikAla dI gii| aba vaha apanI sakhI vasaMtatilakA ke sAtha jaMgaloM meM bhaTakane lgii| 37 tabhI amitagati muni ke pAsa eka guphA meM jAkara aMjanA ne apanA saMpUrNa vRttAMta khaa| muni ne aMjanA ke garbha-jIva kA evaM aMjanA kA pUrvabhava sunaayaa| muni ne aMjanA ko jaina dharma meM dIkSita hone kI preraNA dii| aMjanA ne usa guphA 190
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM rahate hue caraNa meM vajra, aMkuza va cakra cihna yukta putra ko janma diyaa| tabhI pratisUrya aMjanA ko vimAna se apane nagara hanupura meM laayaa| isI hanupura nagara ke kAraNa aMjanA ke putra kA nAma bhI hanumAna rakhA gyaa| 41 idhara jaba pavanaMjaya ghara AyA to use aMjanA ko nikAla dene kI jAnakArI milate hI vaha usakI khoja meM jaMgaloM meM nikala gyaa| 42 nirAza hokara eka dina jyoM hI vaha citA meM kUda rahA thA tabhI rAjA prahlAda ne Akara use pIche se pakar3a liyA tathA aMjanA ko zIghra khojane kA AzvAsana diyaa| 43 aba vidyAdharoM ke dvArA hanupura meM aMjanA ke hone kI khabara milii| idhara pratisUrya evaM aMjanA va hanumAna ko lekara bhUtavana meM pahu~ce jahA~ aMjanA va pavanaMjaya kA milana huaa| vidyAdharoM ne mahotsava kA Ayojana kiyaa| mahotsava ke bAda sabhI apane-apane ghara ge| 45 aMjanA va pavanaMjaya ke dina sukhapUrvaka bItane lge| hanumAna aba bAlyakAla se kizora hotA huA yuvAvasthA kI ora bar3hane lgaa| 46 uparyukta vRttAMta brAhmaNa rAmakathA paraMparA se bhinna jaina dharma kI sarvathA nayI maulika kalpanA kahI jA sakatI hai| (3) hanumAna kA hajAroM kanyAoM se vivAha evaM ratikrir3A-citraNa : mAnasa ke hanumAna brahmacarya ke sAkSAt avatAra haiM, striyAM hanumAna kI pUjA arcanA nahIM kara sakatI kyoMki brahmacarya ke dhanI hanumAna nArAja ho jAte haiN| hanumAna ke upAsakoM ko brahmacarya kA pAlana Avazyaka rupa se karanA par3atA hai| ve to "teja pratApa mahA jaga vaMdana'' haiM, jitendriya evaM buddhimAnoM meM variSTha haiM, bala ke dhAma haiM, unakA zarIra "hemazailAbha sama" hai, tathA hanumAna to sadA hI rAma-lakSmaNa va sItA ke hRdaya meM base hue haiN| idhara triSaSTizalAkapuruSa, parva 7 meM hemacaMdra ne uparyukta meM se kaI vizeSaNoM ko zUnya kara diyaa| unhoMne hanumAna ko gRhastha, hajAroM kanyAoM se ramaNa karane vAlA, sAhasI evaM vidyAoM ke sAdhaka ke rupa meM citrita kiyA hai| triSaSTizalAkApuruSa, parva 7 ke adhyAya tIna ke anusAra yauvanavaya ko prApta kara hanumAna ne sabhI kalAoM ko prApta kiyA evaM vidyAoM kI samyak sAdhanA kii| 46 vIra hanumAna ne rAvaNa ke sAtha varuNa se yuddhArtha prasthAna kiyaa| dekhate hI dekhate hanumAna ne varuNa-putroM ko pazuoM kI taraha bA~dha diyaa| 4 vijaya ke pazcAt varuNa ne apanI putrI satyavatI hanumAna ko sauNpii| rAvaNa ne bhI laMkA meM Akara apanI bahana caMdranakhA kI putrI anaMgakusuma ko bhI hanumAna ko sauMpa diyaa| isI prakAra sugrIva ne padmarAgA, nala ne harimAlinI evaM anya rAjAoM ne bhI apanI hajAroM putriyoM ko hanumAna ko sauNpaa| 50 191
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ sItA kI khoja ke lie hanumAna jaba AkAzamArga se laMkA jA rahe the usa samaya zalikA vidyA ke kile ke rakSaka vajramukha kI putrI laMkAsundarI se hanumAna kA bhayaMkara yuddha huA!' hanumAna ne kSaNa bhara meM hI use ni:zastra kara diyaa| hanumAna kI vIratA se Azcaryacakita ho vaha kAmavAsanA se hanumAna ke prati AkarSita ho gii| 51 laMkAsundarI ne kahA ki tuma mere pitA ke hatyAre ho, tathA tuma hI mujhe vara rupa meM prApta hoMge, aisI sAdhuoM kI bhaviSyavANI hai| ataH he hanumAna, Apa merA pANigrahaNa kro| 5 isI samaya hanumAna ne laMkAsundarI se gAMdharva vivAha kiyaa| usa samaya eka tarapha jaba hanumAna evaM laMkAsundarI rAtri bhara nirbhaya hokara ratikrIr3A meM masta the taba dUsarI tarapha rajasvalA strI kI taraha pati se dUra cakravAkI kraMdana rahI thI, kAmIjanoM ko milane ke lie utsuka dRtiyAM nizzaMka ceSTAe~ karane lagI thIM evaM jhAMjharayukta abhisArikAe~ zyAmavastrayukta kastUrI se vilepita ho ghUma rahI thiiN| isa prakAra hanumAna ne rAta bhara laMkAsundarI ke sAtha dehasukha prApta kiyaa| itanA hI nahIM, hanumAna ke putra bhI thA, jise rAjya dekara hanumAna ne dharma ratna muni ke pAsa dIkSA lii|' isa prakAra hajAroM kanyAoM se pariNita hokara putrAdi, rAjyAdi kA sukhopabhoga kara hanumAna ko dIkSita karane kI yaha kalpanA jainAcAryoM kI navya dena hai| (4) rAma ke pUrvajoM kA bhavya itihAsa : rAmacaritamAnasa meM tulasI rAjA dazaratha kA paricaya karavAte hue likhate haiM- "avadhapurI raghukula mani raauu| beda bidita tehi dasaratha naauu| parantu jainarAmAyaNa meM hemacaMdra ne rAma ke pUrvajoM kA bhavya itihAsa prastuta kiyA hai| yaha itihAsa bhale hI brAhmaNa rAmakathAtmaka graMthaparaMparA se mela na khAtA ho, paraMtu jainAcAryoM kA navIna kalpanA sAhasa to avazya hai hii| triSaSTizalAkApuruSa, parva 7 ke sarga cAra meM rAma ke pUrvajoM kA itihAsa diyA hai jisakA saMkSipta vivecana isa prakAra hai ayodhyA meM RSabhadeva svAmI ke zAsanakAla meM ikSvAku vaMzIya sUryavaMza meM asaMkhya rAjA hue| bIsaveM tIrthaMkara ke samaya meM vijaya nAmaka rAjA ke himacUlA nAmaka usakI rAnI se vajravAhu va puraMdara nAmaka do putra hue| vajrabAhu kA vivAha nAgapura ke rAjA ibhavAhana kI rAnI cUr3AmaNi se utpanna "manoramA' se huaa| vajrabAha ko eka muni ke darzana mAtra se vairAgya ho gayA evaM usane saMyama grahaNa kiyaa| usake pIche-pIche udayasundara, manoramA evaM anya rAjakumAroM ne bhI dIkSA grahaNa kii| anukaraNa karate hue vijayarAjA ne apane putra puraMdara ko evaM puraMdara ne apane putra kIrtidhara ko rAjya dekara saMyama grahaNa kiyaa| 62 kIrtidhara ne sukauzala ko rAjya dekara dIkSA grahaNa kii| sukauzala ne bhI apanI garbhastha rAnI citramAlA ke udaraputra kA rAjyAbhiSeka kara muni kIrtidhara se saMyama grahaNa kiyaa| citramAlA ne hiraNyagarbha ko janma 192
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ diyaa| hiraNyagarbha kA vivAha mRgAvatI se huA jisane nadhupa nAmaka putra ko janma diyaa| hiraNyagarbha ne nadhuSa ko rAjya dekara vimalamuni se saMyama grahaNa kiyaa| 6 nadhuSa kI patnI siMhikA para eka bAra nadhuSa ko saMdeha ho gayA jisase usane use tyAga diyA paraMtu usake pativrata dharma para nadhuSa ko punaH vizvAsa ho gayA va rAnI ko apanAne se usake saudAsa nAmaka putra huaa| 67 nadhuSa ne saudAsa ko rAjyabhAra dekara vrata le liyaa| 68 saudAsa naramAMsabhakSI thaa| 69 maMtriyoM ko yaha khabara milate hI unhoMne saudAsa ko rAjya pada se utArakara jaMgala meM nikAla diyA va usake putra siMharatha ko rAjA bnaayaa| 70 jaMgala meM bhaTakate hue saudAsa ko eka sAdhu milaa| dharmaupadeza sunakara tathA madyamAMsAdi ko tyAgakara vaha zrAvaka bana gyaa| usake vAda siMharatha kA putra brahmaratha, brahmaratha kA caturmukha, caturmukha kA putra hemaratha evaM hemaratha patra zataratha rAjA he| 72 usake bAda, kramazaH udayaprathu, vIraratha tathA rudraratha rAjA hue tatpazcAt vyaratha, mAMdhAtA va vIrasenA rAjA hue| 3 vIrasenA ke bAda pratimanyu, pratibaMdhu, ravimanyu evaM vasaMtatilaka nAma ke rAjA hue| 74 Age kramazaH kuberadatta, kaMthu, zarabha, dvirada, siMhadasana evaM hiraNyAkazyapa rAjA hue| 5 Age isI ikSvAkuvaMza meM puMjasthala, kakustha evaM raghu hue| aneka rAjAoM ne mokSa gamana kiyA phira bhI ayodhyA ke lie snehI rAjA anaraNya hue| anaraNya ke do putra anaMtaratha evaM dazaratha hue| 7 rAjA anaraNya ne mAtra eka mAha ke putra dazaratha para rAjyabhAra chor3a bar3e putra anaMtaratha aura sahastrakiraNa mitra ke sAtha vrata grahaNa kiyaa| vahI dazaratha yuvA hokara mahAna rAjA banA evaM usane arhata (jaina) dharma ko dhAraNa kiyaa| 1 dazaratha kA vivAha darbhasthala nagara ke svAmI sukauzala rAjA kI rAnI amRtaprabhA se utpanna aparAjitA nAmaka pavitra kanyA se huaa| dUsarA vivAha kamalasaMkuzala nagara ke rAjA subodha tilaka kI rAnI mitrA se utpanna kaikeyI nAmaka kanyA se huaa| tIsarA vivAha suprabhA nAmaka rAjakanyA se huaa| 80 prathama rAnI aparAjitA ke garbha se jisa putra kA janma huA usakA nAma dazaratha ne lakSmI kA nivAsa sthala kamala (padma) rakhA jo ki loka meM "rAma" nAma se vikhyAta huaa| 81 sumitrA ke garbha se jo putra huA dazaratha ne usakA nAma "nArAyaNa" rakhA jo saMsAra meM "lakSmaNa'' nAma se vikhyAta huaa| 82 isI taraha kaikeyI ne bharata ko tathA suprabhA ne zatrudhra nAmaka putra ko janma diyaa| 3 isI taraha bIsaveM tIrthaMkara ke samaya ke rAjA vijaya se kramazaH rAmalakSamaNa, bharata va zatrudha taka kI vaMzAvalI kA bhavya itihAsa hemacaMdra ne jaina rAmAyaNa meM prastuta kiyA hai jo brAhmaNa rAmakathA paraMparA ke lie navIna upalabdhi kahI jA sakatI hai| 193
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) dazaratha kI magadha-vijaya : triSaSTizalAkApuruSa carita kA yaha prasaMga rAnI kaikeyI se jur3A huA hai| tulasI ke mAnasa se yaha sarvatha bhinna evaM nayA prasaMga hai jo isa prakAra hai- dazaratha evaM janaka pRthvI para ghUmate hue uttarApatha kI ora aae| yahAM ketukamaMgala nagara ke rAjA zubhamIti kI rAnI pRthvIzrI se utpanna droNamegha kI bahana kaikeyI ke svayaMvara ke sabhA maMDapa meM dazaratha phuNce| sAkSAt lakSmI ke samAna usa kaikeyI ne aneka rAjAoM kI upasthiti meM bhI dazaratha ke gale meM varamAlA pahanA dii| 84 tiraskAra ko sahana na kara sakane vAle ve sabhI rAjA dazaratha ko akele jAnakara yuddhArtha sajjita ho dazaratha ko lalakArane lge| 85 usa samaya dazaratha ke pakSa meM kevala zubhamIti ke alAvA koI bhI nahIM thaa| usa samaya dazaratha ne kaikeyI se kahA- he priye, agara tuma hamArI sArathI bana jAo to hama ina sabhI rAjAoM ko harA sakate haiN| bahattara vidyAoM meM pravINa kaikeyI ratha para ArUr3ha huI evaM dazaratha dhanuSa-bANa lekara zatru se lohA lene lge| kaikeyI ne ati vega se ratha calAkara saphala sArathItva nibhaayaa| idhara dazaratha ne zatruoM ko rathoM sahita dhvasta kara diyA evaM burI taraha harA diyaa| 88 isa prakAra samasta rAjAoM ko mAta dekara dazaratha ne kaikeyI se vivAha kiyaa| 89 vivAha ke pazcAt prasanna rAjA ne rAnI ko varadAna mAMgane hetu kahA 10 paraMtu rAnI ne kahA- he svAmI, maiM samaya para varadAna mAgUMgI, Apake pAsa ise merI amAnata smjhie| 1 isa prakAra magadhapati se vijaya prApta kara dazaratha rAjagraha nagara meM rhe| 2 magadha para isa prakAra kI vijaya kA yaha prasaMga bhI mAnasa se sarvathA bhinna evaM navakalpita hai| (6) rAma vanavAsa ke navya prasaMga : hemacaMdra ne apanI jaina rAmAyaNa meM rAma vanavAsa prasaMgAntargata aneka nae prasaMgoM kA sRjana kiyA hai| ye prakaraNa aise haiM jinakA vAlmIki rAmAyaNa se le kara chAyAvAdI nirAlA kI zaktipUjA taka kahIM bhI samAveza nahIM hai| hA~, raviNeza, svayaMbhU Adi jaina rAma kathAkAroM ne ina prasaMgoM ko avazya sthAna diyA hai| saMkSipta meM rAma vanavAsa ke ye mAnasa se bhinna prasaMga isa prakAra hai 1. triSaSTizalAkApuruSacarita meM maMtrI vajrakarNa va usake rAjA siMhodara kA vRttAMta AtA haiN| 93 vajrakarNa eka sAdhu se muni ke binA kisI anya ko namaskAra na karane kA niyama letA hai jisakI jAnakArI usake svAmI siMhodara ko hone para vaha usa para krodhita hotA hai| siMhodara ne vajrakarNa para AkramaNa kara usake rAjya avaMti ko ujAr3a diyaa| 5 rAma-lakSmaNa ko yaha samAcAra milate hI lakSmaNa ne siMhodara ko yuddha meM parAsta kara rAma ke samakSa prastuta kiyaa| rAma ne donoM kI saMdhi karavAI jisase ve donoM prema se rahane lge|" 194
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. dUsarA prakaraNa-kalyANamALA : bAlikhliya- rudrabhUti kA AtA hai| tadanusAra vana meM vicarate lakSmaNa ko eka bAra kuberapura ke rAjA kalyANamAlA ne bhojana hetu nimaMtrita kiyaa| 98 rAma usa strI vezadhArI kalyANamAlA ko samajha ge| 1 taba usane apanA vRttAMta rAma ko sunaayaa| 10 rAma ko yaha jJAta hote hI unhoMne kalyANamAlA ke pitA valikhilya ko mlecchoM se mukta kraayaa| 101 ___3. kapila brAhmaNa prakaraNa - vana meM bhaTakate hue rAma-lakSmaNa evaM sItA jala pIne ke lie kapila brAhmaNa ke ghara ge| 12 kapila patnI suzarmA ne unheM zItala jala pilaayaa| kapila ghara Ate hI rAmAdi para krodhita hokara unheM apazabda kahane lgaa| 13 aba lakSmaNa ne krodhita ho kapila ko AkAza meM ghumAkara rAma kI AjJA se punaH pRthvI para paTaka diyaa| 104 4. rAma-lakSmaNa va sItA vana meM eka vRkSa ke nIce Thahare jahA~ gokarNa nAmaka eka yakSa rahatA thaa| 105 AThave balabhadra va vAsudeva ke Agamana ko jAnakara usa yakSa ne inake lie rAmapurI nAmaka bhavya nagarI nirmita kara ddaalii| 16 vahA~ vaha kapila brAhmaNa apanI rAnI suzarmA ke sAtha AyA jise rAma ne kSamA kara diyA evaM dhana dekara bidA kiyaa| 107 rAma jaba bidA hue to gokarNa yakSa ne rAma ko "svayaMprabha" hAra, lakSmaNa ko do kuMDala evaM sItA ko cUr3AmaNi va vINA bheMTa dii|108 5. vijayapura nagarI ke rAjA mahidhara va rAnI indrANI kI putrI vanamAlA ne bacapana se hI lakSmaNa ko pati mAnA thaa| 109 vanamAlA ko yaha jJAta huA ki mujhe pitA ne kisI anya puruSa ko de diyA hai taba vaha AtmahatyA karane lgii| 110 tabhI lakSmaNa vahA~ pahu~ca gae evaM vanamAlA ko bacAkara usake pitA mahIghara ko yuddha meM parAsta kiyaa| 11 taba mahIdhara ne sasneha vanamAlA lakSmaNa ko saupa dii| 6 atIvIrya rAjA bharata ko adhIna karane ke lie eka dinu sasainya ravAnA huaa| 112 rAma-lakSmaNa ko yaha samAcAra milate hI unhoMne apanI saMpUrNa senA ko strIvezayukta 11 banAkara ativIrya ko harA diyA va baMdI bnaayaa| taba atIvIrya ne bharata kI sevA-svIkAra kii| 114 7. rAma-lakSmaNa va sItA jaba kSemAMjali nagarI pahu~ce taba unheM jitapadmA ke svayaMvara kI jAnakArI milii| 115 rAma kI AjJA se lakSmaNa ne zatrudamana ke pA~coM prahAroM ko sahana kara jitapadmA se vivAha kiyaa|16 . 8. vaMzazaila parvata para hone vAlI bhayaMkara dhvani se isa kSetra ke loga kaSTa meM the| rAma, lakSmaNa va sItA usa parvata para gae va apane teja se una upadravI muniyoM ko kaivalya jJAna prApta krvaayaa| 118 una donoM muniyoM ne rAma kI pUjA kI evaM vaMzasthala ke rAjA suraprabha ne Akara usa parvata kA nAma rAmagirI diyaa| 119 195
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) rAma kA sasainya, setu nirmANa kara nahIM, AkAzamArga se laMkA gamana : Aja taka lagabhaga yaha sArvajanika mAnyatA rahI hai ki rAma ne samudra para pattharoM kA setu banAkara usake sahAre samudra pAra kara laMkA gamana kiyaa| paraMtu triSaSTizalAkApurupacarita isa dRSTi se bhI mAnasa se bhinna khabara detA hai| vaha yaha ki rAma ne AkAzamArga se laMkA ko vijaya yAtrArtha prayANa kiyaa| vidyAdharoM dvArA yuddha ke vAdyayaMtroM ko bajAne se unakA jo bhayaMkara nAda huA usase saMpUrNa AkAza guMjita ho gyaa| 27 saMpUrNa AkAzasthala rathoM, azvoM evaM gajAdi vAhanoM se bhara gyaa| 122 sasainya samudra para prayANa karate hue rAma ne balaMdhara nagara ke rAjA samudra evaM setu donoM ko yuddha meM parAsta kiyA, phira ve suvela parvata para aae| 123 isa prakAra AkAza mArga se saMpUrNa senA kA laMkAgamana jaina rAmakathAtmaka graMthoM kI naI kalpanA hai| (8) lakSmaNa ko meghanAda ne nahIM, svayaM rAvaNa ne mUrchita kiyA : lakSmaNa-meghanAda yuddha mAnasa kA mahatvapUrNa prasaMga hai| isakA kAraNa yaha hai ki vIra lakSmaNa ko rAvaNa putra meghanAda ne vIraghAtinI zakti se mUrchita kara diyA thaa| 124 hemacaMdra ne lakSmaNa ko mUrchita karavAne kA yaha kArya meghanAda se na karavA kara svayaM rAvaNa se karavAyA hai| tadanusAra-rAvaNa ne jyoMhI vibhISaNa ko mArane ke lie amodhavijayA zakti pheMkI tyoMhI rAma ke saMketa para vibhISaNa ko bacAne ke lie lakSmaNa bIca meM A ge| 25 zakti lakSmaNa ke hRdaya para lagate hI ve mUrchita hokara bhUmi para gira pdd'e| saMpUNa sainya meM hAhAkAra maca gyaa| rAvaNa ko saMtoSa huA ki laghubhrAtA kI mauta ko kAyara rAma sahana nahIM kara sakegA evaM svayaM mara jaaegaa| yaha soca rAvaNa laMkA ko calA gyaa| 126 (9) lakSmaNa kI mUrchA, hanumAna dvArA saMjIvanI lAne se nahIM, vizalyA ke jala sparza se dUra huI : zakti lagane se jaba lakSmaNa ghAyala evaM mUrchita ho gae to eka vidyAdhara ne, jo saMgItapura kA rAjaputra thA, lakSmaNa kI mUrchA dUra karane kA upAya btaayaa| 127 usake anusAra vizalyA kA snAta jala maMgavAne se lakSmaNa ThIka hoNge| 126 taba rAma kI AjJA se bhAmaMDala, hanumAna evaM aMgadAdi vAyuvega se vimAna dvArA ayodhyA bharata ke pAsa ge| bharata sahita ve rAjA droNaghana se mile va usakI putrI vizalyA kI yAcanA kI, droNaghana ne anya eka hajAra kanyAoM sahita vizalyA ko lakSmaNa ke lie saupa diyaa| vizalyA AI evaM usake sparzamAtra se vaha zakti lakSmaNa ke zarIra se bAhara nikala gii| nikalate hI hanumAna ne use uchalakara pakar3a liyA tathA usake kSamA mAMgane para chor3a diyaa| 129 (10) rAvaNa kA vadha rAma ne nahIM lakSmaNa ne kiyA : sItA ko yaha kahakara ki "Aja rAma-lakSmaNa ko mAra kara tujhe balAtkara se 196
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 bhA~gU~gA' rAvaNa yuddhabhUmi meM aayaa| usa dina rAma-rAvaNa kA atibhayaMkara yuddha huaa| lakSmaNa rAvaNa para eka ke bAda eka bANa chor3ane lgaa| bhayAtura rAvaNa ne vidyA se apane aneka rUpa yuddha bhUmi meM upasthita kara die| ' garur3a para ArUDha ho cakra lakSmaNa para pheMkA ! cakra ne lakSmaNa kI pradakSiNA kI tathA unake hAtha meM sthira ho gyaa| yaha dekha rAvaNa ati ciMtita ho gayA / vibhiSaNa ne jaba rAvaNa kI aisI dazA dekhI to punaH vaha use samajhAne lagA / idhara lakSmaNa ne usI cakra se rAvaNa kI chAtI ko cIra diyA! 133 jyeSTha mAsa kI kRSNA ekAdazI ko rAvaNa mRtyu ko prApta kara cauthe naraka meM calA gyaa| rAvaNa kI mRtyu evaM rAma kI vijaya ke ullAsa meM vAnara senA nRtya karane lgii| . isa taraha rAmakathA kA kendrIya bhAva " rAma dvArA rAvaNa kA saMhAra (jainAcAryo) ne badala diyA evaM rAvaNa ko lakSmaNa ke hAthoM naraka meM bhijavAyA hai| " 11130 (11) rAma kA sItA sameta rAvaNa ke mahaloM meM chaH mAha taka nivAsa karanA : rAvaNa vadha ke pazcAt rAma ne sItA ko prApta kara lakSmaNa, aMgada, vibhISaNa, sugrIvAdi samasta kapiyoM ke sAtha laMkA meM praveza kiyaa| 135 phira bhuvanAlaMkAra hAthI para ArUr3ha ho rAma rAvaNa ke nivAsa para pahu~ce / vibhISaNa kI prArthanA para usake ghara jAkara rAma ne devapUjA, snAna va bhojanAdi kriyAeM kiiN| 136 puna: rAvaNa ke nivAsa para jAkara siMhodara Adi kI kanyAoM ke sAtha vidhipUrvaka vivAha kie, jo kanyAe~ rAma va lakSmaNa ko pUrva meM dI jA cukI thiiN| 137 isa prakAra vivAhAdi ke pazcAt rAma ne rAvaNa ke mahaloM kA chaH mAha taka sukhopabhoga kiyaa| yaha prasaMga jaina rAmAyaNa kI nava-kalpanA hai kyoMki ajaina paraMparA meM rAvaNa vadha ke pazcAt rAma sItA kI agri parIkSA laMkA meM hI lete haiM / 1384 " evaM zIghra hI ayodhyA ke lie prasthAna kara dete haiN| 139 2 (12) ayodhyA Agamana para prathama lakSmaNa kA rAjyAbhiSeka : cha: mAha taka laMkA meM rahane ke bAda rAma anucaroM sahita ayodhyA phuNce| 140 AnaMdotsava kI samApti para bharata ne rAma ko rAjyagrahaNa karane kA nivedana kiyA / 141 vairAgya utpanna bharata ne eka hajAra sAdhuoM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| 142 aba nagarajanoM, vidyAdharoM Adi ne rAma ko rAjyabhiSeka ke lie nivedana kiyaa| 143 taba rAma bole- tuma prathama isa vAsudeva lakSmaNa kA rAjyAbhiSeka karo / una saba ne rAma kI AjJA se pAlanArtha aisA hI kiyaa| phira baladeva rAma kA bhI rAjyAbhiSeka kiyaa| rAma evaM lakSmaNa - AThaveM baladeva evaM vAsudeva donoM ayodhyA kA rAjya karane lge| 145 144 nizcita rUpa se ayodhyA jAkara prathama lakSmaNa kA rAjyAbhiSeka jaina rAmakathAkAroM kI apanI maulika kalpanA hai / 197
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) lakSmaNa kI solaha hajAra tathA rAma kI bhI aneka rAniyoM kA honA : brAhmaNa paraMparAnagAnI mAnasa meM rAma kI patnI kA nAma sItA evaM lakSmaNa kI patnI kA nAma urmilA hai| donoM bhAiyoM ne atirikta koI vivAha nahIM kiyA thaa| paraMtu hemacaMdra ne triSaSTizalAkApuruSacarita meM rAma va lakSmaNa ke ranivAsa kA varNana nimra prakAra se kiyA hai| __ lakSmaNa ke solaha hajAra rAniyA~ huIM, jinameM vizalyA, rUpavatI, vanamAlA, kalyANamAlA, ratnamAlA, jitapadmA, abhayavatI evaM manoramA ye ATha paTTarAniyA~ huiiN| inase lakSmaNa ke DhAI sau putra hue, jinameM ATha paTTarAniyoM ke ATha putra mukhya the| ye ATha-putra isa prakAra the- vizalyA kA zrIdhara, rUpavatI kA pRthvI tilaka, vanamAlA kA arjuna, jitpadamA kA zrIkazI, kalyANamAlA kA maMgala, tathA manoramA kA putra supaarshvkiirti| ratimAlA kA putra vimala tathA abhayavatI kA satyakArti nAmaka putra thaa| rAma kI cAra rAniyA~ thI, jinake sItA, prabhAvatI, ratinibhA evaM zrIdAmA nAma the| 146 (14) sItA kA svayaM ke hAthoM keza ukhAr3a kara jaina dharma meM dIkSita honA : tulasI ne mAnasa ko rAma ke rAjyabhiSeka ke sAtha hI virAma diyA haiN| valmIki rAmAyaNa meM lava-kuzakAMDa ke aMtargata rAma dvArA sItA kA parityAga evaM sItA ke pRthvI meM samAne taka kA vRttAMta milatA hai| paraMtu jainAcArya hemacaMdra ne apane pUrvavartI jaina rAmakathAkAroM kA anugamana karate hue yaha prakaraNa isa prakAra prastuta kiyA hai ___lokApavAda ko miTAne ke lie rAma ne sItA ko loka ke sAmane kucha divya karane kA Adeza diyaa| 147 tadanusAra sItA ne agni meM praveza kara apane satItva ko pramANita kara diyaa| 148 taba rAma ne sItA se kSamA mAMgI evaM ghara calakara pUrva kI taraha rahane kA Agraha kiyaa|4) sItA ne kahA- "yaha mere karmoM kA doSa hai| aba maiM dIkSA grahaNa kruuNgii| 150 yaha kaha kara sItA ne apanI muSTi se keza ukhAr3akara rAma ko arpita kie tathA jayabhUSaNa muni se dIkSA grahaNa kii| 51" saMsAra se sItA kI virakti kA yaha dRzya jaina samAja kI dharma pracArAtmaka maulika evaM navIna kalpanA hai| / (15) rAmakathA ke samasta pAtroM kA jainadharma meM dIkSita honA : jaina rAmAyaNa kI kathA ko agara hajAroM aitihAsika evaM kalpanAtmaka pAtroM ko jaina dharma meM dIkSita karane kI kathA kahIM jAe to atyukti nahIM hogii| hemacaMdra ne kathA ke prAraMbha se aMta taka jitane bhI pAtroM kI kalpanA kI hai ina sabhI ko unhoMne jaina dharma meM dIkSita kara liyA hai| kathA meM Ae pAtroM ke atirikta bhI sthAna-sthAna para dIkSA lene vAloM ke sAtha hajAroM rAjArAniyoM ke jina zAsanAntargata dIkSita hone ke vRttAMta hemacaMdrAcArya ne prastuta 198
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ kie haiM / triSaSTizalAkApuruSacarita eka vizAla graMtha hai| isakA sAtavAM parva jaina rAmAyaNa nAmase vikhyAta hai / Azcarya hai ki kevala isa parva meM hI lagabhaga sATha hajAra rAjA rAniyA~ evaM anya logoM ne jaina dharma kI dIkSA grahaNa kI hai| to phira isa saMpUrNa vizAlakAya graMtha ke dasa parvoM meM dIkSA lene vAloM kI saMkhyA kI kalpanA pAThakavRnda sahaja hI kara skeNge| 154 159 161 anaraNya, jaina rAmAyaNa ke prathama adhyAya meM vAhana, 152 taDitkesa, 153 nIlakaMTha evaM azaniveza Iss ko dUsare adhyAya meM vaizravaNa, 156 narendra 157 ( vAli ke pitA) bAlI 158 sahastrAzuM, 160 brahmarUci, kUrmi 2 (strI) sumitra, 163 AnaMdamAlI, 164 evaM indra 165 ke dIkSA lene kA varNana AyA hai| tIsare adhyAya ke aMtargata kevala sukaMTha ke dIkSA kI carcA hai| 16 cauthaM adhyAya ke prAraMbha meM vajrabAhu udayasundara, manoramA evaM anya paccIsa rAjakumAroM ke dIkSA kA vivaraNa prApta hotA hai| 167 tadanantara isI adhyAya meM vijayarAjA, 168 puraMdara, 169 kIrtidhara 170 evaM hiraNyagarbha 7 dIkSA grahaNa karate haiN| saudAsa 172 va sUbhUti, 173 anukozA, 174 piMgala, 175 kuMDalamuMDita, caMdragati, 177 naMdivardhana, 178 kulanaMdana va sUryajaya 179 tathA dazaratha 180 kI dIkSA kA vivecana bhI isI adhyAya meM AyA hai / pA~cave adhyAya meM kapila brAhmaNa, ativIrya, 182 vasubhUti va usake putra 183 udita - mukti, kulabhUSaNa, dezabhUSaNa va mahAlocana, 184 suMdaka va usake pA~ca sau rAjaputra 85 tathA puraMdarakazyaya, ina sabhI ke jaina vrata dhAraNa karane kA vRttAMta hemacaMdra ne diyA hai| 176 I 181 186 adhyAya chaH evaM sAta meM dIkSA kA koI prasaMga prApta nahIM hotA / AThaveM adhyAya se dasaveM adhyAya taka punaH dIkSArthiyoM kI lambI lAina najara AtI hai| AThaveM adhyAya meM rativardhana, 187 kuMbhakarNa, maMdodarI, indrajIta va meghanAda, 188 RSabhadeva tathA anya cAra hajAra rAjA, 189 bharata va eka hajAra rAjA 190 tathA bharata kI mAtA kaikeyI 191 ke dIkSA kA varNana haiN| naveM adhyAya meM kevala jayabhUSaNa muni 192 evaM sItA 193 hI dIkSita hue haiN| 195 197 1 lakSmaNa ke 204 indrajIta 201 202 dasaveM adhyAya meM bhI aneka dIkSArthiyoM ke vRttAMta haiN| nayanAnaMda 194, vegavatI, 196 prabhAsa, punarvasu, 198 priyaMvara va zubhaMkara 199 tathA rAma kA senApati kRtAMtavadana 200 ke sAdhu banane kA varNana isI adhyAya meM hai / tatpazcAt rAmakathA ke zIrSapAtroM ke dIkSA lene kA varNana AtA hai| jinameM - 250 putra, anya 750 rAjA-rAniyA~, 203 hanumAna, putra va devatA, 205 zatrudhra, sugrIva, vibhISaNa evaM virAdha ullekhanIya haiN| dIkSA lene kI aMtima kar3I ke rUpa meM svayaM rAma, 1207 solaha hajAra rAjAoM 208 evaM saitIsa hajAra rAniyoM 209 ke sAtha jaina dharma meM dIkSita hokara "rAma muni" kI saMjJA prApta karate haiN| isa prakAra jainAcArya hemacaMdra kI jaina rAmAyaNa ke samasta pAtroM ko dIkSA dene kI yojanA pUrNa hotI hai / lavakuza, 206 Adi ke nAma 199
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ triSaSTizalAkApuruSacarita parva 7 meM choTe-moTe saikar3o aise prasaMga haiM jinheM isI paraMparA meM rakhA jA sakatA hai / isa paraMparA kI ina navIna udbhAvanAoM ke pIche jaina dharma ke pracAra-prasAra ke atirikta bhI koI viziSTa AdhAra ho sakatA hai| yaha eka svataMtra zodha kA viSaya bhI bana sakatA hai| ina jainarAmakathAtmaka navIna pratisthApita mUlyoM kI prAmANikatA jaba taka saMdigdha rahegI taba taka yaha tathya brAhmaNa paraMparAnugAmI rAmakathA pAThakoM ke gale utarane vAle nahIM haiN| Rgveda ko vidvAnoM ne vizva kA prAcInatama graMtha mAnA hai| jaba isa mUlAdhAra srota (veda) se lekara vartamAna taka bhI paraMparAnugAmI rAmakathAtmaka mUlya the, haiM aura rheNge| taba ina jaina mUlyoM ko kisa prakAra jagata hRdayaMgama karegA yaha eka vicAraNIya prazna hai / ina mAnyatAoM ko pramANita karane meM jaina paraMparA ke bArahavIM zatAbdI ke pUrva ke saMskRta, apabhraMza evaM prAkRta ke graMtha hI sahAyatA dete haiN| hara yuga kA apanA sAhitya tatkAlIna vizeSatAoM se yukta hotA hai, isameM saMdeha nahIM / paraMtu lekhaka yA kavi kI saphalatA usake kathya ke sArvajanIkaraNa meM chipI rahatI hai jisakA hameM Aja bhI AbhAsa-sA pratIta hotA hai / samAdhAnArtha vartamAna jaina kavi-lekhakoM Adi ko isa para vicAra karanA hogA / inheM madhyama mArga apanAnA hogaa| agara rAmakathAtmaka lekhaka brAhmaNa evaM zravaNa paraMparAoM kI mAnyatAoM ko milejule rUpa evaM vyAvahArikatA se yukta banAkara Aja bhI prastuta kareM to maiM samajhatA hU~, unake kathya ko brAhmaNa paraMparA ke loga bhI sarhaSa svIkAra kreNge| isase kevala brAhmaNa paraMparA ko hI nahIM zramaNa paraMparA ko bhI lAbha prApta hogA evaM donoM paramparAe~ dhArmika rUpa se eka dUsare ke najadIka pahu~ca skeNgii| isameM sabase bar3A phAyadA hamArI rASTrIya ekatA ke nirmANa kA hogA, sAtha hI sAMskRtika samatva evaM bhAvAtmaka ekatA adhika balavatI hogii| merA mAnanA hai ki ina mAnyatAoM ke pIche sAmpradAyika bhAva na ho aura gahare Adhyatmika " aitihAsika rahasya chipe hoM to prakAza meM Ane cAhie / bhaviSya inapara navIna zodha se aneka navya tathyoM kA prakAzana ho sakatA hai|" ' 2. 3. 4. 5. 6. saMdarbha-sUcI : tri zu. pu. ca. parva 7 1/131 vahI - 1 / 151, 158, 155. 157 vahI - 10/68 vahI - 2 / 21, 22, 27, 30, 33, 35, 73, vahI - 2 / 89-90 vahI - 2/277 : - 200
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ > vahI - 2/337 vahI - 2/58 vahI - 2/572 vahI - 2/604, 622 11. vahI - 2/1, 17, 19, 160 __ vahI - 2/186, 194, 203, 204, 215 13. vahI - 2/255 14. vahI - 2/176 15. vahI - 2/505, 517 16. vahI - 2/580-600, 604, 622 17. vahI - 2/625, 631 18. trizapuca parva 7 - 2/651 19. vahI - 2/652 vahI - 2/653 21. vahI - 3/3-4 22. vahI - 3/5-15 23. vahI - 3/17-23 24. vahI - 3/25-29 25. vahI - 3/30-35 26. vahI - 3/37-43 __ vahI - 3/46 28. vahI - 3/47-50 29. vahI - 3/51-52, 62-75 30. trizapuca parva 7 - 3/82 31. vahI - 3/89-97 32. vahI - 3/105-111 33. vahI - 3/112-117 34. vahI - 3/122-123 3/136-147 3/149-157 vahI - 3/158-183 38. vahI - 3/184-185 39 vahI - 3/241-257 40. vahI - 3/198-209. 214-216 41. vahI - 3/220-231 201
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42. 43 44. 45. 46. 47 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58 59. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. vahI - 3/241 - 257 vahI 75. 76. - 3/263-273 trizapuca parva 7 - 3 / 274-278 vahI - 3 / 279 - 280 vahI - 3 / 279 vahI - 3 / 284, 293 vahI - 3/300 vahI - 3/301 vahI - 3/302 vahI - 6 / 268 - 275 trizapuca parva 7 - 6 / 275-276 vahI - 6/277-279 vahI - 6 / 280 vahI - 6 / 308 vahI - 6 / 286, 297, 298 vahI - 6 / 111 vahI mAnasa bAla trizapuca parva 7 - 4 / 3-5 - 60. vahI - 4 / 6-7 61. trizapuca parva 7 7-4/9-27 62. 63. 64. vahI - 4 / 28-29 vahI - 4 / 37 vahI - 4/48-50 vahI - 4 / 66-68 vahI - 4 /70 vahI - 4 /71-84 vahI - 4/85 - vahI - 4 / 93-94 vahI - 4 /96-97 vahI - 4 / 89 - 100 vahI - 4 / 106 vahI - 4 / 107 vahI - 4 / 108 vahI - 4 /109 vahI - 4 / 110 188 202
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77. vahI - 4/111 78. trizapuca parva 7-4/113- 114 79. vahI - 4/116-120 80. vahI - 4/112-125 81. vahI - 4/177-184 82. vahI - 4/187-192 83. vahI - 4/204-205 84. trizapuca (gujarAtI bhASAMtara) pR. 43 85. trizapuca parva 7 - 4/160 86. vahI - 4/161 87. vahI - 4/162 88. trizapuca. parva 7-4/163-166 89. vahI - 4/167 90. ' vahI - 4/168 91. vahI - 4/169 92. vahI - 4/173 93. vahI - 5/5-6 94. vahI - 5/11-18 95. vahI - 5/29-33 96. vahI - 5/45-60 97. vahI - 5/61-64 98. vahI - 5/77-81 19. vahI - 5/82-87 100. vahI - 85-95 101. trizapuca parva 7-5/120-121 102. vahI - 5/124-125 103. vahI - 5/127 - 128 104. vahI - 5/129-130 105. vahI - 5/136 106. vahI - 5/137-139 107. vahI - 5/155-160 108. vahI - 5/136 109. vahI - 5/168-171 110. vahI - 5/173-182 111. vahI - 5/185-189 203
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 . vahI - 5 /192-193 113. vahI - 5 / 15-16 114. vahI - 5 / 209 - 210 115. vahI - 5 / 218 - 222 116. vahI - 5 / 242-245 117. trizapuca. parva 7-5/259-262 118. vahI -- 5 / 263-269 119. vahI - 5 / 320-321 120. vahI - 7/1 121. vahI - 7/4 122 . vahI - 7/5 123. vahI - 7 /6 11 124. mAnasa laMkA 0-52-54 125. trizapuca. parva 7-7/212-213 126. vahI - 7 / 220-224 127. trizapuca parva 7-7 / 263-268 128. vahI - 7 / 282-283 129. vahI 7/35-355 130. vahI 7/284-302 131 . vahI - 7 / 356-366 132 . vahI 7/367-371 133. vahI 7/372-376 134. vahI - 7/377 135. vahI 8/36 136. vahI 8/45-49 137. vahI 8/55-56 138. mAnasaM laMkA - 108 139. vahI - 8 /- 116 ka se 118 taka 140. vahI 8/75-77 141 . vahI - 8 / 155 - - - - - 146. trizapuca. gujarAtI ( pRSTha. 129) 147. trizapuca parva 7-9/184-186 148. vahI - 9 / 987-212 149. vahI - 9 / 228 150. vahI - 9 / 229-230 204
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151. vahI .. 1/231-233 152. trizapuca, parva 7-1/4 153. vahI - 1/42 154. vahI - 1/59 155. vahI - 1488 156. vahI - 2/125 157. vahI - 2/170 158. vahI - 2/266 159. vahI - 2/357 160. vahI - 2/360 161. vahI - 2/507 162. vahI - 2/509 163. vahI - 2/543 164. vahI - 2/640 165. vahI - 2/648 166. vahI - 2/171 167. vahI - 2/27 168. vahI - 2/29 169. vahI - 4/30 170. vahI - 4/37 171. vahI - 4/70 172. vahI - 4/100 173. vahI - 4/213 174. vahI - 4/230 175. vahI - 4/234 176. vahI - 4/389 177. vahI - 5/398 178. vahI - 5/414 179. vahI - 5/322 180. vahI - 5/529 181. vahI - 5/162 182. vahI - 5/226 183. vahI - 5/280 184. vahI - 5/307, 309 185. vahI - 5/342 205
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186. vahI - 5/368 187. trizapuca parva 7 - 188. vahI - 8 / 34 189. vahI 8/113 190. vahI - 8 / 149 191 . vahI - 8/51 192. vahI - 8/199 193. vahI - 8 / 233 194. vahI - 10/48 195. vahI - 10/50 196. vahI - 10/65 - 197. vahI - 10 / 96 198. vahI - 10/77 199. vahI - 10/86 200. vahI - 10/88 201. vahI - 10 / 104 202 . vahI - 10 / 111 203. vahI - 10 / 112 204. vahI - 10/138 205. vahI - 10 / 106 206. vahI - 10/177 207. vahI - 10 / 177 208. vahI - 10 / 180 209. vahI - 10 / 181 8/30 206
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 upasaMhAra cirakAlIna bhAratIya AdarzoM tathA samasAmayika mUlyoM ke bIca rAmakathyAtmaka yAtrA bhAratIya manISA kI bauddhika evaM bhAvanAtmaka preraNAoM kI eka viziSTa dizA kA saMketa pradAna karatI hai| satata parivartanazIla yuga aura pariveza ke praznoM tathA aneka prakAra kI samasyAoM ke samAdhAnArtha vyaktitva ke maulika guNa anivAryataH rAmakathA ke hI kendrIya pAtroM ke maulika tathA avAntara carita - sUtroM se ghaTita hue pratIta hote haiN| samaya vizeSa ke aMtargata rASTra nirmANa ke lie jo prasaMga evaM pAtra AdhAra rahate haiM, unheM eka saccA sAhityakAra apanI lekhanI se vaMcita kaise kara sakatA hai ? isa dRSTi se rAmakAvya hamAre jAtIya jIvana kI anavarata saphalatA kA pratIkAtmaka itihAsa hai isameM saMdeha kI guMjAiza nahIM / triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 ( jaina rAmAyaNa) para AdhArita rAmakathAtmaka sAhitya ke mAnamUlyoM kA vaicArika prayAsa pUrva ke adhyAya meM kiyA gayA hai| nizcita hai ki rAmakathAtmaka zodha kA kSetra atyaMta vizAla evaM bhavya hai| aba taka aise aneka kArya ho cuke haiN| vaise mUlataH merA pI. eca. DI. kA zodhagraMtha tulanAtmaka hai jisameM maiMne, jaina kavi svayaMbhUkRta padamacarita va mAnasa kA tulanAtmaka adhyayana (dikSita omaprakAza), "padamacarita va mAnasa kA tulanAtmaka adhyayana" (zarmA devanArAyaNa), padamacarita va mAnasa kA tulanAtmaka adhyayana (DaoN. prA. narasiMha gajAnana sAThe ), padmapurANa aura rAmacaritamAnasa (DaoN. ramAkAMta zukla) Adi ke samAnAMtara sAhityika zodha kA prayAsa kiyA hai| paraMtu isa kRti kA apanA vizeSa mahatva yaha hai ki jainAcArya hemacaMdra jaina sAhitya ke prakAMDa vidvAna evaM mahAna kavi rahe haiM / paraMtu rASTrabhASA meM unake vyaktitva evaM 207
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRtitva para Aja dina taka koI pustaka sAmane nahIM aaii| isake sAtha hI sAtha jaina rAmAyaNa (triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7) jaisA rAmakathAtmaka sAhitya zodha ke abhAva meM janamAnasa se luptaprAya rhaa| maiMne isa zreSTha racanA ko sarala kathAvastu ke sahAre Ama AdamI taka pahu~cAne kA laghu prayAsa kiyA hai| aise prayAsa aMtima nahIM hote| vartamAna zodha meM bhAvI zodha kA apratyakSa darzana eka sahaja anubhUti hai| prathama adhyAya 'jaina rAmakathA paraMparA' ke aMtargata rAmakathAtmaka jaina sAhitya kA prAraMbha se aMta taka sAMkSipta paricaya dene kA prayAsa kiyA gayA hai| yaha anuccheda jaina paraMparA meM rAmakathA kI vyApakatA ko ujAgara karatA hai| vyaktitva evaM kRtitva nAmaka dUsare adhyAya meM jainAcArya hemacaMdra ke jIvana mUlyoM kI jAnakArI ke sAtha-sAtha inakI mahAna kAvya sRjana pratibhA ke darzana bhI hote haiN| tIsarA adhyAya triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 kA dArzanika pakSa spaSTa karatA hai| isa adhyAya meM jaina darzana kA kucha vistArapUrvaka evaM spaSTa vivecana karane kA lakSya rahA hai tAki jaina darzana ke tatvoM kI jAnakArI ajaina pAThakavRndoM ko bhI ho ske| cauthA adhyAya kendrIya haiM, jisameM zramaNa paraMparA kI rAmakathAtmaka mAnyatAeM ujAgara huI haiN| yaha adhyAya kRti kI AtmA hai| kathAvastu nAmaka isa adhyAya meM triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 ke lagabhaga 3000 zrokoM ko kathAbaddha kara vibhinna zIrSakoM meM sarala rupa meM prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| paMcama adhyAya 'kAvya sauSThava' meM kAvya kalA ke samasta aMgoM, yathA- rasa, chaMda, alaMkAra, varNana, bhASA, saMvAda, kAvyarupa, Adi para sodArahaNa vivecanA kI gaI hai| aMta meM jaina rAmAyaNa kI sUktiyoM ke aMtargata kRti meM Ae subhASitoM kI lambI sUcI prastuta kara nItiparaka mahattA ko darzAyA gayA hai| adhyAya cha: meM kucha Thosa jaina rAmakathAtmaka navIna mAnyatAoM ko prastuta kiyA gayA hai| yaha adhyAya merI dRSTi se adhika mahatva pUrNa rahegA kyoMki brAhmaNa tathA zramaNa paraMparA kI bhinna mAnyatAoM kA citra isase spaSTa ho jAtA hai tathA nae zodhArthiyoM ke lie ciMtana kA mArga prazasta hogaa| rAmakathA paraMparA vaidika kAla se anavarata calI A rahI hai| Rgveda, vAlmIki rAmAyaNa, mahAbhArata (rAmopAkhyAna), yogavAsiSTha, adhyAtma rAmAyaNa, AnaMda rAmAyaNa, mahA sAmAyaNa Adi meM rAmakathA ke mahAna mUlya samAviSTa hue haiN| saMskRta ke kAvyagraMthoM- raghuvaMza, jAnakIharaNa, pratimA, abhiSeka, mahAvIracarita, uttamarAmacarita, rAvaNavadha, anardharAghava, bAlarAmAyaNa, hanumatrATaka, prasannarAghava Adi ko bhI rAmakathAtmaka kahA jA sakatA hai| jaina va bauddha vidvAnoM ne bhI rAma ko kramazaH mahApuruSa evaM boddhitsava mAnakara sAhitya sRjana kiyaa| padmapurANa, harivaMzapurANa, vAyupurANa, brahmapurANa Adi meM bhI saMkSipta rAmakathA vivecana hai| 208
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI sAhitya ke samasta kAloM meM rAma kAvya-citere rhaiN| bhaktikAla meM rAmAnaMda, agradAsa, IsaradAsa, viSNudAsa, sUradAsa Adi rAmakAvya ke prAMtA the| tulasI isa kAla ke rAmakAvya ke pradhAna sumeru the| rIti eva vartamAna kAla meM bhI kaviyoM kA rAmakathAtmaka sRjana janamAnasa ke lie nava preraNAaM kA srota rhaa| ina kavivRndoM meM hemacaMdra ne triSaSTizalAkApuruSoM meM rAma ko sthAna dekara mahAna sAhityika yogadAna kiyA hai| jainAcArya hemacaMdra ke vyaktitva kA aMkana mere lie to paMgu ke girI lAMghane jaisA hogaa| kyoMki jisa mahAna pratibhA ne rAjyasattA ko dharmAnusAra anusaraNa karavAyA ho tathA zaiva va vaiSNava rAjAoM (kumArapAla, siddharAja Adi) ko jaina dharma meM samanvita kara jaina siddhAMtoM ko samasta rAjya meM lAgU karavAne kA saphala prayatna kiyA ho, aise gaMbhIra vyaktitva ko kina zabdoM meM AMkA jaae| gurjara bhUmi ko ahiMsAmaya banAne kA eka mAtra zreya haMpacaMdrAcArya ko hI jAtA hai| unake lie tejasvI, kavi, AkarSaka sAhityopAsaka, zAstravetA, Atmanivedaka, yogI, dharmapracAraka, mAtR-pitR bhakta Adi sabhI vizeSaNa bhI apUrNa lagate haiN| merI rAya meM. hemacaMdra ke lie dezoddhAraka, jJAnasAgara, gujarAta ke cetanadAtA evaM kalikAla sarvajJa jaise vizeSaNa hI vyaktitva ke paricAyaka siddha hoNge| hemacaMdra kA sAhityika yogadAna apratima hai| aMga graMtha, vRniyA~, vyAkaraNa, yogazAstra, dvayAzraya, chaMDo'nuzAsana, kAvyAnuzAsana, nAmasaMgraha. siddhahema zabdAnuzAsana, nAmasaMgraha tathA triSaSTizalAkApuruSa carita jaise kaI mahattvapUrNa graMthoM kI racanA kara Apane saMskRta meM nava AkarSaNa upasthita kiyaa| vastutaH ApakI sAhityika pratibhA asaMdigdha hai| hemacaMdra mahAkavi hone ke sAtha mahAna dArzanika bhI the| inakA dArzanika aMcala asIma, amUlya eva mahatvapUrNa hai| inakA darzana jaina dArzanika mAnyatAoM se abhiprerita bhale hI rahA ho para vidhvaMsAtmaka nahIM hai| inhoMne mAyA, jagata, Izvara, jIva, bhakti, mokSa, nAmajapa, svarga-naraka, bhAgyavAda. ahiMsA, satsaMga, gurubhakti Adi muddoM para vicAra prastuta kara rAmakathAtmaka dArzanika vyApakatA meM vRddhi kI hai| hemacaMdra ne jaina rAmAyaNa meM rAmakathA kA vivecana karate hue zramaNa paraMparA kA pratinidhitva kiyA hai| inakI rAmakathA AkhyAnoM kA indrajAla hai| isameM aneka laghu-vRhad AkhyAna, jinameM vaMzAvaliyoM kA tAlamela prastuta kiyA hai, pAThakoM ke lie bhAra-rupa bhI bana sakate haiN| hemacaMdra ne vAlmIki rAmAyaNa ke anukaraNa para rAma ke rAjyAbhiSeka ke bAda bhI kathA ko kathya kA aMga banAyA hai| viSaya vastu ke prastutikaraNa kA hemacaMdra kA apanA dRSTikoNa rahA 209
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / ve aSTama balabhadra rAma kI kathA ke mAdhyama se jaina-dharma kI bhAvanAoM ko pAThakoM taka pahu~cAnA cAhate haiM / triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 kalApakSa kA suMdara namUnA hai| saMskRta bhASA kI isa racanA kA kalApakSa zAstra saMpAdita rasa vyaMjanA, saMkSipta chaMda vidhAna tathA vistRta evaM alaMkArika varNana se svataH spaSTa hai| hemacaMdra kI saMskRta bhASA meM upAkhyAnoM evaM saMvAdoM kI bharamAra hai| kAvya rupa kI dRSTi se triSaSTizalAkApuruSacarita saphala paurANika carita kAvya para kharA utaratA hai / hA~, saMskRta jaisI apracalita bhASA ke kAraNa yaha graMtha janamAnasa kI lokapriyatA se dUra rhaa| vartamAna meM isake gujarAtI, hindI Adi anuvAda Ane se yaha jana-jana taka pahu~ca rahI hai / aMtima adhyAya meM jaina rAmakathA kI navIna udbhAvanAoM kI vistAra se carcA kI gaI hai| ye navIna kalpanAe~ jaina zramaNa paraMparA ke atirikta anya logoM ke lie kisa prakAra mAnya hoMgI, yaha prazna sAmane hai| lekhaka ke hAtha meM jaba taka kRti hotI hai taba taka vaha vyaktigata, sAMpradAyika yA jAtIya ho sakatI hai| paraMtu lekhaka yA kavi ke hAtha se chUTakara jaba vaha jana-mana ke sammukha AtI hai to sArvajanika kRti kA rupa dhAraNa kara letI hai / triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 (jaina rAmAyaNa) Aja jana-jana kA graMtha hai aura jana-jana ise taba svIkAregA jaba isakI nava kalpanAe~ pramANita hoM / tathApi koI Thosa AdhAra satya - pracchanna bhI ho sakatA hai| zrI kRSNa kI bhAMti zrI rAma bhI eka se adhika hue hoM aura eka hI kathA dUsare se athavA aneka kI kathA eka se jur3a gaI ho, jor3ane ke prayAsa meM sAhityakAra ne bhI nava kalpanAe~ kI hoM / kalpanA sAhitya kA prANatatva hai, pratyeka kAvyakAra ko kalpanA karane kA adhikAra bhI hai| hA~, maryAdA aura paraMparA kI bAta alaga hai| ata: yaha viSaya nae zodhArthiyoM ko bhI eka cunautI de rahA hai| vartamAna mAnava mAnavatA se alaga-thalaga par3a gayA hai| koM kI janasaMkhyA meM insAniyata khojane para bhI najara nahIM AtI / vyakti zarIra cetanA yukta hokara bhI AtmA jar3a hotI jA rahI hai| akarmaNyatA ne use daboca liyA hai| dharma kI kalpanA vaha bhUla sA gayA hai / nAstikatA kA jAmA sahaja meM hI mAnava ne pahana liyA hai| insAna ne "artha" ko Aja kA sarvopari mUlya samajha liyA hai / " caritra" zabda se Ama AdamI napharata karane lagA hai| samAja parivAroM meM evaM parivAra do-do vyaktiyoM (pati-patnI) meM badalatA jA rahA hai / "Adarza" zabdamAtra raha gayA hai, use vyavahAra meM lAnA kalpanA se pare kI vastu mAna lI gaI hai / aisI paristhitiyoM meM Avazyaka hai rAma dvArA pratisthApita Adarza ko pratyeka jana ke grahaNa karane kii| agara hama svaccha samAja kI saMracanA cAhate 210 "
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM. deza ko sAMpradAyikatA ke kIcar3a se Upara uThAnA cAhate haiM, naitika mUlyoM kI Thosa purnasthApanA cAhate haiM evaM rAmarAjya kI sthApanA karanA cAhate haiM to hameM sarvaprathama rAma ke caritra ko sarvopari mahattA dekara usake sAMskRtika mUlyoM ko apanAnA hogaa| ye Adarza evaM sAMskRtika mUlya bhAvI lokakalyANa ke amogha astra hoNge| cAhe vAlmIki rAmAyaNa ho, dazaratha jAtaka ho yA jaina rAmAyaNa ho, sabhI meM atyAdhunika yugIna mAnava ke caritra ko Upara uThAne kI kSamatA maujUda hai| Aja rAmakathA kA sthAna hindusthAna meM hI nahIM saMpUrNa vizva meM atyaMta mahatvapUrNa hai| rAmakathA meM Adarza gRhastha jIvana, Adarza rAjA, dharma, Adarza pArivArika jIvana. Adarza pAtivrata dharma evaM Adarza mAtRprema ke sAthasAtha sarvocca bhakti jJAna, tyAga, vairAgya tathA sadAcAra kI zikSA kRTa-kRTa kara bharI huI hai| bhakti, jJAna, nIti va sadAcAra kA jitanA pracAra-prasAra rAmakathA se jana-jana meM huA utanA kadAcit vizva ke kisI anya mahApuruSa kI kathA se huA hogaa| vibhinna rAmakathAoM meM kucha prasaMga vaibhinya milatA hai| kathAnaka meM navyodbhAvanA kI eka preraNA punarutthAnavAdI cetanA se bhI milI hai, jisameM rAmakathA ko anArya saMskRti para Arya saMskRti kI vijaya ke rupa meM aMkita kiyA gayA hai| isa dRSTi se rAmakathA bhale hI kisI bhI paraMparA meM ho, vaha Aja ke liye prAsaMgika hai| rAmakathA kI mahattA para DaoN. phAdara kAmila bulke ne likhA hai"lokasaMgraha kA bhAva eka prakAra se rAmakathA kA sarvasva hai| atyaMta vistRta rAmakathA sAhitya meM kathAvastu kA paryApta mAtrA meM parivartana tathA parivahana huA hai kiMtu sItA kA pAtivratya, rAma kA AjJApAlana, bharata va lakSmaNa kA mAtRprema, dazaratha kI satyasaMghatA, kauzalyA kA vAtsalya Adi jIte jAgate AdarzoM ke kalyANakArI prabhAva kI jitanI prazaMsA kI jAe thor3I hai| isa prakAra rAmakathA Adarza jIvana kA darpaNa hai jise bhAratIya pratibhAe~ zatAbdiyoM se pariSkRta karatI calI A rahI haiN|" isa prakAra patanonmukha yuga meM maryAdA puruSotama rAma kA caritra Adarza evaM mAtra isa patana ke bacAva kA sAdhana hai| AvazyakatA hai use apanAkara apane jIvana ko parajanahitAya banAne kii| hemacaMdrakRta triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 (jaina rAmAyaNa) rAma ke ina AdarzoM ke pracAra-prasAra kI mahatvapUrNa sAmagrI hone se svayaM hemacaMdra tathA yaha graMtha svataMtra va mahAna vyaktitva ke janmadAtA kahe jA sakate haiN| aise hI graMthoM ke adhyayana se bhAvI rAma janma leMge tathA vartamAna janamana rAma ke Adarza caritra ko grahaNa kregaa| ataH hindI sAhitya ke kSetra meM saMskRta kA jaina rAmAyaNa graMtha asAdhAraNa yogadAna kara rahA hai| isameM koI do rAya nahIM ki rAmakathAtmaka aise kAvya bhAratIya saMskRti kI paraMparAoM ko yugIna saMdarbho ke stara para 211
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ punarvyAkhyAyita hI nahIM karate, varan bhArata kI bahumukhI vividhatA kI buniyAda meM sthita akhaMDatA ko Alokita bhI karate haiN| lekhaka DaoN. musalagAMvakara nemicaMda zAstrI phUlacanda pAnDeya saMta tulasI sAhaba paM. sukhalAla nAthUrAma premI DaoN. harIza zukla saMdarbha graMtha sUcI hindI graMtha saM. nAma graMtha hindI graMtha 1. AcArya hemacaMdra 2. AcArya hemacaMdra aura unakA zabdAnuzAsana 3. kAvya darzana 4. ghaTa rAmAyaNa 5. jaina dharma kA prANa 6. jaina sAhitya kA itihAsa jaina gurjara kaviyoM kI hindI sAhitya ko dena 8. jainAcArya raviNezakRta padmapurANa aura . tulasIkRta mAnasa 9. tulasI pUrva rAma sAhitya 10. darzana va ciMtana 11. nyAya siddhAMta maMjarI 12. bhAratIya darzana kI rupa-rekhA 13. bhAratIya darzana kI bhUmikA 14. saMskRta sAhitya kA itihAsa 15. saMskRta ke cAra adhyAya 16. hindI sAhitya kA itihAsa 17. hindI sAhityakA itihAsa 18. hindI sAhitya kA itihAsa 19. hindI sAhitya kA prathama itihAsa 20. hindI bhASA kI ruci 21. hemacaMdrAcArya kA jIvana carita 22. hemacaMdrAcArya 23. hindI jaina bhaktakavi aura kAvya DaoN. ramAkAMta zukla DaoN. amarapAla siMha paM. sukhalAla saMghavI jayakRSNadAsa paM. baladevaprasAda mizra A. baladeva upAdhyAya puSkaradeva zarmA dinakara rAmanAtha zarmA DaoN. zukla DaoN. nagendra jaoNrja griyarsana DaoN. rAmakumAra varmA kastUramala bAMDhiyA IzvaralAla jaina DaoN. premasAgara jaina saMskRta graMtha 24. abhidhyAna ciMtAmaNi hemacaMdra 212
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. kumArapAla pratibodha 26. kumArapAla carita 27. kAvyAnuzAsana kAvyaprakAza -29. triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7 30. padmapurANa 31. mahApurANa 32. saMkSipta padmapurANa 33. harivaMza purANa 34. siddha hema zabdAnuzAsana muni jinavijaya jayasiMha sari hemacaMdra mammaTa hemacaMdra raviNaza raviNeza jayadayAla goyaMdakA jinasenA hemacaMdra WW aMgrejI graMtha 35. dezInAmamAlA inTroDakzana 36. hisTrI oNpha iMDiyA 37. hisTrI oNpha iMDiyA liTrecara 38. inTroDakzana oNpha dezInAmamAlA / 39. inDiyana philaoNsaphI lAipha oNpha hemacaMdra 41. sthavirAlicarita (inTroDakzana) 42. sthavirAvAlicarita DaoN. pizela jhaliyaTa esa. viranalija DaoN. banarjI DaoN. rAdhAkRSNan DaoN. vUlara je. ena. phargyuhara DaoN. jekobI gujarAtI 43. kalikAla sarvajJa aiTale zuM 44. jaina rAmAyaNa, bhAga 1 ane 2 jaina sAhitya no saM. itihAsa / 46. triSaSTizalAkApuruSacarita, parva 7, 8, 9 / 47. triSaSTizalAkApurupacarita, parva 7 48. triSaSTizalAkApuruSacarita, parva hIrAlAla kApar3iyA muni bhadragupta vijaya mo. da. desAI (1933) (guja. anuvAda) (jaina rAmAyaNa) guNabhadrA jaina dharma pu. samA (bhAvanagara) madhusUdana modI motIlAla kApar3iyA desAI (1926) 49. hema samIkSA 50. hemacaMdrAcArya nI kRtioM 51. jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa 52. janasattA (gujarAtI) 213
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. viSNudAsa vaiSNava janma :1-7-1957. zikSA : bI. e. dvitIya zreNI, rAjasthAna vizvavidyAlaya, 1981. bI. eDa. prathama zreNI, jodhapura vizvavidyAlaya, 1983. ema.e. (hindI) prathama zreNI, rAjasthAna vizvavidyAlaya, 1987. pIeca.DI., uttara gujarAta vizvavidyAlaya, 1992. adhyApana : 1975 se adhyApana sevaa| 1991 se mahAvidyAlayIya prAdhyApana sevaa| zodha : 'triSaSTizalAkApuruSacarita (jaina rAmAyaNa) hemacaMdra evaM tulasI ke mAnasa kA tulanAtmaka adhyyn'| prakAzana : aneka kavitAe~, nibaMdha evaM zodhapatra vibhinna patra-patrikAoM meM prakAzita abhiruci . : sAhitya, saMgIta evaM netRtva adhyAtma | samprati : adhyakSa evaM prabhArI prAdhyApaka snAtaka, snAtakottara hindI vibhAga, zrI aMbAjI ArTsa kaoNleja, kumbhAriyA, aMbAjI (uttara guja.) zodha mArgadarzaka (ema.phila.) uttara gujarAta vizvavidyAlaya | sthAyI patA : zrI rAmasadana, zomAlezvara maMdira ke pAsa, sA~cora-343041. (rAja.) samparka : bI/8, koTeja haoNspiTala kaoNlonI, aMbAjI (uttara guja.)