Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnapITha-lokodaya-granthamAlA - hindI-granthAda 12 jaina-jAgaraNake agradUta bIsavIM zatAbdI ke divaMgata aura vayovRddha pramukha digambara jaina kAryakarttA ke saMsmaraNa evaM paricaya ayodhyAprasAda goyalIya bhAratIya jJAnapITha kA zI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'grantha- mAlA-sampAdaka aura niyAmaka zrI lakSmIcandra jaina ema. e., DAlamiyAnagara prakAzaka, mantrI, bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa prathama saMskaraNa 3000 janavarI 1952 lAgatamAtra mUlya rupaye mudraka, devatAprasAda gahamarI ! sasAra presa, kAzIpurA, vanArasa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta zrI jaina tI dy ydyym 0771-25820 sadara bAjAra, rAma- 112001 ke sAjanya se. "kI jAga uThatI hai aksara inhI phalAnose |" pustaka pratiSThAna satIbAjAra, rAyapura (Roj ayodhyAprasAda goyalIya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ paricaya tAlikA [ tyAga aura sAdhanake pAvana pradIpa ] saMsmaraNa lekhaka 1. 0 sItalaprasAda jainadharma-premakI sajIva pratimA sasmaraNa isa yuga samantabhadra jIvana - jhA~kI amara vibhUti 2. bAbA bhagIratha varNI nirbhIka tyAgI nispRhI eka smRti pUjya bAbAjI 3. kSullaka gaNezaprasAda varaNI 6. bhUcA pAvana caraNaraja jIvana-rekhA aNoraNIyAn mahato mahIyAn 4. AtmArthI zrI kAnajI mahArAja kAThiyAvADake ratna AtmArthI zrI kAnajI mahArAja 5. brahmacAriNI candAvAI bApUkA AzIrvAda zata-zata praNAma prathama darzana mA~ zrI satI- teja pIhara - sAsarekI zobhA hamAre kulakI gaurava sara seTha hukamacandra golIya sAhU zAntiprasAda zrI rAjendrakumAra jaina zrI kAmatAprasAda jaina kSullaka gaNezaprasAda varNI goyalIya pRSTha 4 * 56 pa0 paramAnanda jaina zAstrI zrI khuzAlacandra gorAvAlA 63 to kailAzacandra zAstrI pa0 kailAzacandra zAstrI 18 16 28 26 46 goyalIya 68 pro0 khuzAlacandra gorAvAlA 6e pa0 kailAzacandra zAstrI daya goyalIya goyalIya 62 63 my mohanadAsa karmacandra gAdhI 100 zrI kanhaiyAlAla prabhAkara 101 zrI nemicandra jyotiSAcArya 107 zrI nemicandra jyotiSAcArya 117 zrI choTelAla jaina 130 132 133
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka pRSTa [ tattvajJAnake Aloka-stambha ] saMsmaraNa 7. guru gopAladAsa varaiyA merI tIrthayAtrA goyalIya 140 unakI sIkha mahAtmA bhagavAnadIna 145 paricaya paM0 nAthUrAma premI 150 Ajanma nahIM bhUla sakatA kSullaka gaNezaprasAda varNI 163 8. pariData umarAvasiMha nyAyatIrtha unakA varadAna goyalIya 166 mere guru pa0 kalAgacandra zAstrI 172 6. paNDita pannAlAla bAkalIvAla jaina samAjake vidyAsAgara zrI dhanyakumAra jaina 186 10. paNDita RpabhadAsa ___ gadaDIme lAla bAbU sUrajabhAna vakIla 162 11. pariData mahAvIraprasAda dharma-snehase ota-prota goyalIya 168 12. pariData arahadAsa kyA khUba AdamI the goyalIya 204 sevAbhAvI zrI rUpacandra gArgIya 13. paNDita jugalakizora mukhtAra patha-cihna zrI kanhaiyAlAla prabhAkara * 200 yaha tapasvI goyalIya 14. pariData nAthUrAma premI merA sadbhAgya zrI jainendrakumAra 240 mere dAdA sva0 hemacandra modI 245 smaraNAdhyAya AcArya paM0 sukhalAla saMghavI 264 205 225
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 260 269 [navacetanAke prakAzavAha ] saMsmaraNa lekhaka 15. vAvU sUrajabhAna vakIla pUjanIya bApUjI zrI nAthUrAma premI jaina-jAgaraNake dAdA bhAI zrI kanhaiyAlAla prabhAkara 283 16. bAbU dayacandra goyalIya musIvatakA sAthI mahAtmA bhagavAnadIna mUka sAdhaka zrI mAIdayAla jaina 17. kumAra devendraprasAda zraddhAJjali zrI gulAbarAya ema0 e0 302 paricaya zrI ajitaprasAda jaina vakIla 306 18. vairisTara jugamandiralAla jainI jina-vANI-bhakta zrI ajitaprasAda vakIla 322 16. zrI arjunalAla seThI eka mIThI yAda goyalIya 326 adhUrA paricaya goyalIya 342 aura bhI goyalIya seThIjIke do patra goyalIya aura agara mara jAiye ... mahAtmA bhagavAnadIna 373 20. bairisTara campatarAya 'unhe maranA nahIM AtA goyalIya 382 jIvana-jhAMkI zrI banavArIlAla syAdvAdI 361 ve aura unakA mizana zrI kAmatAprasAda 400 21. zrI jyotiprasAda jaina ve mujhe aksara yAda Ate hai ? zrI kanhaiyAlAla prabhAkara 422 22. zrI sumeracandra eDavokeTa goyalIya 430 23. vAbU ajitaprasAda vakIla svalikhita
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka saMsmaraNa 45.2 15.6 860 466 kara goyalIya 484 goyalIya 488 438 24. bAbU sUrajabhAna mAlava-krAntike dUta zrI kaugalaprasAda jaina vaha devatA nahIM, manuSya thA zrI daulatarAma mitra 25. mahAtmA bhagavAnadIna tapa-tyAgako mUrti goyalIya mahAtmAjI zrI jainendrakumAra . [zraddhA aura samRddhike jyoti-ratna ] 26. rAjA harasukharAya goyalIya 27. seTha suganacandra 28. rAjA lakSmaNadAsa mahAsabhAke janmadAtA zrI gulAbacandra TogyA unake uttarAdhikArI 26. seTha mANikacandra zrI nAthUrAma premI 30. mahilAratna maganavAI goyalIya 31. seTha devakumAra 50 haranAtha dvivedI 32. seTha jambUprasAda zrI kanhaiyAlAla 'prabhAkara' 516 33. seTha mathurAdAsa TaDaiyA zrI hukamacandra bukhAriyA 530 34. sara motIsAgara zrI kanhaiyAlAla prabhAkara 541 35. rA0va0 jugamandaradAsa goyalIya 36. rA0va0 sultAnasiMha vAgresake mUka sevaka yaha bhavya vyaktitva 37. sara seTha hukamacandra rAja-RSi pUjya kAkAjI seTha hIrAlAla 545, goyalIya zrImatI kuthA goyalIya 585
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya 1. isa prathama bhAgame pahalI pIDhIke una di0 jaina kulotpanna 26 divagata aura 8 vartamAna vayovRddha mahAnubhAvoke sasmaraNa evaM paricaya diye gaye hai, jo vIsavI zatAbdIke lagabhaga prArambhase lokopayogI kAryoM athavA jainasamAjake jAgaraNameM kisI-na-kisI rUpame sahayoga dete rahe hai| 2 dUsarI pIDhIke una pramukha, vyaktiyokA paricaya jo 1920 ke Asa-pAsa kArya-kSetrameM Aye, dvitIya bhAgame diyA jaaygaa| pahalI pIr3hIke sAtha dvitIya pIDhIko viThAnA upayukta nahI samajhA gayA / 3 yUM to na jAne kitane tyAgI, vidvAn, sudhAraka, lokasevaka, sAhityika, dAnavIra aura mUka sAdhaka janasamAjameM hue aura hai, kintu una sabhIkA paricaya pAnA, likhanA, likhAnA kisI bhI eka vyakti dvArA sambhava nhii| yaha mahAna kArya to samUce samAjake sahayogase hI sambhava ho sakatA hai| jJAnapITha to eka prathAkA udghATana kara rahA hai| aba yaha samAjake lekhakokA kartavya hai ki ve jinake bAremeM jAnakArI rakhate hai, unake sambandhame likheM aura isa prathAko adhikAdhika vikasita kreN| surucipUrNa sasmaraNokA 'jJAnodaya' sadaiva svAgata kregaa| 4 hama kava taka itihAsake abhAvakA ronA rote rahege? hamAre pUrvajokA itihAsa jaisA cAhie vaisA upalabdha nahIM hai, to na shii| hame naye itihAsakA nirmANa to avilamba prArambha kara hI denA cAhie / jo hamArI samAjakI vibhUtiyA~ hamAre dekhate-dekhate ojhala ho gaI, yA Aja bhI jinakA dama ganImata hai, unakA paricaya to zIgha-se-zIghra likha hI DAlanA hogaa| anyathA jo ulAhanA Aja hama apane pUrvavartI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya lekhakoko dete rahe hai, vahI ulAhanA AgekI pIDhI hame deneko majabUra hogii| 5. hame kheda hai ki ina mahAnubhAvoke sambandhame atyanta prayatna karane para bhI kucha nahI diyA jA sakA-DipTI campatarAya, paM0 cunnIlAla, pa0 bAlamukanda, jainI jIyAlAla, janI jJAnacanda, tIryabhakta lAla devIsahAya, lA0 zibbAmala, lA0 jagannAtha jauharI, paM0 mevArAma rAnIvAle, vA0 RpabhadAsa vakIla, vA0 pyArelAla vakIla, pa0 vRjavAsI lAla, jinavANIbhakta lA0 murAddIlAla, rAyabahAdura pArasadAsa / ____. pustakame kaI mahAnubhAvo kA paricaya kataI adhUrA hai| hama 'unakA vistArase paricaya denA cAhate the| lekina unake kuTumbiyo, samakAlIna sahayogiyo-mitroko aneka patra likhane para bhI saphalatA nahIM milii| yahA~ taka ki kaI vyaktiyo kI to janma-maraNa kI tithiyAM bhI vidita na ho sakI, aura jo milI bhI ve betaratIba / kahI, janmasamaya tithi-savatkA ullekha hai to mRtyu-samaya tArIkha san kA / ____7 eka-do ko choDakara prAya sabhI citra purAne patra-patrikAoMne lekara naye sirese unakA DijAina karAke vlAka banavAye hai| yadi citra sundara milate to blAka bhI utane hI AkarSaka hote / ka citra to 'mila hI nahIM ske|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha eka jalatI mazAla hai| "jana jAgaraNake agnadUta" nAmakI eka pustaka jJAnapITha prakA zita kara rahA hai| usameM Apake bhI kucha lekha le rahA huuN| jAnatA hU~ isameM koI aitarAja to Apako ho hI nahIM sakatA, isalie yaha sirpha ittalA hai|" zrI ayodhyAprasAda goyalIyakA bahuta dina hue yaha patra milA, to sacamuca maine ise eka mAmUlI ittalA hI mAnA aura yaha ittalA basa mere dimAgako jarA yo hI chUkara raha gaI, para jyo-jyo pustakake chape pharme mere pAsa Ate gaye, mai rasameM DUvatA gayA-jaise aneka vAra harakI paiDiyA~ utarakara brahmakuNDameM nahAyA hU~, aura Aja jaba yaha pustaka pUrI ho rahI hai, to mujhe lagatA hai ki roja-roja chapakara hamAre hAtho AnevAlI pustakokI taraha yaha koI pustaka nahIM hai, yaha to eka jalatI magAla hai| ___ jalatI mazAla jo hamAre cAro ora phaile aura hameM pUrI taraha gherakara khaDe hue bhUtokI bhIDa-se a~dhereko cIrakara hameM rAha dikhAtI hai| rAha, jisapara hamAre paira hameM hamArI majilakI ora liye caleM aura rAhajisapara hamAre dila-dimAga dUra taka sApha-sApha dekha sakeM ! eka ghanA a~dherA hai, jo hameM cAro orase ghere khaDA hai| vaha aMdherA hai-'Aja' ke mohakA / hama hara bAtameM 'Aja' ko kalase adhika mahattva dete hai / adhika mahattva denA koI burI bAta nahIM, anahonI ghaTanA bhI nahIM; kyoki hamArI A~kheM dekhatI hI hai, hamAre sAmanekI cIja-na pIche, na bahuta Age, para hama Ajake isa mohameM kalakI upekSA karate hai / ____ kala jo kala bIta cukA aura kala, jo kala aayegaa| eka kala, jisane apaneko miTAkara, khapAkara hamAre AjakI nIva rakkhI aura eka
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha eka jalatI mazAla hai kala, jo apaneko chipAye, gumanAma rakkhe, hamAre jIvanamahalake gumbadopara sthApita karaneke lie soneke kalaza gar3he jA rahA hai / 25 nIva jisake vinA astitva nahI aura kalana, jisake binA vyaktitva nahI, to 'kala' ho hai, jo hamArI sampUrNatAkI racanAe~ apanI sampUrNatAkA AtmArpaNa kiye jA rahA hai aura usake hI dvArA racita hai vaha sampUrNatA hamArI, jisake garvameM, darpameM aura bhulAvemeM paDe hama usakI upekSA kareM ! kala jo kala bIta cukA aura kala, jo kala AyegA ! X X X eka ghanA a~dherA hai, jo hame cAroM orase ghera khaDA hai / yaha aMdhera hai- AjakI upekSAkA / hama hara bAtameM kalake gIta gAte haiM, kalake sapana dekhate hai / kala : jo bIta gayA, aura kala, jisakA abhI koI astitva nahI / kalake gIta aura kalake sapane koI burI bAta nahI, kyoMki smRtiyo kA AdhAra hai kala aura kalpanAokA AgAra hai kala, para hama kala aura kalake mohameM AjakI upekSA karate hai / X X . X AjakA moha, kalakI upekSA, eka aMdherA ! kalakA moha, AjakI upekSA, dUsarA a~dherA || phira svasthatA kahA~ hai ? prakAza kahA~ hai ? svasthatA aura prakAza jIvanake vyApaka tattva hai / svasthatA, to phira sampUrNa svasthatA aura prakAza to vasa prakAza hI prakAza / ekAgitA andhakAra haiM, samanvaya prakAza / ekAntavAdI dRSTikoNa hai andhakAra aura anekAntavAdI dRSTikoNa hai prakAza | 1 hama kala the, hama Aja haiM, hama kala hoge aura yo hamArA astitva kalase kalataka phailA hai / eka kala hamArI vAyI muTThImeM, eka dAyImeM aura hamAre sAMsa AjakI havAmeM / hama dekheM pIche, hama jiyeM Aja, hama vaDheM Age | pIche dekhane kA artha hai jIvanake anubhava, Aja jInekA artha hai jIvanakI sAdhanA, Age baDhanekA artha hai jIvanakI siddhikA vizvAsa 1
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta jIvanake anubhava, jIvanakI sAdhanA, jIvanakI siddhi, inameM kisI ekakI bhI upekSAkA artha hai khaNDita jIvana aura khaNDita jIvana nizcaya hI khaNDita dehase vaDI viDambanA hai| ___ yaha pustaka hameM jIvanakI isa viDambanAse bacAtI aura jIvanakI svastha rAha dikhAtI hai| hama unakA abhinandana kare, jo kala AjakA nirmANa kara gaye, hama isa taraha jiyeM ki kalake nirmAtA ho aura yahI maiM kahatA hU~-roja-roja chapakara hamAre hAtho AnevAlI pustakokI taraha yaha koI pustaka nahIM, yaha to eka jalatI mazAla hai / ___ purAnokI smRtikA abhinandana, hamAre lie koI naI bAta nhiiN| hamArA hI rASTra to hai, jisane jIvitoke prati zraddhAke sAtha mRtakokA zrAddha karanekI mahAn prathAkA AviSkAra kiyA aura hamI to hai, jinake A~ganameM pyArakI smRti tAjamahala vana, sasArakA sAtavAM Azcarya ho gaI / purAnokI smRtikA abhinandana, hamAre lie koI naI bAta nahIM, para hamI to hai, jinakA itihAsa dUsarokA andAja banakara jI rahA hai aura hamI to hai, jinake pAsa, apane zahIdokI eka sUcI taka nahI / purAnI vAta mai nahI kahatA, yahI 1857 se 1947 takake svatantratA-yuddhameM bali hue zahIdokI sUcI 1857, jaba ghane adhakArameM par3e-sote rASTrake jIvanameM gairatakI pahalI pau phaTI aura 1947; jaba kulamulAte, karavaTa badalate rASTrake jIvanameM svatantratAkA sUryodaya huaa| 43 sAla ve, aura 47 sAla ye / gairatase AjAdI takake naye jAgaraNake pathacihna, jo kucha hamAre calate paro raude gaye aura kucha samayakI havAse dhuMdhale paDa cle| hama lAparavAhI aura pramAdakA mada piye paDe rahe aura apanI ghaDIko bhI usakI khUrAka na de, gatihIna rakkheM, para samayakI gatikA rokanA to hamAre vaza nahI | aura kauna-sA kAyara hai, jise samayakI gatine dhuMdhalA kara miTA na diyA? to hama cAheM yA na cAheM, samayakI havA naye jAgaraNa
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha eka jalatI mazAla hai 13 ke ina asurakSita ghuMghale pathacihnoko dhundakI taraha ur3Ane meM cUkegI nahI | aura ye pathacihna hI to hai, jo bhaviSyameM hamAre naye jAgaraNake itihAsanirmANakA bala hoge / 'jaina - jAgaraNake agradUta' apanI dizAmeM ina dhuMdhale aura miTe jA rahe pathacoko zraddhAse, zramase, satarkatAse sameTakara sephama rasa lenekA hI eka maulika prayatna hai aura yaha prayatna apanI jagaha itanA saphala rahA hai ki 'Aja' usakA mAna karanemeM cUka bhI jAye, to 'kala' usakA sammAna kara svayaM apaneko kRtArtha mAnegA / X x X isa prayatnakI maulikatApara hama eka naz2ara DAlate caleM / hama sakrAntikAlase gujara rahe hai, jaba bahuta kucha purAnA TUTa rahA hai aura nayA vana rahA hai| hara AdamI nirmAtA nahI hotA aura TUTaphUTakI avyavasthAe~ ghabarAyAsA rahatA hai / avyavasthAkI isI ghabarAhaTameM Aja hama jI rahe haiM aura isa sthitimeM nahI hai ki apane jAgaraNakA itihAsa likhaneko paloyI mAra baiTheM ! udhara samayakI havA purAne pathacihnAke khaNDaharokA malavA sApha karanemeM tejI se lagI hai, to Aja jo anivArya hai, vaha yahI ki hama apane-apane hissekI smRtiyokA cayana kara leM / isa cayanameM itihAsakA Thosa hogA, to kAvyakI taralatA bhI / yaha Thosa bhaviSyameM itihAsakA ITa-cUnA, to yaha taralatA use joDanekI preraNA aura yo dono hI atyanta upayogI | yaha pustaka, yaha jalatI mazAla, isa cayanakA mahattva batAtI, usakA tarIkA sikhAtI aura naye jAgaraNake bhinna-bhinna kSetro sAdhakoko hA~ka lagAtI hai / merA vizvAsa hai ki yaha hA~ka kaNThakI nahI, hRdayakI haiM aura kAno taka hI nahI, dilokI guphAo taka gUMjegI ! X X X yahA~ jo lekha hai, ve jIte-jAgate lekha hai aura 'vakAlatana' nahI, janatA kI adAlata meM 'asAlatana' AnevAlomeM hai / ve na unakI kalamake A~sU
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNa anta hai. lekara bhAga jala hai aura na una jhoThInI kagaha, jo dino no no no noge nA mAnate hai| unakI kalamake karizme hai. jo apane hI dulana rote aura apane hI nabaneM hamane hai| yahI garaNa hai ki notara panI tanavIsameM raMgAMkI mana hI nahI hallI ho, nAvanAgenI nA hara jagaha mantrI huI hai| hAM, unnaM kucha kahanekI aniraMtra meM nahIM jo janmana lie nahIM, meTana dekhakara annamArImeM majJAnene lie hI minA kharIdane hai| jAnatA hU~ jJAnapInA sAdhanamAnadaNDa unakI pyAnale lie nI pola hai, para ne apanI nijAritA Agara use nyo ! araba ina bacanane nAlI zrI gopanIyake lie yA kahU~, jo madA sAnonI upenA jara, nAyanAne hI pIche pAgala rahA mAna jinake nirmANa meM brahmAne panagata kara gAyarala dina. ninA mAla aura sapUtakI netrAvRtiko eka hI jagaha menTina kara diyaa| hamAre hI bItra hai, ve jo vanaM gAnA banAte hai aura hamAre hI vautra hai, vejo nandiroganigaMga karane hai, paranga ina punnakA nimAMga dharmagAlA lora nandirane ninAMga kama pavitra hai| kanhayAlAla minna 'anAra sahAranapura, 18 dinambara 1951
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke Ter3hI-mer3hI rekhAe~ hamAre yahA~ tIrthadvarokA prAmANika jIvana-carina nahIM, AcAyoMke kArya-kalApako tAlikA nahIM, jaina-saMghake lokopayogI kAryokI sUcI nahIM; jaina-samrATo, senAnAyako, matriyoke bala-paganama aura gAganapraNAlIkA koI lekhA nahI, sAhityikoM eva kaviyokA koI paricaya nhiiN| aura-to-aura, hamArI A~khoke sAmane kala-paraso gujaranevAlI vibhUtiyokA kahI ullekha nahI, aura ye jo do cAra baDe-bUDhe mautakI caukhaTapara khaDe hai| inase bhI hamane inake anubhavoko nahIM sunA hai, aura zAyada bhaviSyame dasa-pAMca pIDhImeM janma lekara mara jAnevAlo takake lie paricaya likhanekA utsAha hamAre samAjako nahI hogaa| prAcIna itihAsa na sahI, jo hamArI AMkhoke sAmane nirantara gajara rahA hai, use hI yadi ma baTorakara rakha sake, to zAyada isI baToranameM kucha javAharapAre bhI AgekI pIDhIke hAtha laga jAe~ / inI dRSTi se bItI tAhi visAra dezAgekI sudha lehi nItike anusAra sasmaraNa likhanekA Darate-Darate prayAsa kiyaa| DarateDarate isalie ki prathama to mai sasmaraNa likhanekI kalAse paricita nahI / dUsare atyanta sAvadhAnI baratate hue bhI yatra-tatra Atma-vinApanakI gandha-sI Ane lagI / nIsikhuA honeke kAraNa isa gandhako nikAlaneme samartha na ho skaa| tIsare merA paricaya kSetra bhI atyanta sakucita aura sImita thaa| phira bhI sAhasa karake do-eka saMsmaraNa, paroko bheja diye| prakAzita honepara ye anasa~varI TeDhI-meDhI rekhAe~ bhI apanoko pasanda AI, aura unhIke Agrahapara ye canda sasmaraNa aura likhe jA ske| .ina sasmaraNoko jJAnapIThakI orase pustakAkAra prakAgita karaneko vAta uThI to mujhe svaya yaha prayatna adhUrA aura chichorApana-sA mAlUma dene lgaa| "inhI mahAnubhAvoke saMsmaraNa kyo prakAgita kiye jAye, amuka-amuka mahAnubhAvoke sasmaraNa bhI kyo na prakAzita kiye jAye ?" yaha svAbhAvika prazna uThanA lAjimI thaa| lokodaya-granthamAlAke vidvAn
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta 16 aura yazasvI sampAdaka bhAI lakSmIcandrajIkI sammati se nizcaya huA ki ye sasmaraNa nimnalikhita cAra bhAgome prakAzita kiye jAye --- prathama bhAga meM - pahalI pIDhIke una divagata aura vartamAna vayovRddha di0 jaina kulotpanna viziSTa vyaktiyoke sasmaraNa eva paricaya diye jAyeM jo vIsavI zatAbdI ke pUrva yA prArambhame samAja sevAkI ora agrasara hue / dvitIya bhAga meM dUsarI pIDhIke una mahAnubhAvokA ullekha rahe, jo 1620 ke bAda kArya-kSetrameM Aye / tRtIya- caturtha bhAga - zvetAmbara - sthAnakavAsI jaina pramukhoke paricaya 1901 se 1952 takake diye jAye / isa nirNayake anusAra prathama bhAgakI jo tAlikA banI, una sabapara kisI eka vyakti dvArA likhA jAnA kataI asambhava aura upahAsAspada pratIta huA / ata nizcaya huA ki pratyeka vyaktikA sasmaraNa eva paricaya samvandhita aura adhikArI mahAnubhAvose likhAye jAyeM aura afar -se-adhika jAnakArI dI jAya, tAki pustaka itihAsa aura jIvanIkA kAma bhI de sake / jitanA maiM likha sakatA thA, maine likhA, anunaya-vinaya karake jitanA likhavA sakatA thA, likhavAyA / jIvana caritro, abhinandana grantho aura patra-patrikAose jo mila sakA, cayana kiyA / mere nivedanako mAna dekara - 1 mahAtmA bhagavAnadInajI, bhAI prabhAkarajI, zrI khugAlacandrajI gorAvAlA, pa0 kailAzacandrajI zAstrI, jyotiSAcArya pa0 nemicandrajI, pa0 nAthUrAma jI premI, pa0 rUpacandrajI gArgIya, zrI kauzalaprasAdajI, gulAbacandrajI ToyA, pa0 haranAtha dvivedI, zrI hukamacandrajI bukhAriyA, zrImatI kunyA devI jainane sasmaraNa eva paricaya bhejane kI kRpA kI hai / inhIke lekho se pustaka meM nikhAra AyA hai, aura inhIke saujanyase pustaka apane vAstavika uddezya kI pUrti kara sakI hai / DhAlamiyAnagara ( bihAra ) zra0 pra0 goyalIya 5 janavarI 1952
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ S sItalaprasAda jI janma dIkSA svargavAsa - brahmacAra Gorg -- lakhanaU 1876 I0 solApura 1611 I0 lakhanaU 10 pharavarI 1642 I0
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma-premakI sajIva pratimA - - sara seTha hukamacandra pUjya brahmacArI sItalaprasAdajIko hama jainadharmake sacce mahAtmA | mAnate hai| dharmakI ve eka sajIva mUrti the| unakI dhArmika niSThA aura laganake kAraNa hamArI unapara mahAn zraddhA thI, aura hama unake prati bahuta pUjya buddhi rakhate the| java-jaba ve indaura padhArate hameM unake darzana karake atyanta khuzI hotI thI; aura eka dina to avazya unake sAtha jImate the| ve eka mahApuruSa the| sva0 seTha mANikacandrajIke sAtha unakI merI pahilI bheTa huI thii| unake antima darzana mujhe rohatakame hue| rohatakameM ve asvastha the aura vizeSakara unake svAsthyako pUchaneke lie aura unake darzana karaneke lie hama rohataka gaye the| cUMki usa mahAn AtmAme hamArI atyanta pUjya buddhi thii| ___ jaba-jaba ve hamase milate the, taba-tava jaina vizvavidyAlayakI sthApanAke lie avazya preraNA karate the / isa sambandhame unakI vaDI dRDha lagana aura bhAvanA thI / yaha unakI sAdhanA apUrNa raha gii| -vIra, 8 apraila, 1944 - -
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsmaraNa - goyalIya san 13 yA 14 kI bAta hai, maiM una dinoM apanI nanihAla (komIkalAM, mathurA) kI jaina pAThazAlAme paDhA karatA thA / vAlavodha tInarA bhAga ghoTakara pI liyA gayA thA aura mahAjanI hisAvame kamAla hAsila karanekA asaphala prayatna jArI thaa| tabhI eka roja eka geruA vastradhArI -- hAthame kamaNDalu aura vagalame caTAI davAye kasaveke 10-5 pramukha sajjanoMke nAtha pAThazAlA meM padhAre / cA~da ghuTI huI coTIke sthAnapara yUM hI 10-5 rattIbhara vAla, nAkapara cazmA, suDaula aura gauravaM zarIra, tejase dIpta mukhAkRti dekha hama saba sahama gaye / yadyapi hAthame unake pramANa-patra nahI thA, phira bhI na jAne kaise hamane yaha bhA~pa liyA ki ye kore bAbAjI nahIM, balki bAbU vAvAjI hai | sAdhu to rojAnA hI dekhanege Ate the, balki Age baiThane ke lAlacame hama khuda kaI vAra rAmalIlAome sAdhu bana cuke the, parantu kitAvI pAThake sivA sacamucake jIte jAgate sAdhu bhI jainiyoMmeM hote haiM, isa vilupta purAtattvakA sAkSAtkAra anAyAma usI roja huA / meM Aja yaha smaraNa karake kalpanAtIta Ananda anubhava kara rahA hU~ ki bacapaname maiMne jisa mahAtmAke prathamavAra darzana kiye, ve isa yugake samantabhadra 0 sItalaprasAdajI the / vidyArthiyokI parIkSA lI / deva-darzana aura rAtri bhojana tyAgakA mahattva bhI samajhAyA / do-eka roja rahe aura cale gaye, magara apanI eka amiTa chApa mAra gaye / jIvaname aneka tyAgI aura sAdhu phira dekhaneko mile, magara vaha vAta dekhaneme na AI / "tulasI kArI kAmarI, caDhau na dUjau raMga / "
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 jaina-jAgaraNake agradUta . . saikaDo paDhe hue pATha bhUla gyaa| joreko vajAya sauMpa aura dhaniyeke vajAya ajamAyana lAnekI maine aksara bhUla kii| para na jAne kyo 70 sItalaprasAdajIko jo pahalIvAra dekhA to phira na bhuulaa| usa boriyA nazIMkA' dilImeM murIda huuN| jisake riyAz2oM juhadameM eriyA na ho / --ajJAta san 1916 me raulaTaaikTa virodhI Andolanake phalasvarUpa adhyayana ke bandhanako toDakara san 20 me mai dillI calA aayaa| usI varSa brahmacArIjIne dillIke dharmapureme cAturmAsa kiyaa| bhUAjIne rAtako Adeza diyA ki prAta kAla 5 vaje brahmacArIjIko AhArake lie nimantraNa de AnA, nimantraNa vidhi samajhAkara yaha bhI cetAvanI de dI ki "kahI aisA na ho ki dUsarA vyakti tumase pahale hI nimantraNa de jAya aura tuma muMha tAkate hI raha jaao|" brahmacArIjIke caraNaraja paDanese ghara kitanA pavitra hogA, AhAra denese kauna-sA puNya vandha hogA, upadeza-zravaNase kitanI nirjarA hogI aura kitanI dera savara rahegA--yaha lekhA to bhUAjIke pAsa rahA hogA, magara apaneko to vacapaname dekhe hue unhI brahmacArIjIke puna darzanako lAlasA aura nimantraNa deneme parAjayakI AzakAne udvigna-sA kara diyA, bolA "yadi aisI bAta hai to maiM vahA~ abhI jA baiThatA hU~, andara kisIko ghusate dekhUgA to usase pahale mai nimantraNa de duuNgaa|" bhUmAjI mere manobhAvako na samajha kara snehase volI-"nahI, vanne / (dUlhA) abhIse jAnekI kyA jarUrata hai / savere-savere uThakara cale jaanaa|" 1 boriyA athavA caTAI para baiThA huA vpsvii| 2 vrata aura 'tyAgame / 3 banAvaTako gandha /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta usI utpavarga maine a0 jIkA bhASaNa pahale-pahala gunA / yaha sIgAde DhaMgage gagna bhASAge vogana ge-jo bhI unake bhASaNako gunatA, vaha prabhAvita pavinA na galA / unako garne hindImeM hI bolane munaa| ni, jaba go: aMgrejI-mAnA nAma bIna-cIlagaM agaMjI bhI bolane jAte / janamANameM AdhyAtmiA paTa manI bhii| yA adhyAtmamaya the-mAne nayAM karane jora AmagumA gna yasa aura dArogo dene pe| sTAge usone nAturmAga fryA bhAgI ganmAnI AgmeM janA gAyaMjanA nyAyAna A| viSaya nA 'sAra' | majhe makAna bhA-yA anumAna nagara gAupAra para bolA hA, para jana-gilAntalI AyAtmiAnAgo jananApe nammA gdNge| unhoMne ugamA gaya praviNAyana riyA aura phira uge gaSTriyanAre ragage bhI raMga diyA-padenI pakAra bhI 'upahAra' meM lA diyA | gunanevAle gii| aigA nApaNa unhone nahI gunA hogaa| jagavantanagagna pratiSTholAvaNI parigagAptipara para jAne lagehama loga unako viyA pagne gTegana naka grg| maine pagaNa-gaja nii| AzIvAda dekara bonadegI, gigareTa gabhI mana pInA, gAgaphano nigareTa pIkara burI gagatigeM pAne hai|" . jo nA nana shaa| jina bAta kI cetAvanI jantIne mujhe dI thI, vaha mere pAya-jIvanameM Age AI thii| unako zikSA hI nAyada yaha anAna prabhAva pAkima dusmagatimeM pauneme bana gyaa| yaha apane bhAtajano cagninirmANakA pUrA dhyAna rakhate the; payoki vaha jAnate the ki korI zraddhA aura chaMchA zAna, caritra vinA adhUre hai| vaha niyama niyAte the, parantu yahI, jinako lenevAlA sugamatAse pAla mke| digambara jaina' aura 'jana-mitra' ke paDhate rahane se mujhe lesa lisanekA cAva huaa| mujhe mamAcAra-patra paDhanekA zauka 'digambara jaina' ke sacitra vizeSAkose huaa| maine bhI kucha likhA / kyA? yaha yAda nhii| vaha zAyada samAjonnatike viSayapara thaa| urate-Darate maiMne use 30 jIke
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. sItalaprasAda 16. pAsa bheja diyA / zAyada taba maine ThIya-gI hindI bhI na nitiigii| kintu na0 jIne use 'mitra' meM prakANita gAra diyA / apanA lega meM chapA huA dekhakara maiM bahuta pranana humA / mai nitAnta ra paripada kI sthApanAke samaya 'vIra' ke gampAdAnA banAva haniko pA / gAyana va jIne hI merA nAma tajavIja kiyA, meM jagamajanama 5 gayA, dina itanA vaDA uttaradAyitva meM kaise lenA? kintu jI vyaniyAna nAma lenA jAnate the| mere sAlako unhoMne baTAyA / Agira napara maine unakI bAta mAnI ki vaha sampAdaka rahe aura maiM nahAyatA / vaha para akame apanA lekha dete rahe, vAkI meMTara meM juTAU~ ! yahI huaa| gAyada eka sAla vaha sampAdaka rhe| bAdame 'cIra' kA bhAra ma mApa diyA ! va0 jIne mujhe lekhakA aura mapAdaka banA diyAnimitta unhoMne jalAyA thA / __ iTAveke cAturmAsame mai unako matsagatikA lAbha uThAne ke lie bhAdoke mahIneme vahI rahA / zrI munnAlAlajInI dharmagAnAme Upara . jI Thahare hue the aura usI dharmanAlAme nIce hama loga the| una samaya mujhe va0 jIko nikaTase dekhanekA avasara milA thA aura meM jyAdA na lipara ra yahI kahUMgA ki bra0 jI otaprota dharmamaya the| uname gapTradharma bhI thA samAjadharma bhI thA aura Atmaparma bhI thaa| usa samaya eka daphA unheM lagAtAra do dina nirjala upavAna karanA par3A, isameM zArIrika mithilatA AnA anivArya thaa| va0 jo rAtako dharmopadeza diyA karate the| hama logone yaha ucita na samajhA viva0 jI vaisI dazAma bole / jaba unhoMne sunA, vaha muskarAye aura dharmopadega deneme lIna ho gye| usa roja vaha khUna vole-~~-adhyAtma rasa unhone khUba chalakAyA / yaha thA unakA Atma-bala ! iTAveke cAturmAsame unhoMne mujhe 'tattvArthAdhigama sUtrajI' kA artha paTAyA / mujhe hI nahI, iTAveke eka tattvadarzI arjana vidvAnko bhI vaha jainadharmakA svarUpa samajhAte rahate the| Akhira jainadharmako unhone 30 jose par3hA / jainapUjAmeM bhaktirasakI nirmala vizuddhikA paricaya bhI
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 jaina-jAgaraNake agradUta svaya pUjA karake unhone savako batAyA | sArAza yaha ki ajJAna andhakAra meTaneke lie va0 jI sadA prayatnazIla rahate the / lakhanaUmeM pariSadkA adhivezana thA aura usameM mukhya kArya eka ajaina kSatriyako jainadharmakI dIkSA denA thA | usa kSatriyavIrakA nAma zrI pyArelAla thaa| va0 jIne hI usako jainadharmakA zraddhAlu banAyA thA aura unhone hI use jainadharmakI dIkSA dI thii| jainadIkSA kAryakA pracAra unhone pleTaphArma aura presase hI nahIM kiyA, balki svayaM apane karmase use mUrtimAna banAkara dikhAyA ! kintu jo jainI Aja apane janmata jainI bhAiyose mila-julakara eka honeme sakoca karate hai, upajAtike mohameM jainatvako bhulAte hai, vaha bhalA ajaina bandhuke jainadharmameM Anepara use kaise gale lagAte ? yahI kAraNa hai ki bra0 jI dvArA ropA gayA jainadIkSAkA pavitra dharmavRkSa pallavita na hokara sUkha gayA hai| vivekazIla jainajagat hI isa vRkSako phirase ropa sakatA hai ! merI icchA thI ki 70 jI kabhI alIgaMja aaveN| maine unase kaha bhI rakkhA thA, parantu usa dina vaha jaise Aye, vaha unakI saralatA aura samudArahRdayatAkA dyotaka hai / mai gharame thA-eka laDakene Akara kahA, "Apake sAdhujI dharmazAlAke cabUtarepara baiThe hai / " merA mAthA ThanakA, manane kahA, kyA 70 jI A gaye? jAkara dekhA, sacamuca bra0 jI A gaye hai| vaha bole, "lo, hama tumhAre ghara A gye|" isa vatsalatAkA bhI koI ThikAnA thaa| mai sakucAyA-sA raha gayA aura unhe AdarapUrvaka ghara livA laayaa| usa samaya sthitipAlaka jainI bra0 jIkI spaSTavAditA aura 'sanAtana jaina samAja kI sthApanA karane ke kAraNa unase vimukha-se ho rahe the| alIgajame bhI kucha jainI isa ragake the| a0 jIkA bhASaNa huA, sava sunane Aye, vaha bhI Aye jo unase asahamate the| unake sayuktika bhASaNako sunakara saba hI prabhAvita hue| va0 jIko purAnI vastuoko dekhane aura unakA itihAsa sagraha karanekI bhI abhiruci thii| kampilAjI tIrthame jaba vaha Aye, tava hama
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 0 sItalaprasAda / bhI unake sAtha gaye / usase pahile bhI hame kampinA garva na dekhI thI, jo usa roz2a bra0 jIke sAtha dekhA / vo taraha jIne jAnA ki jasAI kher3Ame prAcIna jinamUrtiyAM hai-- paDe / dopahara ho gayA jaba hama loga vahAM pahu~ne, bhUma para AkulatA hama logoke musopara nAca rahI thI / kisane kahA kara liyA jAve, tava sthAnakA nirIkSaNa kiyA jAve / na0 jI ne -na kara sake | saba loga cupacApa unake pIche-pIche cala diye aura aura jinamUrtiyokA patA lagAte phire ! 0 jIne kaI mUrtiyoM gokI pratilipi lii| tabhI maiMne jAnA ki pratilipi kaise lete hai aura prAcIna legI ko paDhanekA bhI cAva huA ! karane meM pra0 lie ca pA I ? 1 zAyada san 1628 ke jAr3ome meM bambaI gayA thA / 0 jI jaina coDiGga meM Thahare hue the / maiM gayA aura unase milaa| unhoMne jaina jAni kI unnati ke lie kisa taraha ni.svAyaM sevaka taiyAra kiye jAve, unapara bahuta-sI bAteM kI / jaina-siddhAntake viSayameM bhI kaI bAte banA / na-bhUgola kA ThIkase adhyayana nahI huA hai, yaha bhI batAyA aura kahA ki pRthvIko -gola mAnaneme eka vAghA AtI hai aura vaha yaha ki golAkAra itara bhAga kA jIva Urdhvagattise kisa prakAra siddhaloka pahu~cegA lie jaina mAnyatA pRthvIko nAragIkI taraha gola nahIM mAna sakatI ! jIvakI anantarAzipara bhI unhone jo kahA vaha sarala aura jIko gnanevAlA thA / unhoMne jaina mahilAokI dayanIya dazApara bhI apane vicAra darzAyeM / unake vicArose bhale hI koI sahamata na ho, parantu vaha vastusthitike jJApaka aura samayakI AvazyakatAke anurUpa the, yaha hara koI mAnaneko vAkya hogA / usa dina unhone zrAvikAzramamaM dharmopadeza diyaa| meM samajhA, na0 jI vaha pitA hai jo putra-putriyokI samAna hitakAmanAme hara samaya nimagna rahatA hai / jaina dharma pracArakI bhAvanA unake roma-romamaM samAI thI / IsA kI prArambhika zatAbdiyoMmeM jisa prakAra svAmI samantabhadrajIne bhAratake
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta isa chorase usa chorataka ghUmakara dharmabherI vajAI thI, usI prakAra isa vIsavI zatIme 70 jI ne bhAratakA koI konA vAkI na choDA, jahAM unhone dharmAmRtakI varSA na kI ho / aneka ajaina vidvAno aura zrImAnoko unhone jainadharmake mahattvase avagata karAyA, sAdhAraNa janatAko bhI unhone dharmakA svarUpa vtaayaa| bhArata meM hI nahIM, vaha varmA aura sIlona bhI dharma-pracArakI bhAvanA lekara gaye aura yathAzakya pracAra bhI kiyaa| yadi suvidhA hotI to vaha cIna aura jApAna bhI jAte / yUrupa jAkara dharmapracAra karaneke lie bhI vaha taiyAra the, parantu unake sAtha eka aura jainI honA jarUrI thA jo unakI sayama-pAlanAko nirvighna rakhatA / yaha suvidhA na juTa sakI, isI kAraNa vaha vilAyata na pahuMca pAye / yogya sAthI na milaneke kAraNa vaha kailAzakI yAtrA bhI nahI kara paaye| jaina-dharmakI sthitikA patA lagAneke lie vaha saba tarahakI kaThinAiyAM sahana karaneko tatpara rahate the| nissandeha isa zatIke jainiyome vaha eka hI the| unake guNokA smaraNa kahA~ taka kiyA jAve ? nissandeha va0 jIne jainiyoko sotese jagAyA- unhe jJAnadAna diyA aura samyak mArgapara lagAyA / vaha dharma aura saghake lie jIye aura dharma evaM sapake lie hI unakA nidhana huaa| vaha Adhunika jaina saghakI amara vibhati hai aura unake svarNa-kAryo ke bhArase jaina-sagha hamezA upakRta rahegA / -'vIra' sItala aMka 1944 I0
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ AVI bAbA COM bhAgIratha vaNIM paNDApura-mathurA, 1868 I0 IsarI, 26 janavarI 1942 I0 samAdhimaraNa
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirbhIka tyAgI kSullaka gaNezaprasAda varNI esA nirbhIka tyAgI isa kAlameM durlabha hai / jabase Apa brahmacArI hue, paisekA sparza nahI kiyA / Ajanma namaka aura mIThekA tyAga thA / do la~goTa aura do cAdara mAtra parigraha rakhate the 1 ekabAra bhojana aura pAnI lete the / pratidina svAmikArtikeyAnuprekSA aura samayasArakA pATha karate the / svayambhU stotrakA bhI nirantara pATha karate the / ApakA galA bahuta hI madhura thA, jaba Apa bhajana kahate the, tava jisa viSayakA bhajana hotA, usa viSayako mUrti sAmane A jAtI thI / ApakA zAstra- pravacana bahuta hI prabhAvaka hotA thA / Apa hI ke utsAha aura sahAyatA se syAdvAdavidyAlayakI sthApanA huI thI / ApakI prakRti atyanta dayAlu thI / Apa mujhe nirantara upadeza diyA karate the ki itanA ADamvara mata kara / eka vArakI bAta hai, maine kahA- "vAvAjI ! Apake sadRza hama bhI do caddara aura do laMgoTa rakha sakate hai, isame kauna-sI prazasAkI bAta hai ?" bAbAjI bole- "rakha kyo nahI lete ?" mai bolA - " rakhanA to kaThina nahI hai, parantu jaba bAz2Arase nikalUMgA, taba loga kyA kaheMge? isIse lajjA AtI hai / " bAvAjIne ha~sakara kahA - "vasa, isI valapara tyAgI bananA cAhate ho ? are, tyAga karanA sAmAnya puruSokA kArya nahI hai / hA~ yaha maiM kahatA hU~ ki eka dina tU bhI tyAgI bana jAyagA / tU sIdhA hai, acchA hai, ava isI rUpa rahanA / " likhanekA tAtparya yahI hai ki jo kucha thoDA bahuta mere pAsa hai vaha unhIMke samAgamakA phala hai / --merI jIvana-gAthA pR0 581
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ nispRhI goyalIyavaTA-sA kada, tutaI-sA muMha, gola aura cundhI A~khe, dAMta UbaTa ra khAbar3a, sara ghuTA huA vaigana-jaisA gola, muMhapara mUMcha nadAgda, pavi veDaula, raga tA~ve-jaisA, zarIra kRga aura bhaktokA yaha jAlama ki garIbaamIra, paNDita-bAbU sabhI pAMvomeM gire jA rahe hai aura ye hai ki niharasihara uTha rahe hai / apanI braja mAtRbhASAme pA~va chUneko manA bhI karane jA rahe hai aura jo jabarana chUte jA rahe hai, unhe dharmalAbhakA AgIrgada bhI dete jA rahe hai| mere ahakAsne ijAjata nahIM dI ki maiM inake pAva pdduuN| eka to svabhAvata. mujhe sAdhu-sanyAsiyose vaise hI viravita-sI rahI hai| dUsare vinA parakhe-bUjhe cAhe jisake sAmane gardana jhukAnekI merI Adata nahI hai| inake tyAga-tapakI aneka bAte sunI thI, parantu na jAne kyo vizvAsa karaneko jI na cAhA aura vAta AI-gaI huii| sambhavata ukta vAta 1918 I0 kI hogii| ye caurAmI (mathuga) Aye the| mere gurudeva pa0 umarAvasiMhajI nyAyatIrya unake parama bhakta the aura prasaMga chiDanepara inakA baDI zraddhA-bhaktise ullekha kiyA karate the, parantu mujhapara inakA koI prabhAva na paDA / hA~, DhogI aura raMge hue nahI hai, yaha usa choTI-sI Ayume bhI jAna liyA thaa| 1920 ke bAda jaba merA dillI rahanA huA to ye kaI bAra dillI Aye-gaye / jAna-pahacAna vaDhI, para zraddhA-bhakti na bddh'ii| 1926 me paM0 jugalakizora mukhtArane karolabAgna dillIme vIrasevAmandirako sthApanA kii| mujhe bhI 'anekAnta ke prakAzana nimitta vahA~ chaha mAha rahanA pdd'aa| unhI dino vAvAjIne bhI dillIme cAturmAsa kiyA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 jaina-jAgaraNake agradUta thA ora Azramame hI Thahare the| Azramake najadIka hI pahADa thA, jahAM loga zauca Adiko jAte the| mai AzramakI chatapara khaDA huA thA ki dekhA 15-20 miniTake andara 4-5 vAra vAvAjI ugharako gye-aaye| maname vahama-sA huA, jAkara dekhA to vahA~ raktake patanAle chUTe hue hai| dekhakara jI ghavarA gyaa| he arahata, yaha bAvAjIko kyA huA? koI aisI-vaisI cIja to kisIne nahI khilA dii| dauDakara vAvAjIke kamaremeM gayA to sahaja svabhAva bole-"bhaiyA, hoto kahA, ye to zarIra hai, yAmeM to hajAro roga bhare paDe hai, kaba kauna-sau ubhara Avego, yAkI sAra-sambhAra kauna kare?" aura phira loTA lekara pahADakI tarapha calate hue| maine sAtha calate-calate kahA--"mahArAja ! mujhe vahakAiye mata / spaSTa vatAiye ki kisa kAraNa yaha saba huA hai| parantu ve hai ki ha~sate hue pahADakI tarapha lapake jA rahe hai aura kahate jA rahe hai-"bhayyA, tuma to vAvare ho, yA zarIrako kitano hI khavAo'pivAo para aiva denese nAya cUke / paDho nAya tene pala rudhira rAdha mala thailI, kIkasa basAdita mailii| nava dvAra baheM ghinakArI, asa deha kare kima yaarii|| mai dauDakara zaharase mukhya-mukhya 4-5 jainiyoko bulA laayaa| bAvAjIkA yaha hAla dekhakara unake bhI tote uDa gaye, dila dhaka-dhaka karane lgaa| merI khuda nabja ruka-rukakara-sI calane lgii| vAvAjIke acAnaka khataremeM 'paDa jAnekI to cintA thI hI, parantu pulisa khUnakI gandha sUMghatI huI Azrama meM A dhmkegii| vAvAjI to apanI icchAse mara rahe hai, aura mujhe unakI sevA karaneko pulisa vemauta unake pAsa pahu~cA degI, yaha bhaya bhI kama na thA, kyoki una dino lAhaura aura dillI SaDyantrake mukhya kAryakartA mere pAsa AyA-jAyA karate the| bahuta anunaya-vinaya karanepara mAlUma huA ki bAvAjI 20-25 rojase bhIge hue gehU~ khAkara jIvana-nirvAha kara rahe haiN| una dino mahAtmA gAndhIne isa tarahakA prayoga kiyA thaa| inhone sunA to ye praphulla ho utthe|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbA bhAgIratha tarNI "kauna rojAnA AhAra karane jAnekI illatame pare ? dhAvakoko no mAtAra banAneme parezAnI hotI hI hai, apanA samaya bhI eka ghaNTege adhika gayaM hI calA jAtA hai| yaha mahAtmAjIne nirAkulatAtA bana ganna bAra nikaalaa| basa Apa pAva gehaM bhigo diye aura nA niyaM, phira pArTako nizcinta / na kahI jAne-Aneko cintA, na kahI gahanyAne gambhASaNa kI preshaanii| itanA namaya svAdhyAyake lie aura milaa|" unhI binAge meM nimagna hokara kisIko vatAye binA 20-25 rojane bhIge geheM nayA lete the / yo to vAbAjI 25-30 varpane namaka, ghI, dUdha-dahI nahI gAne the| kevala uvAle sAga aura sI roTiyAM sAne the| jaba jo mAtmAjI ke isa anokhe AhArake sambandha munA to yaha ubalA nAga aura jalAMnI roTI bhI choDa dii| parantu vaDokI vAte vaDhI hotI hai / mahAtmAjI 4-5 roja hI khUnI dasta prArambha ho gaye to rone unheM bhIge gaheM mAnane manA kara diyA aura isakI sUcanA bhI navajIvaname nikala gaI, pannu bAbAjIko navajIvana kauna paDhakara nunAtA? unakA krama jArI rahA! aba samajhAte hai to samajhate nahI, navajIvana paTaneko dete hai to paDhate nahI, sunAte hai to ha~sakara TAla dete hai / maine medhe hue kaNThane nivedana kiyA-"mahArAja, yaha to mahAtmAjIkI eka mAdhanA thii| svAsthyake lie hAnikara siddha huI to unhone tarka kara dii| ve to jIvaname aneka tarahake prayoga karate hai| AtmA aura manake lie anukUla hanA to jArI rakhate hai, anyathA choDa dete hai| Apane bhI kevala yahI jAnaneko ki gehUM cabAnese zarIra cala sakatA hai yA nahI, mahAtmAjIke prayogakA anukaraNa kiyA / java mahAtmAjI use hAnikAraka samajhakara choTa baiThe aura janatAko bhI isakI hAnise avagata kara diyA taba Apako bhI yaha prayoga chor3a denA caahie|" ___garaja hamAre dinabhara rone-dhonese taga Akara unheM bhIge gehU~ chor3ane paDe aura phira vahI namaka-dhI rahita AhAra svIkAra karanA pdd'aa|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta eka roja subaha uThakara dekhA to vAbAjI apane kamarese maya apanI caTAI aura kamaNDalake gAyava hai| bAdame mAlUma huA ki pahAr3I-dhIraja dillIke zrAvakoMke anurodhapara kucha dinoke lie vahA~ cale gaye hai| 8-10 roja bAda jAkara dekhA to unakA pA~va Takhanese lekara ghuTane taka burI taraha sUjA huA hai| usamese pIpa aura rakta baha rahe hai aura bAbAjI Thokarese ragaDa-ragaDakara use aura bhI lahUluhAna kara rahe hai aura maTTI thopate jA rahe hai| ____ mai dekhakara khijalAhaTake svaramai bolA-"mahArAja, kisIko batAyA bhI nahI, dasa DAkTarokA prabandha kiyA jA sakatA thaa| sunakara khilakhilAkara ha~se, phira vole-"bhaiyA, tuma to bar3I jaldI ghabarA jAte ho, zarIra to miTTI hai, miTTImeM eka dina mila jAyago, yAkI cAkarI kavalI karU~, tuma hI batAo?" merI eka na calI, miTTI lagA-lagAkara hI pA~va ThIka kara liyaa| itanA baDA tapasvI, sayamI, nispRhI, nirahakArI, kSamAzIla aura pUjA-pratiSThAke lobhakA tyAgI mujhe apane jIvaname abhI taka dUsarA dekhaneko nahIM milaa| -'jJAnodaya' disambara 1950
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka smRti paM0 paramAnanda jaina zAstrI lAvA bhAgIrathajI varNI jainasamAjake una mahApuruSomese the, jinhoMne 7ii AtmakalyANake sAtha-sAtha dUsaroke kalyANako utkaTa bhAvanAko mUrta rUpa diyA hai| vAvAjI jaise jainadharmake dRDhazraddhAnI, kapTasahiSNu aura Adarza tyAgI sasArame virale hI hote hai / ApakI kapAya bahuta hI manda thii| Apane jainadharmako dhAraNakara use jisa sAhasa eva AtmavizvAsake sAtha pAlana kiyA hai, vaha suvarNAkSarome akita karane yogya hai| Apane apane upadezo aura caritravalase saikaDo jAToko janadharmamai dIkSita kiyA hai-- unhe jainadharmakA premI aura dRDhazraddhAnI banAyA hai, aura unake AcAravicAra-sambandhI kAryoMme bhArI mudhAra kiyA hai| Apake jATa gipyomese zerasiMha jATakA nAma khAsa taurase ullekhanIya hai, jo bAvAjIke bar3e bhavata hai| nagalA jilA meraThake rahanevAle hai aura jinhoMne apanI prAya. sArI sampatti jaina-mandirake nirmANa kAryame lagA dI hai| isake sivAya khataulI aura AsapAsake dassA bhAiyoko janadharmameM sthita rakhanA ApakA hI kAma thaa| Apane unake dharmasAdhanArtha jainamandirakA nirmANa bhI karAyA hai| Apake jIvanakI sabase baDI vizeSatA yaha thI ki Apa apane virodhI para bhI sadA samadRSTi rakhate the aura virodhake avasara upasthita hone para mAvyasthya vRttikA avalambana liyA karate the aura kisI kAryake asaphala honepara kabhI bhI viSAda yA kheda nahI karate the| Apako bhavitavyatAkI aladhya zakti para dRDha vizvAsa thaa| Apake duvale-patale zarIrame kevala asthiyokA pajara hI avaziSTa thA, phira bhI anta samayame ApakI mAnasika sahiSNutA aura naitika sAhasame koI kamI nahI huI thii| tyAga aura tapasyA Apake jIvanakA mukhya dhyeya thA, jo vividha prakArake sakaTovipattiyome bhI Apake vivekako sadA jAgrata (jAgarUka) rakhatA thaa| kheda hai ki vaha Adarza tyAgI Aja apane bhautika zarIrame nahI hai, unakA IsarImeM 26 janavarI san 42 ko samAdhimaraNapUrvaka svargavAsa ho gayA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 jaina-jAgaraNa ke agradUta 60 hai ! phira bhI unake tyAga aura tapasyAkI pavitra smRti hamAre hRdayako pavitra banAye hue hai aura vIrasevAmandirame ApakA 3|| mAsakA nivAsa to bahuta hI yAda AtA hai / , bAvAjIkA janma sa0 1625 me mathurA jileke paNDApura nAmaka grAma huA thA | Apake pitAkA nAma baladevadAsa aura mAtAkA mAnakaura thaa| tIna varSakI avasthAme pitAkA aura gyAraha varSako avasthAme mAtAkA svargavAsa ho gayA thA / Apake mAtA-pitA garIva the, isa kAraNa Apako zikSA prApta karanekA koI sAdhana upalabdha na ho skaa| Apake mAtApitA vaiSNava the / yata' Apa usI dharmake anusAra prAta kAla snAna kara yamunA kinAre rAma-rAma japA karate the aura golI votI pahane hue ghara Ate the / isa taraha Apa jaba caudaha-pandraha varSa ke ho gaya, tava AjIvikA ke nimitta dillI Aye / dillIme kisIse koI paricaya na honeke kAraNa sabase pahale Apa makAnakI cinAIke kAryame IToko uThAkara rAjoko dene kA kArya karane lge| usase java 5-6 rupaye paidA kara liye, taba use choDakara tauliyA rumAla AdikA vecanA zurU kara diyaa| usa samaya ApakA jainiyose vaDA dveSa thA / cAvAjI jainiyoMke muhallemeM hI rahate the aura pratidina jainamandira ke sAmanese AyA-jAyA karate the| usa rAste jAte hue Apako dekhakara eka sajjanane kahA ki Apa thoDe samayake lie merI dukAnapara A jAyA kro| maiM tumhe likhanA-paDhanA sikhA dUMgA / tavase Apa unakI dukAnapara nityaprati jAne lge| isa ora lagana honese Apane zIghra hI likhane-par3hanekA abhyAsa kara liyA / eka dina Apa yamunAsnAnake lie jA rahe the, ki jainamandirake sAmane nikle| vahA~ 'padmapurANa' kA pravacana ho rahA thA / rAsteme Apane use sunA, sunakara Apako usase vaDA prema ho gayA aura Apane unhI sajjana kI mArphata padmapurANakA adhyayana kiyA / isakA adhyayana karate ho ApakI dRSTi sahasA nayA parivartana ho gayA ho gaI | aba Apa roja jinamandira jAne lage aura jainadharmapara dRDha zraddhA tathA pUjana - svAdhyAya T
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvA bhAgIratha varNI 61 niyamase karane lage / ina kAryo me Apako utanA rasa jAyA ki kucha dina pazcAt Apa apanA dhandhA choDakara tyAgI bana gaye, aura Apane bAlabrahmacArI rahakara vidyAbhyAsa karanekA vicAra kiyA / vidyAbhyAna karaneke lie Apa jayapura aura khurjA gaye / uma samaya ApakI uma paccIna varSakI ho cukI thI / khujameM anAyAsa hI pUjya pa0 gaNegaprasAdajIkA samAgama ho gayA, phira to Apa apane abhyAsako aura bhI lagana tathA dRr3hatA ke sAtha sampanna karane lge| kucha samaya dharmazikSAko prApta karane ke lie dono hI AgaremeM pa0 baladevadAsajI ke pAsa gaye aura pUjyapAdakI sarvArthasiddhikA pATha prArambha huA / pazcAt pa0 gaNezaprasAdajIkI icchA arjana nyAyake paDhanekI huI, taba Apa dono banArasa gaye aura vaha bhelUpurA kI dharmazAlA meM Thahare / eka dina Apa dono prameyaratnamAlA aura AptaparIkSA Adi jaina nyAya - samvandhI grantha lekara pa0 jIvanAtha zAstrIke makAna para gaye / sAmane caukI para pustake aura 1 ru0 gurudakSiNA svarUpa rakha diyA, taba zAstrIjIne kahA- "Aja dina ThIka nahI hai kala ThIka hai / " dUsare dina puna nizcita samaya para ukta zAstrIjIke pAsa pahu~ce / zAstrIjI apane sthAnase pAThya sthAna para Aye aura Asana para baiThate hI pustake aura rupayA uThAkara pheMka diyA aura kahane lage ki "meM aisI pustakokA sparza taka nahI karatA / " isa ghaTanAse hRdayame krodhakA udvega utpanna hone para bhI Apa dono kucha na kaha sake aura vahA~se cupacApa cale Aye / apane sthAna para Akara socane ki yadi Aja hamArI pAThazAlA hotI to kyA aisA apamAna ho sakatA thA ? aba hame yahI prayatna karanA cAhie, jisase yahAM jainapAThazAlAkI sthApanA ho sake aura vidyAke icchuka vidyArthiyoko vidyAbhyAsake samucita sAdhana sulabha ho ske| yaha vicAra kara hI rahe the ki usa samaya kAmA mathurAke lA0 jhammanalAlane, jo dharmazAlAme Thahare hue the, ApakA zubha vicAra jAnakara eka rupayA pradAna kiyA / usa eka rupayeke 64 kArDa kharIde gaye, aura 64 sthAnoko abhimata kAryakI preraNArUpame DAle gaye /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 jaina-jAgaraNake agradUta phalasvarUpa bA0 devakumArajI ArAne apanI dharmazAlA bhadainI ghATameM pAThagAlA sthApita karanekI svIkRti de dii| aura dUsare sajjanone rupaye Adike sahayoga denekA vacana diyaa| isa taraha ina yugala mahApuruSokI sadbhAvanAe~ saphala huI aura pAThazAlAkA kArya choTe-se rUpame zurU kara diyA gyaa| vAvAjI usake supariNTeNDeNTa banAye gaye / yahI syAdvAdamahAvidyAlayake sthApita honekI kathA hai, jo Aja bhAratake vidyAlayo meM acche rUpase cala rahA hai aura jisame aneka brAhmaNa zAstrI bhI adhyApana kArya karate A rahe hai| isakA pUrA zreya inhI dono mahApuruSoko hai| pUjya vAvA bhAgIrathajI varNI, aura pUjya pa0 gaNezaprasAdajI varNIkA jIvanaparyanta premabhAva banA rhaa| vAvAjI hamezA yahI kahA karate the ki pa0 gaNezaprasAdajIne hI hamAre jIvanako sudhArA hai / vanArasake bAda Apa dehalI, khurjA, rohataka, khataulI, zAhapura Adi jina-jina sthAno para rahe, vahA~ko janatAkA dharmopadeza Adike dvArA mahAn upakAra kiyA hai| vAvAjIne zurUse hI apane jIvanako nisvArtha aura Adarza tyAgIke rUpameM prastuta kiyA hai| ApakA vyaktitva mahAn thaa| jainadharmake dhArmika siddhAntokA Apako acchA anubhava thA / samAdhitatra, ipTopadeza, svAmikArtikeyAnupekSA, vRhatsvayabhUstotra aura AptamImAsA tathA kundakundAcAryake granthoke Apa acche marmajJa the, aura inhIkA pATha kiyA karate the| ApakI tyAgavRtti bahuta bar3hI huI thii| 40 varSase namaka aura mIThekA tyAga thA, jihvA para ApakA khAsA niyantraNa thA, jo anya tyAgiyomeM milanA durlabha hai / Apa apanI sevA dUsarose karAnA pasanda nahIM karate the| ApakI bhAvanA jainadharmako jIvamAtrameM pracAra karanekI thI aura Apa jahAM kahI bhI jAte the, sabhI jAtiyoke logose mAsa-madirA AdikA tyAga karavAte the| jATa bhAiyoma jainadharmake pracArakA aura dassoko apane dharmameM sthita rahanekA jo Thosa sevAkArya kiyA hai, usakA samAja ciraRNI rhegaa| -anekAnta, mArca, 1942
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya kAkAjI zrI khuzAlacandra gorAvAlA bAbAjI vihAra karate hue savat 1682 ke agahaname mar3AvarA ( jhAsI) padhAre the| maiM usa samaya maharaunIme darjA 6 (hindI miDila ) me par3hatA thA, lekina zrI 108 muni sUryasAgarajI vihAra karate maDAvarA pahu~ce the, isalie AhAra dAname sahAyatA deneke lie mAtAjIne mujhe bhI gA~va bulA liyA thA / sayogakI bAta hai ki jisa dina sva0 bAbAjI maDAvarA padhAre, usa dina muni mahArAjakA mere ghara AhAra huA thA aura maM AhAradAtA thA / phalata agavAnIke samaya hI logone paricaya dekara mujhe bAbAjIkI anugrahadRSTikA pAtra vanA diyA thaa| bAvAjI isa vAra jitane dina mar3AvarA rahe, utane dina meM yathAyogya unakI paricaryA meM upasthita rahA / eka dina aparAhname vAvAjI anya tyAgiyokI preraNAke kAraNa grAmakA UjaDa kilA dekhane gaye / sAthame aneka bAlakoke sAtha meM bhI thA, usa samaya maiMne kilese sambaddha kucha aitihAsika kivadantiyA~ vAvAjIko sunAI / ekAeka bAbAjIne pUchA "tuma kyA par3hate ho ?" mere uttara dene para unhone pUchA "miDilake bAda kyA par3hoge ?" "gharake logokA agrejI paDhAnekA irAdA hai / " uttara sunate hI bole - " tumhAre gAMvake hI paDita gaNezaprasAdajI varNI hai, isalie dharma jarUra par3hio / " isake bAda aura kyA-kyA huA so to mujhe yAda nahI, para itanA yAda hai ki miDilakA natIjA nikalane para java ma~jhale bhaiyAne lalitapura bhejane kI carcA kI to kAkAjIne kahA -- "kistAna nahI banAnA hai, dharma pddh'egaa|" meM Aja socatA hU~ ki merI taraha na jAne kitane aura bAlakoko dhArmika zikSA cAvAjI kI hI usa satya preraNAse milI hai, jise unakA sahadharmI vAtsalya karAtA thA /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - jAgaraNa ke agradUta manuSyake svabhAvakA adhyayana karaneme to varNIjIko eka kSaNa bhI nahI lagatA / yahI kAraNa hai ki ve vividha yogyatAoke puruSose sahaja hI vividha kArya karA sake / yaha bhI samajhanA bhUla hogI ki yaha yogyatA unheM aba prApta huI hai / vidyArthI jIvanameM bAIjIke motiyAbindakI cikitsA karAne kisI bagAlI DAkTarake pAsa jhAMsI gaye / DAkTarane yo hI kahA"yahA~ke loga baDe cAlAka hote hai," phira kyA thA mAtA-putra usakI lobhI prakRtiko bhA~pa gaye aura cikitsAkA vicAra hI chor3a diyA / bAdameM usa kSetrake saba logone bhI batAyA ki vaha DAkTara vaDA lobhI thA, kintu gharmamAtAkI vyathAke kAraNa varNIjI dukhI the, unheM svastha dekhanA cAhate the / tathApi unakI AjJA hone para banArasa gaye aura parIkSAme baiThe go ki mana na laga sakane ke kAraNa asaphala rahe / lauTane para bAgame eka agreja DAkTarase bheTa huii| varNIjIko usake viSayameM acchA khyAla huA / usase vAIjIko A~khakA Aparezana karAyA aura bAIjI ThIka ho gaI / itanA hI nahI vaha inase itanA prabhAvita huA ki usane ravivArako mAsA - hArakA tyAga kara diyA tathA kapaDokI svacchatA Adiko bhojana-zuddhikA aga banAnekA inase bhI Agraha kiyA / 50 varNIjIkA dUsarA vizeSa guNa guNagrAhakatA hai, jisakA vikAsa bhI chAtrAvasthAmeM hI huA thA / java ve cakautI (darabhaMgA) me adhyayana karate the, tava draupadI nAmakI bhraSTa bAlavidhavAmeM prauDhAvasthA Ane para jo ekAeka parivartana huA, usane varNIjI para bhI adbhuta prabhAva DAlA / ve java kabhI usakI carcA karate hai to usake dUSita jIvanakI ora saMketa bhI nahI karate haiM aura usake zraddhAnakI prazaMsA karate hai | bihArI musaharakI nirlobhitA to varNIjIke lie Adarza hai / alpavitta, apaDha hokara bhI usane unase dasa rupaye nahI hI liye kyoki vaha apane auSadhijJAnako sevArtha mAnatA thA / ghora se ghora ghRNotpAdaka avasarone varNIjImeM virakti aura dayAkA hI sacAra kiyA hai, pratizodha aura krodha kabhI bhI unake viveka aura saralatAko nahI bheda sake hai / navadvIpame jaba kahAfranase machalIkA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSullaka gaNezaprasAda varNI AsyAna sunA to vahA~ke naiyAyikose vizeSa jJAna prApta karaneke pralobhanako chor3akara sIdhe kalakattA phuNce| aura vahA~ke vidvAnose bhI chaha mAma adhyayana kiyaa| isa prakAra yadyapi varNIjIne taba takaH nyAyAtrAryaka tIna hI khaNDa pAsa kiye the, tathApi unakA laukika jJAna saNDAtIta ho cukA thaa| tathA unhone apane bhAvI jIvanakSetra-jaina samAjame gikSAmanAra tathA maka sudhArake lie apane Apako bhalI bhAMti taiyAra kara liyA thaa| jAno aura jAnane do __kalakattese lauTakara java banArasa hote hue sAgara Aye to varNIjona dekhA ki unakA janma-janapada zikSAkI dRSTile bahuta pichar3A huA hai| jaba nainAgirakI tarapha vihAra kiyA to unakA AtmA taDapa uThA / bagAla aura bundelakhaMDakI bauddhika viSamatAne unake antastalako AloDina aura Andolita kara diyaa| rathayAtrA, jalayAtrA, AdimeM hajAro rupayA vyaya karanevAloko zikSA aura zAstra-dAnakA vicAra bhI nahIM karate dekhakara ve avAka raha gye| unhone dekhA ki bhojana-pAna tathA laiMgika sadAcArako dRDhatAse nibhAkara bhI samAja bhAva-AcArase dUra calA jA rahA hai| sAdhAraNa-sI bhUloke lie loga bahiSkRta hote hai aura ApanI kalaha hotI hai| prArambhameM kisI vidhavAko rakha leneke kAraNa hI 'vinakAvAra' hote the, para halavAnImai sundara patnIke kAraNa bahiSkRta, digoDe. me do ghoDokI laDAIme durvala ghoDe ke marane para savala ghor3e vAleko daNDa, Adi ghaTanAone varNIjIko atyanta sacinta kara diyA thaa| haradIke raghunAtha modI vAlI ghaTanA bhI inhI saba bAtokI popaka thii| unake maname AyA ki jJAna vinA isa jaDatAse mukti nahIM / phalata. Apane sabase pahile vaMDA (sAgara, ma0 prA0) meM pAThazAlA khulvaaii| isake vAda java Apa lalitapurame isa cintAme magna the ki kisa prakAra usa prAnta ke kendrasthAnomeM sasthAe~ sthApita kI jAye, usI samaya zrI savAlanavImane sAgarase Apako bulaayaa| sayogakI bAta hai ki Apake sAtha paM0 sahadeva jhA bhI the| phalataH zrI kaNDayAke prathama dAnake milate hI akSaya-tRtIyA 6
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake zraprabhUta ko prathama chAtra pa0 munnAlAla rAvelIyakI zikSAse sAgarameM zrI ' satarka - sudhA-taragiNI pAThazAlA' kA prArambha ho gayA / gagAkI vizAla dhArAke samAna isa sasthAkA prArambha bhI bahuta choTA-sA thA / sthAna Adike lie morAjI bhavana Aneke pahile isa sasthAne jo kaThinAiyAM uThAI, vAstava meM ve varNIjI aise parikara vyaktike abhAva me isa sasthAko samApta kara deneke lie paryApta thii| Arthika vyavasthA bhI sthAnIya zrImAnokI dukAnose milanevAle eka AnA saMkaTA dharmAdAke Upara Azrita thI / para isa sasthAke vartamAna vizAla prAgaNa, bhavana Adiko dekhakara anAyAsa hI varNIjIke sAmane darzakakA zira jhuka jAtA hai / Aja jaina samAjameM bundelakhaNDIya paDitokA pravala bahumata hai, usake kAraNokA vicAra karane - para sAgarakA yaha vidyAlaya tathA varNIjIkI preraNAse sthApita sADhUmala, papaurA, mAlathIna, lalitapura, kaTanI, mar3AvarA, khuraI, bInA, baruAsAgara, Adi sthAnoke vidyAlaya svaya sAmane A jAte hai / vastusthiti yaha hai ki ina pAThazAlAone prArambhika aura mAdhyamika zikSA denemeM bar3I tatparatA dikhAI hai / ina sabame sAgara vidyAlayakI sevAe~ to cirasmaraNIya hai / varNIjIne pAThazAlA sthApanAke tIrthakA aise zubha muhUrta meM pravartana kiyA thA ki jahA~se ve nikale vahI pAThazAlAe~ khulatI gaI / yaha sthAnIya samAjakA doSa hai ki ina sasthAoko sthAyitva prApta na ho sakA / isakA varNIjIko kheda hai / para samAja yaha na soca sakA ki prAnta bharake lie vyAkula mahAtmAko eka sthAnapara bA~dha rakhanA anucita hai / unake saketa para calakara AtmoddhAra karanA hI usakA kartavya hai / tathApi varNitraya (paM0 gaNezaprasAda jI varNI, bAvA bhagIratha varNI aura pa0 dIpacandajI varNI) ke satata prayAsa tathA vizuddha puruSArthane bundelakhaNDa hI kyA ajJAna - anyakArAcchanna samasta jaina samAjako eka samaya vidyAlaya pAThazAlA rUpI prakAza 82 bhose Alokita kara diyA thA / isI samaya varNojIne dekhA ki kevala prAcya zikSA paryApta nahI hai, phalata yogya avasara Ate hI Apane jabalapura 'zikSA - mandira tathA jaina vizva vidyAlayakI sthApanAke prayatna kiye /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSullaka gaNezaprasAda va 83 yaha saca hai ki jabalapurakI sthAnIya samAjake nijI kAraNoMse prathama prayatna tathA samAjakI dalavandI evaM udAsInatAke kAraNa dvitIya prayatna saphala na ho sakA, tathApi usane aisI bhUmikA taiyAra kara dI hai jo bhAvI gAvako ke mArgako sugama bnaavegii| Aja bhI varNIjI banA karmaThatAkA pATha paDhAnevAle gurukuloM tathA sAhitya prakAzaka santhAoMkI sthApanA va poSaName dattacitta hai / Uparake varNanane ainA anumAna kiyA jA sakatA hai ki varNIjIne mAtRmaNDalako upekSA kI, para dhruva satya yaha hai ki varNIjIkA pAThazAlA Andolana lar3ake-lar3akiyoMke lie samAna rUpa calA hai / itanA hI nahI jJAnI tyAgI mArgakA pravartana bhI Apake dInAguru vAvA gokulacandra ( pituzrI pa0 jagamohanalAlajI nihAntanAnI) tathA Apane kiyA hai | para svArayake kArane - Azcarya to yaha hai ki jo vargIjI paisA pAsa na hone para haphto kacce cane khAkara rahe aura bhUkhe bhI rahe aura apanI mAtA (sva0 ciroMjAvAIjI) se bhI kisI cIjako mAMgate garamAte the, unhIkA hAtha pAramArthika sasthAoMke lie mA~ganeko sadaiva phailA rahatA hai| itanA hI nahI, satyAokA candA unakA dhyeya vana jAtA thaa| yadi aisA na hotA to sAgarameM sAmAyikake samaya tandrA hote hI candekI lapakame unakA gira kyoM phUTatA / pAramArthika sasthAo kI jholI sadaiva unake galemeM par3I rahI hai / Apane apane zipyoke gale bhI yaha jholI DAlI hai / para unheM dekhakara varNIjIkI mahattA himAlayake unnata bhAlake samAna vizvake sAmane tana kara khar3I ho jAtI hai / kyoki uname "mara jAU~ mA~gU~ nahI apane tanake kaaj|" kA vaha pAlana nahI hai jo pUjya varNojIkA mUlamaMtra rahA hai / varNIjIkI yaha vizeSatA rahI hai ki jo kucha ikaTThA kiyA vaha sIvA sasthAvikAriyoko bhijavA diyA aura svayaM nirlipta / vargIjIke nimitta se itanA adhika candA huA hai ki yadi vaha kendrita ho pAtA to usase vizvavidyAlaya sahaja hI cala sakatA ? tathApi itanA nizcita hai ki
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - jAgaraNake agradUta asalI (grAmINa) bhAratame jyoti jagAnekA jo zreya unheM hai, vaha vizvavidyAlayake saMsthApakako nahI mila sakatA / kyoki varNojIkA puruSArtha nadI, nAle aura kUpa-jalake samAna gA~va-gA~vako jIvana de rahA hai / varNIjIko dayAkI mUrti kahanA ayukta na hogA / unake hRdayakA karuNAstrota dIna-dukhIko dekhakara avAdhagati se vahatA hai / dIna yA AkrAnta ko dekhakara unakA hRdaya tar3apa uThatA hai / yaha pAtra hai yA apAtra yaha ve nahI soca sakate, usakI sahAyatA unakA carama lakSya ho jAtA hai / loga veza banAkara varNIjIko Aja bhI Thagate haiM, para bAvAjI "kartuM vRthA praNayamasya na pArayanti / " ke anusAra "are bhaiyA hameM vo kA Thau jo apane Apako Thaga raho / " kathanako sunate hI Aja bhI dayAmaya varNake vividha rUpa sAmane nAcane lagate haiM / yadi eka samaya luhArase sa~DasI mA~gakara lakaDahArinake pairase khajUrakA kA~TA nikAlate dikhate hai to dUsare hI kSaNa vaheriyA grAmake kuA~para daridra dalita varga vAlakako apane loTese jala tathA mevA khilAtI mUrti sAmane A jAtI hai, tIsare kSaNa mArgame ThiThuratI strIkI ThaMDa dUra karane ke lie la~goTIke sivA samasta kapar3e zarIra parase utAra pheMkatI zyAmala mUrti jhalakatI hai, to usake turanta bAda hI lakaDahAre ke nyAya prApta do AnA paisoko lie, tathA prAyazcitta rUpase sera bhara pakvAnna lekara garmIkI dupaharIme dauDatI huI pasInese lathapatha mUrti A~khoke Age nAcane lagatI hai / karrApurake kuMepara varNojI pAnI pIkara calanA hI cAhate hai ki dRSTi pAsa khar3e pyAse mitarapara ThiThaka jAtI hai| dayA umaDI aura loTA kue~ se bharakara pAnI pilAne lage, lokApavAdabhaya manameM jAgA aura loTADora usIke sipurda karake calate vane / sthitipAlana aura sudhArakA anUThA samanvaya isase baDhakara kahA~ milegA ? jo saMsAra viSai sukha hoto isa prakAra binA vijJApana kiye java varNojIkA caritra nikhara rahA thA, tabhI kucha aisI ghaTanAe~ huI, jinhone unheM vAhyatyAga tathA vratAdi grahaNa ke lie prerita kiyA / yadi sva0 siMghaina cirojAbAIjIkA varNIjI 24
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSullaka gaNezaprasAda varNI 25 para putra-sneha lokottara thA to varNIjIkI mAnazraddhA bhI anupaga dhii| phalata. bAIjIke kAryako kama karaneke lie tathA priya bhoja gAmagrI lAne ke lie ve svaya hI bAjAra jAte the / sAgarame mA phalAdi kaMjani vaganI hai| aura muMhako ve jitanI aziSTa hotI hai jAnagaNakI unanIm hotI hai / eka kisI aisI hI kuMjaDinakI dukAnapara do patra yo garga rakhe the| eka raIsa unakA mola kara rahe the aura kaMjaTinakA muMha mAMgA mUlya eka rupayA nahIM denA cAhate the, AkhirakAra jyoM kI ye durAgana Age baDhe varNIjIne jAkara ve garIphe parIda liye / lakSmI-bAranane meM apanI heThI samajhI aura adhika mUlya dekara garIke vApasa pAnA prayatna karane lge| kuMjaDinane isa para unheM ATe hAthoM liyA aura varNIjIko zarIphe de diye / usako isa nirlobhitA aura vacanako dadanArA vargIjI para acchA prabhAva paDA aura vahadhA usIke yahAne gApha mAjI lene lge| para cora yadi duniyAko cora na samajhe to kitane dina corI raMgA? phalata svaya durbala aura bhoga-lipta mAnavome una bAtakI kAnApatI prArambha huI, varNIjIke kAnameM usakI bhanaka aaii| motrA, samAra! tU to anAdi kAlase aisA hI hai, mArga to mai hI bhUla rahA hai, jo garInko najAne aura khilAname sukha mAnatA huuN| yadi aisA nahIM to uttama vanna, ATha piyA serakA sugadhita camelIkA tela, baDe-baDe vAla, Adi viDambanA payo ? aura jaba svapname bhI maname pApamaya pravRtti nahIM to yaha viDambanA gataguNita ho jAtI hai| pratikriyA itanI baDhI ki zrI chedIlAlake bagIce meM jAkara AjIvana brahmacaryakA praNa kara liyaa| mokSamArgakA pathika apane mArgako ora baDhA to laukika buddhimAnone apanI neka salAha dii| ve saba isa vratagrahaNake viruddha thI tathApi varNIjI abola rhe| isa vrata-grahaNake pazcAt unakI vRtti kucha aimI antarmukha huI ki patitokA uddhAra, antarjAtIya vivAha Adike viSayame zAstrasammata mArgapara calanekA upadegAdi denA bhI unake manako saMtuSTa nahIM karatA thaa| yadyapi ina dino bhI prati varpa ve paravAra-sabhAke adhivezanome jAte the, tathA bAbA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta sItalaprasAdajIke vidhavA-vivAha Adi aise prastAvokA zAstrIya AdhAra se khaNDana karate the| bundelakhaNDake acche sArvajanika Ayojana unake vinA na hote the| tathApi unakA mana vecaina thaa| ina sabameM AtmazAnti na thii| vyaktigata kAraNase na sahI samaSTigata hitakI bhAvanAse hI virodha aura vidveSako avasara milatA thaa| aise hI samaya varNIjI vAvA gokulacandrajIke sAtha kuNDalapura (sAgara ma0 prA0) gaye / yahA~ para bhI bAvAjIne udAsInAzrama khola rakhA thaa| varNIjIne apane manobhAva vAvAjIse kahe aura saptama 'pratimA' dhAraNa karake padase bhI apane Apako varNI banA diyaa| jJAna aura tyAgakA yaha samAgama jaina-samAjame adbhuta thA / ava varNIjI vratiyoke bhI guru the, aura sAmAjika virodha tathA vidveSase bacanekI apekSA usame paDaneke avasara adhika upasthita ho sakate the, kintu varNIjIkI udAsInatAse anugata vinamratA aise avasara sahaja hI TAla detI thii| tathA varNI hokara bhI unake sArvajanika kArya dina dune rAta caugune vaDhate jAte the| loga kahate hai "puNya to varNIjI na jAne kitanA karake cale hai / aisA sAtizaya puNyAtmA to dekhA hI nahI / kyoki jaba jo cAhA milA, yA jo kaha diyA vahI huA" aisI aneka ghaTanAe~ unake viSayame sunI hai / nainAgira aise parvatIya pradezame unake kahaneke vAda ghaTe bharame hI akasmAt agUra pahu~ca jAnA, vaDaganIke mandirako pratiSThAke samaya sUkhe kuMokA pAnIse bhara jAnA, Adi aisI ghaTanAe~ hai, jinhe sunakara manuSya Azcaryame paDa jAtA hai| kAheko hota adhIrA re jaba vargIjI unata prakArase samAjakA sammAna aura pUjA tathA mAtuzrI vAIjIke mAtRsnehakA avirodhena rasa le rahe the, usI samaya vAIjI kA ekAeka svAsthya bigaDA / vivekI varNIjIkI A~khoke Age Adyamilanase taba takakI ghaTanAe~ ghUma gaI aura kalpanA AI prakRtyA vivekI, buddhimAn, dayAlu tathA vyavasthA premI vAIjI zAyada aba aura
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSullaka gaNezaprasAda varNI mere Upara apanI sneha chAyA nahI rakha skeNgii| unakA sarala hRdaya bhara AyA aura A~khe chalachalA AI, viveka jAgA, " mAtA ! tumane kyA nahI diyA aura kyA nahI kiyA ? apane utthAnakA upAdAna to mujhe hI bananA hai | Apake ananta phaladAyaka nimittako na bhUla sakUMgA tayApi prAdhako TAlanA bhI sabhava nahI / " phalata ananta mAtR-viyogake lie apaneko prastuta kiyA / vAIjIne sarvasva tyAga kara samAdhimaraNa pUrvaka apanI ihalIlA samApta kI / vivekI lokaguru varNIjI bhI ro diye aura antaragarma anantaviyoga-duHkha chipAye sAgarase apane parama priya tIrthakSetra droNagiriko ora cala diye| para kahA~ hai zAnti ? moTarakI agalI sITake lie kahA-sunI kyA huI, rAjapine savArIkA hI tyAga kara diyA / sAgara vApasa Aye to bAIjIko "bhaiyA bhojana kara lo" AvAz2a phira kAnoma Ane -sI lagI / socA, mohanIya apanA pratApa dikhA rahA hai / phira kyA hai apane manako dRDha kiyA aura abakI bAra paidala nikala paDe vAstavika viraktiko khojameM / phira kyA thA gAMva-gAMvane vAIjIke lAdalele jyoti pAI / yadi savArI na tyAgate, paisevAle bhakta loga Atma-sudhArake bahAne unheM vAyuyAna para liye phirate, para na rahA vA~sa, na rahI vA~surI / varNojI jhopaDI-jhopar3I zAntikA sandeza dete phirane lage aura pahu~ce hajAro mIla calakara girirAja sammedazikharake acalame / zAyada pUjanIyA bAjI jo jIvita rahake na kara sakatI vaha unake maraNane sabhava kara diyA / yadyapi varNIjIko yaha kahate sunA hai "mujhe kucha svadeza ( svajanapada ) kA abhimAna jAgrata ho gayA aura vahA~ke logoke utthAna karanekI bhAvanA uTha khar3I huii| logoke kahaneme Akara phirase sAgara jAnekA nizcaya kara liyA / isa paryAyameM hamase yaha mahatI bhUla huI, jisakA prAyazcitta phira zikharajI jAneke sivAya anya kucha nahI, cakrameM A gayA / " tathApi Aja varNIjI na vyaktise ba~dhe hai na prAnta yA samAjase, unakA viveka aura viraktikA upadeza jalavAyuke samAna sarvasAdhAraNake hitAya hai / -varNI abhinandana grantha 80
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNoraNIyAn mahato mahIyAn paM0 kailAzacandra siddhAntazAstrI pU rAjya kSullaka zrI gaNezaprasAdajI varNIkI upamA devatAome se yadi kisIse dI jA sakatI hai to zivajIse / zivajIke vAvA bholAnAtha, vizvanAtha Adi aneka nAma hai aura ye nAma varNIjIme bhI ghaTita hote hai / ve sadA sabakA kalyANa karanemeM tatpara hai / koI bhI vyakti apanA dukha-darda unake sAmane rakhakara unase kriyAtmaka sahAnubhUti prApta kara sakatA hai / ve kisIko manA karanA jAnate hI nahI / unake mukha se sabake lie eka hI zabda nikalatA hai- 'hama bhaiyyA / ' aura rAjAomese yadi kisIse unakI upamA dI jA sakatI hai to rAjA bhojase / rAjA bhoja vidvAnoke lie kalpavRkSa thA / eka vAra kisIne yaha aphavAha ur3A dI ki rAjA bhoja mara gaye / vidvAnome kuharAma maca gayA aura eka vidvAn ke mukhase nikala paDA- 'atha dhArA nirAdhArA, nirAlambA sarasvatI / paNDitAH khaNDitAH sarve bhojarAje divaMgate // ** itane hI jJAta huA ki aphavAha jhUThI thI, rAjA bhoja sakuzala hai / tava vahI vidvAn kaha uThA--- * zrarthAt 'Aja rAjA bhojakA svargavAsa ho jAnese dhArA nagarI nirAdhAra ho gaI, sarasvatIkA koI avalambana nahIM rahA aura paNDita khaNDita ho gaye- unako sanmAna denevAlA koI nahIM rahA / "
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSullaka gaNezaprasAda varNI 'adya dhArA sadAdhArA sadAlatrA srsvtii| paNDitA maNDitAH sarve bhojarAje bhuvaM gate / / varNIjI bhI vidyArthiyoM aura vidvAno galpA / TikA rAjA bhojakI taraha kisI rAjya svAmI hote no vinAko AjINi ke lie kisIkA muMha tAkanA na paTanA / jaba ve sunane ke kinI mitrAn ko jIvikAkA kaSTa hai yA kisIne vidvAnakI javahelanA kii|mlaa anta karaNa Akula ho uThatA hai, aura ve bhanmaka unakI mAtA ke lie prayatna karate hue racamAtra bhI nahI nkcaate| unamA mAnikAnta hai ki yadi hamAre cAra akSaroMne kimIkA hita hotA ho no ugane antrI kyA bAta hai| unake cAra akSarome na jAne kitane podita, nI bhIna niSkAsita chAtro tathA vidvAnokA hita huA hai| aine bhI loga hai, jo unakI isa udAra vRttikI AlocanA karate hai aura mAlA kabhI-kabhI varNIjI bhI sakocame paTa jAne hai, kintu unakA vaha gaMgona unakI udAra manovRttike sAmane eka kSaName adhika nahI hgnaa| Tora hI hai, kyA kisIke kahane se nadI apanA banA banda kara sakatA hai, yA jalane bharA megha barase vinA raha sakatA hai| jisa dina varNIjI asta ho jAyeMge, vidvAno nira dinA mATake ho jAyeMge aura unakI janmabhUmi bundelakhaNa to nadAke lie anAyo jaayegaa| virale hI mahApuspa aise hote hai, jo apanI janmabhUmiko tanA pyAra karate hai| varNIjI samasta bhAratakI jaina-samAjake dvArA mAdarIga hokara bhI aura bhAratake vividha prAntome bhramaNa karate hue bhI apanI janmabhUmi aura usake nivAsiyoko nahIM bhUla sake / bundelakhaNDakA choTe-se-choTA adhivAsI bhI unake lie priya hai| ve usake baccoMkI gikSAkI sadA cintA karate rahate hai| * arthAt zrAja rAjA bhojake jI uThanese dhArA nagarI sadAke lie sAdhAra ho gaI, sarasvatIkA avalambana sthAyI ho gayA aura paNDitavarga maNDita (bhUpita) ho gyaa|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta jaina-samAjame aura vizeSa karake bundelakhaNDakI janasamAjame zikSA kA prasAra karaneme varNIjIne athaka prayatla kiyA hai, aura 77 varSakI avasthA ho jAne para bhI ve apane prayatnase virata nahIM hue hai| unakI vAlako-jaisI saralatA to sabhIke lie AkarSaka hai / unhe abhimAna cha taka nahI gayA hai / sadA prasanna mukha, mIThI-mIThI bAteM, paraduHkhakAtaratA aura sadA savakI zubha kAmanA, ye varNIjIkI svAbhAvika vizeSatAe~ hai| jabase maine unheM dekhA aura jAnA, tabase Aja taka mujhe uname koI bhI parivartana dikhalAI nahI diyA / uttarottara unakI khyAti, pratiSThA, bhaktokI sakhyA varAvara vaDhatI gaI, kintu ina sabakA prabhAva unakI ukta vizeSatAo para racamAtra bhI nahI pddaa| ve sadA janatAkI bhASAme volate hai, janatAke hRdayase socate hai aura janatAke lie hI saba kucha karate hai| isIse janatAke manobhAvoko jitanA ve samajhate haiM, jainasamAjakA koI anya netA nahI samajhatA / ve usakI kamajorIko jAnate hue bhI usase ghRNA nahIM karate, kintu hArdika sahAnubhUti rakhate hai| isIse ve janasAdhAraName itane adhika priya hai| unase milaneke bAda pratyeka vyakti yaha anubhava karatA hai ki varNIjIkI mujha. para asIma kRpA hai| yahI unakI mahattAkA sabase baDA cihna hai / sacamuca meM ve choTe-se bhI choTe aura mahAn se bhI mahAn hai / 10 sitambara, 1951 WIPIAnuw
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmArtha - - - zrIkAnI mahArAja . umarAlA (kAThiyAvADa) vi0 saM0 1646 umarAlA vi0 saM0 1970 62 varSa vi0 sa0 2008 dIkSAvartamAna Ayu
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARA AAAAAA kAThiyAvAr3a ke ratna zrI kAnajI mahArAja pratibhAzAlI vyakti hai / unake paricayame Ane vAlopara unakI pratibhAkA amiTa prabhAva par3e vinA rahatA hI nahI / unakI smaraNazakti varSokI vAtako tithi -vArasahita yAda rakha sakatI hai / unakI kuzAgra buddhi hareka vastukI tahame praveza karatI hai unakA hRdaya vajrase bhI kaThina aura kusumase bhI komala hai / ve eka adhyAtmarasika puruSa hai / unakI nasa-nasameM adhyAtma - rasikatA vyApta hai / kAnajI svAmI kAThiyAvAr3ake ratna hai / BEECEUDETOXXXXXXXXBU
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmArthI zrI kAnajI mahArAja paM0 kailAzacandra siddhAntazAstrI sa 1940 kI ghaTanA hai | zramaNabelagolA ke mahAmastakAbhiSeka lauTate hue ambAlA sagha spezala zrI giranAra kSetrapara phuNcii| kSetra munImase jJAta huA ki kAnajI mahArAja yahI hai aura kala bahane cale jAyeMge / hama loga turanta hI unase milane gaye aura hamane lAThI takhtepara baiThI huI eka bhavya AkRtiko denA, jinane prasannamudrAne hamArA svAgata kiyA / yaha prathama darzana thaa| usake paJcAn 1646 meM dUgarA avasara upasthita huA / mahArAjakI bhakta maDalIne sonagaDhale di0 jaina vidvatpariSadko Amantrita kiyA aura mujhe usakA pramukha bananekA saubhAgya prApta huA / tIna dina taka carcA-vArtAkA Ananda rahA aura jo kucha sunA karate the use pratyakSa dekhanekA avasara milA / X X x kAnajI mahArAjakA janma vi0 sa0 1346 ke vamAnya mAname ravivArake dina kAThiyAvADake umarAlA gA~vamaM, sthAnakavAsI jaina-sampradAyakI anuyAyI vzA zrImAlI jAtime huA / Apa vacapana se hI virAgI the / choTI umra meM hI mAtA-pitAne svargastha ho jAnese kAnajI apane var3e bhAIke sAtha AjIvikA upArjana karaneke lie pAlejame cAlU dUkAnameM zAmila hue, kintu vyApAra karate hue bhI ApakA dila vyApArI nahI thA / Apake manakA svabhAvika jhukAva satyakI sojakI ora thA / upAzrayameM kisI munike AnekA samAcAra milate hI Apa unakI sevA aura dharma-carcAke lie unake pAsa daur3a jAte the / isa taraha ApakA bahuta-sA samaya upAzrayame hI bItatA thA / Apake samvandhI Apako 'bhagata' kahate the /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - jAgaraNa ke agradUta eka dina Apane apane bar3e bhAIse sApha-sApha kaha diyA ki mujhe vivAha nahI karanA, mere bhAva dIkSA leneke hai / bhAIne bahuta samajhAyA ki tuma lagna karo cAhe na karo, tumhArI icchA, kintu dIkSA mata lo| parantu bahuta samajhAne para bhI unakA virAgI citta sasArame nahI lagA / dIkSA lene se pahale Apa kitane hI mahIno taka AtmArthI gurukI khoja meM kAThiyAvADa, gujarAta aura mAravADake aneka gA~vo meM ghUme / antameM savat 1970 meM mArgazIrSa sadI navamI, ravivArake dina umarAlAmeM hI alera sampradAya hIrAcandajI mahArAjase dIkSA le lI / PS8 dIkSA leneke pazcAt Apane zvetAmbara AmnAyake zAstrokA gaharA abhyAsa kiyaa| ApakI jJAnapipAsA aura suzIlatAkI sthAti zIghra hI saurASTra meM phaila gaI / jaba koI muni kahatA - 'cAhe jitanA ugra cAritra pAlana karo, kintu yadi sarvajJa bhagavAnne ananta janma dekhe hoge to unamese eka bhI janma ghaTanekA nahI / ' Apa turanta bola uThate - 'jo puruSArthI hai, usake ananta janma sarvajJa bhagavAnne dekhe hI nahI / ' saM0 1978 me bhagavAn kundakunda viracita samayasAra grantha Apake hAthameM AyA / use paDhate hI Apake AnandakI sImA na rhii| Apako aisA pratIta huA ki jisakI khojameM the, vaha mila gayA / samayasArakA Apapara adbhuta prabhAva paDA, aura ApakI jJAnakalA camaka uThI / sa0 1991 taka kAnajIne sthAnakavAsI sAdhukI dazAme kAThiyA - arsh aneka gA~vo vihAra kiyA aura logoko jainadharmakA rahasya samaarter yatna kiyA / apane vyAkhyAnome Apa samyagdarzanapara adhika z2ora dete the / 'darzana-vizuddhise hI Atma-siddhi hotI hai' yaha ApakA mukhya sUtra rahA hai / ve aneka vAra kahate - " zarIrako camaDI ukhAr3akara usapara are fasadpara bhI krodha nahI kiyA, aisA cAritra jIvane ananta vAra pAlA hai, kintu samyagdarzana eka bAra bhI prApta nahI kiyA / lAkho jIvosamyaktva sulabha nahIM hai / kI hiMsA se bhI mithyAtvakA pApa adhika hai / . -lAkho karoDose kisI eka ciraleko hI vaha prApta hotA hai / Aja to "
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAtmArthI zrI kAnajI mahArAja saba apane-apane gharakA samyaktva mAna baiThe hai / " usa taraha aneka prakArase Apa samyaktvakA mAhAtmya logoke cittapara baiThAnekA yatna karane / prAya. desA jAtA hai ki sAdhuoke vyArayAna meM vRddhajana hI Ate haiM, parantu Apake vyAkhyAname zikSitajana - vakIla, DAkTara vagairaha bhI Ate the| jisa gA~vame Apa padhArate, usa grAmame ghara-ghara dhArmika vAyumaNDala chA jAtA / tathA jainadharmake prati ananya zraddhA, dRDhatA aura anubhavake valapara nikalanevAle Apake vacana nAstikoko bhI vicAramaM DAla dete aura kitanoko hI Astika banA dete / 95 pahale to Apa sthAnakavAsI sampradAyame hone se vyAkhyAnome mukhyatayA zvetAmbara zAstra paDhate the, kintu antima varSomaM namayasAra Adi anyoko bhI sabhAme par3hA karate the / yaha krama sa0 1661 taka calatA rahA, kintu antaraMga meM vAstavika nirgranya mArga hI satya mAlUma honene sa0 1991 ke caitra sudI 13 maMgalavArako bhagavAn mahAvIrake janmadivasake avasara para Apane dharma-parivartana kara liyA aura satyake lie kAThiyAvAr3ake sonagaDha nAmaka choTese gaoNvame jAkara baiTha gaye / jo sthAnakavAsI sampradAya kAnajI munike nAmase gauravAnvita hotA thA, usame isa parivartanale halacala honA svAbhAvika hI thA, kintu vaha halacala kramase zAnta ho gii| jina logokA uname vizvAsa thA, ve aisA vicAra kara ki 'mahArAjane jo kiyA vaha samajhakara hI kiyA hogA' taTastha vana gaye aura mumukSu tathA vicAraka varga to pahale se bhI adhika unakA bhakta vana gayA / parivartanake vAda ApakA mukhya nivAsa sonagaDhame hI hai / ApakI upasthitise sonagar3ha eka tIrthadhAma-sA vana gayA hai / vibhinna sthAnose aneka bhAI-bahana Apake upadezakA lAbha lene sonagaDha Ate rahate haiM / unake nivAsa tathA bhojanake lie vahA~ eka jaina atithigRha hai / usame saba bhAI samayase eka sAtha bhojana karate hai / ' aneka mumukSu bhAI-bahanone to vahA~ apanA sthAyI nivAsa sthAna banA liyA hai /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta sonagaDhakA jina-mandira tathA sImandhara svAmIke samavasaraNako racanA darzanIya hai / kundakunda svAmIke viSayame aisA ullekha milatA hai ki unhone videhakSetrame jAkara sImanvara svAmIke mukhase divyadhvanikA zravaNa kiyA thaa| darzanasArame likhA hai "jai paumaNaMdiNAho sImaMdharasAmidivaNANeNa / raNa vivohai to samaNA kahaM sumaggaM payANaMti // ' arthAt-'yadi sImandhara svAmIse prApta divya jJAnase zrI padmanandi svAmI, (kandakunda) ne bodha na pAyA hotA to munijana sacce mArgako kaise jAnate ?' kAnajI svAmIkI ukta ullakhapara dRDha AsthA hai| ata unakI bhAvanAke anusAra sonagaDhameM sImandhara svAmIke samavasaraNakI racanA racakara usane kundakanda svAmIko bhagavAnkA upadeza vaNa karate hue dikhalAyA hai| yaha racanA darzanIya hai| sonagaDhakA svAdhyAya-mandira bhI darzanIya hai| yaha eka vizAla bhavana hai, jisame kaI hajAra bhAI-bahana eka sAtha vaizkara mahArAjakA upadeza zravaNa kara sakate hai / dharmopadezakA samaya nizcita hai, subaha 8 se 6 taka aura sandhyAko 3 se 4 taka / sava zrotA ThIka samaya para Akara baiTha jAte hai aura ThIka samayase upadeza prArambha ho jAtA hai aura ThIka samayapara banda hotA hai| samaya-pAlanakI vizeSatA para varAvara dhyAna diyA jAtA hai| sandhyAko upadezake pazcAt sava bhAI-bahana jina-mandirame jAte hai aura vahA~ AdhA ghaTA sAmUhika bhakti kI jAtI hai| kAnajI mahArAjako samayasAra aura kundakundake prati atizaya bhakti hai| ve samayasArako uttamottama grantha ginate hai| unakA kahanA hai ki 'samayasArakI pratyeka gAthA mokSa denevAlI hai / bhagavAn kundakundakA hamAre Upara bahuta bhArI upakAra hai| hama unake dAsAnudAsa hai / bhagavAn kundakunda mahAvidehameM vidyamAna tIrthakara sImanvara svAmIke pAsa gaye the| kalpanA karanA mata, inakAra karanA mata, yaha vAta isI prakAra hai,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAtmArthI zrI kAnajI mahArAja - mAno to bhI isI prakAra hai, na mAno to bhI isI prakAra hai / ' samayamArakI jo stuti ha padI jAtI hai, vaha bhaktirasa se otaprota hai / yadyapi vaha gujarAnIme hai, kintu gujarAtI na jAnanevAle pAThaka bhI usakA Agaya saralatAne namaka sakate hai-stuti usa prakAra haisImandhara mukhathI phUlaDhAM bhare, enI kundakunda graMthI mAla re, jinajI nI vANI bhalI re / vANI bhalI mana lAge ralI, jemAM samayasAra siratAja re, jinajI nI vANI bhalI re "sImandhara0 // 1 // guMgyA pAhuDa ne gUMthyaM paMcAsti, jj pravacanasAra re, jinajI nI vANI bhalI re / 97 gRlyUM niyamamAra, graMthyaM rayaNasAra, gaMdhyaM samayano sAra re, jinajI nI vANI bhalI resImandhara0 // 2 // syAdvAda kerI' suvAse bhare lo, jinajIno U~kAra nATa 3, jinajI nI vANI bhalI re / baMdu jinezvara baMdu huM kundakunda, baMdu OMkAra nAda re, jinajI nI vANI bhalI re "sImandhara0 // 3 // .. haiDe" hajo mArA dhyAne mArA bhAve hajo, hajo jinavANa re, jinajI nI vANI bhalI re / 1 mukhase / 2 isakI / 3 kI / 4 jinavANI hamAre hRdayameM hove, jinavANI hamAre bhAvoMmeM hove, jinavANI hamAre dhyAnameM hove / 7
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jAgaraNa ke agradUta jinezvara devanI vANIsanA vAyarA', bAje mane dina rAta re, jinajI nI vANI bhalI re "sImandhara0 ||4|| isameM sandeha nahI ki kAnajIkA vyaktitva baDA prabhAvaka hai aura vaktRtvazailI anupama hai / unake prabhAva se sonagaDha ke janetara adhivAsI bhI adhyAtma vacaka premI vana gaye hai / apane sonagaDa ke pravAsa - kAlameM hameM isakA anubhava huA / eka dina eka vyakti vidvAnoke vAsasthAna para Akara adhyAtmako carcA karane lagA / pUchane para usane apanA paricaya dete hue kahA ki maiM musalamAna hU~, pulisame kAnsaTevula hU~ aura pratidina mahArAjakA upadeza sunane jAtA hU~ / dUsare dina eka vidvAnko jvara A gayA / unheM dekhane ke lie DAkTara AyA / eka ghaMTe taka khUba adhyAtma carcA rahI / fharat hai ki maNDana mizra eka bahuta vaDe vidvAn the / jaba zakarAcArya zAstrArthake lie unake grAma meM pahu~ce to unhoMne grAmake bAhara kuA~para pAnI bharanevAlI eka strIse maNDanamizrakA ghara mAlUma karanA cAhA / usa pAnI bharanevAlIne uttara diyA--- " svataH pramANaM parata: pramANa kIrAMganA yatra giro giranti / dvAre'pi nIDAntaH sanniruddhA zravehi tanmaNDana mizradhAma // " 'jisake dvArapara pIjaromeM vanda mainAe~ ' pramANa svataH hotA hai athavA parata hotA hai' isa prakArako carcA karatI ho, use hI maNDanamizra kA ghara samajhanA / ' sonagaDhake viSayameM bhI aisA hI samajhanA cAhie / jahA~ke vAyumaNDalameM adhyAtma pravAhita ho vahI kAnajIkA nivAsa sthAna sonagaDha hai / -kAzI 1 akTUbara, 1959 95 1 vAyu /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - M - ATMIN . . A - Matmi - CLIA ARWikilearni H -- - VISITE -- - - - - - - - - Rames janma vivAhavaidhavyavartamAna zrAyu- vRndAvana ApADha zukla 3 vi0 sa0 1946 11 varSako avasthA meM 12 varSa kI abodhAvasthA meM 62 varSa vi0 sa0 2008 .
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAANAAANANNYAANRANNAVATARTARRAXAAAAAAAAAAA kApUkA AzIrvAda paNDitA candAvAI dvArA sthApita "vanitA-vizrAma" dekhakara mujhe var3A Ananda huA, aura makAnakI zAnti dekhakara Ananda huaa| mohanadAsa karmacanda gAndhI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ dulhaa tyaag zrI kanhaiyAlAla mizra prabhAkara ' .inar gati mara gayA, patnIkI una 16 varSa hai| mAM-bApa vilakha rahe haiM, bhAI ro rahe haiM, vahana vehAla hai, zaharabharamai hAhAkAra hai, para jisakA nava kucha luTa gayA, vaha snAna karake gAra kara rahI hai, A~khome ajana, mA~gameM mindUra aura gulAbI cunariyA, ceharepara rUpa barasa par3A hai, aga-aga meM sphuraNA hai aura jihvAma mizrI, jinase kabhI sIdhe muMha nahIM volI, Aja unase bhI pyAra / zahara bharake loga ekatra, yuvakakI arthI uThI, arthIke Age, nAriyala uchAlatI, parde ke usa bIhar3a aMdhakAramai bhI khule muMha gIta gAtI, Dholake mada bhare ghopa para thirakatI, usIkI tAla para apanI naI cUr3iyA~ khanakhanAtI, vaha 16 varSako sukumArI nArI umagAnakI ora jAtI, bhArata ke cira atItama hame dikhAI detI hai| usakA pati mara gayA, para vaha vidhavA nahIM, yaha hamArI saMskRtikA mahA varadAna hai / patike sAtha rahI hai, patike sAtha rahegI-citAke jvAlAmaya vAhana para Atr3ha ho, kisI akSayalokakI ora jaise dehadhare hI vaha uDI jA rahI hai, jahAM rUpa hai, kurUpa nahI, magala hai amagala nahI, milana hai, viyoga nahI / yaha bhAratake svarNayugakI mahAmahimAmayI satI hai, use zata-zata praNAma / pati mara gayA hai, patnIkI umra 16 varSa hai, usake jIvaname ava AhlAda nahIM, AgA nahI, duniyAke lie vaha eka azakuna hai, sAsake nikaTa DAyana, mAMke lie badanasIva, vaha mAnava hai, bhagavAnke nivAsakA pavitra mandira, para mAnavakA koI adhikAra use prApta nahIM / samAja
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNa ke agradUta 102 aura dharmazAstra donone usake pathameM U~ce-UMce 'borDa' khaDe kiye hai, jinapara likhA hai, sayama, brahmacarya, tyAga, satItva aura vandanIya, para vyavahArame prAya jeTha, devara, zvazura aura jAne kisa-kisako pazutAkA zikAra / relave DipArTameNTake 'sapharI' vibhAgake karmacAriyokI taraha java AvaRear ho, pitAke ghara aura java z2arUrata ho zvazurake dvAra jA 'kartavyapAlana' ke lie bAdhya, aisA kartavya pAlana, jisame rasa nahI, adhikAra nahI, mamatA nahI, kaidIkI mazakkatako taraha anivArya, para mahattvahIna aura mAnahIna | yaha hamAre rASTrake madhyayugakI vidhavA hai, samAjakA aga hokara bhI, sAmAjika jIvanake spandanase zUnya / sA~sa calatA hai, kevala isIlie jIvita; anyathA jIvanake sava upakaraNose dUra, jisane sava kucha dekara bhI kucha nahI pAyA, validAna ke bakarekI taraha vandanIya | jisane Thokare khAkara bhI sevA kI aura roma-romame apamAnakI suiyose vidhakara bhI vidroha nahI kiyA / hamAre sAskRtika patanakI prativimva aura sAmAjika hrAsako pratIka isa vaidhavyamUrtiko bhI praNAma 1 * * * pati mara gayA hai, patnI 16 varSakI hai / ha~saneko utsuka-sI kalI para vipadAkA java pahAr3a TUTA, mA~ke vilApakA dhuvA~ jaba AkAzamaM bhara calA, parivAra aura pAsa-paDosa jaba kalejekI kasakame karAha uThe, tava pitAne dhIme, para dRDha svarame kahA -- roo mata, usakI cUDiyA~ mata utAge, maiM apanI beTIkA punarvivAha karUMgA to jaise kSaNa bharako bahatI nadI Thahara gaI / sAthiyone himmata toDI, pacona pacAyata ke prapaca race, susarAla - vAlone kAnUnI zikajokI khUMTiyA~ aiMThakara dekhI, para sudhAraka pitA dRDha rhaa| usana yugakI pukAra sunI aura eka yogya varake sAtha apanI putrIkA vivAha kara diyA, dhUmadhAmase, utsAhase, gambhIratAse / kanyAkA mana Arambha meM hirahirAyA, phira anukUla huA aura phira usakA mana apane naye gharame rama gayA / patike prati anurakta, parivArake prati sahRdaya aura apanI santAnameM lIna vaha jIvanakI naI nAva khe calI /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 candrAbAI 103 yaha hamAre yugakI naI karavaTa, paramparAko naI pariNati, nArIko asahAyatAkA nayA avalamba, samAjake nirmANako nava sUcanAkA eka pratIka hai, jise ArambhameM varSoM patinA pyAra to milA, para samAjakA mAna nahI, jise parivAra milA, jisane parivArakA nirmANa kiyA, para jise baraso pArivArikatA na milI, jise baraso naI AbAdI ke madhura kolAhalame bhI gita vIrAnekI zUnyatAkA bhAra honA par3A, para jo dhIredhIre yugakA avalamba liye sthira hotI gaI aura jo Aja bhI kulInatA ke nikaTa vyagakI to nahIM, hI ugitakI pAtra hai / navacetanA nAvanAsrotako bhI praNAma ! * pati mara gayA hai, patnI 16 varSakI hai| AzAoMke va pravI eka hI bhoMke bujha gaye / kahIM koI vahIM, kahI kucha nahIM, bama zUnya -- sava zUnya | sthiratA jIvaname sambhava nahIM, paira hilanekI bhI zaktime hIna / sahasA hRdayame eka Aloka, Aloka jIvanakI sphuraNA aura sphuraNAme cintana ! * pati / nArIke jIvanameM patikA kyA sthAna hai ? pati ? kyA vivAha dvArA prApta eka sAthI ? aura vivAha ? Ajako bhASAme eka aigrImeNTa ? to pati mara gayA aura vaha aigrImeNTa bhaga ! aba nAro svatantra, cAhe jidhara jAya, cAhe jo kare ? hai na yahIM ? hA~; to phira hamArI saskRtime, ina zAstrome, vilahake ye gIta kyo ? ma hA~ke sAtha jaise bhItarakA, AtmAkA saba rasa sUkha catA / phira cintana, gambhIra cintana, antarame bhAva-dhArAkI sRSTi / jIvana meM sAthI to aneka hai, patikA artha hai pratIka vratakA pratIka, lakSya kA pratIka / pativratakA artha hai patikA vrata / patikI pUjA ? duniyA kahatI hai hA~, dharma kahatA hai nahI, patikA vrata, patikI pUjA ? yaha arthakA anartha hai / mAnava, mAnavakI pUjA kare, mAnava hI mAnavatAkA vrata
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 jaina-jAgaraNake agradUta ho yaha Izvarake prati droha hai| phira | pativrata-patike dvArA vrata, patike dvArA pUjA / pUjA lakSyakI, mata sAdhyakI prAptikA / tava yaha lakSya kyA hai ? sAdhya kyA hai| vyaktiko samaSTike prati ekatA, aNuko virATameM lInatA, bheda-upabheTokI dIvAre lAMghakara, ajJAna girike usa pAra ha~sate-khelate prabhu-paramAtmAmeM jIvakI pariNati / oha, tava pati hai sAdhana, pati hai patha, pati hai avalamba, na sAdhya hI na lakSya hI / para sAdhana nahI, to sAdhya kahAM, pathake vinA priya prApti kaisI aura vaha ho gayA bhaga? bhagavAnkI kRpAse phira jJAnakA Aloka / bhaga kaisA | lahara jaba saritAme lIna hotI hai, tava kyA vaha nAga hai ? vIja jaba miTTImeM mila vRkSame vadalatA hai, taba kyA vaha nAza hai ? UhU~ yaha nAza nahIM hai, yaha pariNati hai| pati hai lahara, saritA hai samAja, pati hai vIja, vRkSa hai samAja / pati nahIM hai / isa nahIkA artha hai pratIkako pariNati / nArI lakSyakI ora gatizIla, kala bhI thI, Aja bhI hai, yahI usakA vrata hai| kala isa vratakA pratIka thA pati / Aja hai samAja / gatike lie tallInatA anivArya hai| kala tallInatAkA AdhAra thA pati, Aja hai samAja / kala nArI patike premame lIna thI, Aja samAjake premame lIna hai| yaha lInatA svaya apaneme koI pUrNa tattva nahI, pUrNatAkA prazasta patha hai| nArIkA lakSya avicala hai, jo kala thA, vahI Aja hai, para patha parivartita ho gayA, pratIka badalA, sAdhana vadale, iMgalaiDakA yAtrI adanapara apanA jalapota tyAga havAI jahAja para uDa claa| use iMgalaiDa hI jAnA thA, aura iMgalaiDa hI jAnA hai yAtrAke sAdhanokA parivartana yAtrAke lakSya kA parivartana nhii| ___jJAnake AlokakI isa kiraNamAlAme snAnakara nArI jaise jAga uThI, jI utthii| nirAzA AzAke rUpame vadala gaI, vedanA premameM antahita, stabdhatA sphuraNAmeM, sAmane spaSTa lakSya, pairome gati, maname umaga, jIvanameM utsAha / mastiSka sadbhAvanAose pUrNa, hRdaya premse| kahI kisIkA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ba0 candrAbAI kaSTa denA aura paira cane, kahIM kisIkA degA aura bhulAeM kI, kahI frier kaSTa denA aura masnipha milinaota-prona, patnI ava kA vigo lie visvasanIya, sabake lie vandanIya | jovana nahIM. mAtA re, va yaha nArIke nArItvakA narama vihAna hai, unake nItva para gati hai, usako gatiko antima nImA hai, jahAM yaha jAnA pAnI hai, yahI usake jIvanakA gaMgAnagara hai, jahAM vaha bhagavAn -sAgaragaM nIna ho, parama sukhakA lAbha letI hai / nirmANamayI, nirvANamayI nArIka . tina nUtana mUrtiko lAma-nAma praNAma / 207 * bhAratIya saskRtike nava nAyaka gAndhIjIne nArIko sI nati ko, vaidhavya ke ina divya ko 'hindU' kA zrRMgAra rahA hai| zRMgArakI imI dIptige projjvala Aja eka nArI hamAre madhyamaM hai, brahmacAriNI candAvAda ! candAvA- eka vaiSNava parivArameM janmo, rAdhAkRSNako Treat bhaktidhArAke vAtAvaraNameM palI / mAkI loriyome unheM zraddhAkA upahAra milA, pitAke pyAra unhoMne kamaMTatAkA dAna pAyA aura 11 varSakI umra meM eka sampanna jaina parivArame unakA vivAha huA / vivAha huA, unake nikaTa isakA artha hai, vivAha-saMskAra huA aura 12 varSakI umrame unakA saba kucha china gayA, ve ThIka-ThIka jAna bhI na pAI aura vaidhavyakI jvAlAmaM unakA sarvasva bhasma ho gayA / 12 varSakI eka sukumAra bAlikA, jo duniyAko dekhatI hai, para samajha nahI pAtI ; jo samajhatI hai, apane vyAkaraNase, apane kodAle, apane hI lakSaNase / itanA vizAla vizva aura akele yAtrA yahA~ bhAgyakA astitva hai, yogya abhibhAvaka mile, patha vanA / vaiSNavakI zraddhAkA sambala
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 jaina-jAgaraNake agradUta lie ve calI, jainatvakI sAdhanAne unheM pragati dii| zraddhA aura sAdhanA dono dUra taka sAtha-sAtha clii| zraddhA samarpaNamayI hai, sAdhanA grahaNazIla, zraddhA sAdhanAmeM lIna ho gii| zraddhAmayI sAdhanA mUka bhI hai, mukharita bhii| mukharita sAdhanA, jisameM antara aura bAhya milakara calate hai-buddha, mahAvIra aura gAndhIkI sAdhanA, jisame Atmacintana bhI hai, jagakalyANa bhii| yahI patha candAvAIjIne cunaa| vigata varSoM meM unhone jo AtmasAdhanAkI antarame tapa tapA, vaha unakI AkRtimeM, jIvanake aNu-aNumeM vyApta hai| pratyakSa, jisake anusandhAname zrama abhISTa nahI, aura inhI varSo meM unhoMne loka-kalyANakI. jo sAdhanA kI, usakA mUrtarUpa ArAkA 'jainavAlA-vidhAma' hai dezakI eka pramukha sevA-sasthA / AtmasAdhanAme sanyAsI, lokavyavahArameM sAsArika, vizva aura vizvAtmAkA samanvaya hI isa mahimAmayI nArIko jIvana-sAdhanA hai / jIvanameM dhArmika, vyavahArameM dezasevaka, siddhAntomeM atItakI mUlame, pragatime navayugakI chAyAme, jisakI eka muTThIme bhUta, dUsarImeM bhaviSya aura vartamAna jisake jIvanocchvAsame vyApta, yahI paNDitA candAvAI hai| yugakA sandeza vahana karatI sAdhanAmayI isa nArIko bhI zata-zata praNAma / --anekAnta, navambara 1943
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama darzana zrI nemicandra jyotiSAcArya gahanI maI nan 1936 ko patra milA-"Apa iNTaravyU ke lie nanne 7 Aiye, mArgavyaya mila jAyagA / " parane mere manameM gudagadI paidA karadI, mere hRdayakuJjame madira bhAva vihagokA kUjana hone lgaa| vINA tArome noyA huA nagIna muvanti ho utthaa| manane nahA-maphalatA nipaTa hai, AjIvikA mila jAyegI, para hRdayane vedanAka eka gajala choyo pakADakara jhakajhorate hue kahA- yaha adhara chantagatI mundhAna pratiyA navala ullAmamAtra hai| ArAma dharmagAnvanA paNtiA candAbAjIle samakSa jAnA hai, baDe-baTe paNDita unake pANDityake samakSa mUla ho jAne hai, tuma naye raeNgasTa, anubhavagUnya, mAtra pitAbI koDe Tika sakoge? hRdayake isa kayanako kalpanAne avahelanA kii| vaha mugna-dugya, hAra-viSAda. makalpa-vikalpake mAtha AMgva-micaunI melane lgii| karmayogakA vigvAnI ima ananta vizvame sAdhanAgIna hokara hI jIvanake satyako prApta karanA hai| sahatA andhakAramaya kSinija para eka nimana jyotiko prabhA avatarita huI aura antamse dhvani nikalI ki calakara liMpI guruvayaM paNDita kailAgacandrajIse salAha kyo na lI jAya? vedanAse bhArAcchanna mana liye guruvaryake samakSa pahuMcA aura kAMpane hue patra unake hAthame de diyaa| eka hI dRSTime patrake akSaroko AtmamAt karate hue vaha bole---"tuma kAma karanA cAhne ho, ArA acchI jagaha hai, cale jaao| 70 pa0 candAvAIjIke samparkase tumhArA vikAsa hogA, sonA bana jaaoge|" ___ maiMne dhIrese khaa-"pnndditjii| Dara lagatA hai| iNTaravyUmeM kyA khuuNgaa|"
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta gurudevane premabhare zabdome kahA-"DaranekI bAta nahI, saMbhalakara uttara denaa|" vArSika parIkSA samApta honepara 5 maIke prAta.kAla kalpanAke kamanIya pakho para uDatA huA, ullAsakI vINA para bhavya bhAvanAoko komala aMguliyA~ pheratA, aneka aramAnoko hRdayamai sameTe, khinna mana mainA sundara bhavana (nayI dharmazAlA) ArAmai A phuNcaa| darabAnane eka koTharI Thaharaneko de dI, sAmAna eka kinAre rakha nityakarmase nivRtta huA; aura snAna, devadarzanake pazcAt karmacAriyoMse mAlUma kiyA ki pa0 candAvAIjIke darzana kahA~ hoge? dharmagAlAke mainejara kAzInAthajIne kahA-"kalase ve koThI (zrI vAyU nirmalakumArajIke bhavana) me AI huI hai / Apa abhI 7 vaje unase koThImeM hI mila Aiye, do baje vaha Azrama calI jaayeNgii|" maine namratApUrvaka kahA-~-"kRpayA mujhe koThIkA rAstA batalA deM, yadi apane yahA~ke AdamIko mere sAtha kara de to maiM apaneko dhanya samajhU / ' unhoMne mere sAtha sahAnubhUti prakaTa kI aura dharmazAlAke sevaka caturguNako mere sAtha koThI taka kara diyaa| vahAM jAkara maine darabAnase pUchA-"zrI pa0 candAbAIjIse mulAkAta kahA~ hogI ?" usane kahA ki "Apa choTI bahUjIse milanA cAhate hai ? isa samaya to vaha mandirame sAmAyika kara rahI hai|" maiMne kahA-"nahI jI, mujhe pa0 candAvAIjIse milanA hai, jo vAlAvizrAmakI sacAlikA hai / " kaThinAI yaha thI ki darabAna bhojapurImeM bolatA thA aura meM bolatA thA hindImeM / dono hI paraspara eka dUsarekI bAtoko ThIka tarahase samajhanemeM asamartha the| vaDI derataka vaha choTI bahUjI, choTI bahUjI kahatA rahA aura mai pa0 candAvAIjIko pUchatA rhaa| isI bIca Uparase koI rasoiyA AyA aura vaha hama donokI bAtoko sunakara bolA-"hA~, hA~, vahI dhanupurA vAlI vahUjI | abhIabhI sAmAyika karake AI hai / Apa kyA cAhate haiM ? maiM Upara pUchakara AtA hU~, apanA nAma batalA diijiye|"
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA candApAI 106 maine eka niTapara apanA nAma lisakara aura unakA bhaTaravyUke lie prApta patra una rano'yeko de diyaa| thor3I dema usa vyaktine gAra kahA-"Apako Upara bahajI banA rahI hai|" maine usa AdamIne kahA-"bhaH ! manamA bhAdamI hai, yahA~ga niyamose bilkula aparicita haiM, para naka mere mAdha nalanekA rASTa kre| naga kahatA hUM usa samaya mere manameM usane nAhI abhipa babaTATI jainI viSaya taiyAra na honepara kabhI-kabhI parIkSAbhavana pavATa ho jAtI thii| kalejA dhaka-dhaka kara rahA thA, nAnA pradhAna manA-vikalpa utpanna ho rahe the| maiM apane bhAgya nipaTAna karane jA kA thaa| Upara pahuMcakara kamarele gamadene maiMne bhagavA unnaM hae, gAvAta hue, bhaya khAte he| mana raha rahA thA ki sahI majhane sagha amiSTanA na ho jAya aura vanA-banAyA mAgamelana vigaH jAya / meM pratIkSA kara rahA thA ki eka madhura AvAja AI, Apa bhItara calaM jaaye| phira kyA thA amala dhavala baTTArakI nAr3I pahane divya tejandhinI, nAdargAme aunaprota, madhurabhApiNI, napambinI, negIlA mAMke darzana hue| usa samaya hRdayameM nAnA prakArako narageM uTha rahI thii| manaM zraddhA aura bhaktine praNAma karate hue maname vAhA--"yahI paDinA dAvAIjI hai, naba to DaranekI koI bAta nahIM / mai jinase Dara rahA thA, uname apUrva sneha aura mamatA hai, vANIme to mizrI ghola dI gaI hai|" na mAlUma kyo mere hRdayane barakhana hI unake guNokI zreSThanA svIkAra kara lI aura unakI caraNa-raja sirapara dhAraNa karaneko lAlAyita ho utthaa| snehAmRta u~Telakara kurmI para baiThAlate hue unhoMne pUchA--"rAslemeM kaSTa to nahIM huA ? apanA sAmAna Apane kahA~ rakkhA hai ? Apa rheN| vAle kahA~ke hai ?" maine sakSepame uparyukta praznokA uttara diyA / pazcAt unhone puna kahA--"Apane kahA~ taka adhyayana kiyA hai ? dharmagAstrama kauna-kauna gratha paDhe hai ? saskRta-sAhitya aura vyAkaraNakA adhyayana kahA~ taka kiyA hai ? nyAyatIrthakI parIkSA kisa varSa dI?" maine pUjya paMDita
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ " jaina-jAgaraNa ke agradUta kailAzacandrajI dvArA pradatta paricayapatrako dete hue uparyukta praznokA sakSepa meM javAba diyA / aba mujhameM sAhasa Ane lagA thA aura bhaya uttarottara ghaTatA jA rahA thA / anantara mA~zrIne ha~sate hue prathama gucchaka, jisakA vaha svAdhyAya kara rahI thI uThA liyA aura mujhase devAgama stotrakI bAharavI kArikA - "bhAvaikAntapakSe'pi bhAvApahavavAdinAma" kA artha puuchaa| meM aSTasahasrIko parIkSA dekara AyA thaa| mujhe apane tadviSayaka pADityakA pUrA bharosA thA; ata prasanna hokara kArikAkA artha 'zatI' aura 'sahasrI' TIkAoke AdhArapara uddharaNasahita btaayaa| mA~zrIne ha~sate hue vIcame rokakara kahA ki kArikAke uttarArddha 'bovavAkya' kA artha phirase kahiye / maiMne raTI huI paktike AdhAra para kahA - "bodhasya svArthasAdhanadUpaNarUpasya vAkyasya ca parArthasAdhanadUpaNAtmano saMbhavAttanna pramANam" arthAt svArthAnumAna aura parArthAnumAnako pramANatA siddha na ho sakegI / mA~zrIne bIcameM rokate hue kahA--"vogha" zabdakA artha anumAna aura "vAkya " zabdakA artha Agama liyA jAya to kyA hAni hai ? vasunadI vRttike AdhAra para unhoMne apane arthakI puSTike lie pramANa bhI upasthita kiye / maiM unakI tarkaNAzaktiko dekha AzcaryameM DUba gayA / pazcAt 'AtmAnuzAsana' aura 'nATakasamayasArakalaza' ke kaI zlokokA artha pUchA / meM artha kahatA jAtA aura mA~zrI bIca-bIcame zakAe~ karatI jAtI thI / bRhatsvayabhUstotrame muni suvratanAthako stutimeM Aye - "zaziruci - zucizuktalohitaM" zlokakA arthaM galata kara rahA thA to mA~zrIne mIThe zabdo meM merI galatI vatalAI aura usa zlokake do-tIna artha bhI prakArAntarase kiye / 117 gommaTasAra jIvakANDako lekara unhone "zravaruvari igipadese gude zrasaMkhejjabhAga vaDDhIe" Adi avagAhanAke vRddhikramavAlI gAthAoko vyAkhyA karanekA mujhe Adeza diyA / gaNita viSayame vizeSa ruci honeke kAraNa maine gommaTasArame AI huI sadRSTiyoko apane kalpita udAharaNo dvArA hRdayagama kara liyA thA, para phira bhI na mAlUma kyo meM isa samaya adhika
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 ma0 candrAbAI naravasa hotA jA rahA thaa| dhIre-dhIre merI AvAja bhI bhatIjA ka yo| galemeM bhI sunanusAhaTa hone lagI thI / meM samRSTirita artha kaha rahA thA, para mujhe aisA laga rahA thA ki ho rahA hai| cAra-pAMna gAvAjakI vyAkhyA pAtrA ki- "avagAhanA nAhI bUTiyAM hotI hai, anantabhAgI jananaguNa vRddhi kyo nahI hotI ?" meM unakA samAdhAna nahIM rahA jIra ghabar3Akara kAle jhAMkane lagA / unhoMne madhura svara-- -"yayAH pradezAH dharmAdharmaikajIvAnAm" sUtra yAda hai| jaba jagAta praveza hai to usameM anantabhAga yA anannaguNavRddhi yA aura apanI parAjaya svIkAra kara lI / hogI? iNTaravyU samApta huaa| vaha bolI- nijI ! maga vinA cAlokI naitika freeke lie eka rAtri pATanAlA gIta hai| dhanake binA manuSya uTha sakatA hai, vinAke binA bhI bar3A bana sakatA hai, para caritrabalake vinA sarvathA hIna aura pazu hai / jAnaraNahIna jJAna pANa hai / naitika vyakti ho apane prati saccA ImAnadAra ho sakatA hai| gajakI skUla aura kaoNlejakI nikSAmeM naitikatAvA jabhAva hai / bacne aparipakva ghaDe ke samAna haiM, inake Upara Arabhage hI acche saskArIkA panA Avazyaka hai | ataeva hAIskUlome paDhanevAle apane baccokI dhArmika zikSA deneke lie eka rAtripAThayAlA solanI hai| Apako usa pAThazAlAkA zikSaka bananA hogA / Apa suvidhAnunnAra prAta. aura mAyakAla baccoko dhArmika zikSA de, zaharameM yo to 50-60 bacce paDhaneke lie mila jAyege, para jaba taka 20-22 laDake bhI Ate raheMge, pAThayAlA calatI jAyagI / isa pAThazAlAkA kula vyaya hama apane pAsase degI / Apa isa bAtakA khayAla rakhe ki zloka yA padya raTAneko apekSA unheM jIvana kyA hai aura use kaise vyatIta karanA cAhie- sikhalAye / zikSAko kalyANakArI banAneke lie zikSakako pUrNa dAyitvakA nirvAha karanA hotA hai / use ahakAra chor3akara eka hI mArgake yAtrIke rUpame
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - jAgaraNake zragradUta ? khAtira meM apane dharmako to nahI vecuuNgaa| jaba mujhame nyAyIkI sthApanA dono pakSone kara dI to phira meM anyAyIkA rUpa kyo dhAraNa karatA merA dharma mujhe na choDe, cAhe sArA sasAra mujhe chor3a de, to bhI mujhe cintA nahI / " 144 lAlAjIne mujhe svaya ukta ghaTanA sunAI thii| pharmAte the ki -- "thoDe dina to mujhe paNDitajIke isa vyavahArapara roSa-sA rahA, para dhIredhIre merA mana mujhe hI dhikkArane lagA aura phira unako isa nyAyapriyatA, satyavAditA, niSpakSatA aura naitikatAke Age merA sara jhuka gayA, zraddhA bhakti se hRdaya bhara gayA aura maine bhUla svIkAra karake unase kSamA mA~ga lI / paDitajI to mujhase ruSTa the hI nahI, mujhe hI mAna ho gayA thA, ata. unhone merI kaulI bhara lI aura phira jIvanake anta taka hamArA snehasambandha banA rahA d mujhe jisa taraha aura jisa bhASAme ukta sasmaraNa sunAye gaye the, na ve ava pUrI taraha smaraNa hI rahe hai na usa tarahakI bhASA hI vyakta kara sakatA hU~, phira bhI Aja jo vaiThe-biThAye yAda AI to likhane baiTha gayA / - anekAnta, mArca 1948 I0
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakI sIkha mahAtmA bhagavAnadIna ha *mane pa0 gopAladAsajI varaiyA - jaisA dUsarA AdamI samAjameM Aja taka nahI dekhA, para yaha bAta to hara AdamIke lie kahI jA sakatI hai / nImake per3ake lAkho pattomeM koI do patte ekase nahI hote, para saba hare aura nukIle to hote hai / samAjake hara AdamIse yaha AzA kI jAtI haiM ki vaha kama-se-kama apane samAjake membaroko satAye nahI, unase jhUThA vyavahAra na kare, unake sAtha aise kAma na kareM, jinakI ginatI corImeM hotI hai / samAjameM rahakara apanI laMgoTI aura apane A~khake vA~kapanapara pUrI nigAha rakhe aura apanI mamatAkI hada bA~dhakara rhe| ina pA~ca vAtomeM, jinheM aNuvrata yAnI choTe vrata nAmase pukArA hai, ve pUre-pUre pakke the, aura pA~coM aNuvratoko ThIka-ThIka nibhAnevAlA samAjameM hamAre dekhane meM koI dUsarA AdamI nahI milA / vaha pUre gRhastha the, dukAnadArI bhI karate the, aura paDita aura vidvAn honeke nAte jagaha-jagaha vyAkhyAna dene bhI jAte the aura isa nAte Ane-jAnekA kirAyA aura kharca bhI lete the, para dukAnadArI aura ina saba bAtomeM jitanI sacAI vaha varatate the, aura kisI. dUsareko varatate hue nahI dekhA hai / agara unheM koI 50 ru0 pezagI bheja de aura ghara pahu~cate-pahu~cate unake pAsa 10ru0 bace to vaha 10 ru0 vApisa kara dete the aura do paise baca raheM to do paise bhI vApisa kara dete the / vaha hara taraha se hisAba ke mAmale meM paise-paisekA ThIka-ThIka hisAva rakhate the / pA~co vratomeMse hara vratakA pUrA-pUrA dhyAna rakhate the aura ina vrata pra sacAI hI unameM eka aisA jAdU banI huI thI, jisase sabhI unakI tarafa khiMcate the / dharmake mAmalemeM Ama taurase loga aNuvratomeMse kisI vratakI paravAha nahI karate aura sacAIke aNuvratakI to bilkula hI paravAha nahI karate 10
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 jaina-jAgaraNake agradUta eka paNDitajI hI the jo dharma aura vyavahAra meM kahI bhI sacAIko hAthase nahI khote the| tabhI to vaha una paNDitokI naz2arameM gira gaye jo dharmake jJAtA the, para usapara amala karaneke abhyAsI nahI the|| paNDitajI aNuvratI the, para sAtha-hI-sAtha parIkSA-pradhAnatAmeM pUrA vizvAsa rakhate the, aura jaise-jaise vaha parIkSA-pradhAnatAko samajhate jAte the, vaise-vaise usapara amala karate jAte the| dUsaro zabdomeM vaha dhIredhIre parIkSA-pradhAnI banate jA rahe the ki mauta unheM uThAkara le gii| koI avacalA yaha savAla uThA sakatA hai ki kyA vaha zuru-zurUmeM parIkSApradhAnI tahI the? hama use javAba deMge-hA~, vaha nahIM the| vaha zurU-zurUmeM andhazraddhAnI the, kore kaTTara digamvarI the| unakI kaTTaratA dinodina kama hotI jA rahI thI aura agara vaha jIte rahate to vaha kaTTaratA khatma ho jAtI aura phira vaha digambarI na rahakara jaina bana jAte aura agara kucha aura umara pAte to sarvadharma samabhAvI hokara isa duniyAse kUca krte| hama Uparake pairemeM bahuta bar3I bAta kaha gaye hai, para vaha choTe muMha baDI bAta nahIM hai| hamane paNDitajIko bahuta pAsase dekhA hai| paNDitajI hamako bahuta pyAra karate the aura jaba bhI hama unase mile, unhone pUrI eka rAta hamase bilkula jI kholakara bAteM kI aura hamArI vAteM khule dilase sunii| hamase jaba vaha vAta karate the to ekadama abhinna ho jAte the| hama ye sava kahakara bhI yaha nahI kahanA cAhate ki unhone hamase kabUlA ki vaha kaTTara digambarI the| isa taraha betukI vAta hama kyo pUchane lage aura vaha hamase kyo kahane lageM? hama to UparakI vAta sirpha isalie likha rahe hai ki hamane unheM pAsase dekhA hai aura unakA khulA huA dila dekhA hai| vasa usa nAte aura sirpha usa nAte hama yaha kahanA cAhate hai ki hama jo kucha Upara kaha Aye hai, vo vaha hai ki jo hamane natIjA nikAlA hai / hamane yaha natIjA kaise nikAlA, yaha batAnese pahale hama yaha kaha denA cAhate hai ki jo AdamI parIkSApradhAnI banane jA rahA hai, vaha kisI dharma yA panthakA kitanA hI kaTTara anuyAyI kyo na ho, usa AdamIse lAkha
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru gopAladAsa baraiyA 147 daraje acchA hai, jo anyazraddhAnI hote hue sarvadharma samabhAvI honekA dAvA karatA hai / vaha to sarvadharma samabhAvakA nATaka khelatA hai, yA Dhoga racatA hai / paNDitajIne kabhI kisI cIjakA nATaka nahI khelA, ve jaba jo kucha the, sacce jIse the aura sacAI hI to pUjya hai, vahI to dharma hai, vahI to a~dhere se ujAlekI tarapha lejAnevAlI cIja hai aura vaha paNDitajI meM thI / isa sacAIke balapara hI vaha jhaTa tADa jAte the ki meM avataka kauna-sA nATaka khelatA rahA hU~, aura kauna-sA Dhoga racatA rahA | apanI parIkSA meM jaise hI unhone nATakako nATaka aura Dhogako Dhoga samajhA ki use choDA / jaise hI unhone parIkSAse yaha jAnA ki somadevakRta 'trivarNAcAra' Arpa grantha nahI hai, vaise hI unhone usako alaga kiyA aura usake AdhArapara jo pUjAkI kriyAe~ karate the, unheM dhatA batAI / dhatA batAI zabda jarA bhI hama caDhakara nahI kaha rahe hai, unhone isase jyAdA kar3A zabda istemAla kiyA thA / dharmake mAmale meM unakI kahI huI kharI-kharI bAteM Aja bacce-bacce kI javAnapara hai, unheM hama duharAnA nahI caahte| hama to yahA~ sirpha itanA hI kaheMge ki paNDita gopAladAsajI varaiyA sacAIke sAtha vicArasvAdhInatA kA daravAjA khola gaye aura Aja jo svAmI satyabhaktake rUpameM paNDita daravArIlAlajI svAdhIna vicArokA camatkAra dikhA rahe hai, vaha usI dvArase hokara Aye haiM, jisakA daravAjA paNDitajI himmata karake khola gaye the / paNDitajIne samyaktva, devatA, kalpavRkSa, kevalajJAna, mukti inake vAremeM aisI-aisI bAteM kahI, jinase eka martabA samAjameM khalabalI macI, para vaisA to honA hI thA, kucha dino paNDitajIkI ha~sI uDAI gaI, phira jorakA virodha kiyA gayA, phira sahana kiyA gayA aura phira mAna liyA gayA / paNDitajIne kyA-kyA kAma kiye, inako ginAkara hama kyA kareM, ye kAma murenA mahAvidyAlayakA hai / hama to sirpha vo hI bAteM likhanA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNa ke agradUta 148 cAhate hai, jinakA hamAre dilapara asara hai / paNDitajIko jo saginI milI thI, vaha unhIke yogya thI, unakI saginI unake aNuvratokI parIkSAkI kasauTI thI, para paNDitajI usa kasoTIpara hamezA sauTaca sonA ho sAbita hue / unakI saginIke svabhAvake bAremeM hamane sunA hI sunA hai, para vaha sunA aisA nahI hai ki jisapara vizvAsa na kiyA jAya / hamArA dekhA huA kucha bhI nahI hai, koI ye na samajhe ki hama aisI bAta kahakara pUrvApara - virodha kara rahe hai| cUMki abhI to hama kaha Aye haiM ki hamane paNDitajIko pAsase dekhA hai aura jaba pAsase dekhA hai to kyA saginIko nahI dekhA thA, hA~, dekhA thA para hamane kabhI unako aise rUpameM nahI dekhA, jaisA suna rakkhA thA, aura isake lie to hama eka ghaTanA likhe hI dete hai / iTAvA meM 'tattva - prakAzinIsabhA kA jalasA thA / paNDitajI apanI afrat sameta vahA~ Aye hue the / unakI saginI usa vakta premIjIke laDake ko jo usa vakta varSa thA DeDha varSakA hogA, godameM khilA rahI thI / vaha lar3akA unakI godameM burI taraha ro rahA thA, hama usa vakta taka unako paNDitajIkI saMginIkI haisiyatase nahI jAnate the / isalie hamane unakI godase usa lar3akeko chIna liyA, aura sacamuca chIna liyA, le liyA nahI / chIna liyA hama yo kaha rahe hai ki hamane usa bacceko lete vakta kahA to kucha nahI, para lene ke tarIkese ye batAyA ki hama yaha kaha rahe hai ki tumheM baccA khilAnA nahI AtA aura honahArakI bAta ki vaha baccA hamArI godameM Akara cupa ho gayA / yaha saba kucha premIjI khar3e-khaDe dekha rahe the / ve thor3I dera cupake se hamAre pAsa Akara bole ki "Apa vaDe bhAgyazAlI hai / " maine "pUchA- kyo ?" bole--"Apane paNDitAnIjIse baccA chIna liyA aura Apako eka zabda bhI sunaneko nahI milA / hama to usa na jAne kyA-kyA adAjA lagA rahe the / " usa dina bAda hama jaba bhI paNDitajIse mile, hamane to unako isI svabhAvameM pAyA / yahI vajaha hai ki hama unake svabhAvake bAremeM jo isa manI -anArda vAta / 1
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru gopAladAsa varaiyA 149 kucha bhI sahI, hA~ to unakI saginI unake aNuvratakI kasoTI thI aura unhone jIvanabhara unakA sAtha aisA nibhAyA ki jo eka aNuvratI hI nibhA sakatA thA 1 paNDitajIne jIte jI dUsarI pratimAse Age vaDhanekI koziza nahI kI, lekina ekase jyAdA brahmacAriyoko hamane unake pA~va chUte dekhA, vaha sacamuca isa yogya the / Aja jo tattva-carcA ghara gharameM phailI huI hai aura aisI bana gaI hai, mAno vaha mA~ke peTase hI sAtha AtI ho, ye saba paNDitajIkI mehanatakA hI phala hai / ve gaharI - se gaharI carcAko itanI AsAna banA dete the ki eka bAra to tattvokA bilkula ajAnakAra bhI ThIka-ThIka samajha jAtA thA / yaha dUsarI bAta hai ki apanI ajAnakArIke kAraNa vaha use jyAdA derake lie yAda na rakha sake / isalie unhone (jaina - siddhAnta - pravezikA' nAmakI eka kitAba likha DAlI thI, use Apa jaina - siddhAntakA jebIkoza yAnI pAkeTa DiksanarI kaha sakate hai / paDitajIkI jIvanIse jo kucha sIkha lI jA sakatI hai, usakA nicoDa hama yaha samajheM hai 1 sacce yA aNuvratI bananA hai to nirbhIka vano / 2 nirbhIka vananA hai to kisIkI naukarI mata karo, apanA koI rojagAra karo / 3 rojagAra karate hue agara dharma yA dharmacarcAke vaktA bananA cAhate ho to aNuvratakA ThIka-ThIka pAlana karo, tabhI dukAna cala skegii| 4 aNuvratoko agara ThIka-ThIka pAlana karanA hai to apanI hada bA~dho / 5. apanI hada vA~ghanI hai to kisI karttavyase ba~dho / 6 karttavyako hI adhikAra mAno / 7 adhikArI bano, adhikArake lie mata roo / - jJAnodaya, julAI 1951
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 jaina-jAgaraNake agradUta san 1920 ke caitramAsameM maine apane sAthiyoke sAtha paNDita umarAvasihajIko brahmacArI jJAnAnandajIke navIna saskaraNake rUpame pahalI bAra dekhA / kAzI saskRta vidyAkA purAtana kendra hai / hindU-vizvavidyAlayako sthApanA ho jAne se sarvAgINa zikSAkA kendra bana gayA hai| na yahA~ vidvAno kI kamI hai aura na pustakAlayo kI. jJAnAjana aura jJAnapracArake premiyoM ke lie isase uttama sthAna bhAratavaSame nahIM hai| jo jJAnAnandI jIva eka bAra usake vAtAvaraNakA anubhava kara letA hai, usakI gujara-basara, phira anyatra nahIM ho pAtI / samAjake prAya samasta zikSAlayoke vAtAvaraNakA anubhava karaneke vAda bhI brahmacArIjI apane pUrvasthAna banArasako na bhUla sake aura kaI zikSAsasthAoke sacAlanakA bhAra svIkAra karane para bhI unhone parityakta banArasako hI apanA kAryakSatra bnaayaa| ___una dino madhyapradezake rataunA gA~vame sarakAra eka kasAIkhAnA kholanekA vicAra kara rahI thI, vahAM pratidina kaI hajAra pazuoke katla karanekA pravandha hone jA rahA thaa| isa vUcaDakhAneko lekara akhabArI duniyAme khUba Andolana ho rahA thaa| sthAna-sthAnapara sarakArI mantavyake virodhameM sabhA karake vAisarAyake pAsa tAra bheje jAte the| rakSAbandhanake dina syAdvAdavidyAlayame bhI sabhA huii| bUcaDakhAneke virodhameM pUjya paNDita gaNezaprasAdajI varNIkA marmasparzI bhASaNa huaa| brahmacArI jJAnAnandajIne dUcaDakhAnA sthApita honeke virodha mIThe sevanakA tyAga kiyA aura ahiMsA dharmakA sasArame pracAra karaneke lie eka ahiMsApracAriNI pariSad sthApita karanekI yojanA sujhaaii| maiM pahale vatA cukA hU~ ki jJAnAnandajI kisI Avazyaka vicArako 'kAla karai so Aja kara, Aja karai so ava' siddhAntake pakke anuyAyI the / ahiMsA-pracArako prastAvita yojanAko kAryarUpameM pariNata karaneke lie unhone kalakattekI yAtrA kI aura dazalAkSaNI parva vahI bitaayaa| kalakattekI dAnI samAjane unakA khUba sammAna kiyA aura 8000 rupaye ke lagabhaga ahiMsA-pracArake lie bheMTa kiye / kalakattese
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 umarAvasiMha nyAyatIrthaM 181 lauTate hI brahmacArIjI apane kAmameM juTa gaye / akhila bhAratIya ahiMsA pracAriNI pariSadkI sthApanA kI gaI aura kAzI nAgarIpracAriNI samiti ke bhavaname DA0 bhagavAnadAsajIke sabhApatitvame usakA prathama adhivezana khUba dhUmadhAma se manAyA gayA / janatAme pariSadke mantavyokA pracAra karaneke lie 'ahiMsA' nAmakI sAptAhika patrikA prakAzita kI gaI / upadezaka bhI ghumAye gaye, arjana janatAne bhI pariSad kAryame acchA hAya vaTAyA / aneka rajavADone bhI sahAnubhUti pradarzita kii| bahutase ajaina raIma eka muzta sau-sau rupaye dekara paripadke AjIvana sadasya vane / prArambhameM ahisAkA prakAzana eka-dUsare presase huA thA / pIche eka svataMtra presa kharIda liyA gayA, jo ahiMsA presake nAmase syAta huA / prAya. adhikAza manuSya AtmaprazasAko jitanI cAhase sunate haiM, kharI AlocanAko utanI hI ghRNAse dekhate haiM, kintu vra0 jJAnAnandajImeM yaha bAta -na thI, ve apanI AlocanAko bhI bahuta sahAnubhUtike sAtha sunate the / eka vAra kucha aisI hI ghaTanA ghttii| brahmacArIjIne ahiMsA pariSad ke lie kucha liphAphe aura leTara pepara chapAye the, jo vaDhiyA the / hamArI vidyArthImaNDalIne brahmacArIjIke isa kAryako samAjake rupayekA durupayoga vatalAyA thA / yaha bAta brahmacArIjIke kAno taka pahu~cI / avasara dekhakara eka dina rAtrike samaya hamArI maNDalIke mukhiyA logoke sAmane unhone svayaM AlocanAko carcA utthaaii| usa samayakA unakA prasanna mukha Aja bhulAne para bhI nahI bhuultaa| vole -- "mujhe prasannatA hai ki tuma loga mere kAryokI bhI AlocanA karate ho| maine bar3hiyA kAgajokI chapAI - meM vyaya apanA zauka pUrA karaneke lie nahI kiyA, kintu jamAnekI raphtAra - ko dekhate hue rAjA-raIsoke lie kiyA hai / hama loga unakA uttara sunakara kucha sakucA se gaye, kintu phira kabhI usa viSayapara AlocanA nahI huI / jina dino 'ahiMsA' kA prakAzana Arambha huA, una dino bhAratake rAjanItika AkAzameM gA~dhIkI AMdhIkA jora baDhatA jAtA thA / asahayoga Andolanane bhAratIyo meM pArasparika sahayogakA bhAva utpanna karake videzI *
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - jAgaraNa ke agradUta zAsana-praNAlIko vicalita kara diyA thA / adAlato, kausilo, sarakArI skUlokAvAyakATa pratidina jora pakaDatA jAtA thaa| mazInaganokI varSAke mukAbale para bhAratake rASTrapatra vAgvANokI varSA kara rahe the / ghamAsAna yuddha macA huA thA, kintu duzmanako mAraneke lie nahI, svaya maraneke lie / rakta leneke lie nahI, rakta deneke lie| kyoki ahiMsAtmaka yuddha mAranA nahI sikhAtA hai / " jise maranA nahIM zrAyA use jInA nahIM zrAtA / " 182 isa paristhitimeM janma lekara aura rASTrakA tatkAlIna astra 'ahiMsA' kA nAma dhAraNa kara 'ahiMsA' rASTrakI AvAja meM AvAja milAnese kaise pIche raha sakatA thA, kintu usakI AvAja rASTrako AvAjakI pratidhvani mAtra thI, usane rASTriya patrokI bAtako doharAyA bezaka, kintu koI 'apanI bAta' na kahI / isakA kAraNa jo kucha bhI rahA ho, parantu 0 jJAnAnandajIke rASTrapremI honemeM koI sandeha nahIM hai / ve pakke dharmAtmA honepara bhI jananI janmabhUmiko vyathAko bhUle nahI the, rASTrakI pratyeka pragatipara unakI kaDI dRSTi rahatI thI aura usapara ve vicAra bhI karate the / unakI Antarika abhilASA thI ki presake kArya meM apane kucha zipyoko dakSa kara diyA jAya aura eka vizAla 'chApekhAne' kA Ayojana kiyA jAya / isalie ve pratidina kisI na kisI chAtrako apane sAtha presameM le jAte the / eka dina mujhe bhI le gaye aura 'ahiMsA' ke 'prUpha' -sazodhanakA kArya mujhe saupakara vizrAma karane lage / 'prUpha' meM kisI rASTriya patrakI pratidhvani thI --- yadi maiM bhUlatA nahI hU~ to vaha eka prahasana thA, aura zAyada 'karmavIra' se nakala kiyA gayA thA / bhAratake rAjanaitika macake sUtradhAra mahAtmA gA~dhI aura alI bandhu 'prahasana' ke pAtra the / 'prUpha' meM ukta prahasana adhUrA thA aura meM usake Adi aura anta se aparicita thA / prUphapara dRSTi paDate hI mujhe 'maulAnA' gAdhI dikhAI diye / maiM ckraayaa| Age baDhA to 'mahAtmA' zaukataalIpara najara paDI / ava
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 umarAva siMha nyAyatIrthaM 183 maine 'gAdhI-alI' saMvAdapara dRSTi DAlI to saba jagaha eka-sI hI 'vebakUphI dekhI / sapUrNaM savAdameM gAdhIke sAtha 'maulAnA' aura gaukataalIke sAtha 'mahAtmA' zabdakA prayoga dekhakara merA 'Temparecara' bhar3aka uThA aura mujhe presake bhUtokI veakalIpara ha~sI A gaI / Ava dekhA na tAva, kalama kuThAra uThAkara 'maulAnA' aura 'mahAtmA' donokA ziraccheda kara DAlA aura naI rItise gAvake sAtha mahAtmA aura zaukataalIke sAtha 'maulAnA' zabda joDa DAlA / isa kAryameM eka ghaTeke lagabhaga laga gayA / aba maiM presake bhUtokI bevakUphI aura apanI buddhimAnIkA susavAda kahane ke lie brahmacArIjIko nidrA bhaga honekI pratIkSA karane lagA / unake uThate hI maine prUpha unake sAmane rakkhA / abhI maiM kucha kahane bhI na pAyA thA ki brahmacArIjIke zrImukhase maine apane lie ve zabda sune, jo kucha dera pahale apane dila hI dilameM, mai presake bhUtoko kaha cukA thA / brahmacArIjIkI isa 'nAzutrI' para mujhe vaDA kheda huA, kintu jaba mujhe mAlUma huA ki 'prahasana' meM hindU-musalima ekatAkA 'prahasana' kiyA gayA hai to mere devatA kUMca kara gaye, aura maiM presase 'eka do tIna' ho gayA / x X X 'ahiMsA pariSad' aura gikSAsasthAoke sacAlanameM brahmacArIjI itane tallIna hue ki gArIrika svAsthyakI orase ekadama udAsIna ho gaye / kabhI-kabhI bukhAra A jAnepara bhI dainika kArya karanA nahI choDA / java roga vaDha gayA to cikitsAke lie banArasase bAhara cale gaye / jvara ne jIrNa jvarakA rUpa dhAraNa kara liyA, khAsI bhI ho gaI / yakSmAke lakSaNa prakaTa hone lage / phira bhI sAmAjika kAryo meM bhAga lenA na choDA / pharavarI 1923 meM dehalImeM jo paJca kalyANaka pratiSThA mahotsava huA thA, vyAvara vidyAlayake chAtro ke sAtha usameM ve sammilita hue the aura seThake kUMcekI dharmazAlA meM Thahare the / maiM apane sahayogiyoke sAtha unase milane gayA / usa samaya unheM jvara caDha rahA thA aura khA~sI bhI parezAna kara rahI thI / hama logokI AhaTa pAte hI uThakara baiTha gaye aura usI svAbhAvika muskAna 1
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 jaina-jAgaraNake agnadUta ke sAtha hama logose mile / kise khabara thI ki yaha 'antima darzana' hai ? aphasosa / / / usI varSa grISmAvakAzake samaya apane gharapara eka mitra ke patrase mujhe jJAta huA ki bra0 jJAnAnandajIkA dehAvasAna ho gyaa| paDhakara mai stambhita raha gyaa| ragomeM vahanevAlA khUna jamane-sA lagA, mastaka garma ho gayA / antameM apaneko samajhAyA aura unakI sazikSA, sadvyavahAra aura kartavyazIlatAkA smaraNa karake, svargagata hitaiSIko zraddhAJjali arpita kii| manuSya jaba taka jIvita rahatA hai, taba taka usake atyanta nikaTa rahanevAle vyakti bhI usakA mahattva samajhanekI koziza nahIM krte| merI bhI yahI dazA huI, maine bhI brahmacArIjIkI sazikSAoko sarvadA upekSAkI dRSTise dekhaa| Aja jaba ve nahIM hai aura pada-padapara unake hI sadupadezokA anusaraNa karanA par3atA hai, taba apanI ajJAnatApara atyanta paJcAttApa hotA hai| -jainadarzana, 1943
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDita pannAlAla HIRSAN MAH vAkalIvAla maDOOL
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasamAjake vidyAsAgara ____ zrI dhanyakumAra jaina HTTka kAg2az2a dIjiye na, kitAbopara caDhAU~gA ?" S"eka kAg2az2akI kImata do paise hai,-paise dekara le sakate ho|" "yo ho eka de dIjiye na, bahuta-se to hai ?" "inakA maiM mAlika nahIM, maiM to binA paisekA naukara huuN|" "to mAlika kauna hai, unase kahake dilavA dIjiye na?" "mAlika to sArA jaina samAja hai, hama-tuma sabhI mAlika haiM; para beneke lie nahI, dene ke lie|" ___ san 1914-15 kI bAta hai| maiM taba syAdvAdamahAvidyAlaya kAzImeM zikSA pA rahA thaa| maidAginakI jainadharmazAlAke phATakake pAsa bhAratIya jaina-siddhAnta-prakAzinI sasthAkA kAryAlaya thA, jisameM baiThe jaina-samAjake suprasiddha zikSAguru sva0pa0 pannAlAlajI vAkalIvAla pustakeM bA~dha rahe the| jisa samaya unase merI uparyukta vAtacIta huI thI, taba mai nahIM jAnatA thA ki maiM unhIse bAta kara rahA hU~, jinakI likhI kaI pustake mai paDha cukA hU~ aura 'mokSazAstra' Adi ava bhI paDha rahA hU~, jinapara caDhAneke lie kAgaja maoNga rahA thaa| taba to mujhe aisA lagA ki buDDhA bahuta kajUsa hai aura nirdayI bhI, ki jisako merI vinIta prArthanA para jarA bhI dayA nahI AI / mujhame tava itanI samajha hI kahA~ thI ki unake una sImita zabdomeM avaitanika sAmAjika kAryakartAoke uttaradAyitvakA kitanA jabaradasta upadeza hai| bAdame to lagabhaga dasa-bAraha varSa taka mujhe unake nikaTa rahakara ukta sasthAkI sevA karanekA saubhAgya prApta rahA, aura khUba acchI taraha samajha gayA ki avaitanika kAryakartA kA Adarza kyA honA caahie|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 pannAlAla vAkalIvAla 187. eka meM hI nahI, aura bhI aneka aise lekhaka hai, jinake utsAhakA mUla srota 'guru' jI the / unhone anekoMko sAmAjika sevAke lie taiyAra kiyA aura jIvanakI antima ghar3I taka karate rahe / gurujIke prArambhika jIvanake samvandhameM bhalA mujhe kyA jAnakArI ho sakatI thI ? hA~, jaba ve purAne qisse kahane meM dilacaspI lete the, taba kucha-kucha mAlUma hotA rahatA thaa| eka jamAnA thA, jaba jainagratha chApane vAloMko loga ghRNAkI dRSTise dekhA karate the / gurujIne usa samaya jaina graMthokA prakAzana karanA prArambha kara diyA thA / unakI bhAvanA thI ki jaina samAjakA baccA-baccA apane dharma - siddhAntase paricita ho jAya / isake lie unhoMne vIsiyo pAThya pustakeM likhI; vratakA ve lagana aura utsAhake sAtha pAlana karate rhe| mujhe unhIse mAlUma huA thA ki kaI pAThya pustake unhone dUsaroke nAmase prakAzita karake unakA isa dizA meM utsAha baDhAyA / 'jaina-grantha - ratnAkara kAryAlaya unhI kI sthApanA hai / jisane apane prArambhika jIvanameM acche se acchA jaina sAhityakA prakAzana kiyA / aura anta taka isa zrImAn pa0 nAthUrAmajI premIkI pratibhA dekhakara unhone unheM jainagraMtha - kAryAlayakA sAjhIdAra banA liyA thA, aura unake bharose usa kAryako chor3akara ve uccatara prakAzana saMsthA aura vidyAlayoMkI sthApanA Adi mahattvapUrNa kAryoM meM juTa paDe the / zrI premIjIne apanI eka pustaka samarpaNa karate hue gurujIke lie jo kucha likhA hai, usase hama unakI mahAnatAkA anumAna kara sakate hai; ve likhate haiM- " jinake anugraha aura utsAhadAnase merI lekhanakalAkI * ora pravRtti huI aura jinakA Azraya mere lie kalpavRkSa huA, una guruvara paM0 pannAlAlajI vAkalIvAlake karakamalome sAdara samarpita / " san 1918 taka jainasamAjako unakI kitanI sevAe~ prApta huIM, isakA silasilevAra varNana to meM nahI kara sakatA, para itanA jarUra kaha
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 jaina-jAgaraNake agradUta sakatA hU~ ki unake jIvanakA koI bhI kSaNa jainasamAjakI sevAke sivA unake nijI kAryame nahI lgaa| jaba ve "jainahitaiSI" nikAlA karate the, tava nirNayasAgara presase unakA vizeSa sambandha thaa| nirNayasAgara presake mAlikone unhIkI preraNAse 'prameyakamalamArtaNDa', 'aSTasahasrI', 'yazastilakacampU' Adi aneka jainanatha prakAzita kiye the, jinakA ki usa samaya jainasamAja dvArA prakAzana honA asabhava-sA thA / baMgAlameM jinavANI-pracAra banArasase 'bhAratIya jaina-siddhAnta-prakAzinI sasthA' ko kalakattA le gaye the ki vagAlI vidvAnose mila-julakara unhe bhagavAn mahAvIrakI vANIkI mahattA sujhaaye| mujhe ve pacAsobAra pacAso bagAlI vidvAn, sapAdaka aura lekhakoMke 'pAsa le gaye the| unhe ve saMskRta prAkRtake jaina gratha bheTa kiyA karate the, aura isa taraha jinavANIkI ora unakA manoyoga khIcA karate the| baMgalA mAsikapatrome sarvazrI mahAmahopAdhyAya vidhuzekhara bhaTTAcArya, pa0 harihara zAstrI, vA0 zaraccandra ghoSAla, vA0 harisatya bhaTTAcArya, pa0 cintAharaNa cakravartI pramukha aneka vidvAnoko unhone jaina-sAhityakI ora AkaSita kiyA tho| ve vagIya sAhitya-pariSadke sabhAsad rahe aura vahA~ unhone aneka vagAlI lekhakokI janasAhityakI ora ruci vaDhAI / antameM yaha silasilA itanA baDhatA gayA ki unake AsapAsa vagAlI vidvAnokA eka samUha-sA jama gyaa| ___isI samaya unhone 'vagIya ahiMsA pariSad' kI sthApanA kI aura usakI taraphase 'jinavANI' nAmaka eka ba~galA mAsikapatrikA prakAzita kI gaI / ahiMsA-pariSadkA kArya atyanta mahattvapUrNa ho rahA thA, jise sva0 rasikamohana vidyAbhUSaNa Adi aneka prabhAvazAlI bagAlI vidvAn lekhaka aura vaktAokA sahayoga prApta thA /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 pannAlAla vAkalIvAla 189. bhAratIya jainasiddhAnta prakAzinI saMsthAne jainasiddhAntakA mahattvapUrNa prakAzana kiyA; aura Aja bhI, agara sva0 gurujIke nirdezAnusAra hI usakA kArya jArI rahatA to, aura jaisI ki sva0 gurujIkI bhAvanA thI, Aja nissaMdeha vaha 'gItA presa gorakhapura' aura 'kalyANa' jaisI Adarza saMsthA huI hotii| para jainasamAjakA itanA saubhAgya kahA~, jo use apane dharmakI vAstavikatA samajhanekA sundara sAhitya upalabdha ho? maine apanI A~khose gurujIko kaIbAra isalie rote hue dekhA hai ki ukta donoM saMsthAe~ kisI yogya, utsAhI aura karmaTha sevakake hAtha sopa dI jAe~, bhale hI vaha nyAyatIrthAdi upAdhidhArI na ho, para usameM lagana aura jIvana khapA denekI bhAvanA honI caahie| Aja, vaMgIya ahiMsA paripada aura galA jinavANI' kA to nAmonizAna taka miTa cukA hai; aura bhAratIya jaina-siddhAnta-prakAzinI sasthA jisase gurajIkA 'gItA presa' kA svapna mUrtimAna ho sakatA thA, kalakatte ke kisI eka makAname par3I apanI antima sA~seM le rahI hai| kAzIke syAdvAdamahAvidyAlayakI sthApanA karanemeM bhI ApakA hAtha thaa| 'jaina-hitaSI' patrake janmadAtA bhI Apa hI the| 'dharmaparIkSA' kA anuvAda, 'ratnakaraNDazrAvakAcAra', 'dravyasaMgraha' aura 'tattvArthasUtra' kI chAtropayogI TIkAe~, 'jaina-vAla-bodhaka' (4 bhAga) 'strI zikSA' (2 bhAga) Adi jainadharmako pustakoke sivA hindIkI sarvopayogI pustakeM bhI Apane likhI hai| ___yaha to sana 1916-17 takakI vAta hai| usake bAda to unake dvArA bahuta-sI pustake likhI gaIM, aura aneka mahattvapUrNa kArya hue| saca bAta to yaha hai ki jana-samAja, samAja-sevaka aura sAhitya-seviyokA Adara karanA jAnatI hI nahI, anyathA jaina-samAjame svargIya paM0 pannAlAla vAkalIvAlakA sthAna vahI hotA, jo baMgAlameM sva0 Izvaracandra vidyAsAgarakA hai| bhAvI jainasamAjako dharmajJAnakI saccI zikSAse zikSita
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 - jaina-jAgaraNake agradUta dekhanekI dIpazikhAvat cira-prajvalita mahAn bhAvanAse unhone jaina zikSAlayoke lie pAThya-sAhityakA nirmANa-yajJa prArambha kiyA thaa| __vaha yajJa unakI khudakI dRSTime apUrNa raha gayA, yahI unakA anta samayakA pachatAvA thA, aura dUsarA kalpavRkSa-jisakA bIja unhone bhA0 jaina-siddhAnta-prakAzinI sasthAke rUpame voyA thA, vaha apane yauvanakAlameM hI kSayarogagrasta ho gyaa| __ yukti-ayukti aura sabhava-asabhavakA vicAra mai nahI karanA cAhatA, mai to cAhatA hU~ ki Aja jaina-samAjako kavivara pa0 banArasIdAsajI, paDitapravara ToDaramalajI, dIvAna amaracandajI aura pa0 pannAlAlavAkalIvAla jaise mahApuruSokI AvazyakatA hai, aura usakI pUrti ho jAya to jaina-samAja jI jAya / -digambara jaina, disambara 1943
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDita RSabhadAsa cilakAnA, 1863 I0 svargavAsa cilakAnA 1862 I0
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ gudar3ImeM lAla bAvU sUrajabhAnu vakIla sahAranapurase 6 mIlakI dUrIpara pa0 RSabhadAsajI cilakAne rahanevAle the / inake pitA pa0 magalasainajI z2amIdAra bha the, bahudhAkara sAhUkArI karate the / pa0 RSabhadAsajIkA dehAnta unakI 26 barasakI umarameM hI, zAyada san 1862 I0 meM yA isake karIba ho gayA unhone cilakAne meM hI kisI musalamAna miyA~jIse kisI makatavameM yA urdU skUlameM tIna-cAra varSa paDhakara sirpha kucha thoDA-sA urdU likhanA-paDhana sIkhA thA, jaisA ki usa jamAnemeM hamArI tarapha dastUra thA / hindI likhanApaDhanA unhone apane pitAse hI sIkhA, aura phira unhIke sAtha svAdhyAya karane lage / isa svAdhyAyase hI vaha aise advitIya vidvAn ho gaye ki jisakI kucha bhI prazasA nahI kI jA sakatI hai| Apa vaDe tIkSNa buddhi the / nyAya aura tarkameM ApakI buddhi bahuta hI jyAdA dauDatI thI / cilakAnese 14 mIlake phAsalepara kasvA nakuDa haiM, jahA~kA meM rahanevAlA hU~ / yahA~ pa0 santalAlajI jaina, hindI bhASA jAnanevAle jainadharmaMke acche vidvAn rahate the, vaha bhI baDe tIkSNabuddhi the aura nyAya tathA tarkake zaukIna the / parIkSAmukha aura pramANa-parIkSAko khUba 'samajhe' hue the pa0 RSabhadAsajIke yaha bahuta hI najadIkI riztedAra the / unhI kI sagatise pa0 RSabhadAsajIko nyAya aura tarkakA zauka huA / ekamAtra isa zauka dilAne yA praveza karAneke kAraNa hI pa0 RSabhadAsajI apaneko 10 santalAlajIkA ziSya kahA karate the / pa0 magalasainajIne apane dono beToko alaga-alaga sAhUkArIkI dUkAna karA dI thI aura svaya eka tIsarI dUkAna sAhUkArIkI karate the / san 1886 I0 meM kasbe rAmapura jilA sahAranapurake utsavameM maiM bhI gayA aura paM0 RSabhadAsajI bhI gaye / mai una dino sahAranapura meM
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 RSabhadAsa apane cAcA lA0 bulandarAya vakIlake vakAlatake imtihAnakI taiyArIke vAste rahatA thaa| ve aura unake pitA rAyasAhaba mathurAdAsa iMjiniyara AryasamAjI the| rAmapurake jaina utsavameM mere sAtha vA0 vulandarAya bhI gaye the, vahA~ unhone jaina paNDitoke sAtha Izvarake kartA-akartA honekI * vahasa utthaaii| java maine dekhA ki jaina paNDitoke uttarase unakI pUrI tasallI - nahI hotI hai, taba svaya mujhe hI unake sanmukha honA par3A aura vedhaDaka - tarka-vitarka karake unako kAyala kara diyaa| isa samaya taka merI aura - RSabhadAsajIkI kucha jAna-pahacAna nahI thii| kyoki isase pahale merA rahanA >> paradezameM hI hotA rahA thaa| yaha hamArI bahasa 50 RSabhadAsajIne vaDe gaurase sunI, jisase unake hRdayameM mujhase mitratA karanekI gaharI cAha - ho gii| sabhA visarjana honepara jaba saba apane-apane Derepara vApisa . jA rahe the, paM0 RSabhadAsajI bhI hamAre sAtha ho liye aura bAbU vulandarAya. se isa viSayameM kucha tarka-vitarka karanA cAhA / ata hama saba loga rAste .. hI meM eka jagaha baiTha gaye aura RSabhadAsajIne naye-naye tarka karake unako . bahuta hI jyAdA kAyala kara diyA, jisase mere manameM bhI unase mitratA karanekI gaharI icchA ho gii| isa icchAse ve rAtriko mere Derepara Aye aura hamArI unakI ghaniSTha mitratA ho gaI, jo anta taka rahI / unako aksara sahAranapura AnA par3atA thaa| java-jaba ve Ate the, mujhase jarUra - milate the aura dhArmika siddhAntopara ghaNTo bAtacIta hotI rahatI thii| mere pitAmahake bhAI rAyasAhava mathurAdAsa ijiniyarakI vahasa , Izvarake sRSTikartA viSayapara bahuta dinose pa0 santalAlajIse likhita rUpase cala rahI thii| rAyasAhava AryasamAjake baDe-baDe vidvAn paNDitose uttara likhavAkara unake pAsa bhejA karate the| antameM pa0 santalAlajIne jo uttara diyA, vaha bahuta hI gauravakA thA, jisakA uttara likhaneko rAyasAhabane paM0 bhImasainajIke pAsa bhejA jo AryasamAjameM sabase mukhya vidvAn the aura svAmI dayAnandake vAda unake sthAnameM adhiSThAtA mAne jAte the| bhImasainajIne apane AryasamAjI vidvAnke usa uttarako, jisakA pratiuttara
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta pa0 santalAlajIne diyA thA, dUSita vatAkara svaya navIna uttara likhakara bhejA, jisase yaha vahasa vilkula hI navIna rUpameM banA dI gaI / isa samaya pa0 santalAlajIkA dehAnta ho cukA thaa| isa kAraNa rAyasAhabane bhImasainajIkA likhA huA yaha navIna uttara vA navIna tarka mere pAsa bhejakara jaina paNDitose isakA uttara likhakara bhejaneko bahuta dvaayaa| rAyasAhavakA yaha khayAla thA ki pa0 bhImasainajI-jaise mahAn vidvAnke isa navIna tarkakA javAba kisI bhI jaina paNDitase nahI diyA jaavegaa| isa hI kAraNa unhone baDe garvake sAtha mujhako likhA thA ki yadi tumhAre jaina paDita isakA uttara na de sakeM to tuma jainadharmaparase apanA zraddhAna tyAgakara AryasamAjI ho jaao| maine pa0 bhImasainajIkI isa bahasako sahAranapurameM sava hI jaina vidvAnoko dikhAyA aura isakA uttara likhanekI prArthanA kI, parantu koI bhI isakA uttara likhaneko taiyAra nahI huaa| jaba isa bhArI lAcArI kA jikra pa0 RSabhadAsajIse kiyA gayA to unhone kahA ki ghabarAo mata isakA uttara mai likha dUMgA, aura cha dinoke vAda unhone usakA uttara likhakara mere pAsa bheja diyA aura vaha maine rAyasAhavake pAsa bheja diyA, jisako paDhakara rAyasAhaba aura unake AryasamAjI vidvAn aise kAyala hue ki phira Age isa bahasako calAnekI unakI himmata nahIM huI aura bahasa banda kara dI gii| ina hI dino paM0 cunnIlAla aura muzI mukundarAya murAdAbAda-nivAsI do mahAn jaina paropakArI vidvAn sAre hindustAna meM jaina jAtikI unnati aura utthAnake vAste daurA karate phirate the| jahA~jahA~ ve jAte the, vahA~-vahA~ jaina-sabhA aura jaina-pAThazAlA sthApita karAte the| isa prakAra unhone saikaDo sthAnopara sabhA aura pAThazAlA sthApita karA dI thii| mathurAmeM jaina-mahAsabhA aura alIgaDhameM jainamahAvidyAlaya bhI unhone hI sthApita karAye the| do sAla isa prakAra daurA karaneke vAda muzI mukundarAyako gaThiyAbAya ho gaI, to bhI unhone daurA karanA nahIM choDA / phira eka varSake bAda unakA dehAnta ho gayA / ve mahAn vidvAn,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 RpabhadAsa 195 sabhAcatura aura mahAn ucca koTike vaktA aura upadezaka the| unake dehAntake kAraNa yaha daurA vanda ho gayA aura mahAsabhA bhI vanda ho gii| phira isake do varpake bAda maine mathurA jAkara yaha mahAsabhA sthApita karAI thI aura jainagajaTa jArI kiyA thA, jo aba cala rahe hai / daurA karate samaya jaba yaha dono vidvAn sahAranapura Aye the, taba maiMne pa0 RpabhadAmajI kA likhA huA 50 bhImasanajIke mahAn tarkakA uttara ina dono vidvAnoko dikhAkara pUchA thA ki yaha uttara ThIka hai yA nahI ? jisako dekhakara unhone kahA thA ki yaha uttara atyanta hI ucca koTikA hai aura kisI mahAn giromaNi jaina vidvAnkA likhA huA hai, taba maine jAhira kiyA ki yaha RpabhadAsajIkA likhA huA hai to unhone kisI taraha bhI vizvAsa nahIM kiyA aura kahA ki hama usako acchI taraha jAnate hai / yaha uttara aise naujavAnakA nahI ho sakatA hai, yaha to kisI mahAn anubhavI vidvAn kA hI likhA huA hai| tava maine RpabhadAsajIko bulavAkara ina vidvAnoke sAmane peza kiyA, aura kahA ki Apa inakI bhalI-bhA~ti parIkSA kara leM, yaha inhIkA likhA huA hai / tisapara muMzI mukundarAyajIne do ghaNTe taka tarkameM unakI kar3I parIkSA lI aura antameM Azcaryake sAtha yaha mAnanA hI par3A ki yaha mahAn uttara inhIkA likhA huA hai| isake bAda merA unakA yahI mazavirA huA ki isa vipayapara eka aisI mahAn pustaka likha dI jAve, jisameM sava hI tarka-vitarkokA uttara A jAve aura koI bhI vAta aisI bacI na rahe, jisakI vAvata kisI vidvAn se pUchanekI jarUrata rahe / isa mazavireke vAda hI unhoMne 'mithyAtvanAzaka nATaka' likhanA zurU kiyA aura eka varSakI rAta-dinakI bhArI mihanatake vAda yaha mahAn adbhuta bhArI pustaka taiyAra ho pAI / taiyArIke kucha dino pIche hI, unakI dUkAnameM rAtako corI hokara yaha pustaka bhI corI calI gii| pakkA sandeha unakA yahI thA ki pustakake hI curAneke vAste IrSyAvaza kisIne yaha corI karAI hai, jisapara unhone dhairya dhara, phira dobArA
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - jAgaraNa ke agradUta lekha bar3e parizrama se likhe gaye the jo sthAyI sAhityakI cIjeM haiM / abhI do-tIna varSa pahale anekAntameM bhI Apake kaI mArkeke lekha nikale hai / 282 dravyasaMgraha, paTpAhuDa, paramAtmaprakAza, puruSArthasiddhyupAya aura vasunandi zrAvakAcArake hindI anuvAda bhI Apake kiye hue hai aura unameM dravyasagrahakI TIkA to ApakI bahuta hI acchI hai aura aba bhI usakA khAsA pracAra hai / AdipurANa - samIkSA, harivazapurANa- samIkSA aura padmapurANa-samIkSA ye tIna parIkSA grantha usa samaya likhe gaye the, jaba loga AcAryoMke kathAgrantha likhaneke abhiprAyako arthAt kathAke chalase bAlabuddhi jIvoko hitopadeza deneke uddezyako na samajhate the aura pratyeka kathAko kevalokI vANI mAnate the / isIlie inake prakAzita honepara kucha loga burI taraha baukhalA uThe the / unameM bAbUjIne jo kucha likhA hai, usase matabheda ho sakatA hai, parantu unake saduddezyameM zakA karaneko koI sthAna nahI hai / jaina samAja meM kisI taraha mithyA vizvAsa bane raheM, ise ve sahana nahI kara sakate / } jJAna sUryodaya ( do bhAga), karttA khaNDana, karma philAsaphI, jainadharmapravezikA, zrAvikA dharma-darpaNa, bhAgya aura puruSArtha, yuvakokI durdazA, jainiyokI avanatike kAraNa Adi aura bhI aneka pustakeM aura nibandha Apake likhe hue hai | merA prastAva hai ki bAbUjIke tamAma sAhityako sagaha kiyA jAya aura usakA bArIkIse adhyayana karake ve saba cIje jo 'AuTa Apha DeTa' nahI huI hai, do-tIna jindomeM prakAzita kI jAya~ / ve 75 varSake ho cuke hai / unake jItejI hI yaha kAma ho jAya to kitanA acchA ho' / - digambara jaina disambara 1943 1~~kheda hai ki bAbUjIkA 1945 meM svargavAsa ho gayA /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNAke dAdA bhAI zrI kanhaiyAlAla mizra, prabhAkara hamAre cira atItameM, jIvanakI eka viSama ulajhaname phaMse, saskRtake ra kavine dukhI hokara kahA thA-- "jAnAmi dharma, na ca me pravRttiH! jAnAmyadharma, na ca me nivRttiH !" dharmako maiM jAnatA to hU~, para usameM merI pravRtti nahIM hai / adharma ko bhI mai jAnatA hU~, para hAya, usase mai vaca nahIM pAtA! __ jIvanakI yaha sthiti vaDI vikaTa hai| acAnaka giranA sarala hai, jAnakara giranA kaThina, jAnakara aura phira skanekI icchA rahate / bhUlase giranemeM zarIrakI kSati hai, jAnakara giranemeM AtmAkA hanana hai| hamArA samAja Aja isI Atma-hananakI sthitimeM jI rahA hai / kauna nahIM jAnatA ki striyoko paTeMmeM rakhanA, apanI vazAvalipara halkA tejAva chiDakanA hai| vivAhakI AjakI prathA kise sukhakara hai? aura sakSepameM hamArA AjakA jIvana kise pasanda hai ? hama Aja jisa cakrameM ulajhe ghUma rahe hai, use toDanA cAhate hai, para toDa nahIM pAte / paramparAke pakSameM eka bahuta vaDI dalIla hai, usakI gati / paramparA burI hai yA bhalI, calatI rahI hai, usake lie kisI udyogakI z2arUrata nahIM
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 jaina - jAgaraNake zragradUta hai / kauna usase laDakara udyoga kare, nayA jhagaDA mola le / phira hama samAja - jIvI hai / java sArA samAja eka paramparAmeM cala rahA hai, to vaha akelA kauna hai, jo sabase pahile vidrohakA jhaNDA khaDA kare, nakkU bane ? acchA, koI himmata kare, nakkU bananeko bhI taiyAra ho cale, to usake bhItara eka haDakampa uTha AtA hai -- loga kyA kaheMge? aura ye loga ? jinheM sahIko galata kahanekI mAsTarI hAsila hai aura jo nAradake khAnadAnI 'eva mantharAke bhAI-bahana hai, aisA vavaNDara khaDA kareMge, satyake viruddha aisA morcA vAMge ki yahI pralayakA najArA dikhAI degA / calo, isa morcese bhI laDeMge / asatyakA morcA, satyake sipAhI ko laDanA hI cAhie, para cAro orake ye samajhadAra sAthI jo ghera baiThe"hA~ hA~, vAta tumhArI hI ThIka hai, para tumhI kyo aguvA banate ho / akelA 'canA bhADako nahI phoDa sakatA / ina saba burAiyoko to samaya hI ThIka karegA / yAda nahI, rAmUne sira uThAyA, birAdarIke pacone use kucala diyA / phira tumhI to sAre samAjake ThekedAra nahI ho / vaDose jo bAta calI A rahI hai, usameM jarUra kucha sAra hai / tumhI kucha akla ke putale - nahI ho - samAjameM aura bhI vidvAn hai / calo apanA kAma dekho, kisa jhagaDe meM paDe jI / " 1 vicArakA dIpaka bhItara jala rahA hai, dhuMdhalA-sA, nanhA-sA, TimaTimAtA / tela usameM koI nahI DAlatA, use bujhAneko harekakI phUMka becaina hai / dIpakameM garamI hai, vaha jIvanake lie saMgharSa karatA hai, usakI lau TimaTimAtI hai, Thahara jAtI hai, para antameM nirAzAkA jhokA AtA hai, vaha trujha jAtA hai / patA nahI, hamAre samAjameM roja taruNa- hRdayomeM vicAro ke dIpaka kitane jalate hai aura yo hI bujha jAte hai| kAza, ve saba jalate raha pAte, to Aja hamArA samAja dIpamAlikAkI taraha jagamaga jagamaga dikhAI detA / sunA hai, hA~, dekhA bhI hai, dIpaka havAke jhokese bujha jAtA hai, havA nahI cAhatI ki pradIpa jale, donomeM zatrutA hai, para vanameM jvAlA jalatI
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbU sUrajabhAnu vakIla 285 hai, to A~dhI hI use cAro ora phailAkara kRtArthaM hotI hai, donomeM abhinna mitratA hai / bA0 sUrajabhAna eka jvAlAkI taraha, apanI taruNAIkI madabharI a~gaDAiyomeM, samAjake a~dhere A~ganameM ubhre| virodhakI A~dhiyA~ uThI, ghaharAI, para ve dIpaka na the ki bujha jAte, ajJAnake dAruNa darpako dahate, cAro ora phaila gaye / bhArI lakkaDake vobhase dava, choTI cinagArI bujha jAtI hai, para holIkI lapaTa, inhI lakkaDokI sIDhiyoparane caDha AsamAnake gale lagatI hai / patA nahI, java vAvUjI janme, kisa jyotipIne unakI bhAvIkA lekha paDhA aura usa sukumAra zizuko vaha jalatA nAma diyA - sUryakI taraha ve a~dheremeM uge aura use chinna-bhinna kara AsamAna meM A camake / ina saba paristhitiyokA hama adhyayana na kareM, apane manameM virodhakI A~dhiyoke jhakorokA vala na tola pAyeM, to devatAkI taraha hama bAbU sUrajabhAnakI mUrtipUjA bhale hI kara leM, unake kAryoMkA mahattva nahI samajha sakate / taba unake kArya hamAre utsava gIto svara bhale hI bhareM, hamAre a~dhere antarakA Aloka aura TUTe ghuTanokA bala nahI ho pAte / aisA hama kaba cAheMge ?. tava AjakI taraha hareka daphtarapara 'no vaikeMsI' kI pATI nahI TaeNgI thI, ve cAhate to AsAnIse DipTI kalakTara ho sakate the, para naukarI unheM abhISTa na thI, ve vakIla vane aura thoDe hI dinomeM devavandake sIniyara vakIla ho gaye | vakIlako pU~jI hai vAcAlatA aura saphalatAkI kasauTI hai jhUThapara sacakI sunaharI pAliza karanekI kssmtaa| aura bAbU sUrajabhAna eka saphala vakIla, mUka sAdhanA jinakI ruci aura satya jinakI AtmAkA samvala ! kAvemeM kupha ho, na ho, yahA~ mayakhAnese eka paigambara jarUra nikalA / bagvU sUrajabhAna vakIla, apane muvakkaloke mukadame to unhone thoDe hI dina laDe -- ve kacahariyA~ unake lAyaka hI na thI -para vakIla ve jIvana bhara rahe, Aja 75 varSake vuDhApemeM bhI ve vakIla hai aura rAtadina mukadame laDate haiM, nyAyakI adAlatameM, khojako hAIkorTameM, asatyake viruddha satyake mukadame / saskRtikI sampadApara kurItiyoke kanjeke
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 jaina-jAgaraNake agradUta asAdhAraNa AkArake dhana-piNDameM apanA aura apane hRdaya-mandirakI divya tapasvI-mUrtiyokA uvalatA huA rakta diyA hai, jaino aura bhAratIyoke ugna tapodhana devokA pratyeka jIvana-mArgameM svapara-bheda janita vAsanA oko bhasmIbhUta karake sArvahitake lakSase pragatikA kriyAtmaka sacAlana kiyA aura karAyA hai| bhAratavarSIya janazikSA-pracAraka samitikA sagaThana svargIya dayAcandra goyalIya aura unake vargake anya satyahRdayI kAryakartA-motI,' pratApa', madana', prakAza kI jaisI rAjanaitika 1-svargIya vIra-zahIda motIcanda seThIjIke ziSya the| inheM zrArAke mahantako vadha karaneke abhiyogameM (san 1913) meM prANa-daNDa milA thaa| giraphtArIse pUrva pakar3e jAnekI koI sambhAvanA nahIM thii| yadi zivanArAyaNa dvivedI pulisakI talAzI lenepara svayaM hI na bahakatA to pulisako lAkha sara paTakane para bhI surAga nahIM miltaa| pakaDe jAnese pUrva seThojI apane priya ziSyoMke sAtha rojAnAkI taraha ghUmane nikale the ki motIcandane prazna kiyA "yadi jainoMko prANadaNDa mile to ve mRtyukA AliGgana kisa prakAra kareM ?" bAlakake muMhase aisA vIrocita, kintu asAmayika prazna sunakara pahale to seThIjI cauMke, phira eka sAdhAraNa prazna samajhakara uttara de diyaa| praznottarake eka ghaTe bAda hI pulisane gherA DAlakara giraphtAra kara liyA, taba seThIjI, unakI mRtyuse vIrocita jUjhanekI taiyArIkA abhiprAya smjhe| ye motIcanda mahArASTra prAntake the| inakI smRtisvarUpa seThIjone apanI eka kanyA mahArASTra prAnta-jaise sudUra dezameM vyAhI thii| seThIjIke ina amara zahIda ziSyoke samvandhameM prasiddha viplavavAdI zrI zacIndranAtha sAnyAlane "vandI jIvana" dvitIya' bhAga pR0 137meM likhA hai-"jainadharmAvalambI hote hue bhI unhoMne kartavyakI qhAtira dezake maGgalake lie sazastra viplavakA mArga pakaDA thaa| mahantake khanake aparAdhameM ve bhI jaba phA~sIkI koTharI meM kaida the, taba unhoMne bhI
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI junalAla seThI 367 AtmotsargI caukaDiyA~ mere sAmane isa asamartha dazAmeM bhI cira ArAdhya padapara AsIna hai; prAta. smaraNIya Adarza paNDitarAja gopAladAsajI varaiyA, dAnavIra seTha mANikacandra aura mahilA - jyoti magana vahana Adike netRtvaauseat mai agIbhUta pujArI adyAvadhi hU~ aura pardekI oTameM una sabakI sattAvATikAkA nirantara bhogI bhI hU~ aura yogI bhI / kauna kidhara kahA~se, yahA~ kyA aura vahA~ kyA ityAdi pratyeka praznake uttarame mere lie to ukta divya mahApuruSokI AtmAe~ hI acUka parIkSA - kasauTIkA kAma jIvana-maraNake vaise hI sandhisthalase apane viplavake sAthiyoMke pAsa jo patra bhejA thA, usakA sAra kucha aisA thA--' - "bhAI maranese Dare nahI, aura jIvanakI bhI koI sAdha nahIM hai; bhagavAn jaba jahA~ jaisI avasthA meM rakkheMge, vaisI hI avasthAmeM santuSTa raheMge / " ina do yuvakoMmeMse ekakA nAma thA motIcanda aura dUsarekA nAma thA mANikacandra yA jayacandra / ina sabhI viplaviyoke manake tAra aise U~ce surameM ba~dhe the jo prAyaH sAdhu aura faqIroMke bIca hI pAyA jAtA hai / " 2 - pratApasiMha vIra - kesarI ThAkura kesarIsiMhake suputra aura seThIjIke priya ziSya the / seThajIke Adeza se ye usa samayake sarvocca krAntikArI netA svargIya rAsavihArI bosake samparka meM rahate the / inake jA~bAz2a kAranAme aura AtmotsargakI vIragAthA 'vAda' vag2airahameM prakAzita ho cukI haiN| 3 - madanamohana mathurAse par3hane gaye the, inake pitA sarrAphA karate the / sampanna gharAneke the / sambhavataH inakI mRtyu acAnaka hI ho gaI thI / inake choTe bhAI bhagavAndIna caurAsImeM san 14-15 meM mere sAtha paDhate rahe hai, parantu madanamohanake sambandhameM koI bAta nahI huI / bAlyAvasthAke kAraNa isa tarahakI bAteM karanekA una dinoM zaUra hI kaba thA ? 4 - prakAzacanda seThIjIke ikalaute putra the / seThIjI kI naz2arabandIke samaya yaha bAlaka the / unakI anupasthitimeM apane-parAyoMke vyavahAra
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 jaina-jAgaraNake agradUta detI hai, cAhe usa samayameM aura aba jIvoke pariNAmo aura lezyAomeM jamIna-AsmAnakA hI antara kyo na ho gayA ho / ___ satanAmeM pariSadkA adhivezana pahalA maukA thA, taba ullekhanIya jainavIra-pramukha zrI ...........ke dvArA Apase merI bheMTa huI thii| mai kaI varSoke upayukta maunAgrahanatake vAda ukta adhivezanameM zarIka huA thaa| idhara-udhara gata-yuktake siMhAvalokanake pazcAt maiM vahA~ isa natIje para pahuMca cukA thA ki ApameM satya-hRdayatA hai aura apane sahadharmI jana, vandhuoke prati ApakA vAtsalya Uparako jhilI nahIM hai, kintu ragorege meM khaulatA huA khUna hai, parantu tArIpha yaha hai ki Thosa kAma karatA hai aura bAhara nahIM chlktaa|" ____isa taraha mujhe to dRDha pratIta hotA hai ki Apake sAmane yadi mai janasamAjake Adhunika jIvana-sattvake sambandhameM merI jindagI bharakI sulajhAI huI gutthiyoko rakha dUM to Apa unako amalI livAsameM jarUra rakha skeNge| apekSA--vicArase yahI nizcayameM aayaa| vandhuvara, __ Apane rASTriya rAjanaitika kSetrake guTomeM ghula-ghulakara kAma kiyA hai, usakI raga-ragase Apa vAkipha ho cuke hai aura tajaruvese Apako yaha spaSTa ho cukA hai ki havAkA rukha kidarako hai / isIse pariNAma svarUpa Apane nirNaya kara liyA ki jainetarokI jJAta va ajJAta bhakSya-bhakSaka pratidvandvitAke mukAvilemeM sadiyoke mAre hue jainiyoke raga-paTaThomeM jIvanasagrAma aura mUla saMskRtiko rakSAkI zakti paidA ho sakatI hai to kevala tathA ApadAnoke anubhava prApta karake yuvA hue| seThIjI 5-6 varSako najarabandIse chUTakara Aye hI the ki unakI pravAsa-avasthAmeM hI akasmAt mRtyu ho gii| seThIjIko isase bahuta zrAghAta phuNcaa| inhI prakAzakI smRti-svarUpa inake vAda janma lene vAle putra kA nAma bhI unhoMne prakAza hI rakkhA /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI arjunalAla seThI 369 unhI sAdhano aura upAyose jo dUsare loga kara rahe hai, athavA jinameM bahuta kucha saphalatA jainoke sahayogase milatI hai|..... Apake sAmane Adhunika kAla-pravAhake bhinna-bhinna AndolanasamUha dhArmika vA sAmAjika, vAJchanIya vA avAJchanIya, heya vA upAdeya, upekSaNIya vA anupekSaNIya, AdaraNIya vA tiraskArya, vyavahArya vA avyavahArya, lAbhaprada vA hAnikara ityAdi aneka rUpa-rUpAntarameM maujUda hai| unameM se pratyekakA tathA unase sambandha rakhanevAlI ghaTanAokA gRhastha tathA tyAgI, zrAvaka-zrAvikAoke dainika jIvanapara evaM mandira-tIrtho athavA anya prakArakI nUtana aura purAtana sasthAopara par3A hai, vaha bhI Apake sammukha hai| mai to prAya sabameM hokara gujara cukA hU~, aura unake katipaya kar3ave phala bhI khUba cAkha cukA hU~ aura cAkha rahA huuN| ata ApakA aura Apake sahakArI kAryakartAokA vizepa nirNAyaka lakSa isa ora anivArya-aTala honA caahie| nahI to jaina sagaThana aura jainatvako rakSAke samIcIna dhyeyameM kevala vAdhAe~ hI nahI AyegI, dhakkA hI nahI lageMge, pratyuta nAmonizAna miTA denevAlI pralaya bhI ho jAya to mAnavajAtike bhayAvaha uthala-puthalake itihAsako dekhate hue koI asambhava bAta nahIM hai| alpasakhyaka jAtiyoko paira phUMka-phUMkakara calanA hotA hai aura bahusakhyaka jAtiyoke bahutase Andolana jo unhIko upayogI hote hai, alpasakhyakomeM ghusa jAte hai aura unake lie kAraka honekI apekSA mArakakA kAma dete hai / unakI bAharI camaka lubhAvanI hotI hai, kaI hAlatomeM to A~khomeM cakAcaudha paidA kara detI hai, magara vAstavameM Old is not gold ghtters hareka camakadAra padArtha sonA hI nahIM hotaa| bahusaMkhyaka logokI taraphase makhamalI khUbasUrata palagose Dhake hue khaDDe vicArapUrvaka vA anta sthita pIr3hiyoke svabhAvaja cakrase taiyAra hote rahate hai, jinake pralobhana aura lalacAhaTameM phaMsakara alpasaMkhyaka loga zatruko hI mitra samajhane lagate hai, yahI nahIM; kintu apane sattva-svatvakI rakSAkA khayAla taka choDa vaiThate hai| kimadhikam, isa sva-rakSaNakI bhAvanA vAsanA bhI
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 jaina-jAgaraNake agradUta unako ahitakara jaMcane lagatI hai| isake alAvA bhAvI udayAvalIke vala athavA yo kahU~ ki kAladoSase abhAge alpasakhyakormese koI kasa jaise bhI paidA ho jAte hai jo apane gharake nAza karanepara utArU ho jAte hai, gairo ke cirAga jalAte hai aura pUrvajoke gharako a~dherA naraka banA dete haiN| ......isa taraha jaina kuloma, jaina paJcAyatomeM, jaina gRhome calatIcalAtI ThaNDI par3I huI AmnAyomeM kalaha, bhISaNa kSobha aura tatkAlasvarUpa tIvra kaSAyodaya aura azubha vandhake aneka nimitta kAraNoMse bacAkara jainokA rakSaNa, sagaThana aura utthAna hogA, tabhI isa samayakI lapalapAtI huI anekAnta-nAzaka jAjvalyamAna dAvAgnise jainadharma aura jainasaskRti sthira rhegii| -
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ yaha patra seThIjIne mukhtAra sAhavako likhA thA, jo ki anekAnta varSa 1 kiraNa 4 meM prakAzita huA thaa|] bandhuvara, anekAnta-sAmyavAdIkI jaya aneka dvandvoke madhya nirdvandva 'anekAnta'kI do kiraNeM seThIke mohatimirAcchanna bahirAtmAko bhedakara bhItara praveza karane lagI to antarAtmA apane guNasthAna-dvandvamase unake svAgatake lie sAdhana juTAne lgaa| parantu pratyAkhyAnAvaraNakI tIna udayAvalIne antarAyake dvArA rUkhA javAba de diyA, kevala apAyavicayakI zubha bhAvanA hI upasthita hai| Adhunika bhinna-bhinna ekAntAgraha-janita sAmpradAyika, sAmAjika eva rAjanaitika virodha va mithyAtvake nirAkaraNa aura mathanake lie anekAntatattvavAdake udyotana eva vyavahArarUpameM pracAra karanekI anivArya AvazyakatAko mai varpose mahasUsa kara rahA huuN| parantu tIvra mithyAtvodayake kAraNa AmnAya-patha-vAdake rAgadveSa meM phaMse hue jaina nAmAkhya janasamUhako hI jainatva evaM anekAnta-tattvakA ghAtaka pAtA hU~, aura jainake aguvA vA samAjake karNadhAroko hI anekAntake viparIta prarUpaka vA anekAntAbhAsake gartameM haTha rUpase paDe dekhakara merI ava taka yahI dhAraNA rahI hai ki anekAnta vA jainatva nUtana pariSkRta zarIra dhAraNa karegA jarUra, parantu usakA kSetra bhArata nahI, kintu aura hI koI aparigraha-vAdase zAsita deza hogaa| astu, anekAntake zAsanacakrakA uddezya lekara Apane jo jhaDA uThAyA hai, usake lie mai Apako aura anekAntake jijJAsuoko vadhAI detA hU~ aura prArthanArUpa bhAvanA karatA hU~ ki Apake dvArA koI aisA yugapradhAna prakaTa ho, athavA Apa hI svaya tadrUpa antarvAhya vibhUtise susajjita ho, jisase ekAnta haTha-zAsanake sAmrAjyakI parAjaya ho, lokoddhAraka vizva-vyApI anekAnta zAsanakI vyavasthA aisI dRDhatAse sthApita ho ki
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 jaina-jAgaraNake zranadUta 372 cahuMora kama-se-kama SaSTha guNasthAnI jIvokA gharmaMzAsana-kAla mAnavajAtike --- nahI nahI jIvavikAsake itihAsameM mukhya Adarza prApta kare, jisase prANimAtrakA akSayya kalyANa ho / isake sAtha yaha bhI nivedana kara denA ucita samajhatA hU~ ki saba isa yugameM sAkhya, nyAya, bauddha Adi ekAnta darzanose anekAntavAdakA mukA'bilA nahI hai, Aja to sAmrAjyavAda, ghanasattAvAda, sainikasattAvAda, guruDamavAda, ekamatavAda, vahumatavAda, bhAvavAda, bheSavAda, ityAdi bhinna-bhinna jIvita ekAntavAdase anekAntakA saMgharSaNa hai / isI sagharSaNake lie gAdhIvAda, leninavAda, musolinIvAda Adi katipaya ekAntapakSIya navIna mithyAtva pravala vegase apanA cakra calA rahe hai | ... ata. isa yugake samantabhadra vA unake anuyAyiyokA kartavyapatha tathA karmma ukta nava-jAta mithyAtvoko anekAnta arthAt nayamAlAmeM gUMthakara prakaTa karanA hogA, na ki bhUtameM gaDe hue una mithyAdarzanoko ki jinake lie eka jainAcAryane kahA thA ki " SaDdarzana pazugrAmako jainavATikAmeM carAne le jA rahA hU~ / " mahAvIrako Adarza anekAnta-vyavahArI anubhava karanevAlokA mukhya kartavya hai ki ve kaTivaddha hokara jIvoko aura prathamatabhAratIyoko mAyA mahattva - vAdase bacAkara yathArtha mokSavAda tathA svarAjya kA Aggraha-rahita upadeza deM / aura yaha puNyakAryaM unhI jIvose sampAdita hogA, jinakA Atma-zAsana zuddha zAsanazUnya vItarAgI ho cukA ho / antameM Apake prazasta udyogameM saphalatAkI yAcanA karatA huA ajamera ApakA ciramumukSu vadhu junalAla seThI 21-1-30
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura agara mara jAiye to.... mahAtmA bhagavAnadIna arjunalAla seThIko logone bhulA diyaa| bhulA denA hama vaDA acchA kAma samajhate hai / jo samAja apane cA~do, apane sUryoko bhulAnA nahI jAnatA vaha jInA nahI jaantaa| para cA~da aura sUrajako bhulAneke lie vaDI akla cAhie, vaDI himmata cAhie, vaDA tyAga cAhie aura mara miTanekI taiyArI caahie| tulasIne hindIme rAmAyaNa likhakara vAlmIkiko bhulavA diyA, vinovAne marAThIme 'gItAI' nAmase gItAkA anuvAda karake marAThI jAnakAra janatAke dilase saMskRtakI gItA bhulavA dI, yaha kauna nahIM jAnatA ki yuga-yugame naye-naya AdamI paidA hokara purAne Adamiyoko bhulAte jAte hai| kyA pa0 javAharalAlane pa0 motIlAla neharUko logoke dilose nahI bhulavA diyA ? para isa taraha bhulavAne jAnese bujurgoko AtmA nayoko AzIrvAda detii| para samAjane arjunalAla seThIko isa tarahase kahA~ bhulAyA, agara isa tarahase bhulAyA hotA to arjunalAla seThIkA AtmA Aja hama sabako AzIrvAda de rahA hotaa| ___ arjunalAla seThI samAjakI aisI dena the, jinapara cAhe dezake thor3e hI Adamiyoko abhimAna ho, para usa abhimAnake sAtha itanI tIvratA rahatI hai ki jo usa abhimAname nahI rahatI jo karoDo Adamiyome vikharA hotA hai / yaha kisako patA hai ki kitane hI dezake mazahUra gharAnome java arjunalAla seThIkI carcA cala par3atI hai to sabake muMhase yahI nikala paDatA hai ki usa-jaise vAtake pakke AdamIko duniyA bahuta kama paidA karatI hai, aura phira sabake muMhase yahI nikala par3atA hai ki hotA ki hama bhI arjunalAla seThI-jaise vana skte|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 jaina-jAgaraNake agradUta ___arjunalAla seThIko hama AdamI kahe, yA dezakI Az2AdIkA dIvAnA kaheM, hama arjunalAla seThIko hindustAnI kahe, yA Az2AdIke dIpakakA paravAnA kahe jo apane 25 varSake ikalaute beTeko mautake vistarapara choDakara pa0 sundaralAlake eka mAmUlI tAra para dauDA huA vambaI pahuMcatA hai, aura beTeke mara jAneke bAda bhI use dezakA kAma choDakara ghara lauTanekI jaldI nahI hotI / koI yaha na samajhe ki use gharase moha nahI thA, use veTese pyAra nahIM thaa| vaha itanA pyArA thA, aura itanA muhanvatI thA ki usa-jaise patike lie paliyA~ tarasa sakatI hai, usa-jaise vApake lie veTe jAnapara khela sakate hai, usa-jaise dostake lie dosta khUna-pasInA eka kara sakate hai, usa-jaise netAke lie anuyAyI sarake vala cala sakate hai| arjunalAla seThIne tyAgakA vrata nahIM liyA, tyAga kisIse sIkhA nahI, kisI netAke vyAkhyAna sunakara jozame Akara usane tyAgako nahIM apanAyA, tyAga to vaha mA~ke peTase lAyA thA, tyAga to usakI janmaghuTTImeM milA thA, tyAgako to usane mauke stanase piyA thA, isalie tyAga karate hue use tyAgakA gIta nahI gAnA paDatA thA aura tyAgI hote hue dUsaro para tyAgake ghamaNDakA roba nahI jamAnA paDatA thA / tyAgIkA vAnA pahananekI use jarUrata hI kahA~ thI? ina paktiyoke par3hanevAlome ho sakatA hai aneko aise nikala Ave jo khule nahI to mana hI mana yaha kahane lage ki rupaye to hamase bhI maMgAye the, para yaha vahI batA sakate hai jo usake sAtha rahe ho ki usane una rupayokA kyA kiyA thA / arjunalAla seThIke tyAgakI vAteM aisI hai, jinako Aja bhI hama sApha-sApha kahaneke lie taiyAra nhiiN| cUki yaha acchA hI hai ki abhI ve kucha dino aura ajAnakArIke gaDDheme paDe rahe, para hama apane paDhanevAloko kisI dUsarI tarahase samajhAye dete hai kalakattAke mazahUra dezabhakta zrI zyAmasundara cakravartI jo ki cittarajanadAsajIkI Takkarake AdamI the, unase milaneke lie hama pa0 sandaralAlajIke sAtha kalakattA phuNce| zyAmasundara cakravartI 'sarvanTa' nAmakA eka agrejI dainika nikAlate the| hama vahI unase unake daphtarameM
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI arjunalAla seThI 375 mile| ve vaDI muhabbatase mile aura aisI khAtiradArI kI mAno hama unake mA~ - jAye bhAI ho / thor3I dera bAda ve hame apane ghara le gaye aura 16 varSakI laDakIat dikhAyA jo vImArIse kA~TA ho gaI thI aura ekadama pIlI par3I huI thI / cakravartI aura laDakIkI maoNse vAto vAtome yaha bhI patA calA ki usa laDakIke lie davA aura dUdhakA bhI ThikAnA nahI, taba hamane socA ki kucha rupaye cakravartIko de dene cAhie~ / hama gharase 'sarveNTa' ke daphtara lauTa hI rahe the ki rAsteme eka AdamIne cakravartI nAmakA 500 ru0 kA ceka diyA, cakravartIjI hamAre sAtha usa cekako lekara pAsake vaikameM pahu~ce aura 500 ru0 liye / daphtarame Aye / pA~ca miniTameM pUre pA~ca sau khatama ho gaye / 'sarveNTa' meM kAma karanevAlokI 2-3 mahInokI tanakhvAha caDhI huI thI / cakravartIkI najarame pahale vaha AdamI the jo dezakI AjAdI ke kAmameM juTe hue the na ki vaha bImAra lar3akI jo palaMgapara paDI thI / hamane java yaha dekhA to yahI munAsiva samajhA ki cakravartIka hAthame diye hue rupaye to na kabhI davAkA rUpa le sakeMge aura na kabhI dUdha vana skege| isase yahI ThIka hogA ki davA kharIda kara dI jAya aura dUdhakA koI intajAma kara diyA jaay| agara kucha denA hI hai to lar3akIkI mA~ke hAthame diyA jAya / hamane yaha bhI socA ki lar3akIkI mA~ hindU nArI hai aura hindU patnI hai, vaha pati devatAse kaise chipAva rakha pAyegI aura phira usake pAsa bhI vaha rupayA kaise baca sakegA / Akhira aisA hI iMtajAma karanA par3A ki jisase saba jhajhaToMse bacakara rupaye dUdha aura davAme tabadIla ho sake / vasa, isa UparakI kathAse samajha lIjie ki seThIjIke hAthameM pahu~cA huA rupayA jAne kahA~-kahA~ aura kisa taraha bikhara jAtA thA aura kisa taraha kama-jyAdA dezakI AjAdIke dIpakakA tela banakara jala jAtA thA / sArI sasthAe~ eka-eka AdamIke balapara calatI hai aura vaha AdamI igharaudharase mA~gakara hI rupayA lAtA hai, para jinapara vaha rupayA kharca karatA hai, unapara sau ehasAna jamAtA hai / itanA hI nahIM, vaha to pleTaphArma se cillA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 jaina-jAgaraNake agradUta cillAkara yaha bhI kahatA hai ki yaha maiM hI hU~ jo bhUkhokA peTa bhara rahA huuN| para arjunalAla seThIne isa taraha bhIkha mAMgakara pAye hue rupayese na kabhI kisIpara ehasAna jamAyA aura na kabhI pleTaphArmase to kyA konekatareme bhI apane dAnakI koI bAta khii| vaha sacce mAnome tyAgI thaa| usane apane Apako kabhI paisekA mAlika nahI samajhA, para samajhA to yaha samajhA ki vaha posTamaina hai jo idharase rupayA lAtA hai aura upara de detA hai| yahA~ ho sakatA hai ki koI vyavahAra-dharmake raMgameM burI tarahase raMgA huA yaha savAla uThA baiThe ki arjunalAla seThI bhIkha mAMgakara hI nahI paisA ikaTThA karate the, balki isa tarahase bhI rupayA juTA lete the, jise vaha jAnate the ki yaha rupayA ThIka tarahase hAsila nahI kiyA gyaa| use hama kyA kahe, use dalIlose samajhAnA kisI tarahase nahI ho sktaa| use to hama yahI kaheMge ki vaha eka martavA apane bhItara Az2AdIkI Aga sulagAye aura dekhe ki usa AgakI jaba lapaTe uThatI hai to vaha kyA karatA hai aura vyavahAra-dharmako kaise nibhAtA hai| arjunalAla seThIko nizcaya aura vyavahAra-dharmake dono rUpokI jAnakArI vahuta kAphI thI aura isa nAte vaha paNDita nAmase pukAre jAte the| para vaha kore paNDita nahI the / koI dina aisA nahI jAtA thA jisa dina vaha rAtako vaiThakara apane dina bharake kAmakA akelemeM paryAlocana nahI kara jAte the| unhone to kabhI apane muMhase nahIM kahA para unake pAsa rahakara hamArA yaha anubhava hai ki unakA jIvana sacamuca jalame kamalakI taraha thaa| __jayapura kAlejase bI0 e0 karane ke bAda unake lie riyAsatameM naukarI kA mArga khulA huA thA, unake sAthiyo aura karIvI riztedAromeMse kaI usa rAsteko apanA cuke the| para ye kaise apanAte, inheM naukarIse kyA lenA thA, inhe to usI rAjyake jelakhAnekA mehamAna bananA thA / bI0 e0 inhone phArasI lekara kiyA thA aura saskRta gharapara sIkhI thii| dharmazikSAke mAmaleme ve cimanalAla vaktAko apanA guru mAnate the. hamane vaktAjIke vyAkhyAna sune hai| zrotAoko samajhAnekI zailI
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI arjunalAla seThI 377 unakI vaDI sIvI hotI thI aura itanI manalagatI hotI thI ki asalI bAta jhaTa samajhame A jAtI thii| aise guruke ziSya arjunalAlajI agara kucha aisI bAte kaha gaye jo bahutoko mana lagatI nahI jaMcatI to usame unakA kyA doSa ! ve to sacAIke sAtha khojame lage aura jo hAtha AyA kaha gye| ___vaha bharI javAnIme samAja-sevAke maidAname kUda par3e aura sabase 'pahale unhone vaha kAma uThAyA jisakI samAjako sabase jyAdA jarUrata thI, yAnI unhone eka zikSAsamitikI nIva DAlI, usIke mAtahata jayapurameM pAThazAlAokA jAla bichA diyaa| abdulagaphUra nAmake vidyArthIko lekara samAjame baDI khalabalI macI, para samAja paidAyazI tyAgI arjunalAlakA kyA bigAr3a sakatI thI aura phira unheM eka sAthI ghIsUlAla golecchA aise mila gaye the, jisakI dostIne seThIjIke tyAgako aura bhI jyAdA majabUta kara diyA thaa| yaha zikSAsamiti kucha dinome eka choTI-moTI yUnivarsiTIkA rUpa le baiThI aura dUra-dUrake vidyArthI usakI parIkSAme zAmila hone lge| zikSAkI saDaka jisa rAste hokara gaI hai, usa rAsteme dAsatAse muThabheDa hue vagaira nahI rahatI aura kaisI bhI zikSAsamiti kyo na ho, dAsatA kI beDiyome pha~sakara vaha sacce dharmakI tAlIma nahIM de sktii| usakA saccA dharma aura svAdhInatA ekArthavAcI zabda hai. isalie usako rAjase Takkara hI nahI lenI par3atI, valki use ukhADa phekanekI taiyArI karanI hotI hai / seThIjIkI zikSAsamiti Akhira usa majilapara pahuMca to gaI aura ve sarakArase Takkara le ki indaurame zrI kalyANamalavidyAlayake pradhAnAdhyApakako haisiyatase giraphtAra kara liye gaye aura kucha dino jayapura jelameM aura kucha dino vailora jelameM rahane ke bAda bAhara nikale ki jaldI nhI nana 21 ke AndolanameM zAmila hue| paidAyazI tyAgIke lie aura rAha hI kyA thii| hamase umarame do varSa vaDe the aura hamArI unase jaba jAna-pahacAna
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 jaina-jAgaraNake agradUta huI taba vaha hamase kaI gune jyAdaha dharmake jJAtA the aura kahakara nahIM, to mana hI mana hama unako dharmake mAmaleme guru hI mAnate the aura hama unakI bahuta-sI bAtokI nakala karanekI koziza karate the| jaba vaha zikSApracAraka samitike kAmameM lage hue the, tava ziSTAcArake vaha Adarza the| gAlI to unake muMhapara phaTakanekI soca hI nahI sakatI thii| mAmUlI pAjI yA nAlAyaka zabda bhI unake muMhase nikalate hamane kabhI nahIM sunA, vaha adhyApaka bhI tha para vidyArthigepara kabhI nArAja nahIM hote the| vidyAthiyose 'Apa' kahakara bolanA hamane unhIse siikhaa| yaha tArIpha sunakara sambhava hai hamAre paDhanevAle ekadama aiMTha jAye, kyoki unamese bahutone unako gAlI dete sunA hogA, aura burI-burI gAliyAM dete hue bhI sunA hogaa| hama unakI bAtoko jhuThalAnA nahIM cAhate, para hama to arjunalAla seThIke bahuta pAsa rahe hai aura muddato rahe hai| yaha gAlI denekI balA unake pIche velaura jelase lagI, jahA~ ve varSo rAjakAjI kaidIkI haisiyatase rahe haiN| vahA~ ve itane satAye gaye the ki 'velaura' jelase nikalaneke vAda unake bAremeM yaha kahanA ki vaha apane hozahavAsame the z2arA muzkila ho jAtA hai / jela se chuTakara vaha dehalI gaye tava hama vahA~ unase mile the| ve aneko kAma aise karate the ki jo isa ziSTAcArase jarA bhI mela nahIM khAte the, jisako hamane jayapura meM dekhA thA / udAharaNake lie hara auratake pA~va chUne aura jagaha bejagaha yaha kaha vaiThanA ki maine bhagavAnkI mUratakA mehataroMse prakSAla karavAyA / una dino sArI bAte kucha isa tarahakI hotI thI ki yaha nahI samajhA jA sakatA thA ki unako hoza-havAsa thii| dhIre-dhIre unhone apanepara kAbU pAyA, para gAliyopara isa vajahase pUrI-pUrA kAvU nahIM pA sake ki kAgresako rAjakArI capeTone unakA marate damataka kabhI pIchA na chodd'aa| nizcayake balapara vyavahArame vaha kabhI-kabhI itane pIche paDa jAte the aura vaha kabhI-kabhI itane Age baDha jAte the ki Ama AdamI una donokA mela nahIM biThA pAte the| isa vAste kabhI-kabhI kisI-kisI samajhadArake muMhase taga Akara yaha nikala par3atA thA ki arjunalAla yogabhraSTa
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI arjunalAla seThI ho gayA hai| hama unase hara hAlatame milate rhe| usa hAlatame bhI mile java unheM yogabhraSTakI padavI milI huI thI, para hamane to uname koI antara pAyA nhiiN| unakI AjAdIkI lagana jyokI tyo banI huI thI, unakA sarvadharmasamabhAva jyokA tyo thA aura unakI AjAdIkI taDapame koI antara nahIM aayaa| hama to usIko dharmakI coTIpara pahuMcA huA mAnate hai jo jisa dharmame paidA huA ho, usa dharmake Ama loga use dharmabhraSTa samajhane lage aura usase khUba ghRNA karane lage aura vana sake to unhI Ama logomese koI aisA bhI nikala Aye jo usa dharmabhRSTako mautake ghATa utAra de aura kyA gAMdhIjI kuchakI najarame dharmabhRSTa nahI the aura kyA unhe dharmabhUSTa honekI sajA nahI milii| isa lihAjase to seThIjI acche hI rhe| phira ve dharmabhaSTa to rahe para saz2Ase baca gye| arjunalAla seThIkA jIvana sacamuca jIvana hai / yaha bhI koI jIvana hai ki vanI-banAI pakkI sar3ako para dauDe hue cale jAye, seThIjIkA jIvana kabhI pahADIkI coTiyoko lA~ghanA aura kabhI cakkaradAra rAstoMme dhUmanA, ghane jagalame pagaDaDIkI paravAha kiye vinA jidhara cAhe udhara cala pdd'naa| aisA karaneke lie nAmavarIko apane pA~voke nIce kucalaneke lie jitanI himmata cAhie, utanI uname thI aura yahI to eka aisI cIja thI ki , jisakI vajahase hamako seThIjIke jIvanase sparddhA hotI hai| to kyA seThIjIme koI kamI yA burAI nahIM thI, hA~ kamiyA~ aura vehada burAiyoM thii| agara gulAvake phalakI Teka, gulAvakI jhADIke kA~Te, gulAvakI burAiyA~ hai to vaisI uname anaginata vurAiyA~ thI / aura gulAvake phUlakI jhADIke vaha sUkhe patte jo pIle paDa jAte haiM, kamiyA~ hai to uname aneko kamiyA~ thI / agara gulAvakI TeDhI-meDhI beDhagI, badasUrata jar3eM gulAvakI kamiyAM hai to ye sava uname thii| para hama kare to kyA kareM, hamArI najara to gulAvapara hai aura hama usa gulAvapara itane masta hai ki use tor3ate hue hamAre saikaDo kA~Te bhI laga jAye to bhI apanI mastIme usa /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - jAgaraNa ke agradUta 380 aura hamArA dhyAna hI nahIM jaataa| hama seThIjIkI usa laganako dekheM jisako lekara vaha pahale pahala dharmake maidAna meM kUde, phira samAjake maidAna - meM Aye aura phira deza ke maidAna me Aye, yA hama yaha dekhe ki ve kyA khAnA khAte the, kisa taraha kI TopI lagAte the yA ve usa makAna meM sote the, jisakA pazcimako tarapha daravAjA thA, usa makAna me rahate the, jisakA pUravakI tarapha daravAjA thA, jo kaoNTokA hI ronA rote hai vo na phUla pAnA cAhate - he aura na phUla pAne kI icchA rakhate haiM / hama ise mUrkhatA hI samajhate hai ki phUla sUkhakara jaba usakI pakhuDiyA~ gire, taba isa AdhArapara phUlake vAreme hama apanI rAya batAyeM ki usakI pakhuDiyA~ jagalameM girI thI, yA kisI mAdhukI kuTI girI thI, yA mandirame kisI devatAkI vedIpara girI thI, yA rAjAke mahala meM girI thI, AdamIke maraneke vAda usa lAzako cIla, vRddha khAyeM to vahI bAta, jalAI jAya to vahI bAta, daphanAI jAya to vahI vAta aura bahAI jAya to vahI bAta / eka zora hai ki seTIjI daphanAye gaye aura sAthame yaha bhI zora hai| "ki unake daphanAye jAnekI jagahakA ThIka patA nahI hai| agara yaha pichalI vAta ThIka hai to vaDe kAmakI vAta hai kyoki isa taraha maraneke vAda nAma na choDakara daphanAye jAnese kisI dina to una haDDiyopara hala calegA aura vahAM khetI hogI aura usase jo dAne ugege use jo khAyegA usameM vaisI - deza-bhakti Aye vagaira na rhegii| seThIjIko jo mauta milI, mauke lie dillI ke mazahUra kavi gAliba taka tarasate gaye " rahiye va aisI jagaha calakara jahA~ koI na ho / hamasuqhana koI na ho, aura hamajubAM koI na ho // vedarodIvAra-sA ika ghara banAnA cAhie / koI hamasAyA na ho aura pAsavAM koI na ho // paDhiye gara bImAra to koI na ho tImAradAra / aura agara mara jAiye to nauhAkhvAM koI na ho // " --
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Inlepnee
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sumeracanda eDavokeTa = goyalIya = bAbU sumeracandajIke nidhana-samAcAra jisa manahUsa ghar3ImeM mujhe sunaneko mile, phira aisI kughaDI kisIko nasIva na ho| yaha anahonI vAta jaba unake sambandhIne mujhe batAI to mAno zarIrako lakavA mAra gyaa| meM usakI ora hatabuddhi vanA-sA dekhatA rhaa| samajhameM nahI AyA ki mai usakA muMha noca lUM yA apanA sira pITa lUM / rulAIse galA ruMdha rahA thA, magara gharavAloke bhayase khulakara ro bhI na sakA / rAtako kaI vAra nIda ucATa huI, kyA vAvU sumeracandajI cale gaye? dila isa satya vAtako nigalaneke lie taiyAra nahIM hotA thaa| magara raha-rahakara koI suiyA~-sI cubho rahA thA / aura dimAgameM yaha phitUra vaDhatA jA rahA thA ki vAvU sumeracandajI ava dekhaneko nahIM milege|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sumeracanda eDavokeTa khaMDavA adhivezanake vAda 8 maI 1938 ko to mujaphpharanagarakI mITiMgameM vaha Aye hI the / kAza ! usa samaya mAlUma hotA to jI bharakara unhe dekha letaa| mujhe kyA mAlUma thA ki mITigake bahAne unake darzanArtha koI Antarika zakti mujaphpharanagara khIce le jA rahI hai / mujaphpharanagarakI mITiMgakA sa~bhAlanA unhIkA kAma thaa| kandhepara hAtha rakhakara jo-jo vAte sujhAI, vaha sava Aja rulAIkA sAmAna bana rahI hai| ___mai kahatA hU~ yadi unhe isa sasArase jAnA hI thA to jaise duniyA jAtI hai, vaise hI ve bhI cale jAte / vyarthameM yaha prIti kyo vaDhAnI thii| samAjane unakA dAmana isalie nahI pakar3A thA ki majhadhArameM dhokhA diyA jaaygaa| kisane kahA thA ki vaha isa jhagaDAlU samAjako prItikI rIti vatAyeM, aura java prItikI rIti vatAI hI thI to kucha dina svaya bhI to nibhAI hotii| sahAranapura-jaisI Usara jamIname kisa zAnase aura kisa kauzalase pariSadkA adhivezana karAkara sudhArakA vIjAropaNa kiyA; aura rur3akImeM paripadke chaThe adhivezanake sabhApati hokara kyA-kyA alaukika kArya kiye? maiM yaha kucha nahI jAnatA hU~, mai pUchatA hU~ pariSadke vArahave adhivezanake sabhApati vanakara vaha dehalIme kyA isIlie Aye the ki itanA zodhU hame yaha durdina dekhanA nasIva hogaa| yadi aisI bAta thI to kyo ve saikar3oM vAra mahagA~va-kADake sambandhameM dehalI Aye? kyo vaha satanA, khaDavA, lAhaura, phIrojapura, rohataka, mujaphpharanagara, meraTha, gvAliyara Adi sthAnomeM pariSadke lie mAre-mAre phire ? yadi pariSad unheM isa taraha choDanI thI to acchA yahI thA ki vaha pariSadkA nAma bhI na lete aura ise usI taraha mRtaka-tulya paDI rahane dete / kyoM unhone dehalI adhivezanameM Akara pariSadma navajIvana DAlA, aura kyo satanA aura khaMDavAmeM pahu~cakara pariSadkI AvarUmeM cAra cAMda lagAye ? vAvU sumeracanda ava nahI hai, varnA saba kucha meM unakA dAmana pakaDakara puuchtaa| maine unhe sabase pahalI vAra san 35 me jaba dekhA thA, taba vaha dehalI
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ -432 jaina-jAgaraNa ke agradUta meM pariSad ke vArahaveM adhivezanake sabhApati hokara Aye the / vA0 sumeracandajI jitane bar3e AdamI the, utanI hI jJAnakA dehalIvAlone unakA svAgata kiyA thA / deva- durlabha julUsa nikAlA thA / dehalIkI janatA meM pariSad-virodhiyoMne bhrama phailAyA huA thA, kintu yaha saba vA0 sumeracandajI ke vyaktitvakA prabhAva thA, jo dehalI- jaise sthAnakI dhArmika janatA, pariSadkI anuyAyI ho gaI, aura pariSadko vaha abhUtapUrvaM saphalatA prApta huI jo isase pUrva pariSadko tathA anya jaina sabhAoko nasIba nahI huI thI / khaDavA adhivezaname jaba viSaya nirvAcana samiti meM mandira - praveza prastAvapara bahasa karate hue hama manuSyatva kho baiThe the, tava bA0 sumeracandajI kisa zAnase muskarAte hue uThe, aura kisa kogalase prastAvakA sazodhana karake pariSadko maranese bacA liyA thA / vaha saba Aja A~khomeM ghUma rahA hai / vA0 sumeracandajIne kitanI ArajU-minnata karake pariSadke AgAmI adhivezanakA nimantraNa svIkAra karAyA thA / unakI A~kho meM kauna-sA jAdU thA, unakI vANImeM aisI kyA zakti thI ki anya saba sthAnoke nimantraNa vApisa le liye gaye, aura dehalI prAntakA - hI nimantraNa sarvasammati se svIkRta huA 1 vAvU sumeracandajI bAtake dhanI, samayake pAbanda dharmaniSTha puruSa the / jo bAta kahate the, tolakara kahate the / kyA majAla, unakI bAta kATI jAya, mITiMga meM baiThe hue sabakI bAta baccokI taraha cupacApa sunate, baccokI taraha ha~sate, aura jaba vaha bolate to bahuta thoDA bolate / magara jo "bolate vaha sava sUtrarUpa, vA mAyane / hama kahate - "yaha bAta Apane pahile hI kyo na kaha dI, vyartha hameM bakavAdakA maukA diyA / " vaha khilakhilAkara ha~sa paDate aura hama unakI isa saralatAkI ora natamastaka ho jAte / vA0 sumeracandajI sahAranapurake sabase bar3e vakIla the / unheM lakhanaU, ilAhAvAda, AgarA, kAnapura-jaise nagarome vakAlatake lie jAnA paDatA thA / unake kAnUnI jJAnakA lohA pratidvandvI bhI mAnate the / maine kabhI ApakI tyauriyopara bala par3ate hue nahI dekhA | Apattike samayameM bhI unhone
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sumeracanda eDavokeTa 433 sAhasako nahI khoyA / aina maukepara jina sahayogiyone Apako dhokA diyA, kabhI unake prati Apake hRdayameM anAdarane ghara nahI kiyA / ulTA logoMke Age unakI bebasIkI vakAlata kI aura unake anya uttama guNoMkI prazaMsA karake janatAkI dRSTimeM AdaraNIya hI banAye rakkhA / bA0 sumeracandajIko apanI vakAlatase sA~sa leneko phurasata na thI / magara pariSad ke lie kitanA samaya dete the, yaha pariSadvAle jAnate haiM / mahamAnavAja aise ki gharapara kaisA hI sAdhAraNa-se- sAdhAraNa mahamAna Aye to unake pA~vameM apanI A~kheM bichA dete the / abhimAna to nAmako bhI na thaa| zAyada hI unhoMne apanI umnameM kisI naukarako apazabda kahe hoM / " dehalI adhivezana meM sabhApati padase Apane kahA thA- "sajjano, Aja hama apane meM eka aise sajjanako nahI dekha rahe hai jisane apanI sevAose hamArI samAjako sadaiva ke lie RNI banA diyA hai / inakA zubha nAma zrImAna, rAyabahAdura sAhaba jugamandaradAsajI haiN| Aja hamAre bIca Apa nahI hai, aba to svargIya ratna bana cuke hai| ApakI sevAokA pUrNa vivaraNa to likhA jAnA kaThina hai / meM to ApakI thor3I-sI bhI kRtiyokA ullekha nahI kara sakA hU~ / hA~ ! itanA to avazya kaha sakatA hU~ ki Apa jainasamAjake eka asAdhAraNa mahApuruSa the / Apake viyogase jainasamAjakI jo kSati huI hai, nikaTa bhaviSyameM usakI pUrti nahI dIkhatI / ApakI udAra sevAoke lie samAjakA mastaka Apake Age jhukA huA hai / kyA meM yaha AzA kara sakatA hU~ ki udAra jaina samAja Apake ucita smArakakI sthApanApara vicAra karegI / " meM Aja itane dinake bAda ukta zabdokI kImata samajha pAyA hU~ / yaha unakA saMketa kisI anantakI ora thA / khaMDavAkI svAgatakAriNIne jugamandara-sabhA-sthAna banAkara Apake zabdoko mAna diyA thA / kyA maiM AzA karUM ki bA0 sumeracandajIkI pavitra smRtime jaina samAja koI alaga smArakakA Ayojana karegI / bA0 sumeracandajI kahaneko ava 28
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - jAgaraNake agradUta 434 isa nazvara garIrameM hamAre sAtha nahI hai, magara unakI AtmA, aisA mAlUma hotA hai ki hamAre cAro tarapha ma~DarA rahI hai / jisa dassApUjA-prakSAlakI abhilASAko lekara vaha khaDavese Aye the aura Ate hI jisame vaha juTa gaye the, kyA vaha kArya pUrA karake hama unako isa abhilASAko pUrNa karake unakI AtmAko zAnti pradAna kara sakeMge ? 1 zrA zrandalIba milake kareM zrAho jAriyAM / tU hAya gula pukAra pukArU~ maiM hAya dila || -- jainasandeza, AgarA 1938 1 yaha merA likhA saMsmaraNa jaina sandezameM eka nAmake lobhI sajjanane apane nAmase chapavA diyA thA / -goyalIya
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma svargavAsa - bAbU ajitaprasAda vakIla nasIrAbAda, 1874 I0 lakhanaU, 17 sitambara 1951 I0
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma kathA vakIla sAhabane apanI jIvanI svayaM likhakara eka bahuta bar3I AvazyakatAkI pUrti kI hai| yaha jIvanI 'ajJAta jIvana' zIrSakase 20426 zrAkArake 240 pRSThomeM mudrita hai| usIparase hama yaha saMkSipta sAra de rahe haiN| jAti-mada, kula-madakI bhAvanA heya hai, kintu apane pUrvajokI gauravagAthA utsAhavarddhaka tathA zaktiprada hotI hai| hamaloga kSatriyakulotpanna, rAjA agrakI satAna, vIsA agravAla, jindala gotrIya hai| ruIkA vyApAra karanese ruIvAle seTha kahalAte the / vyApAra karatekarate vaizya kahalAne lge| idhara cAra pIDhiyose agrejI sarakArakI cAkarI karanese vaizya padase bhI gira gaye aura seThake sthAname bAvU kahalAne lge| mai to vakAlatakA vyavasAya aura saskRta bhASAkA abhyAsa karanese apaneko paNDita kahalAnekA adhikArI samajhatA huuN| mere cAro putrone bhI vakAlatakI upAdhi prApta kara lI hai / merI choTI beTI zAnti aura potI zAradA donone saskRta bhASAme ema0 e0 kI upAdhi prApta kara lI hai| merI kaniSTha putra-vadhU ema0 e0 (Previous) pAsa hai| merI vaDI veTIkI veTI premalatAne landana vizvavidyAlayase vI0 e0 (Hons) DigarI prApta kI hai| karmaNA varNavyavasthA siddhAntAnusAra hama loga kisI prakArase bhI vaniye nahI hai|| hamAre purakhA khAsa zahara dillIke rahanevAle the / mere parapitAmaha seTha cainasukhadAsajI nasIrAbAda jA base the| mere pitAmaha banArasIdAsajIkA janma vahI huA thaa| vahI ve ucca padAdhikArI hue aura vahI 35 varSakI bharI javAnImeM 1958 I0 me unakA zarIrAnta huaa|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAvU ajitaprasAda vakIla mere dAvA fArasI vidyAme nipuNa aura pAragata the| mere pitAjI bhI fArasI bhASAme dhArApravAha ni saMkoca vAta kara lete the, aura maiMne bhI phArasIkI UMce darajekI pustake par3hI hai| 1857 ke gadarase kucha pahilese dAdAjI, pitAjI aura buAjI dillIme raha rahe the| vAvAjI akele hI nasIrAbAdame the / gadara zAnta ho jAnepara unhoMne do AdamI lene ke lie dillI bheje / lekina unamese eka AdamI rAsteme mAra DAlA gayA aura dUsarA AdamI una savako lekara vailagADIse nasIrAvAdako ravAnA huaa| rAsteme eka musalamAna sipAhI mila gyaa| vaha pharakanagarakA rahanevAlA thA, aura yaha jAnakara ki dAdIjI pharakanagarakI beTI hai, vaha gAr3Ike sAtha-sAtha paidala calane lgaa| Age calakara kucha DAkuone gAr3I ghera lii| sipAhIne lalakArA"jaba taka meM jindA hai gAr3Ipara hAtha na ddaalnaa|" usane DAkuose vAtacIta kI aura unase kahA ki yaha mere gAMvakI beTI hai / mai thaka gayA huuN| tuma loga aisA vandovasta kara do ki yaha apanI susarAla nasIrAvAda sahI-salAmata pahu~ca jAya / " aura dAdIjI sakuzala nasIrAvAda pahuMcA dI gii| vAvAjIke dehAntake vAda merI dAdI, pitAjI aura mAtAjIko lekara dillI A gaI thii| pitAjIkA prArambhika zikSaNa usa jamAneke rivAjake anusAra phArasIma huaa| dillIme Akara unhone gharapara agnejI pddhii| phira skUlame bhartI ho gye| 1865 I0 me ve eNTresa parIkSAme uttIrNa hue aura julAI 1865 me gurusarAya tahasIla (jilA jhAMsI) meM aMgrejI bhASAke adhyApaka hue| phira agasta 1867 me zimale meM 40 20 mAsikapara sahAyaka adhyApaka niyata hue, eka varSa vAda 5 ru0 vetana-vRddhi huii| zimaleme skUlake atirikta pitAjI senAke agrejoko urdUkA adhyayana bhI karAyA karate the aura 20 ru0 mAsika prati ghaNTeke hisAvase vetana lete the| 1877 I0 meM unhone vakAlatakI parIkSA dI, kintu
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNa ke agradUta 438 pAsa nahI hue / 18770 me 30-35 varSa pIche dillIke bAjArome rayotsava karanekA sobhAgya jainiyoko prApta huA / adhikatara vighnabAdhA hamAre agravAla vaiSNava bhAiyone upasthita kI thii| unakA saradAra rammImala arat thaa| dillIke DipTI kamiznara karnala Devisane jainiyokI vizeSa sahAyatA kI ora antata. gavarnara gara lepila griphanase svIkRti prApta huii| isa kArya meM pitAjIne agrabhAga liyA thA / rathotsavake zAnti - pUrvaka prabandhakI jimmedArI 11 jainiyo aura 11 vaiSNavopara rakkhI gaI thI / pitAjI una 11 vyaktiyome the / pravandhake lie karanAla, pAnIpata, ambAlA aura rohataka se bhI pulisa bulAI gaI thI / ghaNTo pahale se retreat askopara anya saDako milAnake mArga banda kara diye gaye the| kotavAlIke sAmane relase utare hue saikaDo jainI pulisakI rokase vihvala ho rahe the / pitAjI yaha dekhakara karnela Devisake pAsa gaye / unhone pitAjIkI jimmedArIpara nAkA khola denekI paravAnagI de dI / utsava sAnanda sampanna huA / merA janma nasIrAbAda meM vaisAkha kRSNa 4, savat 1931 san 1874 ko sUryodaya samaya huA / mere janmase pahale 4 bhAI-bahana gujara cuke the / isa kAraNa mere nAnAjIke Agrahase merA janma unhoMke ghara huA / chaThIke kucha dina pIche hI mere dono kAna chedakara bAlI pahanA dI gaI thI, dono hAtho meM kaDe bhI / una dino kirAsana telakA kisIne nAma bhI nahI sunA thA / saraso - ke telase dIpakakA prakAza hotA thA / sote samaya dIpaka bujhA diyA jAtA thA / eka rAta sote samaya mere hAthakA kaDA kAnako vAlIme aTaka gayA / jyojyo meM hAtha socatA thA, kAna vAlIse kaTatA jAtA thA aura mai jorajora se cillAtA jAtA thA / dIpaka jalAyA gayA. to patA calA ki kAna kaTa gayA hai aura khUna baha rahA hai / vAye kAnakI lau ava bhI itanI kaTI huI hai ki usameM suramA DAlanekI salAI ArapAra jA sakatI hai / isa "
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAvU ajitaprasAda vakIla 439 ghaTanAke kAraNa nAnAjIne merA nAma bUcI (kanakaTA) rakha diyaa| ___ karIba do varSakI umarameM pitAjIke sAtha mai dillI calA aayaa| una dinoM cecakakA jora thaa| mujhe bhI cecaka niklii| zubha karmodayase vaca gyaa| ceharepara cecakake dAga avataka maujUda hai| cehare aura vadanakA raga bhI mailA ho gayA, gorApana jAtA rahA / ata merA nAma kallU par3a gyaa| miDila parIkSAke pramANapatrame bhI merA nAma kallUmala likhA huA hai| 1887 me navI kakSAmeM dAkhila karAte samaya merA nAma ajitaprasAda likhavAyA gyaa| merI mAtAjIkA 1880 meM kSayarogase zarIrAnta ho gyaa| rAtabhara pitAjI mujhe chAtIse lagAye nIce baiThakameM leTe rahe aura dAdI Adi rotIpITatI rhii| sAlabharake bAda hI dAdIjIke vizeSa Agrahapara pitAjIkA punavivAha ho gyaa| vimAtA mUrkha, anapaDha, sakIrNahRdayA thii| pitAjI kA prema usane mujhase vaTavA liyaa| eka bAra kutuba mInAra dekhane gye| pitAjI, bhAbhI (vimAtA) ko pIThapara caDhAke Upara le gye| mai rotA huA sAtha gayA ki maiM bhI paddhI caDhuMgA, bhAbhIko utAra do| pitAjIne thoDI dUra mujhe bhI caDhA liyA aura phira bhAbhIko caDhA liyA / mujhe isase dukha huaa| phira pitAjIkI vadalI rur3akI ho gaI / rAtako roja mai pitAjI se cimaTakara sotA / lekina A~kha lagate hI merI jagaha bhAbhI le letii| dinakI dupaharIme bhI isI bAtapara takarAra hotii| kucha arase vAda dAdI jI dillIse A gaIM, taba mujhe maoNkA pyAra nasIba huA, kintu dAdIke sAtha bhI bhAbhIkA vartAva ThIka nahI rahatA thaa| kisI-na-kisI vAtapara AThaveM-dasave dina dAdI-pote ro lete the| dAdIjIko marate damataka caina na milaa| bacapaname dAdIjIke sAtha rahanese mere jIvanapara dhArmika kriyAokA gaharA prabhAva par3A, aura usa prabhAvase mujhe atyanta lAbha huaa| maiM unake
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 jaina-jAgaraNa ke agradUta sAtha hara roja darzana karane jAtA thA / san 1893 me bI0 e0 kI parIkSAme bhI mai pharsTa AyA / mujhe afrnaMga kaoNleja golDa meDala milaa| merA nAma 1863 kI snAtakasUcI meM svarNAkSarome kaoNleja hAlameM likhA gayA thA / una dino AI0 sI0 esa0 kI parIkSA bhAratame nahI hotI thI / pitAjIke pAsa itanA dhana nahI thA ki ve mujhe landana bheja skte| unakI anumatise vambaI gayA aura seTha mANikacandajIse milA, kintu chAtravRtti prApta na ho sakI / lAcAra bhAratameM hI rahakara 1864 meM el ela0 vI0 aura 1865 meM ema0 e0 ko parIkSA pAsa kii| mujhe thiyeTara dekhanekA vyasana thA, kintu parIkSAkI taiyArIme na dekhanekA dRDha sakalpa kara liyA thA, aura use anta taka nibhAyA / apraila 1865 meM 500ru0 ke sTAmpapara maine hAIkorTa alAhAvAdase vakAlata karanekI anumati prApta kara lI / lekina mujhe vahA~ eka bhI mukadamA nahI milA / kucha dino bAda lakhanaU calA AyA, aura 10ru0 kirAye ke makAna meM rahane lgaa| eka muzI bhI rakha liyA / yahA~ mujhe kAma milane lagA / aura 3-4 varSake bAda kacaharImeM nAma phailane lagA / 1901 meM maine rAyavarelIkI munsiphIkA pada grahaNa kiyA / 1906 I0 meM 62 varSakI umra meM mere ghuTanepara sira rakhe hue pitAjIkA prANAnta ho gayA / rAyabarelImeM tIna mAha munsiphI karaneke vAda meM lakhanaU vApisa A gayA, aura prayatna karanepara meM sarakArI vakIla ho gayA / 1616 meM 15 barasa taka sarakArI vakAlata karate-karate meM ukatA gayA / sarakArI vakIlakA vetana usa samaya 25 ru0 pratidina thaa| sarakArI vakAlatake 16 varasake samayameM merA satata uddezya yahI rahA ki maiM anyAya yA atyAcArakA nimitta kAraNa na ho jAU~ / maine kabhI gavAhoko nahI sikhAyA, na aisI gavAhIpara jora diyA jo merI samajhameM jhUTha thii| sarakArI vakIlakA kartavya hai ki prajAke sAtha nyAyapUrvaka vyavahArameM sahAyaka ho / vaha pulisakA vakIla nahI hai, jaisA loga sAdhAraNatayA samajhate
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 441 / vAbU ajitaprasAda vakIla hai| merA yaha bhI prayala rahA ki dainika phIsa 25 ru0 ke vajAya 50 ru0 kara dI jAya, kintu asaphala rhaa| Akhira asantuSTa hokara 1916 I0 meM maine tyAgapatra de diyaa| san 1910 meM mai Ala iNDiyA jaina esosiyeganake vArSika adhivezanakA adhyakSa nirvAcita hokara jayapura gyaa| paM0 arjunalAla seThI vI0 e0 ne 'jana-zikSaNa-samiti' sthApita kara rakhI thii| eka Adarza sasthA thii| zrI dayAcanda goyalIya chAtrAlayake pravandhaka aura samitimeM adhyApaka bhI the| zrI gendanalAla sekreTarI DisTrikTa vorDa rur3akI tathA bhagavAnadInajI asisTeNTa sTezana mAsTara, dillI-nivAsI jagannAtha jauharI, bhAI motIlAla gargase bhI vahA~ milanA huA aura sarvasammatise yaha nizcaya huA ki eka brahmacaryAzramakI sthApanA kI jAya / pariNAmasvarUpa pahalI maI 1911, akSayatRtIyAke dina hastinAgapurameM zrI ailaka pannAlAlajIke AzIrvAdapUrvaka "zrI RSabhabrahmacaryAzrama"kI sthApanA huii| akSayatRtIyAkI puNyatithimeM rAjA zreyAMsane hastinAgapurameM eka varpake upavAsake pazcAt bhagavAn RSabhadevako ikSurasakA AhAra diyA thaa| ___ bhagavAnadInajIne naukarIse tyAgapatra dekara 26 varSakI AyumeM hI Ajanma brahmacaryyavrata le liyaa| tIna barasake ikalaute beTeko AzramakA brahmacArI banA diyaa| unakI patnI vambaI zrAvikAzramameM calI gaI / adhiSThAtA padakA bhAra bhagavAnadInajIne svIkAra kiyaa| matripada mujhe diyA gyaa| hastinAgapura meraThase 26 mIla dUra hai| 16 mIla ghoDAgAr3IkA rAstA thA, zeSa 7 mIla vailagADIse yA paidala jAnA par3atA thaa| tIna dinakI chuTTImeM mai bhI calA jAyA karatA thaa| sarakAra una dino aisI sasthAoko sandehakI dRSTi se dekhatI thii| jahA~taka mujhe mAlUma huA eka pulisakA jAsUsa AzramameM adhyApakake rUpase lagA huA thaa| jaina-samAjake paDitAI pezevara aura dhanikavargako bhI Azramake kAryameM pUrNa zraddhA nahI thI / pariNAma yaha huA ki 4 varasa pIche mujhako
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - jAgaraNake agradUta aura bhagavAnadInajIko tyAga-patra denA paDA aura eka-eka karake gendanalAlajI, vra0 sItalaprasAdajI, bhAI motIlAlajI, jauharI jagannAthajI, bAbU sUrajabhAnajI Adi sabhI Azramase haTa gaye / nAmako vaha Azrama ava bhI mathurAnagarake caurAsI sthAnapara cala rahA hai, kintu jo bAta socI thI, vaha asambhava ho gaI / 442 dRSTAntarUpa itanA likhanA anucita na hogA ki jaba maine tyAgapatra diyA, usa samaya 60 brahmacArI AzramameM the / zikSaNakA prabhAva unapara itanA thA ki eka dina sabake sAtha meM bhojana karane baiThA / sava brahmacArI sAdhAraNatayA bhojana kara cuke, mujhase khAyA hI nahI gayA / tava bhagavAnadInajIne namaka dAla-za - zAkameM DAla diyA / phira to maine bhI bhojana kara liyaa| bhagavAnadInajIne batalAyA ki bAlakoke manameM yaha dRDha zraddhA hai ki bhojana svAdake lie nahI, balki svAsthyake lie kiyA jAtA hai, jo bhojana aghiThAtAjI deMge, avazya svAsthyaprada hogA / samasta vidyArthI apane jUThe bartana svaya mAMjate, svaya kue~se pAnI bharate, apane vastra svaya dhote the, aura AjJAkArI itane the ki bhagavAnadInajIkA izArA pAte hI eka laDakA kueNmeM kUda gayA, rassese use turanta bAhara nikAlA gayA / eka vAlaka usa viyAvAna jagalameM 5-6 mIlakI dUrIse Adeza milanepara akelA hI Azrama pahu~ca gayA / bAlaka nirbhIka, vinayI aura AjJAkArI the / 1910 I0 meM lakhanaU meM makAna banavAyA / ajitAzrama usakA nAma rakhA gayA / 1911 meM gRhapravezake avasarapara bhArata - jaina - mahAmaNDalakI pravandhakAriNIkA adhivezana huA / phira 1916 meM mahAmaNDala aura jIvadayA sabhAke vizAla sammilita adhivezana hue / ajitAzramakA sabhAmaNDapa sajAvaTa meM lakhanaUbharameM sarvottama thA / sabhAdhyakSa prakhyAta patrasampAdaka mi0 bI0 jI0 honamaina the| vaktAo meM mahAtmA gAdhI bhI the | adhivezanameM upasthiti itanI adhika thI ki chato aura vRkSopara bhI loga caDhe hue the / sAmanekI saDaka ruka gaI thI, khaDe rahane ko bhI kahI
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbU ajitaprasAda vakIla 443 jagaha na thii| zrI sammedazikhara, gommaTezvara, giranArajI Adi tIrthokI bhaktipUrvaka vandanAe~ kii| 1910 meM gommaTezvara svAmIkA mahAmastakAbhiSeka thaa| usa hI avasarapara mahAsabhAke adhivezanakA bhI Ayojana kiyA gayA thaa| pa0 arjunalAla seThI, mahAtmA bhagavAnadIna bhI padhAre the| eka roja mahAtmAjIne eka caTTAnapara argha rakha diyA, dUsare dina dekhA ki vahA~para sAmagrIkA Dhera caDhA huA hai| vaha sthAna pUjya mAna liyA gyaa| janatA andhazraddhAse calatI hai, vicAra-vivekase kAma nahI letii| eka dina yaha carcA calI ki yAtrAke smAraka rUpa kucha niyama savako lenA caahie| bhagavAnadInajIne kahA ki saba loga gAlIkA tyAga kara caleM, gAlIkA prayoga burA hai / lekina isa kuTevakA aisA abhyAsa par3a gayA hai ki kisIkI bhI himmata nahIM huI ki gAlIkA yAvajjIvana tyAga kara de| antata. sabane yaha niyama liyA ki jahA~taka vanegA, gAlIkA prayoga na kreNge| yadi kare to prAyazcittasvarUpa daNDa leNge| usa niyamakA pariNAma acchA huaa| java kabhI aisA azubha avasara AtA hai to maiM usa dinakI vArtAko yAda kara letA hU~ aura kaSAyAvegako roka letA huuN| pariNAmazuddhirUpa tyAga, khAne-pIneko vastu-tyAgase kaI gunA acchA aura puNyAzravakA kAraNa hai, kintu aisI prathA cala par3I hai ki tyAgIvarga tathA sAdhuvarga gRhasthose khAne-pInekI vastuokA hI tyAga karAte hai| yadi kaSAyakA tyAga karAe~ to jainasamAja aura jainadharmakA mahattva saMsAra meM phaila jAya, mahatI dharmaprabhAvanA ho| giranArajIse hama loga vamvaI Aye, rAsteme guruvarya vAdigajakesarI paM0 gopAladAsajI varaiyA, pa0 mANikacanda kaundeya, khUbacanda, devakInandana, vaMzIdhara (zolApuravAle), makkhanalAlajIkA bhI sAtha ho gayA thaa| hamAre svAgatake lie sTezanapara vambaIke prAya sabhI di0 jainasamAjake pratiSThita sajjana upasthita the| pleTaphArmapara lAla bannAta vichAI gaI thii| mukhya bAz2Aromese julUsa nikAlA gyaa|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake zragradUta 28 disambara 1912 ko bambaI prAntika sabhAkI pahalI baiThaka zurU huI / pa0 dhannAlAlajIne magalAcaraNa kiyA / seTha hIrAcanda nemicandake prastAva karanepara meM sabhApati cunA gayA / maine apane bhASaNa me jAtibheda-samvandhI kucha bAte kahI to kucha sabhAsad aise bigaDe ki unhe zAnta karanA dupkara ho gayA / mUrkhatAke sAmane buddhiko hAranA paDA aura alpajanamatane bahumatako davA liyA | kevala dasa-bIsa mahAtmAone aisA hullaDa macAyA ki usa dinakI sabhAkA kArya samApta kara denA paDA / bAdameM mAlUma huA ki vAharake seTha logokI taraphase do guptacara bheje gaye the aura unhIkI kRpAkaTAkSase yaha saba kAryya huA / unhone bAz2I - mAra lenekA tAra usI roja de diyA thA / antataH isa adhivezaname saphalatA avazya prApta huI / jo loga azAnti uThAnevAle the, aura jinheM kucha vAharase Aye hue mahAtmAone vahakAkara uttejita kiyA thA, unhone pIchese pazcAttApa kiyA aura unameMse kaI bhAiyone merI vidAIke samaya sTezanapara Akara premapUrvaka vidAI dI / pa0 arjunalAla seThIko najarabandIse mukta karAneme maine 1913 se 1920 taka nirantara prayatna kiyA / vra0 sItalaprasAda, vairisTara jagamandaralAla tathA mahAtmA gAdhIne paryApta sahayoga diyA, koziza kI / merA vivAha bAlyAvasthAme hI kara diyA gayA / mAtAjIke marane ke kucha dina bAda chaha varasakI umarame hI merI sagAI ho gaI / patnI mujhase DeDha varasa choTI thI / hama dono naI mandirakI janAnI DyoDhoke maidAname anArake vRkSake nIce anArakI kaliyA~ cuna-cunakara khelA karane the / vivAha chaha varasa pIche huA / vidyopArjanakA zauka mujhe vacapanase thA / apanI kakSA meM sarvocca rahatA thA / vivAhake samaya 12 varasakA thA / viSayavAsanA jAgRta nahI huI thI / eDresa parIkSA uttIrNa ho cukA thA / maI 1886 meM patnI dillI se lakhanaU AI / sahavAsake lie mujhe aura use laimpa jalAkara kamare meM canda kara diyA gyaa| vaha laimpake pAsa baiThI rahI, meM palagapara leTA rhaa| hAtha 444
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 445 vAvU ajitaprasAda vakIla meM laghusiddhAntakaumudI thI, vyAkaraNake sUtrokI punarAvRtti kara rahA thaa| na meM patnIke pAsa gayA, na vaha mere pAsa AI / usane kaI daphA vAhara jAneko darvAjA khaTakhaTAyA, aura Akhira darvAjA khola diyA gyaa| isa tarahake barAvara prayatna kiye gaye, parantu hama Apasame vArtAlApa taka nahIM karate the| ___ sahadharmiNIkA svAsthya pravala thaa| 31 varasake vaivAhika jIvaname chaha vaccokI jananI honepara bhI usako kabhI hakIma, vaidyakI AvazyakatA nahI pddii| dhArmika kriyAkANDameM usakA gaharA zraddhAna thaa| nirjala upavAsa mahIneme eka-do ho jAte the| kabhI-kabhI nirantara do dinakA nirjala upavAsa ho jAtA thaa| aura bhI aneka niyamokA pAlana karatI thii| patalI davAkA to Ajanma tyAga thA, kevala sUkhI davAkI chUTa rakhI thI, jisake prayogakA kabhI avasara nahI AyA | 1618 kI apTAhnikAme do roz2akA upavAsa karaneke bAda use haijA ho gayA aura lAkha prayatna karane para bhI na baca skii| gRhiNIke dehAntake pahale hI maine sarakArI vakAlatase to tyAgapatra de diyA thaa| usake dehAntapara sava kAnUnI pustake tathA asavAva nIlAma karake dono koThiyA~ vecakara, kAzIvAsake abhiprAyase vanArasa calA gyaa| ___ kAzI-syAdvAda-vidyAlayakI pravandhakAriNI samitikA sadasya mai usakI sthApanAke samayase baraso taka rhaa| jo vAlaka vahAM bhartI hote the, unako bhojana, vastra, vinA dAma milate the, aura par3hAI niHzulka thI hii| phira bhI kucha vidyArthI aisI sakIrNa pravRttike the ki samAjake pratiSThita sajjanose gupta patra likhakara Arthika sahAyatA prApta kara lete the| isa vyavahArase mahAvidyAlayakI mahmiAme vaTTA lagatA thaa| eka sajjanane kitane hI kapar3eke thAna bheMTa kiye / kameTIne vidyArthiyoMke vastra eka prakArake vanavA denekA prastAva kiyaa| isapara vidyArthiyone vidroha macA diyA ki hama sipAhiyokI-sI vardI nahI phneNge| hama apane manakA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 jaina-jAgaraNake agradUta kapaDA aura apanI pasandakI kATakA vastra bnvaayeNge| vidyArthiyome yaha bhI kuTeva thI ki rasoIke samaya apanI-apanI ' ghIkI hA~r3I lekara jAte the / kameTIne nizcaya kiyA ki ghI vidyArthiyoke pAsa na rahe / saba ghI dAlame ra~ghate samaya DAla diyA jAya aura rUkhI roTI parasI jAye / isapara bhI vidroha baDha gyaa| uddaNDatAke kAraNa kucha vidyArthiyoko vidyAlayase pRthak karanA pdd'aa| mAmalA phira kameTIke sAmane peza huaa| maine isapara pravandha-samitise tyAgapatra de diyaa| jaina jAtike vidyArthiyone mahAvidyAlayako girAkara anAthAlaya-sA vanA diyA hai, aura isI kAraNa koI pratiSThita sajjana apane vAlaka isa jainasasthAmeM paThanArtha nahI bhejte|| 17 navambara 1922 ko lakhanaUse dillI pahu~cA / pacAyatI mandirako paJcakalyANaka-pratiSThAke avasarapara mahAsabhAko nimantrita karanekA prastAva maine jorase bhASaNa dekara svIkAra karA liyA, kintu mukhya netA, adhikAraprApta puruSokA sahayoga nahIM milaa| mahAsabhAke adhivezanameM turanta sadasyapatra bharavAkara sadasya banA liye gaye / vairisTara campatarAyajIke jainagajaTa (hindI) ke sampAdaka honeke prastAvakA samarthana karaneko lAlA devIsahAya phIrojapura khaDe hue| unako eka mahAzayane pakaDakara viThA diyA aura aniyamita anidhikAra bahumatase eka paNDitapezA mahAzayako sampAdaka banAnekA prastAva pAsa karA liyaa| aisI khulI dhA~dhalI dekhakara kitane hI sadasya uTha khaDe hue aura dUsare maNDapameM ekatra hokara bhAratavarSIya di0 jaina pariSadko sthApanA kii| prathama adhyakSa rAyavahAdura seTha mANikavandajI seThI jhAlarApATanavAle nirvAcita hue| 70 sItalaprasAdajIne sadasya-sUcIpara prathama hastAkSara kiye| tIrthakSetra-kameTIkI sthApanA jainasamAjake vAstavika dAnavIra seTha mANikacandajIne kI thii| ve svaya usake mahAmantrI the| rojAnA kAryAlayameM Akara 4-5 ghaNTe kArya karate the|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAvU ajitaprasAda vakIla 447 7 mArca 1912 ko zvetAmbara jaina-saghakI orase digambara jainasamAjake viruddha hajArIbAgakI kacaharImeM nAliza peza kI gaI / unakA dAvA thA ki sammedazikharajI nirvANakSetrasthita--Tauka, mandira, dharmazAlA saba zvetAmbara sagha dvArA nirmita huI hai| di0 jainiyoko zvetAmbara saghakI anumatike binA prakSAla-pUjA karanekA adhikAra nahI hai, na vaha dharmazAlAmeM Thahara sakate hai| isa mukadame meM ubhayapakSake kaI lAkha rupaye vyartha vyaya hue ! 1617 meM mai aura bhagavAnadInajI kAgresa adhivezanake avasarapara kalakatte gaye aura vahA~ mahAtmA gAvIse milakara nivedana kiyA ki Apa isa mukadamebAjI aura manomAlinyakA anta karA de| mahAtmA gAdhIne hamArI prArthanA dhyAnase sunI aura mAmalekA nirNaya karanA svIkAra kiyA, aura kahA ki cAhe jitanA samaya lage, mai isa jhagar3ekA nivaTArA . kara dUMgA; kintu ubhayapakSa ikarAranAmA rajisTrI karAke mujhe de de ki merA nirNaya ubhayapakSako ni sakoca svIkAra aura mAnanIya hogaa| hama dono kitanI hI vAra rAyavahAdura badrIdAsajIkI sevAmeM unake nivAsasthAnapara gaye aura unase prArthanA kI ki vaha zvetAmbara samAjakI orase aise ikarAranAmekI rajisTrI karA deN| hama di0 samAjase rajisTrI karA denekI z2immedArI apane Upara lete hai| lekina unhone vAtako TAla diyA aura mela-milApake sava prayatna vyartha hue| pariNAmata jainasamAjake pracura dravyakA apavyaya aura pArasparika manomAlinyakI vRddhi huii| vakIla aura pairokAra-mukhtAra amIra ho gye| maine 7 varSataka 1923 se 1630 taka tIrthakSetra kameTIkA kAma kiyaa| 46,000 ru0 mere nAmase tIrthakSetra kameTIkI vahImeM dAna khAte jamA hai| 1926 meM kAkorI SaDyantrakA mukadamA claa| maine rAmaprasAda vismilakI ni zulka vakAlata kii| maine use salAha dI ki vaha kAkorI DakaitI karanA aura krAntikArI dalakA sadasya honA svIkAra kara le| mai use prANadaNDase vacA laMgara; kyoki usane kisI bhI DakaitImeM kisI
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsabhA ke janmadAtA vaMza - paricaya zrI gulAbacandra TIgyA rAjA lakSmaNadAsajIke pUrvaja zrI jinadAsajI, jayapura rAjyAntargata mAlapurA gA~vake rahanevAle the / Arthika sthiti ThIka nahI honeke kAraNa jinadAsajIke dono putra -- phatahacandajI, manIrAmajI, - jayapura cale gaye / lekina vahA~kI bhI vyAvasAyika sthiti se manIrAma - jaise mahattvAkAkSI parizramI yuvakako santoSa nahI milA / unakA udyogI svabhAva kisI vizAla kSetrameM kulAMce bharaneko utAvalA ho uThA / una dino yAtAyAtameM aneka vighna vAdhAo aura ApadAokA mukAbilA karanA paDatA thA / koI sAhasI yuvaka gharase bAhara pA~va rakhanekA prayatna karatA bhI thA to usake pA~vomeM moha-mamatAkI jrajIra isa taraha DAla dI jAtI thI ki vaha chaTapaTAkara raha jAtA thaa| lekina manIrAmajI svabhAvata. svAvalambI aura irAdeke majabUta the, unake patha meM yaha saba vighna-bAdhAe~ kyA Ar3e AtI ? ne jayapurase ajJAta dizAkI ora nikala par3e / "jo bAhimmata haiM unakA rahamate haka sAtha detI hai / kqadama qhuda Age baDhake maMz2ile makasUda letI hai // " - goyalIya bhAgyakI bAta, jisa dharmazAlAmeM manIrAmajI vizrAma kara rahe the, usImeM seTha rAdhAmohanajI pArikha mRtyuzayyApara paDe hue chaTapaTA rahe the / svArthI nokara sAmAna lekara campata ho gaye the / rAjya-sammAnita aura dhanika hote hue bhI nirIha aura lAcAra bane mRtyukI ghaDiyA~ gina rahe the / unakI yaha sthiti dekhakara manIrAmajIkA dayAlu hRdaya dravita ho uThA / pArikhajI jisa zocanIya avasthAmeM paDe hue the, unheM dekhakara kisI
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta hamane lA0 jambUprasAdajIko nahI dekhA, para isa sArI sthitikI hama sahI-sahI kalpanA karate haiM, to eka dRDha AtmAkA citra hamAre sAmane A jAtA hai / A~dhiyoMmeM akampa aura saghapoMmeM zAnta rahanevAlI yaha dRDhatA, paristhitiyokI ora na dekhakara, lakSyakI ora dekhanevAlI yaha vRtti ho vAstava meM jambU prasAda thI, jo lAlA jambUprasAda nAmake dehake bhasma honepara bhI jIvita hai, jAgRta hai, aura preraNAzIla hai / isa tasvIrakA eka konA aura hama jhAMka leN| avataka dekhe tIno gahare raMga hai, dRDhatAke aura akampake, para cauthe konemeM vaDe 'lAiTa kalara' hai-halke-halke jhilamila aura sukumAra / dharmake prati AsthA jIvanake sAtha liye hI jaise ve janme the / kaoNleja meM bhI svAdhyAya- pUjana karate aura dharma kAryoMmeM anurakta rahate / kaoNlejameM unheM eka sAthI mile lA0 dhUrmAsiMha / aise sAthI ki apanA parivAra choDakara mRtyuke dina taka unhIke sAtha rahe / lA0 jambUprasAdake parivArameM isapara aitarAz2a huA, to vole- meM yaha sTeTa choDa sakatA hu~, dhUrmAsiMhako nahI choDa sakatA, aura vAkaI jIvanabhara donone eka dUsareko nahI choDA / dattaka putrokA sambandha prAya apane janma parivArake sAtha nahIM rahatA, para ve barAbara samparka meM rahe aura sevA karate cala / apane bhAIkI bImArImeM 100 ru0 rojapara varSo taka eka vizeSajJako rakhakara, jitanA kharca unhone kiyA, usakA yoga dekhakara A~kheM khulI hI raha jAtI hai ' 1921 meM, apanI patnIke jIvanakAlameM ho Apane brahmacarya kA vrata le liyA thA aura vairAgyabhAvase rahane lage the| apraila 1923 meM ve dehalIkI vimvapratiSThAmeM gaye aura vahA~ unhone yAvanmAtra vanaspatike AhArakA tyAga kara diyA | jUna 1923 meM unhone apane zrImandirakI vedIpratiSThA karAI aura isake bAda to ve ekadama udAsIna bhAvase sukha-dukha meM samatA liye rahane lage / Arambhase hI unakI ruci gambhIra viSayoke adhyayanameM thI - kaoNleja meM vI0 e0 meM paDhate samaya, laoNjika, philAsaphI aura saMskRta sAhitya 526
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ seTha jamvUprasAda 527 unake priya vipaya the| apane samayake zreSTha jaina vidvAn zrI pannAlAlajI nyAyadivAkara sadaiva unake sAtha rahe aura lAlAjIkA antima samaya to pUrNatayA unake sAtha zAstracarcA meM hI vyatIta huaa| unakI tejasvitA, saralatA aura dharmaniSThAke kAraNa samAjakA mastaka unake sAmane jhuka gayA aura samAjane na sirpha unheM 'tIrthabhaktaziromaNi' kI upAdhi dI, apanA bhI ziromaNi mAnA / aneka saMsthAoke ve sabhApati aura sacAlaka rahe aura samAjakA jo kArya koI na kara sake, usake karanekI kSamatA unameM mAnI jAne lgii| samAjakI yaha pUjA pAkara bhI, unameM pUjAkI pyAsa na jgii| unhone jIvanabhara kAma kiyA, yazake lie nahI, yaha unakA svabhAva thA, vinA kAma kiye ve raha nahIM sakate the| unakI manovRttiko samajhaneke lie yaha Avazyaka hai ki hama yaha dekheM ki sarakArI adhikAriyoke sAtha unakA samparka kaisA rahA? unake nAmake sAtha, apane samayake eka pratApI puruSa hokara bhI, koI sarakArI upAdhi nahI hai| isa upAdhike lie khuzAmada aura cApalUsIkI jina vyAdhiyokI anivAryatA hai, ve unase mukta the| unake jIvanakA eka krama thA-Aja to sarakArI adhikArI hI apane milanekA samaya niyata karate hai, para unhone svaya hI sAyakAla 5 vajekA samaya isa kAryake lie niyata kara rakkhA thaa| z2ilekA kalakTara yadi milane AtA, to use niyamako pAbandI karanI par3atI, anyathA vaha pratIkSAkA rasa leneke lie bAdhya thA / lakhanaU daravArameM gavarnarakA nimantraNa unheM milaa| unhone yaha kahakara use asvIkRta kara diyA ki mai to 5 vaje hI mila sakatA hU~, vivaza, gavarnara mahodayako samayakI DhIla denI pdd'ii| Ajake adhikAza dhaniyoM kA niyama to dArogAjIkI pukArapara hI dama tor3a detA hai| kaI vAra unheM oNnarerI majisTreTa banAnekA prastAva AyA, para unhone kahA-"mujhe
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 jaina-jAgaraNake agnadUta avakAza hI nahIM hai|" yaha unake antarakA eka aura citra hai, sApha aura ghraa| 10 agasta 1923 ko ve yaha duniyA chor3a cle| mRtyukA nimantraNa mAnanese kucha hI minaTa pahale unhone naye vastra vadale aura bhUmipara AnekI icchA jtaaii| unheM godameM uThAyA gayA aura nIce unakA zava rakhA gyaa| jIvana aura mRtyuke bIca kitanA sakSipta antara / lA0 jambUprasAda, eka purupa, sagharpa aura zAnti donomeM eka rasa | ve Aja nahIM hai, kintu unakI bhAvanA Aja bhI jIvita hai / -anekAnta 1943 WM
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ RepoPES -- OookOVOPULoob CDayA 1 vi0 sa0 1926 janma vi0 sa0 1975 svargavAsa
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ kheDa mathurAdAsa TaDayA zrI 'tanmaya' bukhAriyA . .. .. 'ApakA nAma ?' 'nivAsa sthAna " 'lalitapura / 'lalitapura ? kauna-sA lalitapura ?' 'lalitapura, jilA jhaaNsii|' 'jilA A A jhA~sI I ..I, seTha mathurAdAsakA lalitapura ?' aba merI bArI thii| sAzcarya maine uttara diyA-'seTha mathurAdAsa ? seTha mathurAdAsako to maiM jAnatA nahI / Apa zAyada kisI dUsare lalitapurakI bAta kaha rahe hai " ___'khaira, hogaa| Apa jaaie| kamarA na0 11 khAlI hai, usameM sAmAna rakha liijie|' usa samaya merI Ayu lagabhaga 16-17 varSakI rahI hogii| vAta indaurakI eka dharmazAlAkI hai| kamarA prApta karane java mai vyavasthApaka ke pAsa gayA, usa samaya jo bAteM huI, vahIM Upara akita hai / usa samaya merA jJAna, anubhava aura paricaya Adi itanA atyalpa thA ki yadi mai meTa mathurAdAsako nahI jAna sakA to yaha ucita tathA svAbhAvika hI thaa| kintu, 'nahI jAnatA', usa samaya yaha maine kaha to diyA, para mere sahaja jijJAsu aura kutUhalapriya hRdayame, seTha mathurAdAsajIke prati paricayecchA avazya hI aMkurita hokara raha gaI aura usIkA pariNAma hai yaha lekha / Akhira kauna hai ye seTha mathurAdAsa, jinake nAmase hI lalitapurako loga jAnane lage hai, isa kautUhalane mujhe gAnta nahI rahane diyA aura isIlie
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ seTha mathurAdAsa TaDaiyA 531 jaba yAtrAle ghara vApisa AyA to yathAvasara aura yathAprasaMga maine bar3evujurgote pUcha-tAcha prArambha kii| uttara-svarUpa unase jo kucha sunaneko milA, vaha Aja bhI mere sazraddha hRdayakI cira-smaraNIya nidhi hai, aura Aja jaba ki mujhameM itanI samajha A gaI hai ki maiM 'hindustAna, gA~dhIkA hindustAna', isa uktime nihita bhAvako jaldI hI grahaNa kara letA hU~, tava socatA hU~ ki seTha mathurAdAsajIse sambanvita yaha jana-kathana, lalitapura, seTha mathurAdAsajIkA lalitapura', kyA aisI hI bar3I uktiyokA choTA saMskaraNa nahIM hai| gA~dhIke nAmase, sasAra hindustAnako jAnatA hai, para kyA yaha bhI saca nahIM hai ki mere choTe se lalitapurako loga saiTha mathurAdAsa ke nAmase jAnate hai ? ___ ikeharA-chareharA zarIra, ThiMganA kada, UMcA aura caur3A lalATa, gorA raMga, dono A~khoke AkArame itanA kama aura sUkSma antara ki vaha dopa na hokara kaTAna bana gyaa| pahanAveme mahAjanI DhaMgakI bundelakhaMDI votI athavA sarAI (cUDIdAra pAyajAmA), tanIdAra aMgarakhA, sirapara mAravADIse sarvathA bhinna bundelakhaDI lAla pagar3I, galeme sapheda dupaTTA / svabhAva, mAno moma aura pASANa-donokA sammizraNa / kSaNa bharameM nAvega, kSaNa bharame karuNa / bAdAma yA nAriyalakI bhAMti Uparase kaThora, bhItarase komala-anta salila, pASANake nIce pravahamAna nijhara / binA gAlI diye bAta nahIM kareMge, kintu gAlI vaha jo zabdoMse to gAlI lage kintu bhAvanAmeM AgIvAda-sI / svabhAvakI isa apriyakara viziSTatA ke hote hue bhI lokapriya itane ki sarakArakI orase kaI varSoM taka sthAnIya myunisipala vorDake vAisa ceyaramaina niyukta hote rahe / eka bAra akhila bhAratavarSIya paravAra-sabhAke sabhApati bhI cune gaye the| dharmasAdhanA unakI prakRti thI aura Ayurveda haoNvI / phalata dhArmika aura Ayurvedika dono hI viSayoMke sundara nathoMkA vizAla satraha kiyaa| pustakAlaya aura aupavAlayakI tyApanA kii|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 jaina-jAgaraNake agradUta dUra-dUra taka unakI prasiddhikA pramukha kAraNa thAM, unakA vaha samama aura udAra hRdaya, jo kSetrapAlajIkI dharmazAlAse pratidina 2-4 kinhI bhI anajAna-aparicita yAtriyoko sasneha apane ghara livA lAyA karatA thA aura unheM saprema tathA sasammAna bhojana karAke santuSTa aura sukhI hotA thaa| unake isa svabhAvase sAmajasya karanekI dizAme gharakI mahilAeM itanI abhyasta ho gaI thI ki 15-20 miniTake bhItara garama pUDI aura do sAga taiyAra kara denA unake lie atyanta sAmAnya bAta thii| na jAne kisa samaya atithi AjAe~ aura bhojana banAnA paDa jAya, cUlhA kabhI bujha hI na pAtA thaa| lalitapurakA suprasiddha madira 'kSetrapAla' unhIke parizrama aura sarakSaNakA phala hai / eka bAra sthAnIya vaiSNavone usapara apanA adhikAra ghoSita kiyA thA, kintu yaha seTha mathurAdAsajIkA hI sAhasa thA ki unhone usako adAlatI aura gairaadAlatI-dono hI tarIkose lar3akara jainamadira pramANita aura nirNIta kraayaa| unake lie kSetrapAla sammedazikhara aura girinAra-sA hI pUjya thaa| kisa prakAra usakI yazovRddhi ho, prasiddhi ho, Arthika sthiti sudRDha ho, vaha tIrtha, yAtriyoMke lie AkarSaNakA kendra vane-yahI unake jIvanako sabase bar3I mahattvAkAkSA thii| unakA priya kSetrapAla, jainagati-vidhiyokA eka sakriya kendra bana sake, isIlie unhone, vahA~ abhinandana pAThazAlAkI sthApanA kI, jo abhI thoDe dino pahale hI vanda huI hai| kSetrapAlake prati, seThajIke moha kI parAkASThA thI ki ve apane pIneke lie jala bhI, eka mIla dUra kSetrapAla sthita kuese hI ma~gAyA karate the / kSetrapAlake nikaTastha kucha bhUmi, unhone sthAnIya jaina samAjase kucha vizeSa zartopara prApta kara, apane lie eka vagIcekA nirmANa karAyA thA, jo Aja bhI hai / pratidina prAta kAla hI isa vagIcese phUlokI eka vaDI TokarI unakI dUkAnapara pahuMca jAyA karatI thI ki nagarake kisI bhI vyaktiko-vizeSatayA hinduoko, jinhe pUjAke lie phUla abhISTa hote hai, ve sahaja-sulabha ho ske| jaba taka
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ seTha mathurAdAsa TaDaiyA 533 jIvita rahe, pratidina prAta aura sAyakAla kSetrapAla jAkara pUjana karanA tathA zAstra-pravacana sunanA-unakI niyamita ruci thii| kSetrapAlameM sundara dhArmika grathokA sagraha ho sake, isa icchAse unhone na kevala vahuta se vahumUlya grathoko prayatnapUrvaka prApta hI kiyA valki bahuta-se likhadhAriyo (hAyase grathokI nakala karanavAle lekhako) ko Azrita rakhakara unase bhI natha likhaaye| ___ unakI pArivArika Arthika sthitikI Aja jo sabalatA hai, usakA vahata vaDA zreya unake vyavasAya-kauzalako hI hai| vambaI, TIkamagaDha, maharaunI, pachAra, vAmaurA, caiderI, harapAlapura Adi-Adi kaI maDiyomeM unakI gaddiyA~ thI, jinakI suvyavasthA ve apane suyogya bhatIje pannAlAlajI TaDayAke sahayogase karate the| ___unakI anukaraNIya vizeSatA thI ki itane nipuNa aura bar3e vyApArI honepara bhI 'vaniyApana' unhe cha nahIM gayA thaa| unake munIma, naukara-cAkara jahA~ unakI gAliyA~ sunaneke avaza pAtra the, vahA~ unake atyanta udAra sarakSaNake adhikArI bhii| sammedazikharake AsapAsa, sambhavataH kalakattA yA paTanA, vyAvasAyika kAryase jAkara bhI, unakA eka munIma vandanArtha zikharajI bhI kyo nahI gayA, isapara usa munImako unhone itanA DATA ki use dUsarI bAra, aisA hI avasara Anepara zikharajIkI yAtrA karanI hI pdd'ii| mArgame kyo usa munImane apanI eka vaktakI khurAkame kevala tIna Ane hI kharca kiye aura isa prakAra seTha mathurAdAsakI munImauke pada ko lajjita kiyA, isapara unhone usako itanI gAliyA~ dI ki sunane vAloko kAnopara u~galiyA~ rakha lenI pddii| naukarI karate-karate jo naukara yA munIma mara gayA, usake bAla-baccoko AjIvana peMzana denA aura unake sukha-dukhakI khoja-khavara eka kauTumbikakI bhA~ti hI rakhanA-Aja kitane dhanI aisA karate hai ? seTha mathurAdAsake lie yaha sAmAnya vAta thI! vayovRddha caudharI palaTUrAmajI, jo Aja bhI jIvita hai aura seTha mathurAdAsajIkI carcA Ate hI jinake netra sajala tathA kaMTha Ardra ho uThatA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 jaina-jAgaraNa ke agradUta hai, unake eka prakArase dAhine hAtha hI the / lalitapura -samAjame, caudharI jI apanI pacAyata cAturIke lie vikhyAta hai / vyavahAra-kauzalakI yaha dena --- unhone seTha mathurAdAsajIke caraNomeM baiThakara hI prApta kI thIisako ve Aja bhI garva aura kRtajJatAse svIkAra karate hai, aura ina paktiyo kA lekhaka caudharIjIke prati kRtajJatA prakaTa karatA hai ki seThajIke sambandha me itanI adhika aura prAmANika sAmagrI unhone usako dii| seThajI, eka bAra, eka vivAhame sammilita hone muMgAvalI gaye / caudharI palaTUrAma bhI sAtha the / sahasA na jAne kyA sUjhI ki caudharIjIko bulAkara bole- 'are, palTuA 1 ( caudharIjIke prati yahI unakA snehasikta sambodhana thA ) sunA hai, yahA~ jaja sAhaba rahate hai ? unase milanA cAhie / ' caudharIjIne uttara diyA--'acchI bAta hai, zAmako cale cale / ' isa sujhAvapara caudharIjIko unhone itanI gAliyA~ dI ki caudharI sahamakara raha gaye / bole, 'ave palTuA ! itanA baDA ho gayA, para tujhameM itanI akala nahI AI ? meM milane jAU~gA ? abe, vaha kAmakara ki jaja sAhaba khuda apane Derepara milane Aye / ' caudharIjIme, cAturya janmajAta rahA hai, tatkAla bole--- ThIka hai, dIjiye mujhe tIna sau rupaye - aisA hI hogA / ' rupayokI vyavasthA ho gii| bAz2Ara jAkara caudharIjIne do-cAra sthAnIya pacoko sAtha liyA / sastekA jamAnA thA / bahuta-sI dhotiyA~, kambala, kApiyA~, kitAbeM, peMsile, dAvAte Adi kharIdI / sthAnIya pAThazAlAoke vidyArthiyo ko sUcita kiyA / gA~vame jo garIba the, unako qhabara karAI / sAmAnako eka sArvajanika sthAnapara vyavasthita kiyA / pacoMko lekara jaja sAhavake ba~galepara pahu~ce / nivedana kiyA ki Aja sAyakAla, sthAnIya vidyArthiyo aura garIboko, seTha mathurAdAsajI lalitapuravAlokI orase puraskAra vitarita kiye jAyeMge, seThajIkI icchA hai ki yaha kArya Apake kara-kamalo se sampanna ho / jajra sAhabane prastAvako saharSa svIkRta kiyA / kArya huA / seThajIkI udAratAse jaja sAhaba itane prabhAvita hue ki dUsare dina unake
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ seTha mathurAdAsa TaDayA 535 Derepara pahu~ce aura unako apane ghara bhojanake lie nimatrita kiyaa| caudharI jI kaha rahe the ki jaja sAhavane usa dina jo svAgata-satkAra kiyA, vaha Aja bhI unakI smRtimeM harA hai| apane jIvanameM unhone zAyada hI koI yAtrA aisI kI ho, jisameM mArga-vyaya Adike atirikta 200-400 ru0 unake aura bhI kharca na hue ho / vivAha-bArAta AdikI yAtrAe~ bhI unake isa svabhAvakI apavAda nahI thii| kisIkI bhI vArAtame jAte samaya gharase 10-20 sera miThAI-pUDI, kAphI pAna-supArI, ilAyacI Adi sAthameM le jAnA aura rAste bhara bArAtiyokI isa prakAra khAtira karate calanA, mAno unhIMke lar3akekI bArAta ho, Aja kisake dvArA yaha udAratA sAdhya hai ? tIrtha, vimAna, adhivezana Adi dhArmika yA sArvajanika yAtrAoke samaya samasta sahyAtriyoke sukhaduHkhakA dAyitva, mAno naitika rUpase ve apanA hI samajhate the, aura apanI isa vRttike prabhAvame paisA to udAratApUrvaka ve kharca karate hI the, avasara A par3anepara tana-mana deneme bhI unheM sakoca nahI hotA thaa| eka bAra pravAsame unake sahayAtrI zrI damarU kaThela java bImAra ho gaye the, to unake pA~va taka unhone bejhijhaka dAve the| apane nagara lalitapura aura pradeza bundelakhaDake prati unake hRdayameM naisargika mamatA thii| eka vAra, kuNDalapurame mahAsabhAke adhivezanake samaya, eka vyakti dvArA bundelakhaDake prati apamAna-janaka zabda kahe jAne para, unhone itanA sakhta rukha akhtiyAra kiyA ki ArAke prasiddha raIsa aura adhivezanake sabhApati svaya devakumArajI unheM manAneke lie Aye aura muzkilase unheM zAnta kara sake / lalitapurake prati logome sammAna kI bhAvanA Aye-unakA sadaiva yahI prayatna rahA karatA thaa| mastApuraratha-yAtrAke samaya ve tatkAlIna bhAvI siMghaIse apanA yaha Agraha svIkAra karAke hI mAne the ki pahale lalitapurake vimAnokA svAgata kiyA jAya / usa samaya samAja-sudhArake na to itane pahalU hI the aura na unake preraka bahuta-se dala hii| samAjame nArIkI sthitike sambandhameM unakA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNa ke agradUta 536 dRSTikoNa bilakula sIdhA-sAdA thA / eka isI viSaya meM hI kyo, jIvanake pratyeka kSetrameM ve 'maryAdA' ke hAmI aura poSaka the / madirome striyAM adhika taDaka bhaDakase na Aye, unakI gatime nArI sulabha lajjA ho, na ki ucchRMkhala cacalatA, unakI painI dRSTi sadaiva yaha 'mArka' karane ke lie tatpara rahA karatI thI / eka bAra, sammedazikhara kSetrapara pajAva pradezakI kucha striyA~ kue~para baiThI huI nagna snAna kara rahI thI / yaha dRzya, seThajIse na dekhA gayA / usI samaya kaI thAna ma~gavAkara, kucha valliyA~ khar3I karake unake sahAre eka pardA-sA tanavA diyA / unakI dharma-sAdhanA kevala pUjA-pATha taka hI sImita nahI thI / sambhavata. yadi kabhI avasara A jAtA to dharmake lie apane prANa de dene me bhI unhe sakoca na hotA / eka bAra, sthAnIya jaina maMdirapara, holI khelanevAle kucha logone govara pheMka diyaa| khabara seThajI taka pahu~cI / saba kAma chor3a, usI samaya esa0 DI0 o0 ke pAsa dauDe gaye / esa0 DI0 o0 agreja thA, para carcila - paramparAkA nahI / seThajIkA bahuta sammAna karatA thA / tatkAla maukepara pahu~cakara jAMca kraaii| aparAdhiyokI khoja kii| jina logone yaha niMdya harakata kI thI, unhIse govara sApha karAyA gayA / nasenI bhI unako nahI dI gii| eka dUsareke kandhopara caDhakara hI unhe govara pochanA paDA / isI prakAra 'hiMsA paramo dharmaH' bhI unakA mAtra maukhika siddhAnta hI nahI thA / vyavahArame bhI usakA prayoga unhe abhISTa rahatA thA / eka bAra eka gAya bhAgatI-bhAgatI AI aura seThajIke makAna meM ghumatI calI gii| pIche-pIche usakA svAmI kasAI bhI dauDatA huA AyA / seThajIne sthiti samajhI aura naukaroko Adeza diyA ki vaha gharakI anya gAya bhaisoke sAtha 'thAna' para bA~dha dI jaay| kasAI, kasAI pIche thA aura vyopArI pahale | maukeko tADa gyaa| gAyake anApa-zanApa dAma mA~gane lagA, kintu seThajIke Age usakI eka bhI cAlAkI na clii| unhone cAra bhale Adamiyoko bulAkara nirNaya liyA aura ucita mUlya dekara usa kasAIko vidA kiyA /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 537 seTha mathurAdAsa TaDaiyA nirantara denA, aura badaleme kucha bhI pAnekI AzA na karanA, unake jIvanakA yaha Adarza thaa| eka vAra TIkamagar3hakI eka strI apane tIna bhUkhe-pyAse bacco-sahita unake daravAje A girii| bolI, jaina hU~, tIna dinase nirAhAra huuN| seThajIne tatkAla usako sasammAna prazraya diyaa| usake snAnAdikI vyavasthA kii| bhojanakI sAmagnI dI, bartana diye ki vaha svayameva zuddha vidhipUrvaka banAkara khA le / seThajIko kutuhala humA ki strI, vAstavame, jaina hai yA yo hI jhUTha bolatI hai / palTUrAma caudharIko sAtha lekara, chipakara usakI bhojana banAnekI vidhikA nirIkSaNa karane lge| strI rasoI banA rahI thI, udhara bacce bhUkhake mAre cillA rahe the| strIne pahalI hI roTI tavepara DAlI ki baccokA dhairya samApta ho gyaa| ve usI adhakaccI roTIko le leneke lie lapake / seThajIse yaha karuNAjanaka dazya na dekhA gyaa| usI samaya naukarake hAtha thoDI-sI miThAI bheja dii| kSudhAtura vaccoko saba kahA~ ? eka baccene eka sAbita laDDU apane choTe-se muMhame DUMsa liyA aura use nigalaneke lie vyAkulatApUrvaka ruAsA ho uThA / jaise-taise strIne usake muMhameMse laDDUko toDa-toDakara nikAlA aura phira apane hAtho thor3A-thor3A-sA khilAyo / tatpazcAt hAtha dhokara roTiyAM sekane lgii| vaha jaina thI aura vidhipUrvaka hI usane bhojana banAyA khAyA / ' seThajI santuSTa hue, kintu sAtha hI kSudhAjanita vyathAko sAkSAt dekha itane vigalita bhI hue ki ve usa dina ekAntame baiThakara ghaMTo rote rahe / usa strI aura usake baccoko roTI kapaDo aura vetanapara naukara rakha liyaa| marate samaya vetana-svarUpa jamA hue usake rupaye tathA apanI orate bhI 250 60 dekara usako ina zabdoke sAtha bidA kiyA ki zAyada unakI mRtyuke vAda unake uttarAdhikArI usake sAtha nirvAha na kara sakeM, ata vaha jAye aura una rupayose koI choTI-moTI pUMjIkI jIvikA prApta karake guz2ara kre| cAhe pArivArika ho cAhe sAmAjika, cAhe nAgarika ho, cAhe prAdezika, jIvanake pratyeka kSetrameM unakI udAratA spaSTatayA parilakSita thii|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 jaina-jAgaraNake agradUta apanI putrI zAntikA vivAha kiyA to isa dhUmadhAmase ki vArAta dekhaneke lie AsapAsake gA~vase itane AdamI Aye ki usa dina pratyeka gharame 2-2, 4-4 atithi lalitapurameM the| pratyeka nAgarikake ghara miThAI vAyane' ke rUpameM pahuMcAI gii| koI bhI sAmAjika tyohAra yA parva aisA nahIM hotA thA, jisapara seThajIkI orase samasta samAjakI 'pagata' nahI kI jAtI ho / jisa nagara yA gA~vakI yAtrA kI, vahI garIvo aura vidyArthiyo ko puraskAra vitarita kiye / koI bhI yAcaka cAhe vaha candA lenevAlA ho, cAhe sAmAnya bhikSuka, kabhI unake daravAjese khAlI hAtha vApisa nahIM gyaa| seTha pannAlAla TaDayA, unake suyogya bhatIje the| putra eka hI haihukamacanda TaDaiyA, bilkula vahI rUparaga; Aja bhI hai / mathurAdAsajI 'kI nyAya-priyatA, udAratA, svAbhimAna-bhAvanA aura vyavahAra-kauzalasaubhAgyavaza, svabhAvakI sabhI viziSTatAe~ pannAlAlajIko vazottarAdhikArameM milI thii| seTha mathurAdAsajI dvArA sthApita bahuta-sI paramparAeM seTha pannAlAlajIne bahuta dino taka yathArUpa pracalita rkhii| kAlavaza Aja seTha pannAlAlajI bhI svargastha hai / seTha mathurAdAsajI aura pannAlAlajIkI mahAnatAke avazeSa, yadyapi unake vartamAna vazaja abhinandanakumArajI TaDaiyA tathA jinezvaradAsajI aura hukamacandajI dvArA Aja bhI kuchakucha surakSita hai, kintu nizcaya hI tulanAkI dRSTise ve pAsaga bhI nahIM hai, kintu jahA~ taka mathurAdAsajI tathA pannAlAlajI dvArA apanAI gaI vizeSatAose tulanAkA prazna hai, vahI taka yaha vAta ghaTita hai / nagarake anyAnya parivArokI tulanAme to Aja bhI isI vazakA palar3A bhArI ThaharegA, isase inakAra nahIM kiyA jA sktaa| seTha mathurAdAsajIkA janma lagabhaga sa0 1929-30 meM aura mRtyu saM0 1975 meM huii| dhanya hai unake pitA seTha munnAlAlajIko, jinhone aise putra-ratnako prApta kiyA thaa| 15 julAI 1951
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAAAAA sara motIsAgara AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra motIsAgara jIkA nAma sunA thA, dUrase eka bAra dekhA " bhI thaa| 1930 ke asahayoga AndolanameM tIna mAhako mujhe sajA milI ki jelame hI 124 dhArAke antargata do varSakI kaidakA hukma aura sunA diyA gyaa| kahI dUsare kAryakartAoke | sAtha bhI isa tarahakA gairakAnUnI vyavahAra na ho, isI AzakAse kA~gresa-kAryAlayase apIla karanekA Adeza prApta huaa| apIlako dhana kahA~se Ave, isa dardesarase to cupacApa jela kATanA hI zreyaskara samajhA gyaa| na jAne sara motIsAgara jIke kAnameM yaha bhanaka kaise par3I? caTapaTa unhone ni zulka apIlakI pairavI kI jimmevArI svaya apane Apa le lii| jarUrI kAgajAta bhI maMgavA liye aura apIla sanavAIkI tArIkha bhI nizcita ho gii| lekina bhAgyakI amiTa rekhAe~ kauna meTa sakatA hai ? apIlakI tArIkhase do dina pUrva akasmAt unakA svargavAsa ho gyaa| mujhe lAhaurase tAra milA to maine viSAda bhare svarameM kahA-'yahA~ nyAyakI AzA na dekha, ve IzvarakI adAlatameM phariyAda karane gaye hai| insApha honepara hI vApisa aaeNge|" lekina unakA sAdhu aura paropakArI mana isa duniyAse aisA ucATa huA ki vApisa AnekA nAma taka nahIM liyaa| -goyaloya 31 akTUbara 1959 - - -
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ khara motIsAgara : eka rAjA sAdhu zrI kanhaiyAlAla mizra prabhAkara ITsakI bhI eka tasvIra hotI hai aura dUrakI bhii| pAsako tasvIrameM hAtha-nAka hI nahIM, tila aura rekhAe~ bhI sApha dikhAI de jAtI hai| dUrakI tasvIrameM yaha sava vAta to nahI hotI, para citrakAra acchAho, to jhilamila vAtAvaraNakA eka adbhuta saundarya usameM avazya hotA hai| __svargIya sara motIsAgarako maine kabhI nahIM dekhA, para unheM pUrI taraha jAnanevAlose unake sambandhameM itanA sunA hai ki mujhe aksara aisA lagatA hai ki mai bahuta dina unake pAsa rahA huuN| bhAvanAkI isI chAyAmeM jaba-jaba mai unakI samIpatA anubhava karatA hU~, mujhe lagatA hai, maiM eka aise vyaktitvake pAsa baiThA hU~, jisameM purAne yugake do vyaktitva eka sAtha samAye hue hai.eka camakadAra rAjAkA aura dUsarA zAnta sAdhukA, aura zaktike sAtha bhastikA aisA sarala sparza mujhe milatA hai ki jaise abhI-abhI maiM kisI upavanase ghUmakara lauTA huuN| x x tIna sasmaraNomeM unake tIna citra hai, jo milakara unakA eka aisA citra banAte hai, jisameM eksa-rekI taraha unakA anta karaNa taka sApha dikhAI detA hai ? kAlejake vidyArthI-sAthiyomeM motIsAgarakI saccaritratAkA AtaGka thaa| ve na kabhI kisI azlIla vAtacItameM bhAga lete, na kAryakalApameM / isase sAdhI unakA Adara to karate, para kuDhate bhI aura sadA isa phikra rahate ki kaise isakI bhagatAI DhIlI pdd'e| eka dina motIsAgarake pitAjI kahI vAhara gaye the ki kucha sAthiyone unase kahA-"motI! kala zAmako hama tumhAre ghara AveMge !" de vahuta khuza hue|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-jAgaraNake agradUta meM unake ahasAnose kitanA davA huA hU~ ? Aja eka putra apane pitAko unakI maujUdagImeM kina zabdomeM zraddhAjali de, samajha nahIM pA rahA huuN| mujhe sakoca hai, to itanA hI ki hama unakI uccatA aura gabhIratAko pA na sake, unake vArisa hokara bhii| Aja jaba apane bhAvoko unake samakSa prakaTa karanekA suavasara milA hai, to maiM to paramezvarase yahI prArthanA karUMgA ki parivArake lie, samanna jaina samAja evaM vyApArika samAjake lie ve zatAyu ho aura hama rAvapara unakI saraparastI banI rhe| ___ Aja seTha hukamacandajI hamAre bIca maujUda hai| ata unake pasara vyaktitvakA mahattva hama samajha nahIM pA rahe hai / merI mAnyatA hai ki bhAratake vyAvasAyika eva audyogika gaganamaNDalameM phira kabhI seTha sAhaba-nasA pratApI sitArA prakaTa honA amabhava nahI. to atyanta kaThina avazya hai| so bhagavAn unheM cirAyu kareM, yahI merI puna puna prArthanA hai / hukumacanda-abhinandana-grantha maI, 1951 + - +
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * jAna sTuarTa mila jArja barnArDa zA jigara murAdAvAdI jinadAsa jinavijaya muni jinendracandra jinezvaradAsa (TaDaiyA ) jinezvaradAsa 'mAIla' anukramaNikA jugalakizora mukhtAra jiyAlAla jIvanAtha zAstrI jIvarAma lallUrAma zAstrI 153 jIvAjI rAva sindhiyA 476 jIvArAma juhAramala mUlacandra seTha jaimsa preTa (pro0) jainendrakumAra jainendrakizora jauka jJAnacandra 255 128 336, 363 478, 486 | jyotiprasAda 265, 270 22 318, 347 6, 275, 276 ToDaramala 61, 78 75 jugamandaradAsa 24, 318, 347, 348, 433, 545, 546 jugamandiralAla jainI (vairisTara) 311, 321, 444, 448 55, 166, 207, 208, 211, 216, 217, 218, 223, 238, 267, 278, 558 151 312 226, 236, 263, 461 307, 306, 320 331 6, 277, 266 538 jhammanalAla 226, 312, jhUtArAma siMghaI jJAnAnanda 176, 177, 178, 176, 180, 181, 182, 184, ThAkuraprasAda Devisa karnala i ta takhtamala jaina 'tanmaya' vRkhAriyA tAraNasvAmI 595 tulasI tulasIdAsa ( vidyArthI) tulasIrAma 517 422, 558 61, 67 346 156 76,78 438 586 16, 530 35 16, 373 71 313 damarU kaThela 535 dayAcandra goyalIya 286 260, 262, 23, 264, 265, 266, 267, 268, 266, 366, 441 dayAnanda (svAmI) 193
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ misAgara varNI nemisundara vIvI padmanandi padmazrI pannAlAla pannAlAla agravAla 116, 306, 516, prakAza 520 prakAzacandra 120 pratApamuni pratApasiMha 34, 66 prabhAcandra pa pannAlAla ailaka pannAlAla TaDaiyA pannAlAla nyAyadivAkara pannAlAla vAkalIvAla anukramaNikA 35, 225, 403, 476, 546 32, 441, 507 533, 538 572 75, 185, 186, 187, 186, 160, 251, pItacandra puNyavijaya (muni) pUjyapAda pyArIvAI 558 prabhudAsa 30 | prabhUrAma premacandra premalatA premasAgara 281, 307, 310, 315 paramAnanda jaina zAstrI 56 palaTUrAma caudharI 533, 534, 537 pA~codevI 344 pAtrakesarI 220, 236 pArasadAsa ( rA 0 ba 0 ) 6, 557 pArvatIdevI 361, 362, 507 pyArelAla pyArelAla ( paDita ) pyArelAla (vakIla) 1 233 61, 23= phatahacandra phatahacandra seThI phisakona phUlakumArI phrejara phejara vaoNkave phaiyAja alI khA~ baccUlAla 266 | badrIdAsa rAyavahAdura 366 345, 356, 368 313 366 117 | vanArasIdAsa 597 50 vanArasIdAsa ema0 e0 276 | vanArasIdAsa caturvedI 384, 388 vanArasIdAsa (paDita ) 365, 317 | banArasIdAsa ( pro0 ) 238 118, 518 312 263 436 _542, 543 vadhAvara AI0 sI0 esa0 banavArIlAla syAdvAdI 478, 486 556 313 500, 502 417 408 34e 518 447 366 361 436 314, 348 245 190 232
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 varAtIlAla barka barka ( bijanaurI) baladevadAsa vazezaranAtha bahajAda lakhanavI vADIlAla motIlAla zAha jaina-jAgaraNake agradUta vaijAmina phreMkalina vaijanAtha vaijAvAI 344 22 | bhavAnIdAsa seThI 353 | bhAgacandra seTha 128 551 | bhAgIratha varNI 53, 56, 62,78, 60, 61, 76 vAvUlAla vakIla bAlagaMgAdhara tilaka 314, 326, 352 bAlamukada (paNDita) & bAlamukunda posTamAsTara vAhubalI vI0 jI0 hArnImaina buddha vulandarAya vakIla bRjavAsIlAla varadAsa 557 356 | bhImasaina 326 | bhISmapitAmaha 318 206 121 442 | bhagalasena 106, 358, 544 bhAramalla (rAjA) 82, 169, 280, 307 6, 25, 27 bhoIdevI jaina agravAla bhoja bholAnAtha darakhzAM 31 192 26 makkhanalAla ( paDita ) 443, 561 227 32, 116, 312, 322, 366, 467, 468, 466, 500, 502, 503, 505, 506, 507 maganalAla 502 551 maNDana mizra 68 313 mathurAdAsa (paMDita) 181 | mathurAdAsa (vI e) 486 mathurAdAsa ijiniyara 163 | makkhanalAla bhagatasiMha bhagavAnadAsa bhagavAnadAsa (DA0) bhagavAnadAsa seTha bhagavAnadIna mahAtmA 16, 145, 262 312, 327, 367, 373, 441, 442, 443, 447, 456, 461 bhajanalAla rasoiyA 127 238 163, 14, 165 23, 133 208 magalasaina jamIdAra 226 | makkhanalAla jaina ThekedAra 454 | maganavAI 151 476 55,58 231 151 170, 328 193 / mathurAdAsa TaDaiyA 529, 530, 531, 532, 533, 534, 538 mathurAdAsa seTha 485, 486, 557 mathurAbAI 114, 115
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA 603 haribhAI devakaraNa seTha 152 | hIrAlAla 66, 70, 71 harisatya bhaTTAcArya 188, 316, 317 | hIrAlAla kAgalIvAla 585 harihara gAstrI 188 | hIrAlAla (DA0) 128 harmana jaikobI 38, 312, 314 | hukamacandra khugAlacandra seTha 313 hamarata sahavAI 360 hukamacandra TaDaiyA 538 hArANa vAbU kavirAja 130 hukumacandra (seTha) 18, 128,483, hADiMga 346, 578 583, 584, 585, 586, 560 himAzurAya 544 hulAsarAya 557 hIrAcandra hemacandra modI 245, 266, 268 hIrAcandra nemicandra 275, 276, ! hemacandrAcArya 238 277, 444 | hya roja 955
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 jana-jAgaraNake agradUta 350 3 8 GS ture baMkaTezvara-samAcAra vontA ratnakaraNDa zrAvakAcAra 75, 186, bauddhajanatattvajJAna 277 rAjapatAneke jaina vIra 200, 386 bhagavanI-AgavanA rAmadulArI bhAnya aura punpArtha 282/ rAmAyaNa bhAgnamitra bhAratIya vidyA | laghukAmadI 150,445, 505 bhAratIya lajjAvatIkA kissA bhAvapAhuDa lAiTa Apha egiyA 544 lATIsahitA 220 maMgalAdevI livarTI manamohinI nATaka 281 lIDara manorajana 261, 262 marAja aura agrez2a 454 varNI-abhinandana-anya mahAbhArata 331 vamunandi zrAvakAcAra 222 mAina rivyU 36, 256, 352 vizvavANI mitavyayitA 262 / vIra 18, 28, 36, 45, 46, mithyAtvanAyaka nATaka 165, 196 / 52, 138, 171, 202, 30, merI jIvanagAyA 54, 163, 164 66, 400, 406, 420 merI bhAvanA 209, 216, 216 vIra puppAJjali maitrIdharma 302 | vedAntaparibhASA 314 mokSamArgaprakAza ra77 momagAtra 186,464 gatI 110 gAntidharma . yagastilaka campU | zikSAprada zAstrIya udAharaNa 221 yuvakokI durdazA 282 | gera-o-sukhana 226 282 238 | zrAvikAdharmadarpaNa 43 217 302 yoniprAmRta
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 jaina jAgaraNake agradUta 266 | morAjI bhavana bhArata jaina mahAmaNDala 278, 300, 312, 442 / yazovijaya zvetAmbara jaina pAThabhAratadharma mahAmaNDala 402 zAlA bhAratavIya di0 jaina mahAsabhA 31, 35, 30, 36, 178 bhAratavarSIya di0 jaina mahA landana vizvavidyAlaya 436 vidyAlaya caurAsI 176 lejisleTiva esembalI bhAratavarSIya di0 jainaparipad 40, leDI hArDiMga meDikala kAleja 576 403, 415, 416, 446, 502 bhAratavIya di0 jaina-parIkSAlaya 153 vagIya ahiMsA pariSad 188 bhAratIya jainasiddhAntaprakAzinI vagIya sArvadharma pariSad 313, 320 sasthA 186, 158, 186, 160 varddhamAna jaina voDiMga hAusa, bhAratIya jJAnapITha jayapura varddhamAna lAinerI 346 mathurA mahAvidyAlaya 178, 176 varddhamAna vidyAlaya 346, 352 mahArAja kAleja vAna yUnivarsiTI, jarmanI 312 mahArASTra jaina sabhA 154 vAliMTiyara kora, dehalI . 571 madhyabhArata hindI sAhityasamiti 454 vIra sevA-mandira 55, 60, 306, 223 mANikacandra di0 jaina granthamAlA 254, 267 vyavasthA vidhividhAyinI sabhA, mANikacandra parIkSAlaya 64, 74 mAdhva jIniMga phaikTarI li0 152 / miliTarI ekeDemI 580 zAntinAtha mandira 116 mina vizvavidyAlaya 357 | zAntinAtha jinAlaya munnAlAlajIkI dharmazAlA 46 / zAntiniketana 352, 411 maidAginakI dharmazAlA, kAzI 186 ) zivacaraNalAla phaNDa mainAsundara-bhavana (naI dharmazAlA), zrAvikAzrama, vambaI ArA 108 / zvetAmbara jaina saMgha 261 322 indaura 316