Book Title: Adhyatmopnishat Prakaranam Savrutti
Author(s): Sheelchandrasuri, Trailokyamandanvijay
Publisher: Jain Granth Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002277/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNi-praNItam zAsanasamrATa-zrIvijayanemisUri-vihitavRttivibhUSitam adhyAtmopaniSatprakaraNam-savRtti Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanasamrAT-zatAbdIgranthamAlA-puSpam .6 adhyAtmopaniSatprakaraNam-savRtti . praNetA nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNiH vRttikartA zAsanasamrAT-zrIvijayanemisUrIzvaraH sampAdanam zrIvijayazIlacandrasUri-ziSyaH munizrI-trailokyamaNDanavijayaH prakAzanam . zrIjainavyaprakAzanasamitiH, khambhAta zrIjainagranthaprakAzanasamitiH, khambhAta vi.saM. 2071 . I.sa. 2015 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam-savRtti kartA : mahopAdhyAya-zrIyazovijayagaNi: vRttikartA : zAsanasamrAT-zrIvijayanemisUrIzvaraH mArgadarzanam : zrIvijayazIlacandrasUriH sampAdanam : munizrI-trailokyamaNDanavijayaH prakAzanam : zrIjainagranthaprakAzanasamitiH, khambhAta AvRttiH : prathamA, vi.saM. 2071, I.sa. 2015 pratayaH : 250 patrANi mUlyam viSayaH : 16 + 79 + 21 = 116 : Rs 160/: adhyAtmam prAptisthAnamaH (1) sarasvatI pustaka bhaNDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapoLa, ahamadAbAda - 380 001 . phona : 079-25356692 (2) zrIvijayanemisUri svAdhyAyamandira 12, bhagatabAga sosAyaTI, navA zAradAmandira roDa, . pAlaDI, ahamadAbAda - 380 007 . phona : 079-26622465 / 09408637714 AvaraNacitram : naineza saraiyA - sUrata mudraNam : kirITa grAphiksa : 079-25330095 - ------------- Arthika-sahayogaH eka sagRhastha malApurI - qo. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat : upAdhyAyajInuM ArSa darzana upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja, temaNe racelA adbhUta graMtho thakI jagaprasiddha che. emanA graMtho e emanA kSayopazamano, emanA svAdhyAyano, emanI tAtparyagrAhI daSTino ane emanA anubhavajJAnano paripAka che. zAstronA zabdone emaNe je kuzaLatAthI kholyA che; zabdonA aMtastalamAM pravezIne tenA marma je rIte pakaDyA che, te ananya che. mA~ddhATananI AvI kSamatA bIjA koIne varI hoya tevuM jANyuM nathI. ochAmAM ochA zabdomAM, vadhu ne vadhu tAtparya pakaDavAnuM ane pamADavAnuM temanuM sAmarthya, temane temanA samakAlIna zAstrakAromAM agrasthAne besADI Ape tevuM che; to temanA pachInI saikAo paryata cAlanArI paraMparAmAM che, temane eka ane advitIya puravAra karI Ape che. temanA jJAnapUta jIvanane traNa tabakkAmAM joI zakAya : 1. jJAnArjana; 2. zAstrasarjana; 3. anubhavanA garbhagRhamAM praveza ane pratiSThA. * jJAnasAra, adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSat, zrIpAla-rAsano uttarArdha - A ane AvA anya graMtho, upAdhyAyajInI anuMbhava-sAdhanAnA phaLarUpe nIpajI AvelA graMtho che. tarka - akATya ane hRdayasoMsaravA UtarI jAya tevA tarka e emanuM amogha ane AkaruM zastra hovA chatAM, A badhAM sarjanomAM te tarka atyaMta sahaja, saumya ane hRdayaMgama AkAra laIne avataryo che. A tarka sparze che, paNa vAgato nathI. anubhavanI sAdhanAnuM AthI moTuM ke vadhu pramANa karyuM hoya? anubhavajJAnanA yoge temanI bhASA vadhu prAMjala banI che, vadhu prasAda-madhura banI che. kaThina vAtane paNa ekadama saraLa-sugama zailImAM ane ochAmAM ochA zabdomAM teo mUkI Ape che. temanI abhivyaktinuM mAdhyama banelA chaMdo to anekAneka che, paraMtu anuSTra, chaMda e jANe ke temane varyo che ! phaLyo che ! siddha thayo jaNAya che ! ahIM jenAM nAma noMdhyAM che te traNe graMtho juo; temAM moTA bhAge anurupuno ja upayoga temaNe karyo che. 3ra akSaranA A chaMdamAM teo zAstronA gahana ane kaThina padArthone keTalA badhA lAghava sAthe ane pAchA eka dhaDAke ja hRdayamAM UtarI jAya tevI rIte rajU kare che ! to temaNe ApelI vividha tattvonI vyAkhyAo keTalI suspaSTa hoya che ! ema lAge ke A vyAkhyA ja AkharI vyAkhyA che, yathArtha vyAkhyA che; AnAthI vadhu sArI vyAkhyA koI ApI na zake; ke A vyAkhyAmAM koI sudhAro ke pheraphAra dAkhavI na zake. ekabe udAharaNo joIe: gatamohAdhikArANA-mAtmAnamadhikRtya yA / pravartate kriyA zuddhA, tadadhyAtma jagujinAH // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'adhyAtma' nI kevI tAtvika vyAkhyA ! jinamArganA "adhyAtma'nuM keTaluM lAghavabhareluM ane chatAM paripUrNa lakSaNa ! vairAyanI vyAkhyA juo : "takrioSa vairA" arthAt "avechocheH" - saMsAranI icchAono uccheda te vairAgya ! vairAgyano artha ke marma samajAvavA mATenA A lakSaNamAM kazuM paNa umeravA jevuM rahe che kharuM? eka ThekANe temaNe "mA' nI vyAkhyA A pramANe ApI : "mArotoDavanam" cittanI akuTila gati/avasthA te mArga ! upAdhyAyajI sivAya AvI adbhuta ane paripUrNa vyAkhyAo koNa ApI zake bhalA? jJAnasAra, adhyAtmasAra ane adhyAtmopaniSat - A traNa graMtho, emanAM nAma pramANe paramAtmAnA mArganA samagra jJAnamArgano ane adhyAtmatatvano arka potAnA peTamAM samAvIne beThelA graMtho che. "sAra' ane 'upaniSae be zabdo keTalA mUlyavAna ane vajanadAra che, teno aMdAja A graMthonA avagAhana vinA maLavo azakya che. 8-8 anuSTapunA banelAM 3ra aSTakomAM, 32 prakaraNomAM, vividha 3ra gaMbhIra ane tAttvika viSayono arka bharI devo, e upAdhyAyajI sivAya koIne mATe zakya nathI, ema kahIe to temAM atyukti na thAya. to 20 adhikAromAM adhyAtma, vairAgya, daMbha, bhavasvarUpa, mamatA, samatA, samyakta, sadanuSThAna, Atmanizcaya, manazuddhi jevA gahana viSayonI talasparzI, zAstrAnusArI ane AgamAdi zAstronAM vacanonA parama audaMparyane pragaTa karatI vicAraNA tathA prastuti, e upAdhyAyajInA ja gajAnuM kAma ! bIjAne A viSayo na sUjhe, enA AvA krama paNa na samajAya, ane AvA aidaMparya sudhI bIjAnI pahoMca paNa na saMbhave ! ane tethI ja, A banne graMtho sAthe "sAra' zabdanuM saMyojana, teo sArthaka rIte ja nahi, paNa pUrA adhikArapUrvaka karI zakyA che. adhyAtmopaniSatumAM "upaniSat zabda joDyo che. 'upaniSatu" e "sAra karatAM AgaLano zabda che. "upaniSat' dvArA je tattva athavA rahasya lAdhe, te parAkASThAnuM ja hoya; ane te anyatrathI, kyAMyathI, koI rIte lAdhatuM nathI hotuM. A arthamAM vicArIe to, uparanA banne graMtho karatAM "adhyAtmopaniSad' graMtha vadhu AgaLa che, vadhu gaMbhIra-gahana che, ane tattvane vadhu UMDANathI e ghUMTe che. alabatta, traNeya graMthonA viSaya alAyadA che, to paNa traNe vacce eka adazya ke agamya taMtu che ja, je traNene eka nizcita krama Ape che, ane pAchA caDatA krame goThavI Ape che. traNeyanuM eka sAthe, kramazaH adhyayana karavAmAM Ave to te traNe graMtho vaccenuM anusandhAna ane traNe dvArA thato kramika tAttvika/AdhyAtmika vikAsa - avazya samajAya, anubhavI zakAya. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'upaniSat' zabda Ave eTale saheje veda ane purANa sAthe joDAyelA upaniSado yAda AvI jAya. bRhadAraNyaka, zvetAzvatara, IzAvAsya, keTalA badhA upaniSado ! kevuM adbhuta bharyuM che emAM tattvajJAna ! keTakeTalA RSizreSThoe potAnA tapobaLa dvArA je maMtronAM darzana karyAM haze, te maMtrono, te darzanano zabdadeha eTale A upaniSado ! AvAM ArSa darzana vagara je graMtho lakhAyA te game teTalA pAMDityapUrNa hoya toya tene upaniSadano darajjo nathI maLyo. na ja maLe. upaniSadano eka mAtra anubaMdha Arya darzana sAthe che. evAM darzana thakI je zabdo lAdhyA te maMtra gaNAyA, ane je vAkyo lAdhyAM te mahAvAkya kahevAyAM. e zabdomAM ane vAkyomAM vairAgyano, tattvajJAnano, adhyAtmano ane bhAratIya saMskRtino akSaya jharo niraMtara vahI rahyo che. upAdhyAyajI mahArAje prastuta graMthane upaniSat zabdathI oLakhAvyo che tyAre saheje samajAya che ke A graMtha, temanA dvArA thayeluM sarjana nathI, paNa temane lAdheluM ArSa darzana che. yazovijayajI eka evA puruSa che ke eka zabda paNa vaNajoIto, binaupayogI, anucita rIte kadI paNa na prayoje. zabda e temane mana kAmadhenu ane kalpataru che. maMtrarUpa ane brahmasvarUpa che. teno ayogya upayoga temane kadI na pAlave. 44 ane temaNe Thera TheMra verelA saMketo to juo ! 'asmAsmA parilitatattvopaniSadrAM', ''anubhava vADatra sAkSI na:", "brahmavitAM vanasapi, brahmavijJAsAnanubhavAma:", "varzanapakSo'yamammAm", ityAdi. A saMketo adhyAtmasAramAM verAyelA bhale hoya, paraMtu teno taMtu to, agAu sUcavyuM che tema eka tarapha 'jJAnasAra sudhI, to bIjI tarapha A adhyAtmopaniSat sudhI saMdhAyelo ja che. jaina paraMparAmAM upaniSatsaMjJA dharAvatI graMtha-racanAo lagabhaga nathI. nigamamatanA AcAryoe racelAM 'nigamazAstro jo ke upaniSadanA nAme oLakhAya che kharAM. paraMtu Agama-paraMparAmAM te nigamono jhAjho Adara thayo jaNAto nathI, ane tethI temano pracAra paNa nathI. e saMjogomAM AvA mahApuruSanI AvI racanA eka ajoDa ane mahattvapUrNa racanA banI rahe che. jo ke tAjetaramAM ApaNe tyAM jaththAbaMdha prakaraNo athavA saMyojanAtmaka graMtho chapAI cUkyAM che, jene 'upaniSat' evuM nAma temanA saMyojake-saMpAdake Apela che. potAnI sAmAnya ane Adhunika racanAone tathA saMkalanone 'upaniSat' jevuM gaMbhIra nAma ApI devuM, e vAstavamAM to eka aparAdha ja banI rahe. A prakAranA zabdano Avo yatheccha temaja anucita upayoga, e zabdane chIcharo banAvI mUke che, ane tenA mULa padArtha pratye vidvAnonA cittamAM vicitra vikalpo prere che. nA, zabda-prayoganI chUTano Avo durupayoga na thavo joIe. ApaNe tyAM eka mahattvapUrNa sUtra Ave che : " zaH samyak jJAta: suprayu svarvo to ca Amadhun mati / " A sUtrane zabdasevIoe hamezAM yAda rAkhavuM joIe. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatune upAdhyAyajIe 4 adhikAromAM vaheMcyo che, te cAra adhikAronAM nAma paNa bahu mArmika che. zAstrayogazuddhi, jJAnayogazuddhi, kriyAyogazuddhi ane sAmyayogazuddhi - evA nAmanA e cAra adhikAro che. ahIM teo "zAstrazuddhi', 'jJAnazuddhi', 'kriyAzuddhi" tathA "sAmyazuddhi evAM nAmo rAkhI zakyA hota. paraMtu temaNe tema nathI karyuM. temaNe A cAre padArthone "yoga' gaNAvyA ane te cAre yogonI zuddhinuM temaNe te te adhikAramAM nirUpaNa karyuM. zAstra e phakta gokhI ke vAMcI javAnI bAbata nathI, te to "yoga" che. ane A vAtane haribhadrasUri mahArAjanuM samarthana paNa maLe che. yogadaSTisamuccayamAM temaNe icchAyoga ane sAmarthyayogane joDatA setune zAstrayoga tarIke oLakhAvyo ja che. ane zAstra jyAre yoga bane, arthAt dharmano yoga-vyApAra zAstra-AdhArita bane, tyAre tenI zuddhi thavI ja joIe; te zI rIte saMbhave ? tenuM bayAna eTale A adhikAra. A prathama adhikArane A dRSTithI vAMcavAmAM - vAgoLavAmAM Ave to kAMIka juduM ja tattva lAdhe. e ja rIte jJAnane ane kriyAne paNa temaNe 'yoga" lekhe ja svIkAryA che. adhyAtmanA mArgamAM korA jJAnanI ke jaDa kriyAnI jhAjhI kiMmata nathI hotI. vaLI tevAM jJAna ane kriyA lagabhaga paraspara-nirapekSa ane tethI vyartha-viphaLa ja hoya. paNa te banne "yoga' tyAre ja bane ke jyAre banne paraspara-sApekSa hoya, ekamekanA pUraka hoya. ane te bannenuM paraspara-sApekSa hovuM te ja tattvataH adhyAtmamArga che. Avo marma ApaNe tAravIe to temAM kAMI ajugatuM nathI thatuM. chelle Ave sAmyayogazuddhi. "yogabindune AdhAre 'sAmya-samatA" te eka svataMtra yoga to che ja. te yoganI zuddhinI vAta athavA prakriyA A adhikAramAM darzAvI che. "samatvanI sAdhanA ja sAdhanAnuM AraMbhabindu che, ane te ja sAdhanAnuM zikhara paNa che, evo eka aMdAja che, ane te aMdAjamAM ja A adhikAra racAyo hoya evI kalpanA karavI game. upAdhyAyajInA A traNa adhyAtmaparaka graMtho upara, jo pUrvanA maharSionI paddhatie vivaraNa TIkA lakhavAmAM Ave, to pratyeka graMtha para hajAro zloka pramANa tAttvika ane zAstrIya vivaraNa thaI zake tema che, niHzaMka. paraMtu te mATenI kSamatA ane sajjatA, khAsa karIne anubhUtinA gharanI sajjatA ApaNe tyAM rahI nathI. chIcharI bAbatone "prANaprazno" banAvIne rAcanArA ApaNe, zAstronA nAme satata laDatA-jhaghaDatA rahIne potAnuM kArya sAdhanArA ApaNe, kevI adbhuta bhUmikA gumAvI beThA chIe, tenuM have jJAna ke bhAna paNa, kadAca, ApaNane nathI rahyuM. A graMtho upara koI koI vivaraNa thayelAM maLe che avazya, paraMtu te badhAM sthUla zabdArthavivecanathI AgaLa jatAM nathI. graMthanA zabdanA ane graMthakAranA hArda sudhI pahoMcavAnI to te badhAM pAse koI guMjAIza ja nathI. alabatta, te te graMthano svAdhyAya karavA mATe te jarUra upayogI gaNAya. koI koI vivaraNamAM graMthakAranA Azayane judI rIte samajIne, je artha na hoya tevo artha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNa, kyAreka, tAravavAmAM Avelo jovA maLe che. kSayopazamanI maryAdA ja temAM kAraNa haze. Ama chatAM, temaNe graMthano svAdhyAya karavA-karAvavAno udyama zuddha buddhie karyo te mATe temane vaMdana ja karIzuM. koIke vaLI potAnA vivaraNamAM, prastuta ke aprastuta ane jarUrI ke binajarUrI, paNa je - jyAMthI jaDyAM tevAM avataraNo ja ThAlavI dIdhAM che ! zabdanuM ke koI vAra viSayanuM sAmya anyatra jovA maLe eTale tyAMthI te vAkya, paMkti, padya uThAvIne vivaraNamAM goThavI devAya ! bhale pachI teno mULa racanA sAthe saMdarbha ke saMbaMdha na maLato hoya ! vivaraNanuM kada vadhAravAno AnAthI vadhu sAro ne sahelo rasto bIjo kayo hoI zake ? prastuta vivaraNa, ghaNI badhI rIte, e badhAM vivaraNo karatAM juduM paDe che. upAdhyAyajI mahArAjanI khyAti nyAyavizArada tarIkenI che. ane temanA graMthomAM tarka ane nyAyanI vAto, yuktionuM hamezAM prAdhAnya tathA prAcurya hoya che; tethI A vivaraNa tarkazAstranA dRSTikoNathI ja mahadaMze lakhAyuM che. paraMtu tema karavAmAM paNa zlokonA arthanuM saMkalana ke saMgati karavAnuM kAma TIkAkAre supere karI batAvyuM che te abhyAsu jano avazya joI zakaze. vijayanemisUrijI mahArAje vIsamI sadImAM jaina muniomAM prAcIna ane navIna nyAyanA graMthonA adhyayananI prathAno AraMbha karAvelo. pote nyAya bhaNyA, potAnA tamAma ziSyone nyAya bhaNAvyo; sAthe sAthe zrIharibhadrasUri, hemacandrAcArya ane yazovijayajInA nyAya-vyAkaraNanA aneka graMthonuM adhyayana-saMpAdana-prakAzana paNa temaNe tathA temanA ziSya parivAre karyuM. vIsamI sadImAM ApaNe tyAM Thosa, paddhatisaranA zAstrAbhyAsano pAyo, Ama, nemisUri mahArAje nAkhI Apyo. temaNe ghaNA graMtho racyA, TIkAgraMtho sajaryA. temanA ziSyomAM paNa e pravRtti cAlu rahI. temaNe racela vividha TIkAgraMtho paikI eka graMtha te A - "adhyAtmopaniSad-vivaraNa". koI paNa kAraNasara A vivaraNa adhUruM rahI gayuM che. traNa adhikAronuM vivaraNa maLyuM che, cotho adhikAra bAkI rahI gayo che. te adhikAra para zabdArtha-vivecanAtmaka TIkA lakhIne pUrti karI zakAya, paNa tema karavuM yogya nathI lAgyuM. eTale jeTaluM vivaraNa upalabdha che teTaluM ja ahIM pragaTa karavAmAM AvyuM che. A vivaraNanI vizeSatAo vize kazuM lakhavuM jarUrI nathI lAgatuM. vivaraNane ja bolavA devuM che. muni zrIrailokyamaMDanavijayajInI gati nyAyanA padArthomAM sArI che. tethI A vivaraNanA saMpAdananuM kArya temane soMpyuM che. A dvArA temano zAstrabodha vizada thAya che, ane graMthakAra tathA vivaraNakAra mahApuruSo pratyenI bhakti paNa sudaDha thAya che, te moTo lAbha che. astu. saM. 2071, Aso zudi-2 vaDodarA -zIlacandravijaya Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravezikA sarvatra sarvasya sadA pravRtti-duHkhasya nAzAya sukhasya hetoH / tathApi duHkhaM na vinAzameti, sukhaM na kasyApi bhajet sthiratvam // .. sarvo'pi jIvaloko duHkhodvegAt klezAtihetUn parijihIrSuH sukhepsayA cA''nandanimittAnyupAditsuzca sarvAsu kriyAsu pravartate / arthAd duHkhamuktiH sukhaprAptizca jIvamAtrasya nizcitaM zAzvataM dhyeyam / paraM tasya dhyeyasya pUrtiH prayatnAtizayenA'pi na sambhAvyate ityasmAkamanirAkaraNIyo'nubhavaH / duHkhAd muktirbhavati cedapi sA tAtkAlikyeva, na tu zAzvatikI / sukhaM prApyate cedapi tat sthiratvaM na bhajate eva / kimarthamevaM bhavati ? kathaM vA'smAkaM sarvo'pi prayatno viphalIbhavati ? kuto vayaM sarvadA sarvatra sarvathA duHkhAt santrastA eva bhavAmaH ? kiMkAraNaM vayaM sukhAya baddhaspRhA api tato vaJcitA evaM tiSThAma: ? ___etAdRzAnAM gaNanAtItAnAM sarveSAmapi praznAnAmekamevottaramAhurmanISiNaH "sarvaM paravazaM duHkhaM sarvamAtmavazaM sukha"miti / idamatra tAtparyam - sukhaM hi dvividham - viSaddhisaMyogasamutthasukhaM sahajAtmasukhaM ceti / tatra yat sahajaM sukhaM tat prakarSakASThAmupagataM sat zAzvatikatvAdivaiziSTyabhAg bhavati / tathAhi. - zAzvatikaM tat kadApyapratipAtAt, AtyantikaM tad duHkhalezAsaMspRSTatvAt, anuttaraM tat sarvAtizAyitvAt, anAbAdhaM tad bhUtopamardanajanyatvarUpAtaGkavirahitatvAt, kevalaM tat sarvadvandvAptItatvAt, svAdhInaM tat parAnapekSatvenA''tmatAdAtmyAvirbhAvAt, sahajaM ca tadanAdikAlAdAtmanyeva saMsthitatvAdanAgantukatvAdaprApyamANatvAcca / taccaitat karmasaMsargarUpapratibandhoparAgavigamAt caitanyavIryaprazamAdiguNAvirbhAvena jJAnAdisvatattvAvasthAnenA'bhivyajyate / yadyapyetat sakalamalahAsarUpaniHzreyasAvApteH pUrvamAtyantikatvAdivaiziSTyopetaM na bhavati, tathApyAtmaguNAvirbhAvaparipATyA kramazo vardhamAne tannAma prakaTIbhavati tasmin, yasmin kasmizcidapi stare svAdhInatvAdivaiziSTayamakSuNNameva tiSThati / idamevA'sya vaiSayikasukhApekSayA mahanIyataratvam / viSaddhisaMyogasamutthaM sukhaM tu sahajasukhataH sarvathA viparItaM bhavati / pUrvaM yad vaiziSTyaM darzitaM sahajasukhasya, tat sarvamapyatra vipariNamate / azAzvatikaM tat, anAtyantikaM tat, yAM kAmapi kASThAmAptamapi sahajasukhalezApekSayA'pi nikRSTameva tat, bhUtapIDAjanyatvAvinAbhAvitvAd bAdhAjanakaM tat, dvandvagrastaM tat, paudgalikasaMyogaviyogamukhaprekSitvAt parAdhInaM ca tat / kimadhikena ? vaiSayikasukhaM paramArthadRSTyA nirIkSyate cet traikAlikaduHkhAnuviddhaM bhavati / yatastatsAdhanopAyArjane AyAsajanyaklezaH, prApte sati tatsaMrakSaNacintA, acirasthAyitvAd vinAze sati viyogapIDA ca / evaM ca tAttvikarItyA cintayAmazced vaiSayikasukhaM nAma duHkhAparaparyAya eva / ___na kevalaM tAvat, viSayasaMyogasamutthaM sukhamantatogatvA duHkharUpeNaiva vipariNamate / yato mohamUDhA jIvA zarIrendriyAdInAmAnukUlyaM prAtikUlyaM ca pradhAnIkRtya kalpanAnusAraM tattadiSTasaMyoge'niSTaviprayoge ca Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathAkramaM ratimarati copayAnti / tato rAgadveSau, tasmAdAtaraudradhyAne, tannimittakaH karmabandhaH, tajjanyazca kleza ityazubhaparamparA pravartate / idaM sarvaM manasikRtya lokavyavahAramajJAnamUlakamupekSya procurjAninaH "parAdhIna sapane sukha nAhI" "sarvaM paravazaM duHkham" ceti / sarvamapi paudgalikaM vastujAtaM yata Atmano vyatiriktaM tatastat 'para'meva / atastasmin mohaH, tadvazIbhUtaM mAnasaM, tatpAratantryeNa vartanaM, tadapekSaNaM ca duHkhameveti tadAzayaH / AtmasukhaM tu svAdhInam, paudgalikasaMyogaviyogAnapekSitvAdAnukUlya-prAtikUlyayostulyavRttitvAt paramukhaprekSitvAbhAvAt svabhAvaramaNatAtmakatvAcca / tadanubhavo'pyavarNanIyo vaiSayikasukhe tucchatvabuddhisampAdakaH / taduktamasminneva prakaraNe - "jJAnamagnasya yaccharma, tad vaktuM naiva pAryate / nopameyaM priyAzleSai-rnA'pi taccandanadravaiH // " (2.13) svavazatvameva pAramArthyena satyaM zivaM sundaramityAnandasvarUpamitIha naizcayikyabhisandhiH / AtmasthasyA'sya paramAnandasyA''tmani prakaTIkaraNAyA''tmanA vidhIyamAnaH puruSArtha eva 'adhyAtmam' / paramakRpAlubhirarhadbhirjagataH zreyo'rthamadhyAtmapathaprakAzaka upadezaH pradattaH / so'yamupadeza AgameSu saGkalito jAtaH / tamanusRtyA'valambyaM ca paramayogibhiH zrIharibhadrasUri-zrIhemacandrAcArya-zrIyazo* vijayopAdhyAyAdibhiradhyAtmasAdhanA vihitA / tatazca tairAgamAbhyAsena svayaMsphUrtaprajJayA svAnubhUtyA ca yadadhyAtmatattvaMmAtmasAtkRtaM tasyA'dhikArijIveSu viniyogArthaM niSkAraNavatsalaistaistattadgrantheSu tad vinyastam / granthAnAmeSAM zravaNamananAdibhiradhyAtmatattvasya bodhaH saMpadyate, tadanusaraNena ca svAtmani yathArthasyA'dhyAtmatattvasya prAdurbhAvo'pi / idamevaiSAM granthAnAM mAhAtmyaM yadete'dhyAtmamAdhyamenA''tmane pAramArthikIM zAntimavicalitasvabhAvAM svasthatAmanuttarAM sukhAnubhUti copahArIkurvanti / ata evA'dhyAtmarasikAnAM paramaprItisampAdakaM bhavatyadhyAtmazAstrazravaNAdi / taduktam - "kAntAdharasudhAsvAdAd yUnAM yajjAyate sukham / binduH pArve tadadhyAtmazAstrAsvAdasukhodadheH // " [adhyAtmasAra:-1/9] ... tatra zrImadbhiryazovijayopAdhyAyairadhyAtmasAdhanAyA mArmikanirUpaNakAri granthadvayaM praNItam - adhyAtmasAraH adhyAtmopaniSacca / prastutaprakAzane'dhyAtmopaniSatprakaraNaM tadAzayavibodhinI paramaguruzrIvijayanemisUripraNItA vRttizca sampAdite staH / - upaniSacchabdena mUlato gUDhAntimarahasyabhUtaM zAstratattvaM tannAma vyAcikhyAsitagranthapratipAdyavastuviSayA vidyocyate / paraM kAryakAraNabhAvamUlakamupacAramapekSya 'AyurvaighRta'mityAdivat pratipAdako grantho'pi 'upaniSat'zabdavAcyo bhavati / tato'dhyAtmaviSayakagUDhacaramarahasyArthaH prakRtagranthe pratipipAdayiSita ityavadhAryate / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 grantho'yamadhikAracatuSke vibhaktaH - 1. zAstrayogazuddhiH 2. jJAnayogazuddhiH 3. kriyAyogazuddhiH 4. sAmyayogazuddhizca / sarvajJapraNItazuddhAgamAGgIkAreNa zAstrayogazuddhiH sampadyate / saivA'dhyAtmasAdhanAyA mUlastambhaH / tAmAdhArIkRtyaivA'dhyAtmasAdhanAyA: prArambhaH / jJAnayoga-kriyAyogau sAdhanAyA eva vikAsapathaH / sAmyayogaH punaH sAdhanAyA eva parAkASThA, yA sAdhakAya siddhiM pradadAti / ityanena kAraNena granthakRdbhirayaM kramazcita iti spaSTaM pratibhAsate / tatrA''dAvatrA'dhyAtmapadArtho varNitaH / yadyapi seyamadhyAtmapadArthavarNanA'dhyAtmasAragranthe'nenaiva granthakAreNaivaM vihitA'sti - "gatamohAdhikArANAmAtmAnamadhikRtya yA / pravartate kriyA zuddhA tadadhyAtma jagujinAH // " [2.2] ityAdi / tathApi tatrA'dhyAtmasya prAmANyaparikalitaM yallakSaNaM darzitaM tadeva nayavAdAzrayaNena rUDhyartha-yogArthAvapekSya dvidhA vibhajyA'smin prakaraNa upavarNitamasti / tadanu mahopAdhyAyairadhyAtmAdhikAritvaM keSucideva sattveSu sambhavati, na sarveSu iti spaSTaM nigaditam / adhyAtmabhAjanatvasya . sampattaye yogyatAtrayamanivAryamiti teSAmabhiprAyaH / tattrayamittham - 1. durnayavibhAvanotthasya kadAgrahasya nivRttiH 2. AtmasvarUpe vizrAnti prati sAmmukhyam 3. syAdvAdaprakAzopalabdhyA sphuTAlokanakSamatA ca / viparItAbhinivezasaMmUDho jAtitulyayuktijAle aTATyA'narthamevA''sAdyA''tmAnamavasAdayatItyatrA''zaya : upalakSyate / ataH paraM zAstrayogazuddhiprarUpaNamArabhyate / adhyAtmamArgasyA'tIndriyatvAdatIndriyajJAninAM mArgadarzanAdRte sAmAnyasAdhakAnAM kRte'dhyAtmamArge pravRttiH pragatirvA duHzakaiva / tatrApi tAdRzAM jJAnavatAM siddhAnAmupasthitau teSAM sAkSAdupadezemA'nugRhItAH sAdhakA: sAdhanAyai prabhavanti / paraM teSAM kSaradehenA'nupasthitau sAdhanAmArge pravRttyarthaM teSAmakSaradehaH arthAt tatpraNItazAstrakadambakameva sAdhakAnAM zaraNam / __ kintvatrApi baDhyaH samasyAH samupatiSThanti / yato'dhyAtmatattvaM tu sutarAM gahanam / tatrApi tatpratipAdakeSu zAstreSu naikavAkyatA, pratyuta vividhA vacanaracanA, vibhinnAni mantavyAni, saGkhyAtItA matabhedAH, agaNyA virodhAH, kurukSetrasmArakANi khaNDanamaNDanAni ca / kutra vizvAso nidheya iti nirNayastu dUre tiSThatu, tasya cintanamapi zvAsamavaruNaddhi / kiM kurmaH ? kiM vA vadAmaH ? AsAM sarvAsAM samasyAnAM samAdhAnameva zAstrayogazuddhyadhikAraH / tatrA''dAveva granthakRdbhinirNayavacanaM niSTaGkitam - "zAsanAt trANazaktezca budhaiH zAstraM nirucyate / vacanaM vItarAgasya tattu nA'nyasya kasyacit / / " [1.12] / yadAtmAnaM niyamayati doSebhyazcA''tmasvabhAvaM trAyate tadeva zAstraM budhAbhimatam / tattu vItarAgasya sarvajJasya vacanameva bhavitumarhati, nA'nyasyA'sarvajJasya rAgadveSakAluSyagrastasya veti / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuta evaM nirNItiriti cet taireva parIkSakasattamaiH zAstrazuddhatA-parIkSApaddhatiH zikSitA / yathA suvarNasya zuddhayazuddhinirNayaH kaSa-ccheda-tAparUpatrividhaparIkSAdhInastathaiva zAstrazuddhinirNayo'pi / ataH zAstrANAM trividhaparIkSA kathaM kriyate, tattaddarzanAnAM tattanmantavyAni kathaM tatparIkSAyAmuttIrNAnuttIrNAni bhavanti, tat taiH samyak pradarzitaM vartate'tra / asyA''dhAreNa madhyasthaH sAdhakaH zAstrazuddhiM nizcitya tadanusAreNa pravRtti kRtvA mokSamArge pragati kartuM kSamate eva / atrA'vAntaraviSayarUpeNa sarveSvapi darzaneSvanekAntasattAM pradarzya tadvyApakatAM prabodhyA'dhyAtmasAdhanAyAmanekAntadRSTeranivAryatA'pyAviSkRtA vartate granthakAreNa / asyA'dhikArasyA'dhyayanena sAdhakAnAM citte saJjAyate mithyAtvamalasya hAsaH, nivartate kutarkaviSamagrahaH, dUrIbhavatyasatpakSapAtaH, prahIyate ca kadAgrahajADyam / na kevalaM tAvat, zAstrAbhyAsasya phalabhUtaM mAdhyasthyamapi prarohati / dyotate cedaM sarvamapi zrIharibhadrasUrINAmeSu vacaneSu - "pakSapAto na me vIre na dveSa: kapilAdiSu / yuktimad vacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // " adhyAtmamArge pravartanAyA''vazyako'yaM madhyasthabhAvaH / mAdhyasthyabhAvitAntaHkaraNa: sAdhaka evA'laM bhavati pratyekaM matasyA'pekSAmavabudhya, vAstavikatA-'vAstavikate avagamya, vyApakadarzanena sarvakathanAni vimarzaviSayIkRtya, tATasthyaM pAlayitvA zAstrazuddhiM nirNetumiti / yatazcaivaM tata eva mahopAdhyAyairadhikAraprAnte mAdhyasthyamahimA gumphitaH / taiH spaSTamudghoSitaM yad ."mAdhyasthyamevaM zAstrArthaH" [1.71], yazca tadAtmIbhUtaM vidadhAti sa eva vAstavatayA zAstravettA / tathAhi - "tena syAdvAdamAlambya sarvadarzanatulyatAm / . mokSoddezAvizeSeNa yaH pazyati sa zAstravit // " [1.70] ___ mAdhyasthyaprApta Atmaiva draSTuM zaknoti yat sarveSu darzaneSu mokSasvarUpe tadupAyaviSaye ca vibhinneSu mantavyeSu satsvapi 'mokSa' eva paramArthenoddezIbhUtaH / ataH syAdvAdavibhAvanena sampAditaudAryo yo mokSoddezamapekSIkRtya sarvadarzanatulyatvaM vibhAvayati tAdRzo mAdhyasthyopAsaka eva zAstraviditi paramArthaH / zAstrabodho jJAnayogazca naikatattvam / zAstrabodho yadyapi sAdhanAmArgasya pradarzakaH prakAzakazca, tata evA'nivAryazcA'pi; tathApi digdarzanottaraM sa sahagAmI naiva bhavati / sAdhanAmArge prArambhAdAkaivalyaprApti pArzvavartI bhavati svAtmAnubhUti-tadguNasaMvedanarUpo jJAnayoga eva / ayaM jJAnayoga eva paramabrahmagamakaH, na tu zAstrakoTerapi paramabrahmagamane sAmarthyam / taduktamatraiva - "atIndriyaM paraM brahma vizuddhAnubhavaM vinA / zAstrayuktizatenA'pi naiva gamyaM kadAcana // " [2.21] tarhi zAstrajJAnasya ka ihopayogaH ? ayameva yat zAstrayogaH sAdhanAyAH pIThikAmAracayati, pIThikAracaneM satyeva tadupari jJAnayogasaudhanirmANam / vinA pIThikAM na prAsAdanirmANaM, prAsAdanirmANamantarA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 na pIThikopayogaH / tadidaM tattvam - zAstradarzitayA dizA gacchan zuddhamatiH pathika eva jJAnayogasvarUpAnubhavajJAnenottarottaravikAsazIlAmavasthAM prApnoti / taduktaM zrImadbhiH - "adhigatyA'khilaM zabdabrahma zAstradRzA muniH / svasaMvedyaM paraM brahmA'nubhavenA'dhigacchati // " [2.25] tathA ca zAstrabodhamadhigatyaiva tadanurUpapravRttyA saMvedyamAnAnubhavadhArAtaH paramabrahmasamprAptiriti zAstrabodhasya mahattvamavyAhatamiti / nanu kiMsvarUpo'yaM jJAnayoga iti cedayaM tatsvarUpalezaH - anubhavajJAnameva jJAnayogapadavAcyam / AtmasvarUpasya bauddhikajJapti va jJAnayogaH, kintvAtmanaH svasaMvedanarUpamanubhavajJAnameva saH / dehAtmabhedAgrahe nivartite, karmajanyeSu paudgalikabhAveSu mAmakInatvabuddheH prakSaye, svarUpAnusandhAne ca jAte sati jAyamAnA''tmanaH sukhakaryanubhUtiH prasannatAsampAdakamAtmaguNasaMvedanaM vA jJAnayogaH / tasya tAratamyenA'nekabhedAH sambhavanti / tatra pAramArthikI jJAnayogasya zuddhiH- paripUrNatA kevalajJAnasamprAptAveva / atra granthe pravartamAnasyA'dhikArasya kramApekSayA dvitIyasya jJAnayogazuddhinimittatvAd 'jJAnayogazuddhyadhikAra' ityabhidhAnam / __ adhikAre'tra kramazo jJAnayogasya svarUpaM mAhAtmyaM tajjanyasukhaM ca prArambhe varNitamasti / tataH paraM paramodAsInatA, savikalpa-nirvikalpasamAdhI, cAritrazuddhiH, mAdhyasthyaM, zAstrarasAsvAdaH, kevalajJAnaM, nirlepatA, lInatA, advaitaM brahma, bhAvanAjJAnamityAdayo jJAnayogasambandhino'neke viSayA upavarNitAH santi / prAnte jJAnayogazravaNAdhikAritA, tadarthamAcArapAlanasyA''vazyakatA, jJAnayogino dhyeyamityAdi nirUpya jJAnayogaprarUpaNamupasaMhRtamasti / anAdikAlAdArabhya parabhAveSu pravartamAnAyA vIryadhArAyA jJAnabalena svabhAve pravartanaM, bAhyabhAveSu vyApriyamANasyA''tmabalasyA'ntaraGgadizi preraNam, anucitapravRttimavarudhyA''ntarazakterucitapravRttau ca kriyAnvayanaM kriyAyogazuddhiH / sA'tropavarNyate ityato'dhikAro'yaM kriyAyogazuddhyabhidhAnaH / / syAdvAdazailyA vimRzyate cedAtmazuddhau jJAnayoga-kriyAyogayoH sAyujyakAryakAraNabhAvaH / jJAnakriyayorekatarasyaiva sAdhanAmArge prAdhAnyamiti cintanaM doSapUrNameva / yata AtmavikAsasya yasyAM kasyAmapi bhUmikAyAM tadubhayaM saMvalitameva tiSThati / adhyAtmasAdhanAyA ArambhabindoravadhIkRtya A tatsiddharubhAvapi yogau parasparaM pUrakau bhavataH / yata ubhayormadhye parasparaM janyajanakabhAvasambandhaH, ubhAvapi parasparaM zuddhinimittam / uttarottarobhayazuddhisampattyA caramaparipAkAvasthAyAmubhayorbhedacchedaH, tannAmaikIbhavanamiti kuta ekatarasyA'bhAve'nyasyA'pi svabhAvAvasthAnam ? adhikAre'smin kriyAyA adhyAtmatvaM, svacchandAcArasya jJAnavirodhitvam, ekAntajJAnanayasya khaNDanaM, kriyAyA bhAvazuddhAvupakArakatvaM, kriyAyA malanAzakatvaM, jJAnamAtrasya karmanAzakatvamananasyA'sAGgatyaM, karmanAze jJAnakriyayoH samuccayavAda ityAdayaH kriyAyogapuSTizuddhikArakA aneke viSayA nirUpitAH santi / prAnte mahopAdhyAyaiH samagrAyA api carcAyA niSkarSa evaM pradarzitaH - . Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 "jJAne caiva kriyAyAM ca yugapadvihitAdaraH / dravyabhAvavizuddhaH san prayAtyeva paraM padam // " [3.42] AtmakRtakarmaNAM vipAkodayenopasthitAnAM zubhAzubhanimittAnAM vinaiva rAgadveSakAluSyaM nirdvandvabhAvena sahajatayA svIkAraH sAmyam / sarvAsvapi paristhitiSvAkarSaNaM vihalatAM vA'nanubhUya svasthatayA tadarzanaM tatra yaditikartavyatArUpeNA''patitaM tasya sampAdanaM ca sAmyam / parabhAvAnAmavazIbhUya svabhAve eva svavazatayA'vasthAnaM sAmyam / etAdRzA sAmyena sAkamAtmano yojanameva sAmyayogaH / taddvArA sampAditAM''tmazuddhireva sAmyayogazuddhiH / sA yatropavarNyate sa sAmyayogazuddhyadhikAraH / vItarAgavacane'vicalA zraddhA, taddhetuka AtmAnubhavaH, vacanAnurUpA ca vizuddhatamA''caraNAityeteSAmabhAve samatvaprAptirduHzakaiva / ata eva sAmyayogasiddhaye zAstra-jJAna-kriyAtmakayogatritayasyA'pi siddhirAvazyakI / atha ca sAmyayogasamprAptyaiva teSAM trayANAmapi yogAnAM sAphalyam / vastutaH sUkSmadRSTyA parizIlyate cet catvAro'pi yogAH parasparaM saMvalitA eva / yatraikasyA'pi sadbhAvastatrA'nyeSAmapi trayANAmastitvamavazyaMbhAvi / kiM bahunA ? "ko vA saMsAramukterupAyaH ?" iti tAttvikajijJAsAprAdurbhAvAtmikAyAmAdimamArgAnusAritArUpAyAmapunarbandhakAvasthAyAmapi caturNAmapi yogAnAmAMzikasattvamabhimataM yogIndraiH / tathaiva cA''tmazuddhiparAkASThArUpAyAmayogyavasthAyAmapi caturNAM yogAnAM paripAkarUpa; prakarSaH pratipAditastaiH / tathA cA''tmazuddhyarthaM vidhIyamAnAyA adhyAtmasAdhanAyA ArambhataH samAptiparyantaM sarvAsvapi bhUmikAsu catvAro'pi yogA anusyUtA bhavanti / tannAma sAdhako yAvanmitaM zAstrayogamavalambya yAvantau jJAnayoga-kriyAyogAvabhyasyati tAvatpramANaH sAmyayogaH prAdurbhavati, tAvatyAtmAnandAnubhUtizca / zAstrayogavRddhau jJAna-kriyAyogayorapi vRddhistadanupAtena sAmyayoga-cidAnandavRddhizca / paramaprakarSamupag2ate zAstrAdiyogatritaye paramasAmyayogaprAdurbhAva: paramAnandasamprAptizceti / ___sAmyayogazuddhayadhikAre mahopAdhyAyairmukhyato'pramattasaMyamAdyuparitanaguNasthAnavartI sAmyayogaH, tajjanyA''nandAnubhUtiH, tasyA balavattA, sAmyasya mAhAtmyaM, sAmyAdRte jJAnAdiyogAnAmasAphalyamityAdayo viSayAH sarasapadyainirUpitAH santi / prAnte'tulanIyasamatAdhAriNAM nAmagrAhaM smaraNAdi vidhAya grantho'yamapasaMhRto'sti / granthAdhyayanataH sampadyamAnastAtparyabodha eSaH - "dUre svargasukhaM muktipadavI sA davIyasI / manaHsaMnihitaM dRSTaM spaSTaM tu samatAsukham // " [adhyAtmasAra:-9.13] . svarga-mokSasukhe nA'smAkaM karatalagate, paraM sAmyabhAvasamprApyaM cittapramodasukhaM naiva dUraM, pratyuta mana:saMnihitam / spaSTaM cedaM svAnubhavasiddhatvAt / tatastatprAptyai sarvathA sarvadA sarvatra prayatanIyamiti / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 santyadhyAtmopaniSatprakaraNasya rahasyodghATane samarthA ekAdhikAH saMskRtavRttayaH / lokabhASAyAmasya vivecanAni tu tato'pyadhikAni / teSu sarveSu paramaguru zrIvijayane misUribhi: (vi.saM. 1929 - 2005) praNIteyaM vRttiragrimA / na kevalamidamevA'syA mahattvaM, pratyuta taTasthatayA'valokayAmazced granthagranthibhedane'syA ananyasadRzaM sAmarthyaM sphuTamavabhAsate / yadyapi nizcitirasyA vidvajjanAdhInA, tathApyetadvRttyavalokanato'nekaza etadadhItinAmapi nUtanonmeSadarzanajanya: pramodasaMsparzastatsUcakaromodgamazca bhaviSyata iti nizcapracam / adyatanakAle vRttiviracane dvau pravAhau paridRzyete / ekataH zabdArthamAtraM pradarzyate, nAnyat kimapi ( yadyapi tadracayitArastu svena marmodghATanaM kRtamityevodghoSayantItyanyadetat ); anyatazca granthakArasya cikathayiSitAnAM sarvata AcchAdakAnyAvazyakAnyanAvazyakAni vA zatazaH sahasrazo voddharaNAni nikSipya, granthAntarasthAn padArthAn yathAkathaJcit prasaGgamudbhAvya yAvacchakyamadhikAdhikamuddhRtya vA pANDityapradarzanaM vidhIyate / vRttiracanAyAH prAcInaparIpATI tu tato bhinnA / tatrA'nAvazyakaprastArA -'nicchanIyasaGkocAbhyAmubhAbhyAM vRttiH parirakSyate / granthakAreNaivaM kimarthamuktaM, kimarthamevaM neti granthakArahRdaye saMpravizyA'nviSyate / zabdamaryAdAmatikramya vAkyadvayamadhye (between the lines) antarnihitaM granthakAramAnasaM pratyakSIkriyate / granthakAramaharSINAM pratipipAdayiSitAnAM prakaTIcikIrSA, samupanyastAnAM bhAvAnAmasandigdhaM vyAcikhyAsA caiva vRttiviracane codikA bhavati / paramagurubhirasyA vRttyA viracane iyaM prAcInaparipATI sampUrNatayA''tmasAd vihitA'sti / adyatanavRttikArairanayA dRSTyA'pIyaM vRttiravalokanIyA'stu / atha sampAdanakathA / paramagurUNAM zrIvijayanemisUrIzvarANAM sUripadazatAbdavarSe (saM. 2064) gurucaraNAnAM zrIvijayazIlacandrasUrINAM citte'dhyavasAyaH saJjAto yat paramagurUNAM tacchiSyaratnAnAM ca prakAzitacarANAM granthAnAM punaHprakAzanamaprakAzitAnAM ca prakaTIkaraNaM kartavyam, anena paramagurubhyo vAstavikI kRtajJatA. samarpitA bhavet / so'yamadhyavasAyo'gre saGkalparUpeNa pariNataH, devagurudharmakRpAbalena zanai: zanai: 'zAsanasamrAT zatAbdIgranthamAlA' rUpeNa kriyAnvito jAto jAyamAnazcA'sti / idaM prakAzanamapi tasyaiva saGkalpasya sAkArIkaraNasyA'GgabhUtam / paraM yathA bhagavadgItAyAH prArambho viSAdayogena, asmAkamapi prArambhe tathaiva jAtam / yojanAyA aGgarUpeNA'smAbhiH paramaguru - tacchiSyavRndapraNItAnAM granthAnAM saGgrahaNamArabdham / asmAkaM pArzve paramagurUNAM sAhityopAsanAyAH sUcistvAsIdeva / paraM tatrollikhitA bahavo granthA na prakAzitacarA, na ca teSAM hastalikhitapratInAmupalabdhiH / kiM kuryAma ? yatra yatra sambhAvanA teSu sarveSu sthAneSu susUkSmamanveSaNe'pi yadaikasyaiva granthasya hastapratirlabdhA tadA nitarAM khinnA atiSThAma / kutra gataH sa mahAnidhi: ? ko vottaradAyI ? kuto vA''yati punastAdRzaracanAsambhavaH ? yadAsIdasmatpArzve tasya mUlyavattAM dRSTvaivA'numAtuM zakyate sma gatasya mUlyam / hRdayadAhI zalyatulyo vipAko nAma kiM tat tadaiva jJAtam / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM vatsarA vyatItAH / vi.saM. 2069 varSe kAryAntaravyAjenA'smAbhirahammadAbAdanagarastha-pAMjarApoLasthazrIvijayanemisUrijJAnazAlAyAM gantavyamabhavat / tatra kenacid hetunA pustakeSu saGgRhyamAneSu pUrvAvalokitAyAH koNasthAyA ekasyAH kapATikAyA AkasmikatayA mahAn patrasaGgraho labdhaH / darzanAdanAvazyakapatrasaGgraharUpeNa bhAsamAne tasmin sUkSmanirIkSaNenA'nupalabhyamAnAH sarve'pi granthA labdhAH / kutaste pUrvamadRSTAstatrA''gatAstad daivameva jAnIyAt / devagurudharmakRpA tatra kAraNamiti manyAmahe / _. tatra ye'prakAzitA granthAH samupalabdhAsteSvayamadhyAtmopaniSatprakaraNavRttigranthaH sarvato laghukAyaH / ata eva nAndIrUpeNa tasyedaM prakAzanam / itaH pUrvamasyAM mAlAyAM prakAzitAH sarve'pi granthA prakAzitapUrvA Asan / ayaM tu na tatheti prakAzane'dhika AnandaH sarveSAM manasi / paramagurUNAM pratibhayA mAdazA bahavo lAbhAnvitA bhaviSyantIti vArtA kathaM nA''nandaM janayeta ? adhyAtmopaniSatprakaraNasyA''dyAnAM trayANAmevA'dhikArANAmupari paramagurubhiH praNItA vRttiH samprApteti tAvatyevA'tra prakAzitA / sAmyaMyogazuddhyadhikArasya sAralyAdikAraNata: paramagurubhistatra vRttireva na racitetyapi sambhAvanA / paramaguravaH zAstrasarjanakAle svayaM na likhanti sma, kintu yathA kalikAlasarvajJa-zrIhemacandrAcAryANAM viSaye zrUyate tathaiva te'pi lekhayanti smeti lekhakAnAmanAbhogena pramAdena vA kecid doSA granthe Apateyureva / atra tAdRzasambhAvamA yatra yatra bhAsitA tatra tatra gurucaraNAnAM prabodhanamupalabhya pramArjanaM vihitam / tathApi yadazuddhaM pratibhAseta tasyottaradAyitvaM sampAdakasyaiva bhavatIti tadarthaM kSantavyo'yaM janaH, 'sUcanAjhe'pi / __granthagatAnAM keSAJcit padArthAnAM vivaraNArthaM tulanArthaM vA TippaNyo vinyastAH santi / zrIyazovijayasUribhiH (zrIbhuvanabhAnusUrisamudAyasatkaiH) viracitayA adhyAtmopaniSatprakaraNasyA'dhyAtmavaizAradIvRtyA saha prastutavRttestulanAM vidhAya yatra yatra kiJcit cintanIyaM pratibhAtaM tadapi tatra tatra TippaNIrUpeNa yojitamasti / prAnte mUlagranthaH, zlokA nAmakArAdyanukramaH, uddharaNasUciH, vRttigataviziSTaviSayasUciH - ityAdi pariziSTarUpeNa yojitamasti / ____ paramagurUNAmanugraheNa gurucaraNAnAM prasAdena ca saJjAtasya kAryasya kRte svaM nimittIkartuM kArtazyamAvahatyayaM teSAM vazaMvadaH / zrIvijayazIlacandrasUri-ziSyaH muni-trailokyamaNDanavijayaH Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNasya viSayAnukramaH 1.4 3-4 4-5 . 1.6-8 zlokakra. pRSThakra. | zlokakra. pRSThakra. 1. zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH zuddhAtmasvarUpasya vizuddhAnubhavagamyatA 2.21-25 41-43 adhyAtmapadasya yaugiko'rthaH 1.2 1-2 AtmanaH sarvathAzuddhatA 2.26-32 43-45 adhyAtmapadasya rUDhyarthaH 1.3 2-3 | jJAnayogino lokavyavahAraH 2.33-34 45-46 arthadvayeSu nayasaGgatiH jJAnayogino nirliptatvam 2.35-39 46-48 adhyAtmabhAjanatvam advaitaM brahma 2.40-42 48-50 yuktyAbhAsAnAM niSphalatvam brahmaNaH saccidAnandamayatvam 2.43. 50 atIndriyArthAvabodhopAyaH . 1.9 7-8 brahmaNo nirvikalpakatA . 2.44-47. :51-52 zAstrajJAnasyopayogitvam 1.10-12 8-9 brahmaNa upadezavidhiH 2.48-50 53-54 vItarAgapuraskAraH 1.13-15 9-10 | vikalpAnAM vikalpanAzyatvam 2.51-55 , 54-56 zAstraparIkSA 1.17 10 zubhasaGkalpasya svanAzyatvam 2.56-58 57-58 kaSazuddhiH 1.18-20 10-11 jJAnayoginaH stutiH 2.59-65 58-62 chedazuddhiH 1.21-23 11 vede chedazuddhayabhAvaH 1.24-28 12-13 3. kriyAyogazuddhinAmA'dhikAraH tApazuddhiH 1.29-31 13-14 | kriyAyogasyA''vazyakatA 3.1-7 63-65 nayasvarUpam 1.32-35 14-15 jJAnayoginaH kriyAyA * . nayAnAM parasparamavirodhaH 1.36-38 15-16 Anarthakyasya zaGkA 3.8-10 66 anekAnte doSoddhAraH 1.39-43 16-18 tatsamAdhAnam 3.11-15 67-68 anekAntasya sarvatantrasammatatvam 1.44-52 18-23 | kriyAyA mAhAtmyam 3.16-18 68-69 tApazuddhinirNayaH 1.53 23 | kriyAyAH saJcitAdRSTanAzakatvam 3.19-23 69-70 nityaikAntavAde hiMsAdyabhAvaH 1.54-55 23-24 jJAnino'dRSTasyA'stitva- .. anityaikAntavAde hiMsAdyasaGgatiH 1.56-59 25-26 | nAstitvacarcA 3.24-31 70-73 anekAntavAde eva mAdhyasthyasambhavaH 1.60-64 26-27 | sarvakarmakSaye jJAna-karmaNoH zrutAdi trividhaM jJAnam 1.65-69 28-29 | samuccayaH 3.32-35 73-75 mAdhyasthyamahimA 1.70-77 30-32 | kevalajJAnino'pi kriyAyA Avazyakatvam 3.36-37 75 2. jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH akriyAvAdino doSAH 3.38-39 75-76 jJAnayogasvarUpam 2.1-3 33-34 jJAnayoginaH kriyAyogyabhinnatvam 3.40-42 76-77 zAstrayogAd jJAnayogasya | kriyAjJAnayoginaH stutiH 3.43-44 77-79 mahanIyataratvam 2.4-5 34-35 4. sAmyayogazuddhinAmA'dhikAraH jJAnayoginaH sukhAtizayaH 2.6-14 35-38 jJAnasyottamatvam 2.15 39 samatvasya mAhAtmyam 4.1-14. savikalpaka-nirvikalpakasamAdhI 2.16-17 39-40 | samatvabhAjAM lokottarANAM dRSTAntA: 4.15-22 zuddhAtmasvarUpam 2.18-20 40-41 / samatvasya phalam 4.23 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya-zrIyazovijayagaNi-praNItam adhyAtmopaniSatprakaraNam zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH aindravRndanataM natvA, vInarAgaM svayambhuvam / adhyAtmopaniSannAmA, grantho'smAbhirvidhIyate // 1.1 // AtmAnamadhikRtya syAd, yaH paJcAcAracArimA / zabdayogArthanipuNA-stadadhyAtma pracakSate // 1.2 // zAsanasamrAT-zrIvijayanemisUri-viracitA vRttiH zreya:zriyaM no dizatAjjinendraH, samyakkriyAjJAnavidhAnadakSaH / adhyAtmasadyogapathapradarzI, tadIyasadvRttividhipravRttau // / AtmAnamadhikRtya yad bhavati yat tiSThati yajjJAyate yaccA''tmAnameva vyApnoti tasya sarvasyA'pyadhyAtmapadAvayavazaktigrahajanyopasthitiviSayatvenA'dhyAtmatvaprAptau kathaM paJcAcAracArimaivA'dhyAtmamiti zaGkAzaGghanmUlanAyoktaM zabdayogArthanipuNA iti / zaknotIti zakraH, ceSTate iti ghaTaH, gacchatIti gaurityevaMdizA nirucyamAnasya zakrAdizabdasyA'vayavazaktitaH pratItazakrAdivyaktibhinnavyaktiSvapi tattatkriyA yogata: pravRttau satyAM, ya evA'rthaH sahasrAkSapramukho loke zakrAdisaMjJayA pratItastasyaivA'rthasya yogato'pyadhigataye'marAvatI rakSituM zaknoti, jalAharaNadhAraNAdyarthaM ceSTate ityAdirItyA vyutpattimAzritya prati niyatArthabodhakatvaM yathA zakrAdizabdAnAM; tathaiva prakRte'nyArthapravRtteH sambhave'pi tatparihAreNa paJcAcAracArimeti viziSya vizeSyopAdAnato'dhyAtmapadaM tatraiva yojayituM ye samarthAste zabdayogArthanipuNA: paJcAcAracArima svarUpamadhyAtma pracakSata iti nA'nyatra tacchabdapravRttiryutpattinimittasya pravRttinimittatve'pItyAzayaH // 1.2 // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam avayavazaktirUpayogAdevaM sarvazabdAnAmarthAvabodhakatve zaktigrAhakopadezAtidezAditaH zaktigraho durghaTa eva prasajyeta / yena yena vAkyena padasandarbhavizeSarUpeNa zaktiH pratiniyatArthagocarA grAhayitavyA, tatra sarvatra ghaTakIbhUtatattatpadasya nirvacanamantareNa na zaktigrahastamantareNa ca nA'rthAvabodhakatvamityavazyaM prakRtipratyayavibhajanena nirvacanaM vidheyam / tatrApi prakRtipratyayAdInAM nA'vayavazaktigrahamantareNA'rthAvabodhakatvamityAvazyakAvayavazaktigrahArthaM tatrApi yatkiJcinnirvacanamAzrayaNIyamityevamanavasthAlatA'niruddhaprasarA prakRtArthavibodhabAdhAyaiva syAdatastadapohAya kasyacit padasya rUDhyA'rthAvabodhakatvamavazyamabhyupagantavyam / eva'mavayavAnAM pratyekaM rUDhireva samudAyApekSayA yoga ityAkhyAyate' ityavayavazaktyA'rthapratipAdakatvavAdinA'pi rUDhirAdRtaiva / kevalamavayavasyaiva sA, na tu samudAyasyeti tatrA'vayavazakteH klRptvena tathaiva nirvAhe, na samudAye zaktiratiriktA kalpanIyA gauravAditi bhavati teSAM matiH / sA na yuktA / anekAvayavazaktigrahatajjanyAnekopasthitikAraNatvakalpanApekSayA'tiriktAM samudAyazakti prakalpya tadgraha-tajjanyopasthitikAraNatvakalpana eva lAghavAdityAdiyuktizatopabRMhitAt 'yogAdrUDhirbalIyasI'ti nyAyAd yadi adhyAtmapadaM rUDhamevA'bhyupagamyate, tadA laukikAnAM parIkSakANAM ca svasvAbhimatamatasamutthavAsanAprabhAvitA rUDhiradhyAtmapadasya bahuvidhA samastIti tadgrahajanyopasthitiviSayatvenA'dhyAtmatvaM pratyekaM vibhinnasvabhAveSu bahuSu prAptam / tatra kimAdaraNIyaM kinnA''daraNIyaM, vinigamanAvirahAt sarvamevA''daraNIyamanAdaraNIyaM veti zaGkAsamunmeSonmUlanAyA''ha - rUMDhyarthanipuNAstvAhu-zcittaM maitryAdivAsitam / / adhyAtmaM nirmalaM bAhya-vyavahAropabRMhitam // 1.3 // evambhUtanaye jJeyaH, prathamo'rtho'tra kovidaH / . yathAyathaM dvitIyo'rtho, vyavahArarjusUtrayoH // 1.4 // ayamabhiprAyaH - vibhinnamArgavipradhAvitA bahavaH santi laukikAH parIkSakAzca / paraM sarveSAM teSAM svAtmani prAmANyamanuzIlayatAM saGgrahAdisaptavidhanayAnyatamanayAbhyupagamamaryAdayaivA'vasthAnaM yuktaM, sarvasyA'pi 1. padaM caturvidham - 1. yaugikam 2. rUDham 3. yogarUDham 4. yaugikarUDham ca / tatra yatrA'vayavArtha eva budhyate tad yaugikaM yathA pAcakAdipadam / yatrA'vayavazaktinairapekSyeNa samudAyazaktimAtreNA'rtho budhyate tad rUDhaM yathA''khaNDalAdipadam / yatra tu samudAyazaktiviSaye'vayavArthAnvayo'pyasti tad yogarUDhaM yathA paGkajAdipadam / tatra kamala-kITakAdInAM paGkodbhavatvAvizeSe'pi kamalasyaiva paGkajapadajanyazAbdabodhaviSayatvasya sarvasammatatvAt, avayavArthasya samudAyazaktiniyamyatvAt / yatrA'vayavArtha-rUDhyarthayoH svAtantryeNa bodhastad yaugikarUDhaM yathA udbhidAdipadam / tatrA'vayavazaktyodbhedanakartA vRkSAdirbudhyate samudAyazaktyA yAgavizeSazceti / 2. bAhyavyavahAropabRMhitaM- saddharmAcaraNAtmakakriyAparikarmitaM maitryAdivAsitaM- maitrI-pramodakAruNya-mAdhyasthyabhAvanAbhi vitaM nirmalaM- vigataklezaM cittamantaHkaraNaM rUDhyarthanipuNA:- lokaprasiddhatvAdirUparUDhyarthapratipAdane nipuNA adhyAtmam- adhyAtmapadavAcyamAhuH- kathitavantaH / - Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH samIcInavicAraprakArasya saGgrahAdinayAnyatama evA'ntarbhAvAt / tadvyutkrAntasvatantravicAraparizIlanaikazemuSINAM tu vicArAH sadyuktimArgabahirbhUtA na sthemAnamAstighnuta iti tadvicArabhAjo durnayaikatAnahRdayA na vastuto laukikA nA'pi parIkSakA iti na teSAmadhyAtmacintAyAmadhikAra iti. tatparizIlitA rUDhirnA'tropayoginIti vastusthitau; zuddhasaGgrahe sattvena mahAsAmAnyenA'zeSasya jagata aikyameva pradhAnatayorarIkurvati bAhyAdhyAtmavibhAge gajanimIlikAmAtanvati, adhyAtmapadarUDhyarthaghaTanA na vastutaH samaJjasA / azuddhasaGgrahe tu yannayaviSayAvalambanenA'zuddhatA tannayata eva tathAvibhAgAdadhyAtmaprarUpaNA kRtArtheti na tatra svAtantryamasya / naigamastu sAmAnyAtmakaviSaye saGgrahamukhaM vizeSAtmakaviSaye ca vyavahAramukhamavalokayan tAbhyAmeva svasvarUpasiddhimAtanvAno nA'sminnarthe tathA prAgalbhyamaJcati / vyavahArastu vibhajanaparo bhavatyatra kuzalaH / tathA RjusUtro'pi kSaNikatayA bAhyAbhyantarabhedabhinnaM jagadevA'bhyupagacchanadhyAtmapadarUDhyarthapratipAdane kuzala iti vyavahArarjusUtranayAbhijJA evA'tra rUDhyarthanipuNA jJeyAH / / zabdanayastu sAmpratAbhidhAno vacanaliGgakAlapuruSAdibhedenA'rthabhedamabhyupagacchannapyanyatra viSaye RjusUtravicArasamAnavicAraka eva prAyaH / samabhirUDhastu vyutpattibalenA'rthaM zabdasyopagacchannapyatra viSaye evambhUtanayAdapakRSTa eva / evambhUtanayena ca yogArthamavalambyA'dhyAtmasvarUpaM prarUpitameveti / bAhyavyavahAropabRMhitaM maitryAdivAsitaM ciMttamadhyAtmamevaM nirmalaM cittamadhyAtmamiti yogaH / tatra pUrvamadhyAtma vyavahAranayamatena, dvitIyamRjusUtranayena / bAhyavyavahAropabaMhitaM bAhyavyavahAraparipuSTaM, na tu bAhyavyavahArApahArakRt / etena - 'AtmaivedaM sarva'mityAdivAdAzrayaNena brahmAdvaitAderadhyAtmasvarUpatve'bhyupagamyamAne tattvato bAhyavyavahAroccheda eva kRto bhavatItyAveditaM bhavati / yathAsthitAsattisamAzrayaNena maitryAdivAsitaM cittamadhyAtma, bAhyavyavahAropabRMhitaM cittamadhyAtmamityevaM nirucyamAne vyavahAranayAbhimatasyA'dhyAtmasya bAhyavyavahAraparAGmukhatvam, RjusUtranayAbhimatasya tasya vA bAhyavyavahArasamanugatatvamAveditaM syAt / na caitad yuktam / yato yad bAhyavyavahAraparAGmukhaM tad vyavahAranayAbhipretameva na bhavati, tasya vyavahAraikaprANatvAt / yacca bAhyavyavahAropabRMhitaM tad RjusUtrasammatameva na bhavati, tasya bAhyaprathocchedaikaprANatvAt / yataH tanmatAvalambinAM - "cittameva hi saMsAro, rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinirmuktaM, bhavAnta iti kathyate // " iti vacanamujjRmbhate / etadvacanena cittasyaiva kliSTatvena saMsAratvamakliSTatvena bhavAntatvaM- saMsArAbhAvatvaM muktitvamiti yAvaditi pratipAdyate / tadetad bAhyapadArthasattAdhInasattAke bAhyavyavahAre jAgarti sati kathaM ghaTeta ? yata eva yathAsthitAsattisamAzrayaNaM nA'bhipretaM granthakRtaH, ata evA'gre yathAkramamityanuktvA yathAyathamityuktam / 1. "rUDhyarthaH" iti zlokasthapadAvalyapekSayedaM kathanam / pUrvaparicchede TIkAkRtA yathAsthitAsattimasamAzritya. nayadvayenA'rthasaGgatirdarzitA / kimarthamevaM vihitamityasya kAraNacarceSA / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam yadi ca yathAsthitAsattitaH kathaJcidapi nirvacane sambhavatyAsattyantarakalpanamanucitamityAgrahaH, tadA maitryAdivAsitaM cittamityuktyaiva bAhyavyavahAropabRMhaNamAgatameva / nahi bAhyAbhAve tadvyavahArAbhAve ca maitryAdibhAvanA AtmAnamAsAdayanti; yatazcittavyatiriktaM kiJcid vastu na syAt, kutra maitryAdi bhAvyeta? cittamalasya tu cittavikSepAderbAhyAbhAve'pi vAsanAdyAntaradoSamAtreNa sambhavitayA, tadrAhityarUpanirmalatvasyA'pi doSApagamatassambhavena, tAdRzasyA'dhyAtmasya bhakSyAbhakSya-peyApeya-gamyAgamyAdi-bAhyavyavahAronmUlaMkatvena na sannayabhUtarjusUtrasammatatvam, kintu RjusUtranirgatanayAbhAsakalpitatvamevetyAvedanAyA'tinirmalacittasya sUtrasammatasya bAhyavyavahAropabRMhitatvavizeSaNaM yuktameveti / athavA yathAzrutAsattisamAzrayaNe nirmalamityatra vizeSyatayA cittaM na samanviyAt, maitryAdivAsitamityAdinA vyavahitatvAt / kintu tathAzrayaNe adhyAtmamiti lakSyanirdezaH, maitryAdivAsitaM cittamiti lakSyapadarUDhyarthasvarUpaM lakSaNam / tacca lakSaNaM nirmalaM doSarUpamalavikalaM yataH bAhyavyavahAropabRMhitamiti tadekameva rUDhyarthasvarUpaM yathAyathaM vizeSaNAMza-vizeSyAMzabhAgasamAzrayaNena vyavahArarjusUtrayornayayormilitayo yo dvitIyo'rtha ityevaM caturthazlokottarArdhaM vyAkhyAnataH saGgamanIyam / ata eva cA'rthasya dvitIyatvavizeSaNaM saGgatimaGgati / anyathA adhyAtmapadasyaiko yogArthaH prathamamupadarzitaH, rUDhyarthoM ca dvau vyavahArarjusUtrasamAzritAviti trayo'rthAH syuriti tRtIyazlokapratipAdyayorarthayorekIkRtya dvitIyatvAbhidhAnaM rUDhyarthatvaikopAdhito lAkSaNikaM syAditi vicAraNIyaM sudhIbhiH // 1.3-4|| rAgadveSarAhityena sadyuktisamAzrayaNata: pakSapAtarahitasyaudAsInyaM bhajato madhyasthasya syAdvAdapramANarAjaparikarmitamateH syAdvAdina eva yaugikArtha-rUDhyarthabhedasandarzitAdhyAtmasvarUpAvadhAnakuzalatvenA'dhyAtmasvAmitvaM, nA'nyasya vAdina ityupadarzanAyA''ha - galannayakRtabhrAnti-ryaH syAd vizrAntisammukhaH / syAdvAdavizadAlokaH, sa evA'dhyAtmabhAjanam // 1.5 // atra nayapadena nayAbhAsa eva vivakSitaH / sunayasya tu pramANopadarzitavastvaMzaviSayakatvena tajjanitajJAnasya yathA na pramAtvaM tathA'pramAtvamapi naiva / yato'vastuviSayakasyaiva jJAnasya bhrAntitvam / nayaviSayasya vastvaMzasya nA'vastutvam, "nA'yaM vastu, nA cA'vastu, vastvaMza: kathyate budhaiH / nA'samudraH samudro vA, samudrAMzo yathaiva hi // " [ ] iti vacanAt / tathA ca syAdvAdavizadAlokasya syAdvAdinaH syAdvAdasaMskRtanayopanItAdhyAtmaparizIlane'pi na nayakRtabhrAntyavasaraH / atimUDhasyA'dhyAtmA-'nadhyAtmakathAbahiSkRtasyA'pi nayakRtabhrAntirahitatvaM svarUpataH samasti, na tvadhyAtmabhAjatvamityata uktaM vizrAntisammukha iti / atra vizrAntipadena bhavabhramaNavirAmaH cidAnandasvarUpe svAtmanyavasthAnalakSaNo mokSo vA'bhipretaH / tatsammukhatvaM ca yathAzakti tadupAyabhUtajJAnadarzanacAritrAdisamAcaraNam / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH syAditi ca kriyApadam / anekAntadyotaka' syAdi'tikriyApratirUpakanipAtanarUpa-syAtpadaghaTitameva 'syAdvizrAntisammukha' iti vizeSaNapadamityapi kasyacid viduSo'bhimatam / tatra - anekAntatvasya vastumAtrasamAzritatve'nekAnte'pyanekAntatvamabhyupeyam, anyathA'nekAntasyaikAntatvena yathA bhAvastathA padArthAntarANAmapItyekAntavAda eva kAntaH syAt / tathA cA'nekAnte'nekAntatvarmekAntatvA-'nekAntatvAbhyAmiti praaptm| tatraikAntatvamiti svIkRte tatra yathaikAntatvaM tathA'nyatrA'pyekAntatvaM kimiti nA'bhyupeyam ? / evamanekAnte yadaparamanekAntatvaM tatrA'pyaparamanekAntatvamevaM tatrA'pyanekAntatvamityavizrAma evetyevamanekAntavAdinaH prati doSamupakSipata ekAntavAdinaH prati syAdityanekAntapratipAdakena yA vizrAntiH anekAnte'pi syaadnekaanttvm| sarvathA'nekAntatvAbhyupagame syAdekAntatvApattiH / na cA'navasthA, tRtIyAnekAntatvasya prathamAnekAntatvarUpatvAt, turyAnekAntatvasya dvitIyAnekAntatvarUpatvAt ityevamavizrAntirUpA'navasthAparihRtiH / pAkSikaikAntatvaprAptAvapi tasya syAdarthakiMvRttacidarthasamanvitatvenaiva vyavasthitizca / tayA sammukhaH pratibodhanApratighasAmarthyavA nityarthaH / 5 yathAvattattvAvabodhavikalasyA'samagravastuvidupo vA paravAdikRtaparAjayabhayAd yathAvattattvAsamarthanabhayAd vA parAGmukhatA bhavati / nA'yametAdRza ityAvedanAyA''ha - syAdvAdavizadAloka iti / syAdvAdena vizadAloko vispaSTabodho yasya sa tathetyarthaH / badyapi kevalajJAnAtiriktajJAnamAtrasya kSAyopazamikatvena sAvaraNatayA syAdvAdajanyasyA'pi jJAnasya sarvathA spaSTatvalakSaNaM vizadatvaM nA'sti; tathApi " syAdvAda - kevalajJAne sakalArthAvabhAsane " [ ] iti vacanAt syAdvAdajanyasya jJAnasya sakalArthAvabhAsitvalakSaNaM vaizadyaM samastyeveti / athavA evambhUtanayena yogArthavizeSasyA'dhyAtmatvaM vyavahArarjusUtranayAbhyAM rUDhyarthavizeSasyA'dhyAtmatvaM pratipAdya pramANenA'dhyAtmasvarUpaM pratipAdayati galannayakRtabhrAntiriti / atra syAdvAdavizadAloka ityasya syAdvAdena vizadAloka iti vigrahazrayaNAt syAdvAdajanyo vizadAvabodha ityarthaH / sa evetyevakAreNa pUrvopadarzitayoryogArtha - rUDhyarthayorvyavacchedaH / adhyAtmabhAjanamityasyA'dhyAtmapadapratipAdyamityarthaH / syAdvAda vizadAlokasya galannayakRtabhrAntitvaM vizrAntisammukhatvaM ca vizeSaNaM tIrthAntarIyazAstrajanyavijJAnAd yuktimAtraprabhavitAd jJAnAcca vailakSaNyapratipattaye / tIrthAntarIyazAstrasya nayaprakRtikatvena tajjanyajJAne nayakRtabhrAntitvasyA'vazyaMbhAvAt / yuktInAM svasvakalpanAkoSasamutthitAnAM pramANanirapekSANAM jAtiprAyatvena tajjanitajJAnasya vizrAntisammukhatvAbhAvAt / syAdvAdavizadAlokasya tu pratiniyatasvasvanimittApekSyatattaddharmAvagAhitvena, anyApAditadoSasamUhApohapragalbha - syAdarthasaGghaTitArthaviSayakatvena ca nayakRtabhrAntirAhityasya vizrAntisammukhatvasya cA'vazyaMbhAvAt // 1.5 // I pakSapAtarahitaiH syAdvAdibhirAdriyamANA yuktaya eva sadyuktayaH, tAsAM ca pramANopaSTambhakatvena tajjanitajJAnasyA'dhyAtmatvam / anyatIrthikaizca svasvamatakadAgrahAviSTacittairbalavatA saMrambheNa yena kena prakAreNA''kRSyamANAzca yuktayaH pramANopaSTambhavikalA yuktyAbhAsA eva / taizca vastuto nA'rthanizcaya iti tajjanitajJAnasya bhrAntirUpatvena nA'dhyAtmatvamityetadeva prapaJcata upadarzayati - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam manovatso yuktigavI, madhyasthasyA'nudhAvati / tAmAkarSati pucchena, tucchAgrahamanaHkapiH // 1.6 // ayaM ca - "AgrahI bata ninISati yukti, tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya ca yukti-yatra tatra matireti nivezam // "[ ] iti praaciinpdyaanuvaadii| etadabhisandhAnenaivoktaM haribhadrasaribhiH - "pakSapAto na me vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimad vacanaM yasya, tasya kAryaH parigrahaH // "[ ] atra kaSacchedatApanimittA eva yuktayo yuktipadena grAhyA, na tu tIrthAntarIyANAM parasparopamardapravRttA iti bodhyam // 1.6|| kadAgrahAkRSTayuktInAmanarthajanakatvena arthAprApakatvena ca na vizrAntisammukhatvamityupadarzayati -. anarthAyaiva nA'rthAya, jAtiprAyAzca yuktayaH / 'hastI hantIti vacane, prAptAprAptavikalpavat // 1.7 // evakAreNaiva 'nA'rthAye'ti siddhe yat pRthagupAdAnaM, tat kAsAMcid yuktInAM nA'narthakAritvaM nA'pyarthakAritvaM, tAsAmapi na vizrAntisammukhatvamityupadarzanAya / ' kiM sarvA eva yuktaya evaMvidhA eva ? netyAha - jAtiprAyAzceti / asaduttaraM jAtiH, tatprAyAstadAtmAnastatsadRzA vA yuktayo'narthakAriNyo'rthAprApikAzca / nA'nyAH pramANabalopabRMhitA ityarthaH / yathA kenaciniSkapaTahRdayena navInArthaka nava'padasaGghaTitaM "nepAlAdAgato'yaM navakambalavA"nityuktam / anyazca tasyA'satyabhASitvakhyApanAya vakti - "asya daridrasya kambaladvayamapi na samasti, kuto navasaGkhyakAH kambalA" iti vaktranabhipreta-navasaGkhyArthakatvaM 'nava'padasya prakalpya solluNThavacanamityAdyA vacanayuktayo jAtiprAyA grAhyAH / / ___ tatrA'narthamAtrakAritve dRSTAntamAha - hastIti / prAptAprAptavikalpavaditi AgacchantaM hastinamavalokya tatpathopasarpantaM vyavahArAnabhijJaM tArkikaM prati 'naitanmArgeNa tvaM gacche'rityabhiprAyeNa kuzalAbhisandhinA kenaciduktaM "hastI hantI"ti / paNDitammanyastu tArkikaH 'kathametadvacanamAtreNaivA'hamapasarAmI'tyabhimAnena tadvacanaM yAvad vikalpayati - "kiM hastI prAptaM hanti aprAptaM vA ? prAptasya hanane svaskandhArUDhaM pAlakameva prathamaM hanyAt, aprAptasya hanane aprAptamazeSa"miti; tAvadeva samIpAgatakarikarAkrAntacaraNo yamasadanamupagata ityetAdRzavikalpayukteranarthamAtrakAritvaM suprasiddhamityarthaH // 1.7 / / ___ nanu tIrthAntarazAstropanItasAdhanajJAnato'tIndriyaparamANvAdyarthAvabodhalakSaNaphalasya darzanena tadyuktInAmarthakAritvameva, na tadabhAva ityAkSepapratividhAnAya tatraivA'rthakAritvAbhAvamupapAdayan tatra tadyuktInAmeva dRSTAntatvamarthata upadarzayati - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH jJAyeran hetuvAdena, padArthA yadyatIndriyAH / * kAlenaitAvatA prAjJaiH, kRtaH syAt teSu nizcayaH // 1.8 // teSu- atIndriyArtheSu // 1.8 // syAdvAdavizadAlokasyaiva yathAvadatIndriyArthapratipAdakatvenA'rthakAritvaM sayuktikatvena ca sampUrNadRSTisvabhAvatvena nayakRtabhrAntirAhityato vizrAntisammukhatvato'narthAjanakatvaM cetyato'dhyAtmabhAjanatvamityAvedanAyA''ha - Agamazcopapattizca, sampUrNa dRSTilakSaNam / atIndriyANAmarthAnAM, sadbhAvapratipattaye // 1.9 // na ca pUrvaM syAdvAdAvagamajanyabodhasyA'dhyAtmabhAjanatvamupavarNitam, idAnImAgamopapattyubhayajanyAvagamasya tattvamupavarNyata iti syAt sandarbhavirodha iti sAmpratam / nayakRtabhrAntirAhitya-vizrAntisammukhatvaviziSTasyaiva tasyA'dhyAtmabhAjanatvena pratipAditatvAt tAdRzavizeSaNadvayasAmrAjyasyopapattyupetAgamajanyajJAna eva bhAvAt / ... nanu caturdazarajjupramANaloko dharmAdharmadvayaparicchinnazarIra ityAdirarthaH kevalAgamagamya eva / zrutAviSayo'pyarthaH samasti, sa copapattimAtranirNayaka iti tatra sampUrNadRSTitvAbhAvaprasaGga iti ced maivam, UrdhvagamanaikasvabhAvasya jIvasya muktidazAyAM yannibandhanaM siddhizilopalakSitapratiniyatadezaparyantameva gamanaM, tatraiva sthitizca, tatparatazca gamanAbhAva-sthityabhAvau yadabhAvanibandhanau, tayorgatyupaSTambhakasthityupaSTambhakavyavasthAta eva lokavyavasthA / tatra copapattirapi prabhavatyeva / kvacid vizeSatastadasphuraNaM carmacakSuSAM tathAvidhakSayopazamavizeSAbhAvAdeva, natUpapattyabhAvAt / syAdvAdopadarziteSu bahuSu padArtheSu yathopadarzanaM tathaivopapattisadbhAve, yatrApi vizeSata upapattirna parisphurati, tatrApyayamartho'nena prakAreNopapanna eva, anenaiva prakAreNa reNa pramANabhUtena syAdvAdena darzitatvAt, tathobhayasampratipannapadArthava'dityevaM sAmAnyata upapattestatrApyunnayanAt / zrutAviSayo'pyarthaH zrutAviSayatvena rUpeNA''gamapratipAdya eveti prabhavati tatrApyAgama iti bodhyam / sadbhAveti yadyapyatIndriyArthapratipattiH kevalenA''gamena kevalayA copapattyA sambhAvyate; tathApyutpAdavyayadhrauvyalakSaNaM yat sattvaM sadbhAvaH, tasya pratipattiravadhAraNamatIndriyANAmarthAnAM pratyakSagocarAtikrAntAnAmAgamayuktibhyAmeva sambhavati / na caivamatIndriyArtheSu AgamopapattyoH sampUrNadRSTitvAbhyupagatau satyAmaindriyakeSvartheSu sAMvyavahArikapratyakSAderapi saMpUrNadRSTitA'bhyupagatA syAditi tasyA'pyadhyAtmabhAjanatvaM prasaktamiti vAcyam; ... 1. zrutajJAnAviSayIbhUtaH / 2. jainadarzane iyaM vyavasthA- atIndriyapadArthAnAM chadmasthabuddhyaviSayatvAdAgamaprAmANyAtmakasarvajJavacanagrAhyatvameva, ataste AgamavAdAntargatAH / indriyagrAhyapadArthAnAM punaH pratyakSAnumAnAdiviSayatvAd hetuvaadaantrgttvm| AgamavAde AgamaprAmANyameva pradhAnaM, hetuvAde tu yuktipracArasyaiva svIkaraNIyatvamiti prAmANikI vyavasthA / paramidaM tu dhyeyaM yadiyaM padArthAnAmAdyanizcayApekSayaiva / yata AgamavAde'pi tattatpadArthAnAM svarUpasamI-cInatvanirNayArthaM yuktipracArAvakAzo'styeva / evaM yuktivAde'pi caramanirNayamudrA tu AgamaprAmANyAdhInaiveti / / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 yata arthAnAmiti vizeSoktyA'ryante jJAnena paricchidyanta ityarthA anantadharmAtmakavastusvabhAvA eva vivakSyante, te ca sarve'nantadharmeSu madhye keSAJcidaindriyakatve'pi keSAJcidatIndriyatvena tadAtmanA'tIndriyA eveti na sAMvyavahArikapratyakSAdestadavagAhakatvamiti na tasya kutrApyanantadharmAtmake vastuni sampUrNadRSTitvenA'dhyAtmabhAjanatvamityAzayaH // 1.9 // nanu spaSTajJAnasyaiva vizeSatastattvasAkSAtkAritayA dRSTitvaM ghaTate iti sampUrNadRSTitvaM kevalasyaiva nA'nyasya kasyacit, kevalajJAnAtiriktajJAnamAtrasyA'nantadharmAtmanA vizeSatastattvasAkSAtkAritvAbhAvAditIdAnIM kevalameva kevalamadhyAtmabhAjanaM nA'nyaditi sarvA'pi pUrvA prakriyA vyucchinnA syAdityata Aha adhyAtmopaniSatprakaraNam antarA kevalajJAnaM, chadmasthA: khalvacakSuSaH / hastasparzasamaM zAstra - jJAnaM tadvyavahArakRt // 1.10 // satyaM, kevalajJAnameva paramArthadRSTyA'dhyAtmam / 'upayogalakSaNo jIva' [ tattvArtha0 - 2.7] ityAtmalakSaNasyopayogasya sarvasya vastusthityA sarvaviSayakatvasvabhAvasya kevalajJAnarUpataiva / paraM chadmasthAvasthAnAM sarvathAvaraNakSayAbhAvAnna tathA tat prakaTamityaprakaTAvasthitaM tadeva kSayopazamavizeSataH kenacidaMzena prakaTitaM matyAdijJAnaparyAyamaznute / tatra yo'sya syAdvAdavizadAvalokAkhyaH paryAyaH tasya sAmAnyato'nantadharmAtmakavastvavabhAsitvena yathA kevalajJAnasAdRzyaM, tathA nA'nyasya kasyacijjJAnasyeti chadmasthAvasthAyAM tasya sampUrNadRSTitvenA'dhyAtmabhAjanatvamabhimatamiti na kazcid doSaH / zlokArthastu antarA kevalajJAnaM - kevalajJAnaM vinA, kevalajJAnarUyacakSurvikalatvenetyarthaH / chadmasthAH khalvacakSuSaH- khalu - nizcayena pAramArthikadRSTyA, avadhAraNArthe vA khaluH, acakSuSa eva andhA eva chadmasthAH / tathApi pratItAnAmandhAnAM yathA hastasparzena padArthaparijJAnAd vyavahAra:, tathA zAstrajJAnaM hastasparzakalpaM chadmasthavyavahArakRd bhavatIti // 1.10 / / -- yatazca zAstrajJAnasyaiva chadmasthAvasthAyAM sampUrNadRSTitvaM tata eva tadvikalasya svakalpanabuddhyA samyagIhamAnasyA'pyAcaraNamanarthAyaiveti samayoktadRSTAntata: praka - zuddhoJchAdyapi zAstrAjJA-nirapekSasya no hitam / bhautahanturyathA tasya, padasparzaniSedhanam // 1.11 // nanu parakIyamapi zAstraM zAstrameva / upapattayazca sUkSmArthadhInidhAnaiH parairAdhIyamAnAstatsahakAriyo vartanta eva / atastajjanitajJAnamapi zAstrajJAnatvAt kuto nA'dhyAtmabhAjanamityata Aha - zAsanAt trANazaktezca, budhaiH zAstraM nirucyate / vacanaM vItarAgasya, tacca nA'nyasya kasyacit // 1.12 // 1. zuddhoJchAdi- doSamuktAnnapAnAdyAsevanam / tad guNavadapi zAstrAjJAnirapekSasya tAdRzazuddhabodhavikalasya jinavacanopekSArUpamahAdoSopahatatvAdahitakAryeva bhavati / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH ____ tathA ca budhAbhimatazAstrapadavyutpattinimittasya vItarAgoktasyAdvAdAgame eva bhAvAt tadeva zAstramatastajjanitajJAnasyaivA'dhyAtmatvamiti bhAvaH // 1.12 / / nanu svasvamantavyAnusAreNa zAsanaM vidhiniSedhaprapaJcanena trANazaktizca parAgameSvapi dRzyata eva / tacca zAsanaM parapratAraNameva, vidhiniSedhaprapaJcanamapi visaMsthulameva, parIkSakANAM tatrA'nAzvAsAditi yadi tadetat sarvaM jinavacane'pi samAnamityata Aha - vItarAgo'nRtaM naiva, brUyAt tadretvabhAvataH / yastadvAkyeSvanAzvAsa-stanmahAmohajRmbhitam // 1.13 // anyeSAmAgamapraNetRNAM rAgopakaraNasadbhAvasya paraireva prapaJcanAnna vItarAgatvamatastadvacane bhavatyanyathAbhAva sambhAvanayA'nAzvAsaH / ata eva parapratAraNAdikamapi tatra sambhAvyate / kaSacchedatApazuddhyAdivicAraNAyAM nopapadyate kaSazuddhyAdistatreti parIkSakANAmapyanAzvAsastatra sambhavati / syAdvAdAgamapraNetustu vItarAgatvAdeva nA'nRtabhASitvamiti yuktaM tatra samyaganuzAsanaM, trANazaktizca samIcInA, kaSazuddhyAdayazcA'tra samanugatAH / ato na parIkSakANAM manAgapyanAzvAsaH / kasyacittu durvidagdhasyA'nAzvAso mahAmohavijRmbhito bhavannapi na prAjJairAdaraNIya iti / - taddhatvabhAvata:- anRtavacanaheto rAgadveSamohAderabhAvAt / evaM satyapi tadvAkyeSu- vItarAgavacaneSu yo'nAzvAsa:- azraddhAnam // 1.12|| - nanu tadevA'dhyAtmaM bhavitumarhati yadavAptyA'bhISTaM prakRSTaM kiJcit syAnirvANasukhaM vA / syAdvAdavizadAvalokAttu na kiJcit tathAvidhamAtmano bhavati / tathApi tasyA'dhyAtmatvaprakalpanamAgrahavijRmbhitamevetyata Aha - zAstre puraskRte tasmAd, vItarAgaH puraskRtaH / ___puraskRte punastasmin, niyamAt sarvasiddhayaH // 1.14 // zAstrapuraskArastu - "zAstramidametadarthasAkSAtkArirAgadveSarahitapuruSavizeSapraNItatvena pramANam, arthazcA'sya pratyakSAdipramANairabAdhita" ityevamavabuddhyA'bhyupetya ca tadvidhibodhitahitAcaraNaM tanniSiddhAhitAnAcaraNaM ca / evaMrUpeNa puraskRtaM zAstraM tadaiva syAd, yadi tatpraNetA vItarAgastadarthAnuSThAnasamaye hRdaye smRtyA yathA vadadhirUDhaH syAt / evaM ca vItarAgapuraskArastasya svAtmani sarvathaikyabhAvanayA vyavasthApanam / asya ca pauna:punyena pravRttau prAnte kevalajJAnAvirbhAvAnnikhilakarmakSayato'vazyaMbhAvinI nirAbAdhAnandamayI muktirAnupaGginyazca sarvasiddhayaH purastAdAvirbhavantIti bhavatyabhISTaphalapratyalatvenA'dhyAtmatvaM syAdvAdavizadAlokasyeti / anvayArthastu - zAstre puraskRte sati tasmAcchAstrapuraskArAd vItarAgastatpraNetA jinaH puraskRto bhavati / tasmin vItarAge puraskRte punarniyamAdavazyambhAvataH sarvasiddhayo bhavantIti // 1.14 / / 'amumeva puraskAraM paramaprakarSamupagataM yogasya caramasImni vyavasthitaM siddhisAdhanadhaureyatAmAbibhrANaM saMjJAbhedena pare yogasvarUpAvadhAraNakuzalAH parikIrtayanti / nA'to'sya siddhi prati pRthakkAraNatAkalpanagauravabibhISikAvakAza ityAzayenA''ha - Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam enaM kecit samApatti, vadantyanye dhruvaM padam / prazAntavAhitAmanye, visabhAgakSayaM pare // 1.15 // ata eva ca zAstracakSuSTaM yoginAmupapattipaddhatimiyItyAha - .. carmacakSurbhUtaH sarve, devAzcA'vadhicakSuSaH / sarvatazcakSuSaH siddhA, yoginaH zAstracakSuSaH // 1.16 // sarve- deva-siddha-yogibhinnAH prANinaH / devAdInAM carmacakSuSaH sadbhAve'pi nA'to viziSTA'rthadRSTiH, kintvavadhyAdita eveti tasyA'satkalpatvamabhipretyaivamuktiH / sarvatazcakSuSaH- sarvaviSayanirIkSaNapravaNakevalanayanabhAjaH // 1.16 // jainAgame kaSazuddhyAdayo vidyante'nyatra na vidyante'to'syaiva zAstratvaM, tajjanitajJAnasyaivA'dhyAtmabhAjanatvamityupapAdayati - parIkSante kaSaccheda-tApaiH svarNaM yathA janAH / zAstre'pi varNikAzuddhi, parIkSantAM tathA budhAH // 1.17 // . . varNikAzuddhi- vidhiniSedhopavarNanaM varNikA, tasyAH zuddhiM kaSacchedatApazuddhilakSaNAm / budhA iti pakSapAtarahitAH svaparasiddhAntAbhijJA madhyasthA eva gRhyante, * tena kadAgrahagrahila-pakSapAtaparAyaNapaNDitammanyAbhinivezasamutthA-'yathAvatparIkSayA kaSazuddhyAdevinimaye'pi na kSatiH // 1.17 // tatra kaSazuddhi svarUpato lakSayati - vidhayaH pratiSedhAzca, bhUyAMso yatra varNitAH / ekAdhikArA dRzyante, kaSazuddhi vadanti tAm // 1:18 // yatra- yasmin zAstre / ekAdhikArA- ekoddezena pravRttAH // 1.18 / / iyaM ca kaSazuddhijainAgame samastItyAha - siddhAnteSu yathA dhyAnA-dhyayanAdividhivrajAH / hiMsAdInAM niSedhAzca, bhUyAMso mokSagocarAH // 1.19 // siddhAnteSviti jainAgameSvityarthaH / mokSagocarA ityanena vidhi-niSedhayorekagocaratvaM spaSTIkRtam // 1.19 / / 1. enaM- zAstrapuraskArAkSiptavItarAgapuraskAraM pAtaJjalayogadarzanAnusAriNaH samApattiM (tadrUpaM pariNAma) vadanti (yogasUtra-1.41) / mahAvratikAstu dhruvaM padaM (avinAzyAzayasthAna) kathayanti / sAGkhyAH punaH prazAntavAhitAM (-vizuddhacittasaMskArAtmikAM) varNayanti / bauddhamate tveSa 'visabhAgakSaya' (-nirvikalpAdhyakSasantati) padenocyate / dRzyatAM yogadRSTisamuccayakArikA - 176 / 2. yoginAM carmacakSuSoH sattve'pi heyopAdeyaviveke vidhiniSedhasAdhye kArye vA na prAdhAnyena tadupayogaH, zAstrajJAnameva tatra prabhavatIti yoginAM zAstracakSuSTvam / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH gauNIkRtamokSa-pradhAnIkRtArthakAmAdhikArA-'nalpakalpanopanItakathodbodhapravaNavidhiniSedhagumphitasya tvanyazAstrasyoktakaSazuddhilakSaNavikalatvena na kaSazuddhimattvamityarthataH prakaTayati - arthakAmavimizraM yad, yacca klRptakathAvilam / AnuSaGgikamokSArthaM, yanna tat kaSazuddhimat // 1.20 // chedazuddhisvarUpaM lakSayati - vidhInAM ca niSedhAnAM, yogakSemakarI kriyA / varNyate yatra sarvatra, tacchAstraM chedazuddhimat // 1.21 // yogakSemakarIti vihitAnuSThAnamaGgopAGgakriyAkalApopetatayA tadvidhInAM yogaH, uttarottaramapi bhUyastathaivA'nugamanaM na tu viparItatayA tattatsaMrakSaNaparyavasitaM kSemaH; pratiSiddhasyA'nanuSThAnamakaraNAkAritAnanumatyAdibhiH tanniSedhAnAM yogaH, tathaivottarottarakAlaM kadAcidapyanAcaraNaM kSemaH, tatkarI- tatsampAdanapravaNA // 1.21 // iyaM ca chedazuddhi: jainAgame samastItyupadarzayati - . kAyikAdyapi kurvIta, guptazca samito muniH / kRtye jyAyasi kiM vAcya-mityuktaM samaye yathA // 1.22 // kAyikAdyapIti mUtravisarjanAdyapItyarthaH // 1.22 // yatra cotsargasya sAmAnyazAstrasya viSayo'nyArthakaH, apavAdasya vizeSasya viSayastadanyArthakaH, tacchAstraM na cchedazuddhimadityAha - anyArthaM kiJcidutsRSTaM, batrA'nyArthamapohyate / durvidhipratiSedhaM tad, na zAstraM chedazuddhimat // 1.23 // yathA "mA hiMsyAt sarvabhUtAnI''ti [ ] sAmAnyazAstraviSayaH sarvaprANihiMsAniSedho'niSTanivRttyarthakaH; "vAyavyaM zvetaM chAgamAlabheta bhUtikAma'' iti [ ]vizeSazAstraviSayo vAyudevatoddezyaka-zvetachAgAlambhanarUpaprANihiMsanaM bhUtyarthakamiti utsRSTam- utsargaviSayaH, apohyate- apodyate utsargaviSayatvAt pracyAvyata iti yAvat // 1.23 / / vidhAyakazAstreNa niSiddhasyeSTasAdhanatvaprAptAvapi niSedhazAstrabodhitamaniSTasAdhanatvaM tato na parAvartate, bhinnApekSayaikatreSTasAdhanatvA-'niSTasAdhanatvayorubhayorapi sambhavena sAmAnyasya niSedhazAstrasya vizeSavidhizAstraviSayAtiriktaviSayaniSedhaparatvena saGkocanasya yuktimArgAtItatvAdityAzayenA''ha - 1. paJcavastukAdau mokSoddezakAnAmapi rAgAdikSayAkSamavidhAnaparAyaNAnAM sAvadyakAryaviSayakasthUlAvyApaka-niSedhaparANAM zAstrANAM kaSazuddhivirahitatvamAveditamasti / etadapyatropalakSaNenA'ntarbhAvyam / 2. yatra zAstre yatkiJcit prayojanamuddizyotsargatayA prakAzitaM vidheyAdi prayojanAntaramuddizyA'pavAdaviSayIkriyate tad bhinnAdhikAravidhiniSedhagumphitaM zAstraM chedazuddhivirahitaM bhavati iti bhAvaH / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam niSiddhasya vidhAne'pi, hiMsAderbhUtikAmibhiH / dAhasyeva na sadvaidyai-ryAti prakRtiduSTatA // 1.24 // prakRtiduSTatA- hiMsAtvasvabhAvaprayojyAniSTasAdhanatA, na yAti- nA'pagacchati, niSedhazAstrasyA'sa citatvAditi bhAvaH // 1.24 // ___ svabhAvato hiMsAyA na duSTatvaM, kintu duSTAdhyavasAyajanitatvenaiva, yajJe tu zuddhAdhyavasAyajanitatvAt sA na duSTeti zaGkate - hiMsA bhAvakRto doSo, dAhastu na tatheti cet / bhUtyarthaM tadvidhAne'pi, bhAvadoSaH kathaM gataH? // 1.25 // na tathA- na bhAvakRto doSaH, kintu svabhAvata eva duSTaH / bhUtyarthaM hiMsA bhavatvanyArthaM vA, tayA hiMsyasya prANino'sahyavedanA sambhavatyeveti parapIDAjanakatvena hiMsAmAtrasyaiva bhAvadoSatvam / na tasyA yajJopakArakatve'pi bhAvadoSatvavilayanamiti samAdhatte - bhUtyarthamiti / tadvidhAne'pi- hiMsAvidhAne'pi / yajJakarturapi duSTAdhyavasAyastadAnIM samastyeva, tamantareNa hiMsAphalakapravRterevA'sambhavAditi bhAvaH // 1.25 / / "brahmavicArAdhikAritAsampattaye'pekSitAyA manaHzuddhaH karmayajJAdeva bhAvena, karmayajJasya manaHzuddhidvArA brahmajJAnopayogitvena brahmayajJatvameva / tatazcA'sya brahmajJAnaphalamuktiphalakatvameva / nA'taH karmayajJasanniviSTahiMsAyA anarthasAdhanatvamatastadatiriktahiMsAniSedha eva niSedhazAstraviSayaH / hiMsAyAstasyAH parapIDAjanakatve'pi vedoktatvAdeva na tatkarturmanAgapi mano'vizuddhi"riti vedAntimatamapi na yuktam / tathA sati zyenayAgasyA'pi manaHzuddhidvArA brahmajJAnAGgatvena brahmayajJatve tatkaraNamapyanAkulaM syAditi tatkartuH prAyazcittopadezo'samupadezaH prasajyetetyAha - vedoktatvAnmanaHzuddhyA, karmayajJo'pi yoginaH / brahmayajJa itIcchantaH, zyenayAgaM tyajanti kim? // 1.26 // yadA ca karmayajJo brahmajJAnAGgaM na bhavati, tadA karmavidhervedAntavidhizeSatvaM dUrApetamevetyAha - vedAntavidhizeSatva-mataH karmavidherhatam / bhinnAtmadarzakAH zeSA, vedAntA eva karmaNaH // 1.27 // pratyuta bhinnAtmapratipAdakAnAmupaniSadvAkyAnAmeva yajJAdhikAripuruSavizeSasamarpakatvena karmavidhizeSatvamityAha - bhinnAtmeti // 1.27 / / 1. brahmajJAnasya phalaM muktiH / yajJAdirUpasya karmayajJasya manaHzuddhyA brahmajJAnopayogitvena brahmayajJatvam / tatazcA'sya brahmajJAnaphalabhUtamuktiphalakatvameva / tatazca karmayajJa-brahmajJAnayorekArthasAdhakatvena karmayajJasya upaniSat-praNItavidhivAkyAGgatvameveti tasya hiMsAdijanyA duSTatA'pAkRtA bhavati / atastatpratipAdakasya vedasya chedazuddhimattvaM pramANitaM bhavatIti vedAntinAM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH sAvadyasya karmaNo na cittazodhakatvamapi tu niravadyasyaiva karmaNa iti hiMsAyajJasya cittazodhakatvAbhAvAd brahmayajJatvaM sambhAvanAspadamapi netyAzayenA''ha - karmaNAM niravadyAnAM, cittazodhakatA param / . sAkhyAcAryA apIcchantI-tyAstAbheSo'tra vistaraH // 1.28 // tApazuddhi lakSayati - yatra sarvanayAlambi-vicAraprabalAgninA / tAtparyazyAmikA na syAt, tacchAstraM tApazuddhimat // 1.29 // tAtparyazyAmikA- tAtparyAparizuddhiH / upakramopasaMhArAdiSaDvidhatAtparyaliGgairyatrArthe tAtparyamunnIyate, tadviSayakatvena tAtparyavyavasthApane yadyapasiddhAntAdidoSopanipAta: syAt, tadA tAtparyAparizuddhirbhavet / sA yatra sarvanayAvalambivicAraprabalAgninA na bhavati, tacchAstraM tAtparyaparizuddhaM tApazuddhimadityarthaH // 1.29 / / uktA tApazuddhirapi jainAgame samastItyAha - yathA''ha somilaprazne, jinaH syAdvAdasiddhaye / . dravyArthAdahameko'smi, dRgjJAnArthAdubhAvapi // 1.30 // . iMgjJAnArthAditi / upayogalakSaNo jIvaH / upayogazca sAmAnyopayogo vizeSopayogazca / sAmAnyopayogazca darzanaM, vizeSopayogazca jJAnamityevamupayogadvaividhyena tadrUpasya jIvasya dvirUpatvamavagAhayata: paryAyAthikAnnayAdityarthaH / ubhAvapi- dvAvapyaham / tathA. ca viruddhayorapyekatva-dvitvayorapekSAbhedenaikatrA''tmani samAvezAt 'syAdeka AtmA, syAdaneka Atme'ti bhaGgadvayaniSpattau tayoH krama-yugapadvivakSayA tRtIya-caturthabhaGganiSpattau tatsaMyojanayA paJcamaSaSTha-saptamabhaGgAnAM niSpattau saptabhaGgIsvarUpaH syAdvAdaH siddhyatyeveti bhAvaH // 1.30 / / mataM na yuktam / yataH zatruvadhAnukUlapApavyApAraphalakasya zyenayAgasya vedoktatve'pi prAyazcittopadezayogyamanarthahetutvaM samastyeva / ato vedavihitatvaM hiMsAdidoSajanyaduSTatAnivArakaM na bhavati / tataH karmayajJasya vedoktatve'pi naiva manaHzuddhidvArA brahmajJAnopayogitvaM tanmUlakaM vedAntavidhivAkyAGgatvaM ca / pratyuta karmavidhiSu tattatkarmAdhikAripuruSavizeSasamarpakatvena / vedAntavAkyAnAM bhinnAtmapratipAdakAnAM karmavidhizeSatvameveti karmayajJasya brahmayajJatvapratipAdanaM nirarthakameva / tatazca tAdRzadoSaduSTakarmayajJavidhAyakasya vedasya cchedazuddhyabhAva eva / vRttyantare "bhinnAtmadarzakAH zeSA vedAntA eva karmaNa" iti vAkyasya dvidhA'rthasaGgatirdarzitA - 1. karmaNo bhinnA AtmadarzakA vedAntA zeSA:- vedAntavidhyaGgabhUtA: 2. karmavidheH sakAzAt zeSA:- avaziSTA vedAntA bhinnAtmadarzakA:- karmavidhiprApyasvargAdibhinnAtmatattvapradarzakAH iti / prathame'rthe vedAntA eva vedAntavidhizeSA iti grAhyatvApattiH, "bhinnA' ityasya 'karmaNa' itisApekSatve'pi samAse 'sApekSamasamartham' iti niyamabhaGgApattizca / dvitIyasyA'rthasya prakaraNAsAGgatyaM spaSTameva / tadubhayApekSayA'tra darzitaH "bhinnAtmapratipAdakAni upaniSadvAkyAnyeva karmavidheH zeSAH" ityarthaH samIcInataraH pratibhAti / 1. japAdiniravadyAnuSThAnenaiva manaHzuddhisambhave tadarthaM hiMsAbahulayajJasyA'nabhipretatvAt sAGkhyAnAm / 2. bhagavatIsUtram - 18.10.648 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam avinAzitva-vinAzitvAbhyAmavikRtatva-vikRtatvAbhyAM ca syAdvAdaH siddhyatItyAha - akSayazcA'vyayazcA'smi, pradezArthavicArataH / anekabhUtabhAvAtmA, paryAyArthaparigrahAt // 1.31 // yadyapyakSayA-'vyayau samAnArthakAveva, tathApyekasyA'vinAzyarthakatvaM dvitIyasyA'vikArArthakatvaM cA''zritya bhedenopanyAsaH / kathaM devamanuSyAdibhavabhAve tattatpUrvapUrvarUpeNa vinAzasyottarottararUpeNa pariNAmalakSaNavikArasya sadbhAve'pyakSayatvamavyayatvaM tatra ghaTata ityata Aha - pradezArthavicArata iti / Atmano yAvantaH pradezAste'nyUnAdhikabhAvenaiva sarvadA'vatiSThante iti tadrUpAtmavicArato'kSayatvA-'vyayatve Atmani sta iti dravyArthika evA'yaM vicAraH / tiryagmanuSyadevanArakarUpeNa bAlAdyavasthAbhedalakSaNena ca paryAyeNa pUrvapUrvamupamRdyottarottarabhAvatApattilakSaNabhavanayoginA kSayitva-vyayitve api sta ityAha - aneketi / paryAyArthaparigrahAt- paryAyArthanayAzrayAt // 1.31 // nanu saGgrahanaye Atmana ekatvameva, naigamAdinaye cA'nekatvameveti tattannayAzritavicAraparAbhUtA'nekAntadRSTirna vastuvyavasthApanAyA'lamityupekSya evA'yaM syAdvAda ityata Aha - dvayorekatvabuddhayA'pi, yathA dvitvaM na gacchati / ... nayaikAntadhiyA'pyeva-manekAnto na gacchati // 1.32 // - ___ tathA ca dRSTAnte yathaikatvabuddhirdhamAtmikA na vastuvyavasthitadvitvapratikSepikA, tathA dArTAntike'pi ekAntabuddhiravastuviSayakatvena pramAnAtmikA satI na pramAtmakajJAnaviSayIkRtasyA'nekAntasya pratikSepiketi naikAntabuddhyA'nekAntabuddheH paribhava ityAzayaH // 1.32 // . . , ekatvabuddhi-nayabuddhyoH pramAtvAbhAvena sAmyamupadarzayati - sAmagryeNa na mAnaM syAd, dvayorekatvadhIryathA / tathA vastuni vastvaMza-buddhirjeyA nayAtmikA // 1.33 // sAmagyeNeti dvitvAvacchedenetyarthaH / tena dvayoH pratyekamekatvena pratyekAvacchedenaikatvabuddheH pramAtve'pi na kSatiH / etaccA'grimapadyena vyaktIbhaviSyati // 1.33 / / yathA ca dvayoH pratyekamekatvenaikatvabuddherna viSayAlAbhaH, tathA vastunyapyekatvA-'nekatvAdyanantadharmAtmakeM 'zatayA vyavasthitasyaikatvAderbhAvena na tadbuddheviSayAlAbhaH / paraM 'tadvati tatprakArakatva'lakSaNasadbhAvAd 1. yathA dvayorvastunoH 'ayamekaH ayaM caika' ityevamekatvabuddhyA'pi apekSAbuddhijanitaM dvitvaM na gacchati, tAdRzaikatvabuddhyAstadavirodhitvAta; tathaiva ekAntagocarasunayamatyA'pi pramANasampAdito'nekAnto na gacchati, ApekSikaikAntagocaranayadhiyaH pramANAbAdhakatvAditthamaSyasya zlokasyA'rthasaGgatiH zakyA / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH 15 dvayoH pratyekamekatvabuddhervyAvahArikaM prAmANyaM sambhavati / vastuni vastvaMzabuddhestu vastuviSayatvalakSaNapAramArthikaprAmANyalakSaNavaikalyAnna prAmANyaM, kintu vastvaMzaviSayakatvalakSaNanayatvamevetyAha - ekadezena caikatva-dhIrdvayoH syAd yathA pramA / tathA vastuni vastvaMza-buddhirjeyA nayAtmikA // 1.34 // yathA caiko naya ekameva vastvaMzamekatvamanekatvaM vA nityatvamanityatvaM vA sattvamasattvaM vA'vagAhate, na tu viruddhadvayaM; tadaikasmin viruddhanAnAdharmAvagAhijJAnatvalakSaNasya tatrA'bhAvAnnA'styeva saMzayatvam / tathA ca tatra saMzayatvoktiH pareSAmajJAnamUlikaivetyAha - itthaM ca saMzayatvaM ya-nayAnAM bhASate paraH / tadapAstaM dvayAlambaH, pratyekaM na nayeSu yat // 1.35 // itthaM ceti ekadezabuddhernayatve cetyarthaH / dvayAlamba iti / nahi nayAH sarve'pyekIbhUtAH, kintvekanayajJAnAnantaraM vilambenA'nyanayajJAnam / kiJca pratyekaM nayeSu dvayAlamba:- mithoviruddhadharmadvayagrAhitA'pi na / tathA ca yatraikatvaviSayakatvaM, na tatrA'nekatvaviSayakatvam / na ca nayasamudAyalakSaNa eko nayaH samasti, yatrobhayaviSayakatvasambhavataH saMzayalakSaNaghaTanA saMbhAvyetA'pi / pratyekaM tu nayeSu pratiniyataviSayakatvameva, na tu viruddhadharmadvayaviSayakatvamityAha - pratyekamiti // 1.35 // . nanu paro yathAvatrayasvarUpAnabhijJo dIdhitikArAdiH "saptabhaGgInayo na pramANa"mityevamavocat / tathA ca tena saptabhaGgIvAkyajanyabodhasyaiva nayatvamabhyupagamya tasya saMzayatvamApAditam / tatra ca viruddhadharmadvayaviSayakatvena saMzayalakSaNamAdadhAtyeva padamityata Aha - sAmagyeNa dvayAlambe-'pyavirodhe samuccayaH / virodhe durnayavAtAH, svazastreNa svayaM hatAH // 1.36 // avirodhe- syAtpadenA'pekSAbhedAzrayaNena kRtavirodhaparIhAre sati, tajjJAnaM samuccayaH- samUhAlambanameva / virodhApratibhAsanAttu saMzayatvaM tasya na sambhavatItyarthaH / saMzaye virodhabhAnapakSe - saMzaye'pi prakAratAdvayanirUpitaM vizeSyatAdvayaM samuccaye'pi ca, paraM saMzaye prakAravizeSaNatayA virodho'dhiko bhAsate, samuccaye tu na tathA / virodhAbhAnapakSe tu - saMzayanirUpitavizeSyatvayoravacchedyAvacchedakabhAvaH, samuccaye tu naivam, ekatra dvayamiti rItyA jJAne tu prakAratAdvayanirUpitA vizeSyatA ekaiveti vivekaH / . ___ syAtpadena cA'virodhadyotane'vacchedakabhedena dharmANAM vRttyavadyotane vA, tajjanitajJAnasya na virodhAvagAhitvaM navA prakAradvayanirUpitavizeSyatvayoravacchedyAvacchedakabhAva iti kutaH saMzayatvamiti bhAvaH / / syAdarthAnullekhe tu virodhabhAnAvazyambhAve''styeva nA'styeve'tyevaMprakAreNa jAyamAnAnAM jJAnAnAM naikatvamiti durnayavrAtA eva te svasvazastrapratihanyamAnA nA'trA'dhikRtA iti te bodhAH saMzayarUpA api na bhavanti, na vA bhinnAH santaH samuccayarUpAH, kintu viparyayA evetyAha - virodha iti // 1.36 / / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam syAdarthApratisandhAnena saptabhaGgIjanyasamuccayabodhe virodhabhAnAvazyambhAvena saMzayatvamAvazyakamiti parAkUtamAzaGkya virodhaparIhArArthaM syAdarthasaGghaTitamUrtaya eva dharmAH saptabhaGgIjanyabodhe bhAsanta iti kutaH saMzayatvAvakAza iti samAdhatte - kathaM vipratiSiddhAnAM, na virodhaH samuccaye? / apekSAbhedato hanta!, kaiva vipratiSiddhatA? // 1.37 // vipratiSiddhAnAm- anyonyapratipakSarUpANAm / avacchedakabhedamantareNa virodhe'pi, avacchedakabhedenaikatra samAvezasambhavAnna virodhaH / avacchedakabhedazcA'tra bhAsata evetyAha - apekSAbhedata iti / / 1.37 / / apekSAbhedenaikatra viruddhAnekasamAvezo'nyatra dRSTastathA prakRte'pIti nA'dRSTacarIyaM syAdvAdakalpanetyAha - bhinnApekSA yathaikatra, pitRputrAdikalpanA / nityAnityAdyanekAnta-stathaiva na virotsyate // 1.38 // . ekasyaiva puruSasya 'putrApekSayA pitRtvaM, pitrapekSayA putratvaM, mAtulApekSayA bhAgineyatvaM, bhAgineyApekSayA mAtulatva'mityevaM nAnAdharmasamAvezo dRSTastathA prakRte'pyapekSAbhedenaikatra nityatvAnityatvAdisamAvezasambhavAnna virodha iti / tathaiva- bhinnApekSAta eva // 1.38 // nanu bhavato'bhiprAyeNA'nekAntatvasya vyApakatvena 'yadapi yasya svarUpatayA'bhimataM taMdapi tasya pararUpaM, yadapi ca yasya pararUpaM tadapi tasya svarUpa'miti 'svarUpApekSayA sattva'mityuktau pararUpasyA'pi svarUpatvAt tadapekSayA'pi sattvaM prAptam / evaM 'pararUpApekSayA'sattva'mityuktau svarUpasyA'pi pararUpatvAt tadapekSayA'pyasattvaM prAptam / evaM cA'mukApekSayA'sattvameva, amukApekSayA sattvameve'ti nirNayaH syAdvAde na syAt / 'svarUpasya svarUpatvameva, pararUpasya pararUpatvameve'tyabhyupagame tu tatraivaikAntasya labdhapadatvenA'nekAntasya sarvavyApakatvaM hIyeteti zaGkate - ... vyApake satyanekAnte, svarUpa-pararUpayoH / AnekAntyAnna kutrApi, nirNItiriti cenmatiH // 1.39 // . anekAnta iti bhAvapradhAnanirdezAdanekAntatve vyApake satItyarthaH / tAdAtmyena vA vyApakatvamabhimatam / AnekAntyAt- anekAntatvAt // 1.39|| kasyacit svarUpatvaM kasyacit pararUpatvamityapyapekSayaivocyate / yasya yadapekSayA svarUpatvaM tasya tadapekSayA svarUpatvameva / yasya yadapekSayA pararUpatvaM tasya tadapekSayA pararUpatvameva / na caivamekAntapravezaH / svarUpasyA'pyanyApekSayA pararUpatvasya, pararUpasyA'pi cA'nyApekSayA svarUpatvAbhyupagamAt / na caivamanirNayaH / yadapekSayA svarUpatvaM tadapekSayaiva svarUpasya sattvAvacchedakatayA'bhyupagamAd, yadapekSayA pararUpatvaM tadapekSayaiva pararUpasyA'sattvAvacchedakatayA'bhyupagamAditi na pararUpasya sattvAvacchedakatvaprAptirnA'pi svarUpasyA'sattvAvacchedakatvaprAptirityAzayena samAdhatte - Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH avyApyavRttidharmANAM, yathA'vacchedakAzrayA / - nA'pi tataH parAvRtti-stat kiM nA'tra tathekSyate? // 1.40 // avacchedakAzrayA ityanantaraM pUrvapadyAkRSTA nirNItiH sambadhyate / yathA'vyApyavRttidharmANAM kapisaMyoga-tadabhAvAdInAmekatra vRkSAdau avacchedakAzrayA svasvAvacchedakanibandhanA nirNItiH, 'zAkhAyAM vRkSe kapisaMyoga eva, mUle vRkSe kapisaMyogAbhAva' ityevaM nirNayo bhavati; nA'pi tataH parAvRttiH- nirNItitaH parAvRttiranirNayo na bhavati, nA'pi 'mUle vRkSaH kapisaMyogI, zAkhAyAM vRkSe kapisaMyogAbhAva' ityevamavacchedaka parivartanena nirNayo bhavati; tat- tasmAt, atra- nityAnityAdyanekAnte tathA- niyatasvarUpa-pararUpAvacchedaka nibandhanA nirNItiH svasvAnubhavabhAsamAnavapuH kiM nekSyate ? api tu IkSyate evetyarthaH // 1.40 / / nanu 'zAkhAyAM vRkSe kapisaMyogo vartate' iti prathamato nirNaye'pi tasya parAvRttirdRzyate 'na zAkhAyAM kintu prAcIdikvyavasthitatadaikadeze', 'tatrA'pyamukavibhAge' ityevamavacchedakasaGkocanena pUrvapUrvanirNayopamardanenA'paro'paro nirNayaH prAdurbhavannavalokyate / evaM jambUdvIpe, tadaikadeze bhArate, pATaliputre'mukasmin prAsAde, yAvat tatkoNe devadatto vartate ityevamavacchedakavikAsasaGkocato nirNayaparAvartanamanekavidhamupalabhyate iti riktamidamucyate nA'pi tataH parAvRttirityata Aha - ____ AgamAntyabhedaM ta-tparAvRttAvapi sphuTam / . abhipretAzrayeNaivaM, nirNayo vyavahArakaH // 1.41 // AnaigamAntyabhedamiti naigamasyA'ntyavizeSaM yAvadityarthaH / tatparAvRttAvapi- nirNayaparAvRttAvapi / vyavahArakaH- vyavahArakArI vyavahAraprayojyo nirNayo'bhipretAzrayeNaiva bhavati, na tu tasya parAvartanam / tAdRzanirNItirevA'tra dRSTAntatayopanibaddheti na kazcid doSaH // 1.41 // yAvatparyantamanekAntAzrayaNena vyavahAra upapadyate tAvadevA'nekAnto'pekSaNIyaH, tata UrdhvamanekAntasya bhAve'pi na tadudbhAvanaM prayojanAbhAvAdAdaraNIyamityanekAnte'nekAntastatrA'pyanekAnta evaM tatra tatrA'pItyevamanekAntaparamparAyA avizrAntAvapi vastusthityA tathAbhAvo bIjAGkuravat prAmANikatvAnna kSatikaraH / jJAnAnavasthA tu nA'styeva, yAvatA'pekSitasiddhistataH paraM jJAnaparamparAnanusaraNenaiva vizrAnteH sulabhatvAdityAzayenA''ha - anekAnte'pyanekAntA-daniSThevamapAkRtA / nayasUkSmekSikAprAnte, vizrAnteH sulabhatvataH // 1.42 // .... 1. vRttyantare zlokasyA'sya pUrvArddhasya "AnaigamAntyabhedaM- naigamanayAdArabhyaivambhUtanayaparyantaM parAvRttAvapi- pratinayaM . pratiniyatavastusvarUpadhIparivartane satyapi tad- vastusvarUpaM sphuTa- spaSTameva" ityartho dRzyate / sa ca cintyaH; "yathAvacchedakAzrayA'vyApyavRttidharmANAM nirNIti"riti sandarbhasyA'smin zloke'nuvRttatvAt, "nA'pi tataH parAvRttiH", "tatparAvRttAvapi sphuTam" iti paGktidvayasyA'nyonyApekSatvAt, 'AnaigamAntyabheda'mitipadasya tAdRzArthaparakatvasya duHzakatvAt, vastusvarUpasya pUrvamanupAdAnAt 'tat'padena tadullekhasyA'saGgatatvAcca / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam aniSThA- avizrAntiH / evaM- vyAvahArikanirNayAnusaraNena / nayasUkSmekSikAprAnte- darzitadizA sUkSmavicArakASThAyAm // 1.42 / / darzitAnavasthAdoSamoSAyA'nekAnte anekAnta yadyAzrayIbhUtAnekAntarUpastadA''tmAzrayaH / yadi tatparihArAyA'nekAnto'nyastadA tatrA'pyanekAntastadvyApakatvopapattaye'bhyupagamanIyaH / sa yadi prathamAnekAntarUpo'navasthocchedAyA'bhimatastadA'nyonyAzrayaH / tatparIhArAyA'nyasya tRtIyAnekAntasyA'bhyupagame tatrA'pyanekAntaH / sa yadi prathamAnekAntAdirUpastadA cakrakamevaM tu turyapaJcamaSaSThAdyanekAntAbhyupagame, yatraiva prathamAnekAntAdyabhyupagame nA'navasthotrAsanaM, tatra cakrakaM saMlagnameva / aparAparAbhyupagame'navasthA duSparihareti paropadarzitadoSakadambapratikSepAyA''ha - AtmAzrayAdayo'pyatra, sAvakAzA na kahicit / te hi pramANasiddhArthAt, prakRtyaiva parAGmukhAH // 1.43 // ..... atra- anekAnte / yathA ghaTAbhAve ghaTAbhAvo'dhikaraNIbhUtasvAtmaka eva, prAmANikzcA''tmAzrayo na doSAvahaH / atiriktAtiriktAnantaghaTAbhAvakalpanApekSayA svasya svavRttikalpanaM lAghavAya / evamanekAntasyA'nekAntavRttitvagrAhakapramANaM lAghavAnugRhItaM svasya svavRttitvaM viSayIkaroti / prAmANikazcA'yamapyAtmAzrayo na doSAyeti / evaM ghaTAbhAve paTAbhAvaH, tatra ca ghaTAbhAva ityevamanyonyAzrayo na doSAvaha ityevamanekAntadvayAbhyupagame'nyonyAzrayaH prAmANikatvAnna doSAvaha ityAzayenA''ha - te hIti AtmAzrayAdayo yataH pramANasiddhArthAt- pramANasiddhAnekAntAdyarthAt, prakRtyaiva- svabhAvata eva parAGmukhA iti / ___ yadyapi anekAnte svAtmakAnekAntAbhyupagame svasya svApekSatvalakSaNa AtmAzrayo'styeva, prAmANikatve satyapi / tathA ca tasya kathaM tataH parAGmukhatvam ? tathApyAtmAzrayAdInAM doSatvameva prakRtiH, pramANena tatra doSatvasyA'pAkaraNe santo'pyAtmAzrayAdayo nA''zrayasya duSTatAmAdhAtuM samarthA iti teSAM sattvamakiJcitkaramiti doSatayA te tatra na vidyante iti prakRtyA parAGmukhatvaM bhavatyevetyAzayaH // 1.43 // ___lokA api syAdvAdamanubhUtipadamAnayanto na syAdvAdadveSiNaH / parIkSakANAM tu kathaiva kA ? iti lokato'bAdhitatvaM syAdvAdasya darzayati - utpannaM dadhibhAvena, naSTaM dugdhatayA payaH / gorasatvAt sthiraM jAtaM, syAdvAdadviD jano'pi kaH? // 1.44 // ekasmin vastunyapekSAbhedenotpAdavyayadhrauvyANi parasparabhinnasvabhAvAni vartante iti syAdvAdasyaiSa mahimA lokasyA'pyanubhavagocara iti na sAdhAraNajano'pi syAdvAdadviDityarthaH / ___ anena cotpAdavyayadhrauvyalakSaNaM sattvamekatra lakSye saGghaTitamanyatrA'pyetaddRSTAntenA'nugamanIyamiti sUcitaM bhavati / tatazcaitallakSaNasattvAnurodhAt sarvatra syAdvAdo'skhalitapracAra evA'vatiSThata ityapyAveditaM bhavatIti bodhyam // 1.44 // 1. vRttyantare iha ekasmin dhamiNi bhedAbhedAdInAzrityA''tmAzrayAdayo doSA tadapAkaraNaM ca pradarzitam / taccintyaM bhavati, pUrvatanazloke anavasthAdoSanirAkaraNasyA'nekAnte'nekAntasya svIkaraNApekSayA darzitatvAt / tasminneva prakaraNe zlokasyA'sya nirUpitatvAt / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH 19 saGkhyAvatAmagraNIH sAGkhyo'pi yadA syAdvAdaM bhaGgyantareNA'bhyupagacchatyeva, na tu pratikSeptuM samarthaH, tadA'nyeSAM viduSAM kA kathetyAzayenA''ha - icchan pradhAnaM sattvAdyai-viruddhairgumphitaM guNaiH / sAGkhyaH saMGkhyAvatAM mukhyo, nA'nekAntaM pratikSipet // 1.45 // pradhAnaM prakRtiM sattvarajastamasAM sAmyAvasthAlakSaNAm / sattvAdyaiH sattvarajastamobhiH | viruddhaiH" sattvaM laghu prakAzakamiSTamupaSTambhakaM calaM ca rajaH / guruvaraNakameva tamaH pradIpavaccA'rthato vRttiH // " [sAGkhyakArikA-13] itIzvarakRSNakAMrikayA viruddhasvabhAvatvena viruddhatvaM teSAM spaSTameva / guNairanyArtheH / sattvAdInAM saGghAtarUpatvenA'saGghAtarUpapuruSArthatvaM saGghAtaparArthatvAdityAdinA sAGkhyenA'numatam / tena dravyarUpANAM teSAM dravyAzritatvalakSaNaguNatvAbhAve'pi na kSatiH / gumphitamityanena tAdAtmyamApannamityartho vivakSitaH / tathA ca pradhAnasya pradhAnatvena rUpeNaikatvaM, sattvAdiguNarUpeNA'nekatvamityevaM syAdvAdastatra padamAdadhAtyeva / na ca pradhAnatvaM sattvarajastamomayatvamevetyanekatvameva tadrUpeNA'pi na tvekatvamiti kutastatra syAdvAdapravRttiriti vAcyam; paJcaviMzatitattvaparigaNane prakRterekatattvatayA parigaNanasyaikatvamantareNA 'nupapatteH / - yadyapi * sAGkhyamate puruSabhinnasya sarvasyA'pi tattvasya sattvarajastamoguNayogitvamiti tatra sarvatra syAdvAdo'skhalitapracAra eva; tathApi tattvAntarasyA'nyadapi svarUpaM, tatra nA''yAsamantarA syAdvAdapratipatti: sukarA, pradhAnasya tu tadeva rUpamiti tatrA'yatnopanata eva syAdvAda iti hRdayam // 1.45 // AkArAkAriNorabhedamupagacchannanekAkAramekaM citrajJAnaM svIkurvan bauddho'pi tatra syAdvAdamabhyupagacchatyeveti so'pi kathaM syAdvAdApalApe prabhurityAha - vijJAnasyaikamAkAraM, nAnAkArakarambitam / icchaMstAthAgataH prAjJo, nA'nekAntaM pratikSipet // 1.46 // vijJAnasyeti 'nIlapIte' ityAdisamUhAlambanajJAnasyetyarthaH / ekamAkAraM svasvarUpAzrayaNenaikaM svarUpam / nAnAkAreti nIlapItAdyanekAkAretyarthaH tena karambitaM- tAdAtmyena tadyuktam / tanmate AkArasyaiva jJAnagrAhyatvaM, tAdAtmyameva ca grAhya-grAhakayoH sambandhaH / tathA cA''kAranAnAtvAjjJAnasya nAnAtvamapItyarthaH / tathAgata: - bauddhaH / sa cA'tra sautrAntiko yogAcArazca / vaibhASikasya tu nirAkArajJAnavAda eva / mAdhyamikasya tu zUnyatvameva tattvakASTheti bodhyam / prAjJa ityanena prekSAkAritvaM tasyoTTaGkitam / sa 1. saGkhyAvatAM - parIkSakANAm / 2. etatkathanasya tAtparyAvagamanArthaM dRzyatAM jainatarkabhASAgatA -'numAnaprakaraNasthasAdhyasvarUpanirUpaNam / 3. bauddhamate bAhyapadArthamAtrasyA'sattvena jAyamAnapratibhAsasyopapattaye vAsanodbodhitadhIvizeSaH tannAma jJAnAdvaitaM svIkriyate / tatra samUhAlambanAdisthale jJAnaM grAhakatayaikasvabhAvamapi grAhyatayA'nekIbhavataH svAMzAn gRhNadakamapIti / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 adhyAtmopaniSatprakaraNam itthamApatantamapi syAdvAdaM yadi nA'bhyupagacchet, prekSAkAritvameva tasya hIyeta / tadrakSaNArthaM tena syAdvAdo'vazyamevA'bhyupetavyo, na tu pratikSeptavya iti // 1.46 / / naiyAyiko vaizeSikazca bhuvi citrarUpamekamanekaM cA'bhyupagacchantau syAdvAdAbhyupagantArAveva, na tu tatpratikSepakAvityAha - citramekamanekaM ca, rUpaM prAmANikaM vadan / . yogo vaizeSiko vA'pi, nA'nekAntaM pratikSipet // 1.47 // yogo- naiyAyikaH / yadyapi prAcInanaiyAyika-vaizeSikAbhyAmekameva saptamaM citrarUpamabhyupagamyate, na tu nAnA; navInanaiyAyikaistu citrarUpamabhyupagamyata eva na, vyApyavRttijAtIyaguNAnAmavyApyavRttivirodha iti prAcInaniyamamanaGgIkRtya taizcitrapratIternAnArUpaviSayakatvasyaivorarIkArAt / tathA caikAnekasvabhAvacitrarUpAbhyupagamasteSAM nA'styeveti kathaM tadAropaNena syAdvAdAvatArastatra kAnta: ? tathApi anubhavamukhaprekSiNI yadi tau syAtAM, tadA citrarUpasyaikatvamanekatvaM ca tAbhyAmavazyamabhyupeyam / .. tatra prAcInairekatvaM tasya svata evA'bhyupagatamiti tatsAdhanAyAso na vidheyaH / anekatvaM ca tatra nIlatvAdijAtisamAvezAdabhyupeyam / ekameva citraM yathA nIlapItAdyanekAvayavopalambhe sati citratayA'nubhUyate, tathA nIlAvayavAdyekaikopalambhe nIlatvAdinA'pyanubhUyate / na ca tatrA'vayavarUpasyaiva tathA'nubhavo, nA'vayavirUpasyeti vAcyam; tathA satyavayavirUpAgrahe'vayavinazcAkSuSapratyakSaM na syAt / na cA'nyadIyarUpeNaivA'vayavino grahaNaM, tathA sati bAdhakamantareNaiva tathAvidhapratItentatvAbhyupagamo nirnibandhanaH prasajyeta / na cA'vayavipratyakSaM tatra na bhavatyeveti vAcyam; 'nIla: paTa' ityanubhavasya svasAkSikasya kadarthanApattestasmAnnIlatvAdijAtisamAvezAdanekatvamapi citrasyA'bhyupagantavyameva; anyathA pramANaviSayatvameva tasya na syAdityabhisandhAnenaiva prAmANikamiti vizeSaNamupAttamiti bodhyam // 1.47 // ___mImAMsakAstrayo'pi guru-bhaTTa-murArimizrAH syAdvAdaM na pratikSeptuM samarthAsteSAM mate'pi syAdvAdasya praviSTatvAt / tatra prabhAkarasya na syAdvAdapratikSeptRtvasambhava ityAha - . pratyakSaM mitimAtraMze, meyAMze tadvilakSaNam / . gururjJAnaM vadannekaM, nA'nekAntaM pratikSipet // 1.48 // guruH- prabhAkaraH, jJAnaM- jJAnasAmAnyam, ekaM- ekasvarUpam / mitimAtraMze- mityaMze pramoze svasvarUpe, mAtraMze pramAtraMze, pratyakSaM- pratyakSameva, na tu parokSaM, tena pratyakSAtmakajJAnasya meyAMze pratyakSatve'pi na kSatiH / meyAMze- viSayAMze, tadvilakSaNaM- na pratyakSameva, kintu kiJcit pratyakSaM kiJcicca parokSam / itthaM vadan anekAntaM na pratikSipet / yataH ekasyaivA'numityAdirUpajJAnasya mitimAtraMze 1. vyApyavRttitvaM sakalavRttitvaM tannAma svasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvam / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH pratyakSatvasya viSayAMze ca parokSatvasyA'bhyupagamena 'syAt pratyakSaM, syAt parokSa'mityevaM pratyakSatvaparokSatvAbhyAM syAdvAdasyA'vatArAt / yadyapi prAcInaprAbhAkaramate jJAnasya svaprakAzatvaM na svaviSayakatvaM, svasya svaviSayatvAsambhavAt / kintu yathA dravyaguNakarmasvaparasattAsambandhAt sattvaM, tathA sattAyAmaparasattAbhyupagame'vizrAntAvanavasthA, kvacid gatvA vizrAntau pUrvasattayA sattvopapAdane cakrakaM, prathamasattAyAM dvitIyasattayA sattvaM, dvitIyasyAM prathamasattayA ca sattvamityevamabhyupagame'nyonyAzrayaH, svasmin svasattvAbhyupagamena sattvopapAdane AtmAzraya iti sattA svata eva sadrUpA, na tu sattAsambandhAt / tathA jJAnAtiriktasya sarvasya vyavahAraH svAtiriktajJAnaviSayatvAt, jJAnasya tu svAtiriktajJAnaviSayatvena vyavahArAbhyupagame pUrvadizA cakrakAnavasthAnyonyAzrayApattiH, svaviSayatvena tathAbhyupagame AtmAzraya iti jJAnAviSayo'pi jJAnaM svata eva vyavahArabhAjanamityetAvataiva paraprakAzAnapekSatvAta svaprakAzatayA vyavahiyate; tathApi navInaprAbhAkarerAtmAzrayasya prAmANikatvena doSAnAvahatvamurarIkRtya svasyA'pi svaviSayatvamurarIkRtam / __ ata eva ca tripuTIpratyakSavAdastatra ghaTate / viSayAMze pratyakSatvasyendriyasannikarSaprayojyatAkatvena sambhave'pi, jJAnAMze mAtraMze ca pratyakSatvasya na tathA sambhavaH / jJAnaviSayatvasya pramAtRviSayatvasya ca sarvajJAnasAdhAraNatvena tatrendriyasannikarSaprayojyatvasya vyatirekavyabhicAreNA'sambhavAt / kintu jJAnasAmAnyasAmagrIprayojyaviSayatAvattvenaiva taMdubhayAMze sarvasya jJAnasya pratyakSatvaM parokSajJAnAnyatamasAmagryaprayojya viSayatAkatvena viSayAMzasAdhAraNena tathopapadyata iti dhyeyam // 1.48 / / bhaTTa-murArimizrayorapi na syAdvAdapratikSeptRtvamityAha - . . jAtivyaktyAtmakaM vastu, vadannanubhavocitam / bhaTTo vA'pi murArirvA, nA'nekAntaM pratikSipet // 1.49 // abhAvasyA'dhikaraNAtmakatayaivA'bhyupagamenA'bhAvAtmA padArtho nA'styeva / yayozcA'yutasiddhayoravayavAvayavinorguNaguNinoH kriyAkriyAvatorjAtivyaktyoH samavAyo naiyAyika-vaizeSikAbhyAmanumatastayorbhedAbhedAtmakasvarUpasambandha eva mImAMsakAbhimata iti samavAyo'pi tanmate nA'sti / dravyANAM jAtimatpadArthasya kiJcidrUpeNaiva vyAvRttiriti niyamAnaGgIkAreNa nityadravyANAM svata eva vyAvRttisambhavena nityadravyavyAvartakatayA svatovyAvRttasvabhAvasya vizeSasyA'pi tanmate'svIkAraH / jAtizca vyaktyA saha kathaJcittAdAtmyalakSaNA'viSvagbhAvasambandhAnurodhAt bhinnA bhinnaivetyabhisandhAyoktaM jAtivyaktyAtmakamiti / vastuno jAtivyaktyAtmakatvAbhyupagame kiM mAnamityapekSAyAmAha - anubhavocitamiti / anubhUyata eva 'ghaTo ghaTa' ityanugatAtmanA 'ghaTo'yaM na paTa' iti vyAvRttAtmanA ca ghaTaH / evaM paTAdirapIti anubhava eva tathAbhyupagame paramaM pramANamityAzayaH / tathA ca jAtyAtmanA ghaTAdikaM vastvekaM vyaktyAtmanA tvanekamityevaM syAdvAdastatra pravizan kathaM niroddhaM zakya iti // 1.49 / / zuddhacaitanyarUpasya brahmaNo baddhatvA-'baddhatvAbhyAmabhyupagantA vedAntyapi syAdvAdakRtAdara eva, na tu tatpratikSeptetyAha - Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam abaddhaM paramArthena, baddhaM ca vyavahArataH / buvANo brahma vedAntI, nA'nekAntaM pratikSipet // 1.50 // 'brahma paramArthenA'baddhaM vyavahAratazcA'baddha'mityevaM bruvANo vedAntyanekAntaM na pratikSipedityanvayaH / tanmate "ekamevA'dvitIyaM brahma neha nAnA'sti kiJcana, satyaM jJAnamanantaM brahma" ityAdi zrutyA saccidAnandasvarUpasya brahmaNa eva trikAlAbAdhyatvalakSaNaM pAramArthikasattvaM; pAramArthikadRSTyA'vidyAderbandhakasyA'bhAvAdeva na tasya baddhatvamityabaddhaM paramArthena brahma / saMsArakAlAbAdhAlakSaNa-vyAvahArikasattvasyA'vidyAdau bhAvAd vyavahAradazAyAmanta:karaNAvacchinacaitanyAdilakSaNajIvarUpatayA brahmaNaH sadvitIyatvabhAvAd vyavahArato baddhaM brahma ityevaM baddhatvA-'baddhatvAbhyAM brahmaNyapi syAdvAdaH padaM nidhatta iti kathaM tathA'bhyupagantA vedAntI syAdvAdapratikSepaka iti bhAvaH // 1.50 // "sadeva saumyedamagra AsIt, asadevedamAsIt, no sadAsIt, no asadAsIt" ityevaM nayabhedenA'rthabhedAn yathAsthAnaM pratipAdayan vedo'pyakhilaH syAdvAdavyavasthitAveva sammukhIbhavan kathaM syAdvAdapratikSepaka ityAha - bruvANA bhinnabhinnArthAn, nayabhedavyapekSayA / pratikSipeyu! vedAH, syAdvAdaM sArvatAntrikam // 1.51 // bruvANA iti sampUrNasyA'pi vedasya syAdvAdasAmmukhyaM, na tu tadekadezasyetyadhigataye bahuvacanam / nayabhedavyapekSayeti syAdvAdapramANarAjasAhAyyenaivA'mithyArthatvena vedaprAmANyopapattiH, anyathA pUrvAparaviruddhArthatayaikatra mithyAtvasambhavena prAmANyameva na syAdityarthasyA'vagataye / ___nanu nayabhedavyapekSayaiva bhinnabhinnArthapratipAdakatve'pi vedAnAM prAmANyopapattisambhavAt syAdvAdasya ka ihopayoga iti syAdvAdasya sArvatAntrikamiti vizeSaNam / na hi syAdvAdaH kaJcidapUrvamarthamanuzAsti / kintvapekSAvacanAtmakanayabhedAzrayaNameva syAdvAdaH / apekSAvacanAtmakanayabhedAzrayaNamasti ced vede sa syAdvAdasyaivodgAraH / na tu pratyekaM tantrANAM, teSAM svasvaviSayamAtraprarUpaNavyagratvena virodhopapAdane kuNThatvAt / syAdvAdasya tu sarvanayasamUhamayasya tattannayavyapekSayA tattadarthasaMyojanAparatvena tattadarthabhedAnAmavirodhopadarzanena yathAsthAnamupapAdanapravaNatvAt / ata eva na tasya kutrApi pakSapAtaH, mAdhyasthyameva sarvatreti sarvatantramadhyasthatvAt sArvatAntrikatvaM tasya ghaTate, nA'nyasya kasyacit / athaka sarvahitatvAt sArvo jinaH, tattantratvAt tadadhInatvAnmUkatvena tadapekSatvAt sArvatAntrikatvaM tasyeti bodhyam // 1.51 // nanu pratyakSamAtrasya pramANatayA'bhyupagantA bhUtacatuSTayatattvavAdI cArvAka AgamamAtrasya prAmANyamapalapan syAdvAdaM pratikSipatyeveti kathaM taM vAdIkRtya syAdvAdasya tadabhyupagamanaprayojyabAdhaparihAralakSaNatApazuddhirupapAdayituM bhavatA zakyetyata Aha - vimatiH sammatirvA'pi, cArvAkasya na mRgyate / paralokAtmamokSeSu, yasya muhyati zemuSI // 1.52 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH vimatiriti syAdvAdasya prAmANyAnabhyupagamo'prAmANyapratipattirvetyarthaH / sammatiH syAdvAdasya pramANatayopagamaH / cArvAkasya- bRhaspatimatAnusAriNo lokAyatikasya / na mRgyate- nA'nviSyate / cArvAkasya syAdvAdAbhyupagamo'sti tadanabhyupagamo veti na vicAryate ityarthaH / ___kuta evamupekSA cArvAkaM prati bhavata ityata Aha - paraloketi / yasya- cArvAkasya zemuSI- buddhiH, paralokAtmamokSeSu muhyati- mohamanavagAhitvalakSaNamupagacchati / yo hi sarvatAntrikapramANaprasAdhitAnyapi paralokAdInyatyantabuddhimAndyAnna zraddhatte, tasya prAmANikapariSadi praveza eva nA'stIti vAditvAbhAvAt taM prati syAdvAdAbhyupagamopapAdanamaraNyaruditakalpameveti bhAvaH // 1.52 // syAdvAdAgamasya tadanugamanazIlanayasya tApaparizuddhatvaM nA'nyasyetyupasaMharati - tenA'nekAntasUtraM yad, yadvA sUtraM nayAtmakam / tadeva tApazuddhaM syAd, na tu durnayasajJitam // 1.53 // teniti / sarvavAdisammatatvena sadyaktita upapadyamAnArthakatvena cetyarthaH / anekAntasUtram- anantadharmAtmakavastupratipAdakasyAdvAdAgamaH / yadvA- yacca, nayAtmakaM sUtraM- svAbhimatadharmAtiriktadharmAvabodhane gajanimIlikAmavalambamAnaM sat syAdvAdapratipannAnantadharmAtmakavastvekadezAvabodhanapravaNaM sUtram / tadevetyevakAreNa tadubhayavyatiriktasya tIrthAntarIyavacanasya tApazuddhatvavyavacchedaH / kathaM na tIrthAntarIyavacanaM tApazuddhaM yenaivakAreNa tadvyavacchedaH kriyata ityata Aha - na tu durnayasaGgatamiti / anyadarzanAnAM parasparAbhyupagamopamardapravRttAnAM sundopasundanyAyena dRDhAvasthAnameva nA'sti durnayasaGgatatvAt / tat kathaM teSAM tApazuddhatvam ? tricatuHkakSAdhAvitve'pyuttarakAlaM bAdhAditi // 1.53 / / 'sAmAnyata ekAntavAde durnayasaGgatatvena tApazuddhimapAkRtya vizeSatastadapAkaraNAya nityaikAntavAdamadhikRtya tApAzuddhiM tadabhyupagamAnusAreNa hiMsAdyanupapattyA prakaTayati - nityaikAnte na hiMsAdi, tatparyAyAparikSayAt / - manaHsaMyoganAzAdau, vyApArAnupalambhataH // 1.54 // nityaikAnta iti 'ekAntanityatayA'bhyupagate vastunItyarthaH / tena nityaikAntasya vastuto'bhAvena niSedhAnadhikaraNatve'pi na kSatiH / na hiMsAdi- hiMsAdi na ghaTate ityarthaH / AdipadAdahiMsAdiparigrahaH / ___ghAtyajIvAnAM pUrvaparyAyavinAzanameva hiMsA / ekAntanityasya tu paryAya eva nA'sti / yadi sahabhAvI paryAyo'bhyupagamyeta so'pi nitya eva syAditi tannAzAsambhavena hiMsArthAghaTanAdityAha - tatparyAyAparikSayAditi / nitye kramikaparyAyo nA'styeva, tatsahabhAviparyAyasya tvabhyupagamyamAnasya nityasyA'parikSayAdityarthaH / __- nanu tattaccharIrAvacchedenA''tmano yo manaHsaMyogastannAza eva tasya jIvasya hiMsA, na tu svarUpapracyutistatparyAyacyutirvetyata Aha - manaHsaMyoganAzAdAviti AdhyAtmikavAyusaMyoganAzAdyupagrahaH / 1. "asato natthi niseho" iti vacanAt / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 adhyAtmopaniSatprakaraNam yadyapi mana:saMyoganAzo'pi nityaikAntavAde. na ghaTate / Atmano manaHsaMyuktatvasvabhAvatve sarvadA manaHsaMyuktenaivA''tmanA bhavitavyam / anyathA manaHsaMyoganAze tadrUpeNA''tmano'pi nAzApattyA kuta ekAntanityAtmavAdaH ? AtmanastadasvabhAvatve kadApi manaHsaMyoga Atmani nA'sti, kasya nAzaH syAt ? tathApyaGgIkRtyA'pi manaHsaMyogaM tannAzaM ca taduddezena hiMsakasya vyApArAnupalakSaNe na tasya hiMsAtvamityAzayenA''ha - vyApArAnupalambhata iti / athavA'nupalambhazabdasyopalambhaviSayAbhAvaparatvena vyApArAnupalambhata ityasya vyApArAbhAvAd vyApArAsambhavAditi yAvat / yaccA'lIkaM, tatra ko'pi vyApAro na sambhavatIti supratItameva / ekAntanityavAde tu mana:saMyoganAzo'pyalIka eveti kathaM tatra vyApArasambhavaH ? - .. athavA hiMsakasya vyApAro'pi durghaTaH / tajjanyatve sati tajjanyajanakatvaM hi vyApAratvam / tacca kriyamANasya sambhavati / nityaikAntavAde tu na kiJcit kriyamANam / tadabhyupagame nityaikAntavAdavyAhateH / Atmana ekAntanityatvaM tadanyasya tu vyApArAderanityatvamapItyarddhajaratIyamapi na sambhavati / hiMsakAtmano nityatvena kartRtvAdyasambhavena tadvyApAratvasya tathApyaghaTanAdityAdi sUkSmamIkSaNIyam // 1.54 // . . . hiMsAnupapattau tadabhAvarUpA'hiMsA'pi nityaikAnte na ghaTate ityAyAtameva / kvacit pramitasyaiva niSedho bhavati, nA'pramitasya / hiMsA tu tanmate svarUpato'bhAvAdeva na kvacit pramiteti kathaM tanniSedharUpAuMhiMsA'pi svarUpato yujyeta ? evamAdipadagrAhyau bandha-mokSAvapi nityaikAnta Atmani na saGgatau / nirliptasyA''tmano mahattattvalakSaNa-buddhipratibimbanAdilakSaNa-buddhilepAtmakabandhasyA'bhAveM tadabhAvalakSaNamokSasyA'pyabhAvAt / 'yasyaiva bandhastasyaiva mokSa' ityevaM bandhamokSasAmAnAdhikaraNyasya nigaDabaddhamuktapuruSe pUrvottarakAlabhedAvacchedena darzanAdityAzayenA''ha - buddhilepo'pi ko nitya-nirlepAtmavyavasthitau? / sAmAnAdhikaraNyena, bandha-mokSau hi saGgatau // 1.55 // , buddhilepo'pIti / sattvarajastamassAmyAvasthAlakSaNa-mUlaprakRtivikArabhUta-mahattattvalakSaNabuddhyA bhedAgrahanibandhana-tatpratibimbatAprayukta-taddharmakartRtvAdyabhimAnalakSaNalepo'pItyarthaH / kaH kima AkSepArthakatvAnna kazcidityarthaH / tatra hetuH nityanirlepAtmavyavasthitAviti / kadAcitsalepasyA'pi kadAcinnirlepatA bhavatItyata Aha - nityeti / evaM ca salepatvAbhyupagame kuto nityanirlepatvam ? buddhilepAtmakabandhAbhAve nityanirlepatAlakSaNa-nityamuktatvamapi tasya vaktuM na yujyate / pUrvaM bandhasadbhAve uttarakAlaM tadabhAvasyaiva muktitvAdityAzayenA''ha - sAmAnAdhikaraNyeneti / sAGkhyamate buddhigatAtmapratibimbasya tatkartRtvAdyabhimAnalakSaNo bandhaH / muktistu buddheH svapariNAmini pradhAne tirobhAvalakSaNavinAze sati zuddhacaitanyarUpasyA''tmana iti na tayoH sAmAnAdhikaraNyamiti bodhyam // 1.55 // ___ sAGkhyAdinityaikAntavAde hiMsAderaghaTanAt tApazuddhatvAbhAvamupapAdya tAthAgatAbhipretAnityaikAntavAde'pi hiMsAderaghaTanAt tApazuddhatvAbhAvamupapAdayati - Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH 25 anityaikAntapakSe'pi, hiMsAdikamasaGgatam / svato vinAzazIlAnAM, kSaNAnAM nAzako'stu kaH? // 1.56 // ___ hiMsakena puruSeNa hiMsyasya puruSasya vinAzanameva hiMsA, na tu svato vinAzaH / tathA sati vinAzaM prati svasya pratiyogividhayA kAraNatvena hiMsyasyA'pi hiMsakatvApatteH / kSaNikavAde svato vinazanazIlAnAM padArthAnAmutpattyanantaraM svata eva vinAzena na hiMsopapannetyAha - svato vinAzazIlAnAmiti / pareNa vinAze, parasannidhAne vilambAd vinAzavilambo'pi syAditthaM ca katipayakSaNasthAyitve na kSaNikatvaM syAdityata uktaM svata iti / athavA vinAzinAM padArthAnAM svato vinAzazIlatvamasti na vA ? antye vinAzakakAraNasahasropanipAte'pi te na vinazyeran, avinazvarasvabhAvasya vinAzAyogAt / Adye svabhAvabalAdeva te vinazyeran, tatra kAraNavyApAraNaM vyarthameveti bauddhasyaiSo'bhiprAyastadAzrayeNA''ha - svata iti // 1.56 // vinAzakSaNasyA'vyavahitapUrvakSaNo vinAzakaH, tena vinAzarUpahiMsA'vyavahitapUrvakSaNo hiMsaka ityevaM hiMsakatvopapattistanmate'pi sambhavatItyAha - AnantaryaM kSaNAMnAM tu, na hiMsAdiniyAmakam / .: vizeSAdarzanAt tasya, buddha-lubdhakayomithaH // 1.57 // * AnantaryamityavyavahitapUrvavartitvamityarthaH / yatkiJcinmRgavinAzAvyavahitapUrvakSaNe vyAdhakSaNo'pyasti sugatakSaNo'pyasti / tathA ca vyAdhakSaNasyeva sugatakSaNasyA'pi tanmRgahiMsakatvamaniSTamApatitamevamabhyupagame bauddhasya / na ca sugatakSaNAd vyAdhakSaNasyA''nantaryamantareNa ko'pi vizeSo dRzyate, yena tAdRzavizeSabalAd vyAdhasyaiva hiMsakatvaM na buddhasyeti vaktuM zakyatA'pItyAha - vizeSeti / tasya- mRganAzAvyavahitapUrvakSaNavRttitvasya / mitha:- parasparaM buddha-lubdhayorvizeSAdarzanAdityarthaH // 1.57 // nanvavyavahitapUrvavartitvAvizeSe'pi, buddhasya na saGkliSTaM cittaM, lubdhakasya tu saGkliSTaM citta'menaM vyApAdayAmI'tyadhyavasAyAt / ato vizeSAllubdhaka eva vyApAdako, na tu buddha ityata Aha - saGklezena vizeSazce-dAnantaryamapArthakam / na hi tenA'pi saGkliSTa-madhye bhedo vidhIyate // 1.58 // saklezeneti adhyavasAyavizeSeNetyarthaH / vizeSazcet- akliSTacittabuddhakSaNAt saGkliSTacittalubdhakakSaNasya bhedazcet / tarhi yasya parapIDAdiviSayo'dhyavasAyaH sa hiMsakastaditarastu na tathetyeva hiMsakAhiMsakavibhAgo'stu; avyavahitapUrvavartitvasya tatra pravezo'pArthakastatsattve'pi buddhasya saGklezAbhAvAdevA'hiMsakatvAdityAha - AnantaryamapArthakamiti / tatra hetuH na hIti / hi- yataH, tenA'pi- AnantaryeNA'pi / saGkliSTamadhye- saGkliSTacittasvarUpasyA'ntaH, bhedo- vizeSo, na vidhIyate- na kriyate / yasya saGkliSTasyA''nantaryaM yasya ca nA''nantaryaM tayoH svarUpato'vizeSa evetyarthaH // 1.58 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam __ astu svarUpoparajakamevA''nantarya, na tu hiMsakalakSaNe tasya pravezaH / saGkleza eva tu hiMsakalakSaNam / tathA ca yasya saGkliSTaM citta' menaM vyApAdayAmI'tyadhyavasAyakaluSitaM sa hiMsakastaditarastu ahiMsaka iti vibhAgaH kAntaH, kiM nazchinnamityata Aha - manovAkkAyayogAnAM, bhedAdevaM kriyAbhidA / samagraiva vizIryete-tyetadanyatra carcitam // 1.59 // manovAkkAyayogAnAmiti / manaAdInAM pratyekaM yogapadenA'nvaye manoyoga-vAgyoga-kAyayogAnAmityarthaH / teSAM bhedAd- vizeSAt, samagraiva- yAvatyapi, kriyAbhidA- hiMsAkriyAvailakSaNyam, evaM saGklezamAtrasya hiMsakalakSaNatvAbhyupagame sati, vizIryeta- nopapadyeta / manovAkkAyayogAnAM hiMsAM pratyakAraNatvena tadvailakSaNyAd hiMsArUpakriyAvalakSaNyasyA'sambhavAt, kAraNavailakSaNyasyaiva kAryavailakSaNyaprayojakatvAt / tathA ca vilakSaNahiMsopapattaye vilakSaNakAyAdivyApArasya lokapratItasya vilope lokayAtrAviplava ityAzayaH / atra bahu vaktavyaM, granthagauravabhayAttu nocyate, granthAntarAt tadavaseyamato na nyUnatAdoSAvakAza ityAvedanAyoktam etadanyatra carcitamiti // 1.59 // nityAyekAntavAde uktadizA hiMsAdyaghaTanAd doSabhUyastvena na tApazuddhatvam / kintu nityAnityAdyanekAntavAde eva hiMsAdeH sarvasyopapatteH, pakSapAtAdyAgrahavilAsAbhAvAd doSalezAsaMspRSTatvena, sarvatra mAdhyasthyasya sambhavena tApaparizuddhatvam / atastajjJAnamevA'dhyAtmabhAvabhAjanamityAzayenA''ha - nityAnityAdyanekAnta-zAstraM tasmAd viziSyate / .. tadRSTayaiva hi mAdhyasthyaM, gariSThamupapadyate // 1.60 // ___ nityAnityeti / nityAnityAdyanekAntapratipAdakasyAdvAdAgama ityarthaH / tasmAt- ekAntavAdagatopadarzitadoSAbhAvAt / viziSyate- zAstrAntarato viziSTam / tadRSTyaiva- anekAntazAstradRSTayaiva // 1.60 / / tasyA'nekAntavAdasya nayAnyatameSu pakSapAtAbhAvena sarvanayopapAdakatvataH 'ayaM naya etasmAnayAd garIyAnityupAdeyaH, ayaM ca naya etasmAnnayAd durbala iti parityAjya' iti vicAraNakalaGko'pi nA'styataH sarvairapi vAdibhirmokSamArgadarzakatvenA''zrayaNaM yuktamityAzayenA''ha - yasya sarveSu samatA, nayeSu tanayeSviva / tasyA'nekAntavAdasya, kva nyUnAdhikazemuSI? // 1.61 // yasyA'dhikRtasyAdvAdasya sarvatra nayeSu svaprasUtatvena, tanayeSvivetyatrotprekSAyAmivazabdo jJeyaH / samatA- pakSapAtarAhityena mAdhyasthyam / kveti kAkvA na kutrApi naye ityarthaH / nyUnAdhikazemuSInyUnAdhikavicAraNA / 1. vRttyantare 'evaM' padasya 'sarvatrA'nantarakSaNavRttitvasyaiva bhedakatvAbhyupagame' ityartho varNitaH / AnantaryeNa manovAkkAyayogabhedopakSayAt tadapekSAyAH kriyAbhidAyA asambhavAditi tasya tAtparyam / etadapi nA'nucitaM pratibhAti / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH ___ 'asya nayasyA'nena nayena bAdhA bhava'tvityabhisandhAya tannayaprastAve tadvicAraNA- tadupapAdakayukti viracanA'lpIyasI; 'asya ca nayasya kenA'pi nayena bAdho mA jAyatA'mityabhisandhAya tannayaprastAve tadvi cAraNA- tadupapAdakayuktiprarUpaNA mahatItyevaM na; kintu yasya nayasya yadA prastAvastasya nayasya yAvadbhiH pramANaiH prarUpaNA'kuNThitA niSpannA bhavati tAvadbhirapi pramANaistasyaM prarUpaNaivA''dRteti bhAvaH // 1.61 / / yathA ca sannayeSu svaprasUteSvavizeSeNa tattadapekSayopapAdanalakSaNaM mAdhyasthyamasya, tathA durnayeSu parasparayuktivAtakarthiteSu svAMzatAbhAvAvalokanata upekSAlakSaNaM mAdhyasthyaM nirAbAdhameva / eko durnayaH svapratipakSabhUtaM durnayaM dUSayatu, svAnukUlaM ca durnayaM bhUSayatu vA / naitAvatA syAdvAdasya kA'pi kSatiH / teSAM durnayatvena svaprasUtatvAbhAvAdityAha - . svatantrAstu nayAstasya, nAM'zAH kintu prakalpitAH / rAgadveSau kathaM tasya, dUSaNe'pi ca bhUSaNe // 1.62 // svatantrAstviti syAdvAdadarzitApekSAvikalA ityarthaH / ata eva ca doSagaNopanipAtasteSvityabhisandhiH / tasya- anekAntavAdasya / teSAM nayAnAM dUSaNe bhUSaNe'pi ca tasya- syAdvAdasya rAgadveSau kathaM- na kathaJcit / tathA ca rAgadveSarAhityalakSaNamAdhyasthyaM durnayApekSayA'pyasya nirvahatItyAzayaH // 1.62 // amumevA'rthaM dRSTAntato draDhayati - . . arthe mahendrajAlasya, dUSite'pi ca bhUSite / * yathA janAnAM mAdhyasthyaM, durnayArthe tathA muneH // 1.63 // muneriti syAdvAdinastatropekSAdRSTyA mUkatvAnmunitvam / nigadArthamanyat // 1.63 // nanu syAdvAdI durnayAnAM parasparadUSaNabhUSaNayo rAgadveSAbhAvAnmAdhyasthyamavalambyatAm / yadA tu vAdina eva svAbhimatadurnayAbhinivezAt syAdvAdameva dUSayituM pravRttAstadA tadanirAkaraNe syAdvAda eva tadAgrahopabaddhAneka doSaduHstha: syAt / tannirAkaraNe tu svAbhISTe syAdvAde rAgaH paratra ca dveSaH prakaTitaH syAt / evaM sati rAgadveSAcAntasvAntaH syAdvAdI kathaM madhyasthatayA svasthaH ? tamantareNa kathamadhyAtmabhAjanatvamasyetyata Aha - dUSayedajJa evoccaiH, syAdvAdaM na tu paNDitaH / / ajJapralApe sujJAnAM, na dveSaH karuNaiva tu // 1.64 // syAdvAdadUSaNapravRttasya puruSasya syAdvAdasvarUpAnabhijJatvena tatprayuktadoSasya vastutaH syAdvAde'bhAvena dUSaNAbhAsatayA ca tena syAdvAdo dUSito na bhavatIti tAdRzadUSaNasahasramapi syAdvAdino na kSatimAvahati / so'pi ca vAdI ajJatvAdeva na tatrA'parAdhyati / ajJatvena tasya bAlakalpatayA tatra karuNaiva syAdvAdino, na tu dveSa iti na mAdhyasthyahAniriti bhAvaH / padyaM tUttAnArthameva // 1.64 // ___ yAdRzajJAnavato naikadarzanAgraheNa pakSapAtastAdRzajJAnavata eva syAdvAdinaH zAstravittvena mokSoddezapravRttatayA sarvadarzanAnAM sAmyAlocanena madhyasthabhAvAdadhyAtmabhAjanatvamityupapAdayituM jJAnatraividhyamupadarzayati - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam trividhaM jJAnamAkhyAtaM, zrutaM cintA ca bhAvanA / AdyaM koSThagabIjAbhaM, vAkyArthaviSayaM matam // 1.65 // AdyaM- zrutajJAnam / koSThagabIjAbhamiti / koSThasthitabIjasyottarakAle kSetravapane salila-dharaNighAmAdisahakArasamavadhAnAd yAdRzAGkurAdikAryaniSpAdakatvalakSaNaM phalopadhAnaM tasya pUrvamabhAve'pi, aGkarajananayogyatAlakSaNaM sAmarthya zilAzakalAdivyAvRttaM samasti / tathA'syA'pi jJAnasya sUkSmayuktyAdisahakArisampattito yAdRzArthAvagAhanadvArA'jJAnAdivizeSonmUlakatvalakSaNaM phalopadhAnaM tasya pUrvamabhAve'pi, tajjananayogyatAlakSaNaM tatsAmarthya tIrthAntarIyazAstrajajJAnavyAvRttaM samastIti koSThagabIjasadRzaM tadityarthaH / tacca vAkyArthaviSayaM- yathAzrutapadakadambopasthitA-'rthasamUhayogyAnvayaviSayakaM mataM- pUrvAcAyaH svIkRtam // 1.65 / / cintAjJAnasvarUpamupadarzayati - mahAvAkyArthajaM yattu, sUkSmayuktizatAnvitam / tad dvitIyaM jale taila-bindurItyA prasRtvaram // 1.66 // mahAvAkyArthajamiti / tadeva vAkyaM yena yena vAkyena tadarthAnvayayogyArthakena samabhivyAhAramAlambya nirAkAGkSapratipattimAdhAtumalaM, tattadvAkyaikavAkyatApannaM sanmahAvAkyamucyate / nirAkAGkSabodhanakavAkyaM mahAvAkyamiti yAvat / tadarthajanyamityarthaH / yadyapi zAbdabodhaM prati nA'rthasya kAraNatvaM, vartamAnArthaviSayakasAMvyavahArikapratyakSaM pratyeva viSayasya kAraNatvAt / tathApi tAdRzArthasadbhAve eva tadbodhajananaM, na tu so'rtho buddhiparikalpita ityAvedanAya tadarthamAlambyopAyAntarato jAyamAnasyA'pi nirAkAGkSajAnasya tajjanyatvaM kSaimikamavalambya tathoktistAdRzArthasya vAstavikatvAvagataye iti bodhyam / etAdRzamapi jJAnaM yadi vAdyupadarzitakuyuktizatavAtena yathAkathaJcid bAdhitArthakaM syAnna tadA'sya nirAkAGgatvAbhAvena mahAvAkyArthajatvopapattirata Aha - sUkSmeti / vAdiyuktivAtadurbhedyArthaviSayakatvena yuktInAM sUkSmatvamavajJeyam / etAdRzasya bodhasya na kuyuktizatavibhISikAsambhAvanA'pi / vastuta etAdRzayukti zatAvalokanena vAdina eva kuNThitabodhAH svayuktInAmApAtaramaNIyatAmAkalayantaH prathamata eva tadudbhAvanAnAdRtavyApArAH / ye ca kadAgrahagrahilAstathA'valokayanto'pi yuktyAbhAsazatamupakSipanti, te prAmANikapariSadyanAdRtavacanA eveti na tadudbhAvitayuktyAbhAsazatairapyuktabodhasya kiJcidapyapacIyate iti bhAvaH / nanu vAkyaM vAkyArthaviSayakaM bodhamutpAdya nivRttavyApAraM kathamuttarakAlamatizayavizeSamantareNa mahAvAkyArthaviSayakabodhajanakaM syAdityatastasya sAtizayatvaM dRSTAntata upadarzayati - jala iti / yathA jale prakSiptastailabindurna yugapadeva sarvaM jalaM vyApnoti, kintu prasRtvarasvabhAvaH krameNa; tathA'yamapi bodhaH sUkSmayuktizatAnvitaH / anubhUyamAnazcA'tizayo nA'nyatrA'darzanamAtreNA'palapituM zakyaH / tena zabdabuddhi-karmaNAM viramya vyApArAbhAvAdityAdi nyAyo nA'tra kramate ityAzayaH // 1.66 / / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH bhAvanAjJAnaM lakSayati - - aidamparyagataM yacca, vidhyAdau yatnavacca yat / tRtIyaM tadazuddhocce-jAtyaratnavibhAnibham. // 1.67 // aidamparyagatamiti / asya vAkyasyopakramopasaMhArAdibhiH SaDbhistAtparyaliGgairatrA'rthe tAtparyamityavabodhajanitaM tAtparyaviSayaviSayakamityarthaH / evambhUtamapi vidhiniSedhazAstrasamanvayapravaNameva tadupAdeyaM, nA'nyAdRzamityAha - vidhyAdAviti / AdipadAnniSedhopagrahaH / yatnavaditi / yatnavattvaM cA'sya vidhiniSedhazAstrayorApAtato virodhapratisandhAne, yAdRzArthaparatve vidhizAstrasya na niSedhazAstrato bAdhaH, niSedhazAstrasya ca yAdRzArthaparatve na vidhivihitaniSedhakatvenA'nupapannaniSedhArthakatvaM, tAdRzArthatAtparyAvabodhaprabhavatvam / tenA''tmagatasya yatnasya bodhe'bhAve'pi na kSatiH / tRtIyaM- bhAvanAsvarUpaM tad jJAnam / tasya jJAnasya paropamityA mAhAtmyaM prakaTayati - azuddheti / uccajAtyaratnasya malasamparkAd yathA'zuddhatA, tathA'syA'pi jJAnAvaraNakSayopazamavizeSajanitasya manAg jJAnAvaraNasamparko'stIti jJAnAvaraNarUpamalasamparkeNA'zuddhatA / ata eva zuddhajAtyaratnaprabhAnibhAt sakalavastvAlokasvarUpakevalajJAnAdasyA'pakRSTatvam // 1.67 / / jJAnatrayasya kAryabhedaM krameNopadarzayati - Adye jJAne manAk puMsa-stadrAgAd darzanagrahaH / dvitIye na bhavatyeSa, cintAyogAt kadAcana // 1.68 // cArisaJjIvinIcAra-kArakajJAtato'ntime / ... sarvatraiva hitA vRtti-rgAmbhIryAt tattvadarzinaH // 1.69 // Adye jJAne- zrutajJAne / manAk- ISat / tadrAgAt- zrutarAgAt, darzanagrahaH- "etad darzanaM pramANam, anyacca na pramANa'mityevaM pakSapAtaH / ata etajjJAnavattvaM nA'dhyAtmabhAjanatvamityabhisandhiH / dvitIye- cintAjJAne, na kadAcana- kadAcidapi na bhavatyeSa- rAgAd darzanagraho bhavati / darzanAgrahe satyapi cArakatvAt sUkSmayuktizataprabhAvitatvasvabhAva evA'syocchidyetetyAzayena niSedhe hetumAha - cintAyogAditi / etajjJAnavato'pi mAdhyasthyaM sambhavati // 1.68 // antime- bhAvanAjJAne / cArItyAdidRSTAntaH samayapratItaH / sarvatraiva hitA vRttirityanenA'syA'dhyAtmabhAjanatvaM sarvathaivopapannamityAvedayati / tatra heturgAmbhIryAditi / etajjJAnavatastattvadarzitvaM nirupacaritamityAvedanAyoktaM tattvadarzina iti // 1.68,69 // 1. kvacit "tad vizuddhocca0" iti pAThaH / so'zuddha: pratibhAti / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 bhAvanAjJAnavataH zAstravittvamAviSkaroti tena syAdvAdamAlambya, sarvadarzanatulyatAm / mokSoddezAvizeSeNa yaH pazyati sa zAstravit // 1.70 // teneti / bhAvanAjJAnenetyarthaH / syAdvAdamAlambya anekAntavAdamAzritya kathaJcidarthapravezena / kathaJcidarthameva manasi sthitaM prakaTayati - mokSoddezAvizeSeNeti / tathA ca darzanAnAM svasvabhedanimittamantavyaprakArabhede'pi mokSoddezena pravRttiraviziSTeti tadapekSayA sarvadarzanatulyatAgamaH syAdvAdamavalambyaiva, na tu taM taTasthIkRtyeti syAdvAdyeva sarvadarzanatulyatAdraSTA zAstravit, nA'nyaH / syAdvAdAvalambanamapi bhAvanAjJAnavAneva kartuM vidagdho, yo yathAvacchAstrArthaM vidhiniSedhavyatimizramavirodhena yojayituM jAnAtItyAzayaH // 1.70 // adhyAtmopaniSatprakaraNam nanu sarvadarzanatulyatAdarzanena mAdhyasthyameva syAt, tataH zAstravittvaM katham ? ato mAdhyasthyasya zAstrArthatvamAviSkaroti - mAdhyasthyameva zAstrArtho, yena taccAru sidhyati / sa eva dharmavAdaH syA- danyad bAlizavalganam // 1.71 // zAstrasya tAtparyaviSayo'rthaH tena mAdhyasthyasya zAstrAnabhidheyatve'pi na kSatiH / kuto mAdhyasthyasya sAkSAcchAstreNA'nabhidhAne'pi zAstrArthatvamurarIkriyate ityata Aha ' - yeneti / yena mAdhyasthyenetSarthaH / tat- zAstraM, cAru- samIcInaM siddhyati - niSpadyate / anyathA rAgadveSakaluSitasya zAsanatrANazaktirUpavyutpattinimittAbhAvAcchAstratvameva na syAt / athavA zAstrArtha ityasya zAstrajajJAnajanyaphalamityarthaH / yena tAdRzaphalavattvena, tat- zAstraM cArusamIcInamiSTasAdhanasvarUpaM siddhyati bhavati / anyatheSTasAdhanatvAbhAvena samIcInatvaM tasya na syAt / sa eva- mAdhyasthyaparyavasitaH zAstrArtha eva / evakAravyavacchedyamAha - anyad bAlizavalganamiti / anyat- mAdhyasthyArthavikalaM yatkimapi darzanaM tad bAlizAnAM - mUrkhANAmasaMbaddhapralapanamivetyarthaH // 1.71 // na kevalaM mAdhyasthyalakSaNAdhyAtmavarjitasya zAstrasya dharmavAdatvAbhAvAd hitAnAvahatvaM, svapakSaparigrahaparapakSakhaNDanapradhAnatvena rAgadveSakAluSyataH saMsArasvabhAvatvenA'niSTajanakatvamapItyAha putradArAdi saMsAro, dhaninAM mUDhacetasAm / paNDitAnAM tu saMsAraH, zAstramadhyAtmavarjitam // 1.72 // yathA dhaninAM mUDhacetasAM - tattvajJAnarahitatvena mohasammUDhamanasAM putradArAdi rAgadveSajanakatvena bhavabhramaNahetutvAt saMsAra eva, kAraNe kAryopacArAt / tathaiva adhyAtmavarjitazAstrasya svapakSasthApanAyAsa 1. vRttyantare " yena vAdena cAru- sundaraM tat- mAdhyasthyaM siddhayati niSpadyate sa eva dharmavAdaH syAdityartho vihitaH / so'pi saGgata eva bhAti / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH parapakSakhaNDanAyAsajanitaduHkhajanakatvenehaiva tAvadatipIDakatvena saMsAratvaM, paraloke'pi cA'sadupadezAdijanitapApaphaladuHkhasampAdakatvena bhavabhramaNahetutvena tattvamiti bodhyam // 1.72 / / mAdhyasthyasya sarvataH prAdhAnyamarthata upadarzayati - mAdhyasthyasahitaM hyeka-padajJAnamapi prmaa| zAstrakoTirvathaivA'nyA, tathA coktaM mahAtmanA // 1.73 // mAdhyasthyasahitamiti / pakSapAtAdirahitamityarthaH / tacca syAdvAdArthAlambanatvenaiva sampadyate / ekapadajJAnamapi- ekapadajanyajJAnamapi / apinA vAkya-mahAvAkyajajJAnasya mAdhyasthyasahitasya pramAtve kimu vaktavyamityAveditaM bhavati / anyA- mAdhyasthyavikalA syAdvAdAnapekSeti yAvat / zAstrakoTipadaM bahusaGkhyAmAtropalakSaNam / vRthaiveti / pramAjanakatvAbhAvena tataH kasyacidapyarthasyA'siddheH / uktArthe prAcAM saMvAdamupadarzayati - tathA coktaM mahAtmaneti // 1.73 / / tadvacanamuTTaGkayati - "vAdAMzca prativAdAMzca, vadanto'nizcitAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti, tilapIlakavad gatau" // 1.74 // - svapakSasAdhanaM vAdaH, pratipakSakhaNDanaM prativAda itikRtvA vAda-prativAdayorbhedo'vadhAraNIyaH / tilapIlakavaditi dRSTAntaH samayajJAdavaseyaH // 1.74 // mAdhyasthyasahitapadajJAnavato viziSTasukhAptau nidarzanamupadarzayati - iti yativadanAt padAni buddhvA, prazama-vivecana-saMvarAbhidhAni / pradalitaduritaH kSaNAccilAti-tanaya iha tridazAlayaM jagAma // 1.75 // itizabdo hetuvacanaH / tathAcaikapadajJAnasya pramAtvata iha cilAtitanayoM yativadanAt prazamavivecanasaMvarAbhidhAni padAni buddhvA pradalitaduritaH san kSaNAdatizIghraM tridazAlayaM- svargaM jagAmetyanvayaH / arthastu vyakta eveti // 1.75 // __ cilAtitanayasya syAdvAdAvagamAbhAvAnmAdhyasthyameva durghaTamiti padavizeSajJAnamAtreNa svargagamanamasambhAvanAspadamityata Aha - na cA'nekAntArthAvagamarahitasyA'sya phalitaM, kathaM mAdhyasthyena sphuTamiti vidheyaM bhramapadam / 1. pramA- sAphalyasampAdakam / 2. atra yogabinduvRttyAdyanusAreNa "vadanto nizcitAMstathA" iti pATho'pi sambhAvyate / 3. tilapIlakavad- niruddhAkSasaJcAra-tilayantravAhananiyuktaikagomahiSAdivat / 4. cilAtiputrasya kathAnakamAvazyakaniyukti - 872-875 gAthAto'vaseyam / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam samAdheravyaktAd yadabhidadhati vyaktasadRzaM, phalaM yogAcAryA dhruvamabhiniveze vigalite // 1.76 // na cetyasya vidheyamityanenA'nvayaH / anekAntArthAvagamarahitasyA'sya cilAtitanayasya kathaM mAdhyasthyena sphuTaM phalitamiti bhramapadaM na ca vidheyam / niSedhe hetuH samAdheriti / yat- yasmAt, yogAcAryA- yogasvarUpAbhijJAH sUrayo'bhinivezekadAgrahe vigalite sati avyaktAt samAdheH vyaktasadRzaM phalaM dhruvamityabhidadhatItyanvayaH / arthastvasyA'pi vyakta eva / kevalamekAntAbhinivezAbhAvAt sAmAnyato'nekAntArthAvagamastasyA'pyastyeveti bhAvArtho'vaseyaH // 1.76 / / prathamaM zAstrayogazuddhyadhikAramupasaMharati - vizeSAdoghAd vA sapadi tadanekAntasamaye, samunmIladbhaktirbhavati ya ihA'dhyAtmavizadaH / bhRzaM dhIrodAttapriyatamaguNojjAgararuci ryazaHzrIstasyA'GkaM tyajati na kadA'pi praNayinI // 1.77 // : tat- tasmAt pUrvopadarzitayuktidRSTAntakadambataH / vizeSAd- vizeSarUpataH, oghAt- sAmAnyarUpataH, vAkAro vikalpArthaka ubhayoH samapradhAnatAkhyApanArthaH / sapadi. jhaTiti, na tu syAdvAdarAddhAnte kAraNaphalAdiparyAlocanavilambanato vilambana bhaktirvidheyeti bhAvaH / / iha- anekAntasamaye adhyAtmavizado yaH kazcit puruSavizeSa: samunmIladbhaktiH- prakaTitabhaktirbhavati- syAt, tasya puruSavizeSasyA'Gka- kroDaM bhRzam- atyarthaM praNayinI- priyatamA yazaHzrI:yazolakSmIH; anena cA'dhyAtmopaniSatprakaraNapraNetA zrImadyazovijayopAdhyAyaH svanAmoTTaGkanaM kRtavAn; yazaHzrIH kathambhUtetyapekSAyAmAha - dhIrodAttapriyatamaguNojjAgararuciriti, kadApi na tyajati // 1.77 / / // iti zAstrayogazuddhinAmA prathamo'dhikAraH // 1. nAyakasya dhIrodAttAdibhedA nATyazAstrAdito'vagantavyAH / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH atha zAstrayogasampanna eva jJAnayoge'dhikRto bhavatIti zAstrayogaprarUpaNAnantaraM jJAnayogaM nirUpayati - dizA darzitayA zAstrai-rgacchannacchamatiH pathi / jJAnayogaM prayuJjIta, tadvizeSopalabdhaye // 2.1 // acchamati:- nirmalamati: mAdhyasthyapariniSThitamatiH pumAn, zAstraiH- syAdvAdAgamairdarzitayA dizA nayavizeSonnItApekSAbhedanimittAvirodhasamarthitAnantadharmAtmakavastuparyAlocananayanAvalokitaikAntavAdyupanyastadoSakaNTakApanayanapratyalayuktivAtaprakAreNaM, pathi- mokSamArge, gacchan- mokSamArgaviSayakajJAnalakSaNagatikriyAmanubhavan, tadvizeSopalabdhaye- avilambitamokSadhAmaprAptyanukUlamokSamArgavailakSaNyAsAdanArthaM, jJAnayogaM vakSyamANasvarUpaM, prayuJjIta- svAtmatAdAtmyAspadaM vidadhIta, tadekavyApAravyApRtamAtmAnaM kuryAt / jJAnayogo yathA'vilambanema sampadyeta tathA tatpratyalavyApAraparAyaNo bhavediti yAvat // 2.1 / / kAraNA-'bhidhAnA-'vasthAnA-'nyavyAvRttibhirjJAnayogasvarUpamupadarzayati - yogaz2AdRSTajanitaH, sa tu prAtibhasajJitaH / sandhyeva dina-rAtribhyAM, kevala-zrutayoH pRthak // 2.2 // yogajAdRSTajanita iti / yogAbhyAsajanyadharmavizeSaprabhava ityarthaH / anena jJAnayogasya kAraNamupadarzitam / sa tu - jJAnayogaH punaH / prAtibhasajJitaH- prAtibhapadajanyabodhaviSayatvaprakArakasaGketavizeSaH prAtibhanAmaka iti yAvat / asyaiva ca sarvaviSayakajJAnatvenA'laukikapratyakSavizeSatvenorarIkAro naiyAyikasya / loke 'pRSThata upasarpantaM sarpa buddhyaiva pazyati, kumArI akasmAdevaivaM vakti - "zvo me bhrAtA''gamiSyatI". tyAdijJAnAnAM prAtibhasaJayA prasiddhiH / sA tUpacArAdeva / upacArazca kvacinmukhyasyaiva sato bhavatIti mukhyayA vRttyA jJAnayoga eva prAtibhanAmaka ityAzayaH / jJAnayogazca sarvathA sarvavastuprakAzAbhAvAd na kevalajJAnarUpaH / AvaraNe satyapyatizayitArthAvagAhanalakSaNapramAvizeSabandhuratvAd navA tAdRzapramAnAliGgitazrutajJAnarUpaH / kintu kevalasUryodayAvyavahitAruNodayakalpaH kiJcinmalImasazrutajJAnatriyAmAntimapraharAvasAnakAlikaprakAzasamo rAtryantadinAvyavahitapUrvakAlo 1. nayavizeSonnItA ye'pekSAbhedA tanimitto yo'virodhastatsamarthitaM yadanantadharmAtmakavastu tatparyAlocanarUpaM yannayanaM tadavalokitAni yAnyekAntavAdyupanyastadoSakaNTakAni tadapanayane pratyalo yo yuktivAtastatprakAreNa / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 adhyAtmopaniSatprakaraNam yathA na rAtrirna vA dinaM, kintu tayoH sandhitvAt sandhyAkAlo'nya eva; tathA kevalajJAnAvyavahitapUrvasamayabhAvinaH zrutajJAnaprakarSAntimasamayasampadyamAnarUpasyA'sya tadubhayabhinnatvaM zraddheyamityAzayenA''ha - sandhyeveti // 2.2 / / zrutajJAnasvarUpAcchAstrajJAnAjjJAnayogasyA'vasthitivailakSaNyena vailakSaNyaM prakaTayati padamAtraM hi nA'nveti zAstraM digdarzanottaram / jJAnayogo muneH pArzva-mAkaivalyaM na muJcati // 23 // zAstraM digdarzanottaraM - digdarzanottarakAlaM, padamAtram ekaM padamapi, muktidhAmaprasthitaM muni, nA'nveti - nA'nugacchati / ayaM jJAnayoga AkaivalyaM - kevalajJAnotpattisamayaM yAvat / maryAdArthako'ya 'yamAzabdaH, tena kevalajJAnotpattikSaNAvyavahitapUrvakSaNaparyantamityarthaH / muneH- muktimArgamananazIlasya mumukSoH, pArzvasannidhAnaM, na muJcati na tyajatItyarthaH // 23 // - brahmaviSayakaparokSajJAnasvarUpAcchAstrAd brahmaviSayakasAkSAtkArijJAnasvarUpavizrAntasya jJAnayogasya svarUpataH phalavizeSajanakatvatazca vailakSaNyamityupadarzayituM zAstrajJAnasvarUpamupadarzayati tattvato brahmaNaH zAstraM, lakSakaM na tu darzakam / na cA'dRSTAtmatattvasya, dRSTabhrAntirnivartate // 2.4 // - tattvata iti / yathAvasthitasvarUpata ityarthaH / brahmaNa:- AtmanaH zAstraM zrutajJAnaM, lakSakaMparokSatayopadarzakaM, na tu darzakam / naiva tatsAkSAtkArijJAnasvarUpam / tena ca zarIrAtmatvAdibhrAnteranivRttyA''tmanaH svasvarUpAvAptilakSaNamokSAsambhava ityAha - na ceti / asya nivartate ityanenA'nvayaH / adRSTAtmatattvasya- asAkSAtkRtAtmatattvasya, zarIrAdibhedenA''tmatattvamasAkSAtkurvata iti yAvat / dRSTabhrAntiH - zarIrAdiSvanAtmasu Atmatattvasya bhramAtmakaH sAkSAtkAraH, na ca nivartate naiva vinazyati / sAkSAtkArAtmakAtattvabhramanAzaM prati sAkSAtkArAtmakatattvapramAyA eva kAraNatvasya diGmohAderaparokSadigavagatita eva nivRttyavalokanenA'vadhAraNAdityAzayaH // 24 // yataH zAstrayogAnnA''tmatattvasAkSAtkAro'tastadarthaM jJAnayoga upAsanIya ityAha tenA''tmadarzanAkAGkSI, jJAnenA'ntarmukho bhavet / draSTurdRgAtmatA mukti-rdRzyaikAtmyaM bhavabhramaH // 2.5 // - teneti / zAstrasyA''tmatattvalakSakatvameva, na tu darzakatvamityanenetyarthaH / AtmadarzanAkAGkSI - tattvata AtmasvarUpaM sAkSAtkartumicchuH / jJAnena - samyagvicArapuraskRtAtmajJAnena / antarmukha iti 'zarIrAdayo bAhyapudgalavilAsAH kSaNabhaGgurAH svabhAvato duHkhabahulAH, naitairAtmIyatayopagRhItairanAbAdhAtyantikanirvANasukhAvAptirato naiteSvAsaktirvidheyA, svarUpavizrAntilakSaNasukhasvarUpaH sarvadAvasthAnalakSaNadhrauvyAkalitaparyAyAzritotpAdavyayAtmakasattvAliGgitavigrahaH svaprakAzajJAnaikasvabhAva AtmaivopAdeya' ityevamantarmukho bhvet| satatamAtmasvarUpabhAvanAcAntasvAntaH syAditi yAvat / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH ___ jJAnenA'ntarmukhabhavane sati svAtmAnaM jJAnasvarUpatayA satataM bhAvayato jJAnatAdAtmyApanna evA''tmA'virbhUto bhavatIti jJAnasvarUpatAlakSaNamuktiH paramapuruSArtho'yatnopanata eva bhavatItyAzayenA''ha - draSTuriti / draSTaHAtmano dRgAtmatA- AvirbhUtajJAnasvarUpatA / tenopayogalakSaNasya jIvasya jJAnasvarUpatAyAH sarvadA bhAve'pi na sarvadA mokSaprasaGgaH / dRzyaikAtmyaM- dRgabhinnagrAhyasvarUpazarIrAdyabhinnatvamAtmanaH, bhavabhramaHsaMsAravilAsaH, bandha iti yAvat / ____ athavA "jJAnenA'ntarmukho bhave"diti yaduktaM, tatra 'jJAnenA'ntarmukhatvaM ki'mityAkAGkSAyAM tatsvarUpamevopadarzitaM draSTurityAdinA / evaM paribhAvanameva jJAnenA'ntarmukhatvamiti // 2.5 // tasyA'tizayaM prakaTayati - AtmajJAne munirmagnaH, sarvaM pudgalavibhramam / mahendrajAlavad vetti, naiva tatrA'nurajyate // 2.6 // __ magna:- tatsvarUpaparibhAvanalInacittaH, sarva- putradAradhanazarIrAdyakhilaM bAhyaM, pudgalavibhramaM- pudgalavivartamAnaM pUraNagalanasvabhAvatvAt / -- jJAnamagnasyA'pi muneH zarIrAdipudgalavilAsA: santyeva, na tu tajjanitacittavikArAstatra prAdurbhavanti, teSAmasatyatvenA'vadhAraNAdityAvedanAyA'nuguNaM dRSTAntamAha - mahendrajAlavaditi / mahendrajAladarzitArthasya draSTuH kalpitatvajJAne jAgrati sati tasyopacayApacayato na rAgadveSau, kintu mAdhyasthyameva; tathA''tmajJAnamagnasya muneH zarIrAdeH pudgalavibhramatvadRSTyA pazyatastadvRddhikSayAbhyAM na rAgadveSau, kintvaudAsInyamevetyAha - naiveti / tatra- pudgalavibhrame // 2.6 // . nanvAtmajJAne kimapi sukhaM nA'sti, biSaye tu kAminyAdau sambhogAdijanitaM sAtizayitaM bahuvidhaM sukhaM pratyakSata evopalabhyate, AtmajJAnavata uttarakAle muktisukhasambhave'pi nedAnIM tat pratyakSata upalabhyate iti svayaMprAptaviSayasukhaparityAge svArthabhraMza eva syAdatastadarthaM tatrA'nurAgo vidheya eva jJAninetyato, jJAnasukhaM tAtkAlikameva svAnubhavasaMvedyaM kAlpanikavaiSayikasukhAdaparimeyaguNaM samasti, jJAnayoginastatra magnasya viSayopabhogajanitaM sukhaM viSamivA'vabhAsate iti na tatrA'nurAga ityAha - AsvAditA sumadhurA, yena jJAnaratiH sudhA / na lagatyeva tacceto, viSayeSu viSeSviva // 2.7 // yena- AtmajJAnavatA / taccetaH- AtmajJAnicittam // 2.7 / / nanu svAtmani tattadviSayopArjanAdikamantareNa tattadviSayopabhogAdijanitasukhasaMvedanameva na bhavati / tatparijJAnAbhAve ca tata utkarSajJAnAbhAvAd 'jJAnaratiH sumadhurA, na tu viSayaratistathe'tyAkalanamapi katham ? tadabhAve viSayasukhaM parityajya jJAnasukhAnurAgo mAdhyasthyavighAtaka eva guNadoSaparIkSAvimukhasya sampadyate / tato viSayasukhAnubhava: pUrvamavazyameva vidheyo jJAnasukhaM prakRSTatayA'bhikAztA / viSayANAM bahuvidhatvAd vicitrasvabhAvatvena +kaviSayajanitasukhApakRSTatvadhiyA pratyekaM sarvaviSayajasukhApakRSTatva Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 adhyAtmopaniSatprakaraNam buddhiracirameva sampadyate iti tattadavasthocitasukhAnubhavatazcireNa viSayopabhogajasukhAnubhavAnantaraM jJAnasukhasampattisturIyAvasthAyAM, na tu prathamata evetyAzaGkAzaGkanmUlanAyA''ha - sattattvacintayA yasyA-'bhisamanvAgatA ime / AtmavAn jJAnavAn veda-dharmavAn brahmavA~zca saH // 2.8 // viSayANAmAnantyAt pratyekaM sarvaviSayopabhogo'sambhavagrasta evetyAzaGkopadarzitA prakriyA na sambhavatyeva / kintu sattattvacintayeti / sato yat tattvamutpAdavyayadhrauvyalakSaNaM, tasya yA cintA- nayabhedavyapekSA vicAraNA, 'etadapekSayotpAda, etadapekSayA vyaya, etadapekSayA dhrauvyametadapekSayA sattvametadapekSayA'sattvamevametadapekSayA nityatvametadapekSayA'nityatvametadapekSayaikatvametadapekSayA'nekatva'mityAdikA sarvA'pi vicAraNA satattvacintApadena jJeyA, tayetyarthaH / yasya- jJAnina, ime- paridRzyamAnAH sarve'pi viSayA, abhisamanvAgatA- abhitaH- sarvaprakAreNa, samiti samIcInatayA, anu- svapRSThalagnatayA'vazyambhAvena, AgatA- jJAnaviSayabhAvamAnItAH / tathAca kSayopazamavizeSeNa yathAvasthitasarvaviSayaviSayakajJAnavAnityarthaH / evaM ca yat sukhaM yAdRzaM tatsukhaMsya tAdRzatayA jJAnaM tasyA'pi sampannamiti tadapekSayotkRSTatvabuddhirjJAnAtmani sukhe bhAvanAprakarSaNA'sthavirasyA'pi sambhavatyevetyAzayaH / evambhUtaM puruSamanyataH prakRSTatayA bhAvayati - AtmavAniti / AvirbhUtAtmatAdAtmyavAnityarthaH / tena svasya svApekSayA''dhArAdheyabhAve'pi na kSatiH / etena yasya na jJAnaratistasyA''tmavattve satyapi anAtmanyeva putrakalatradhanadehAdAvAtmatvAdhyavasAyAnna yathArthamAtmatvagraho'nAtmavAneva sa ityupadarzitam / athavA''tmapadena puruSakAra eva muktiviSayo'bhimataH / uktajJAnasampanna eva muktau saphalapuruSakAravyApAraH sampadyate ityAzayaH / jJAnavAniti / yadyapyupayogalakSaNo jIva iti jIvasvAbhAvyAt puruSabhAve eva jJAnavattvam / tathApi jJAnapadena viziSTaM jJAnamatrA'bhipretam / dRzyate ca jJAnitvAvizeSe'pi 'ayaM jJAnI, ayaM cA'jJAnI'ti vivikto vyavahAro loke / vedadharmavAniti / vedapadamAgamaparam / AgamavihitadharmAcaraNasampanna iti / uktajJAnavikalasya tu zrutavihitAcaraNe'pi na tathAbhAva iti jJAnI stUyate / brahmavAniti / brahma- brahmacaryaM maithunanivRttiH / tena ca kadApi retaHskhalanAbhAvenovaretaskatvamupalakSyate / UrdhvaretA avazyameva jJAnI bhavati "UrdhvaretA bhavet prAjJa" iti lokaprasiddhaH // 2.8 // jJAnayogasampAdanArthaM pUrvaM viSayAH parityaktavyAH / sampanne ca jJAnayoge viSayeSu mAdhyasthyamevA'valambeta tatsvarUpAbhijJaH sannityAha - viSayAn sAdhakaH pUrva-maniSTa tvadhiyA tyajet / na tyajenna ca gRhNIyAt, siddho vindyAt sa tattvataH // 2.9 / / 1. vRttyantare 'dvandvAnte zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate' iti nyAyamAzritya "vedavAn- AgamavAn, dharmavAnapavargAbhyudayamArgavA"nityartho darzitaH / so'pi kathaJcitsaGgata eva / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH __viSayAniti / kaJcanakAminIcandanAdInityarthaH / sAdhakaH- jJAnayoganiSpattyanukUlavyApAravAn / pUrvajJAnayogAniSpattidazAyAmaniSTatvadhiyA- svarUpavizrAntilakSaNajJAnasukhAvAptipratibandhakatvaprayojyAniSTatvabuddhyo / tyajet- dUrata eva parivarjayet / siddhaH- sampannajJAnayogaH / tasya kartavyasya yogasya sampatterna viSayAsaktau tatpratibandhakatvabuddhirityaniSTatvabuddhyabhAvAnna viSayaparityAgaH / jJAnasukhanimagnasya svabhAvata eva viSayasukhecchA notpadyate iti phalecchAbhAve tajjanitopAyecchAyA apyabhAva iti na tadupAdAnalakSaNaM viSayagrahaNamityAha - na tyajenna ca gRhNIyAditi / atyantamUDho'pi kazcid viSayasvarUpAnavabodhato na viSayaparityAgagrahaNavAn, tAdRzazcA'yamapItyupekSya eva lokAnAmata Aha - vindyAt sa tattvata iti / yasya viSayasya yAdRg rUpaM taM tAdRgrUpeNa jAnaneva na gRhNAti na parityajati ceti jJAnakRtAvevA'sya grahaNAbhAva-parityAgAbhAvAvityAdaraNIyatama eva lokAnAmiti bhAvaH // 2.9 // sAdhaka-siddhayoH sukhaduHkhAvasthAnavailakSaNyato vailakSaNyaM sukhAvabodhamityupadarzayati - yogArambhadazAsthasya, duHkhamantarbahiHsukham / .. sukhamantarbahirduHkhaM, siddhayogasya tu dhruvam // 2.10 // - antardu:khamiti / svarUpavizrAntilakSaNajJAnasukhAnavAptyA tadavAptyanukUlaprayAsabAhulyamevA'ntardu:khamityarthaH / bahiHsukhamiti / aniSTatvadhiyA viSayaparityAgena tadarjanakSaNAdigocaraprayAsAlpIbhAvatastajjanitaduHkhAnutpAdalakSaNaM sukhamabhAve bhAvopacArato bahiHsukhamityarthaH / yato'sya jJAnasukhaniSpattaye'navarataM jJAnenA'ntarmukhabhavanalakSaNAbhyAso varIvati / sa cA'sampAditakAryaniSpattikatvAd duHkhamiveti / sukhaM tu svarUpavizrAntilakSaNajJAnasukhamaniSpannatvAd bahireva yAvanna jAtamityato'pi bahiHsukhamiti bodhyam / siddhayogasya tu- punaH svarUpavizrAntilakSaNajJAnasukhasyA''tmani ekatayA sadbhAvAd antaHsukhamiti / bAhyasya tu viSayaparibhogajanitasya sukhasya paropadhikatvAd duHkhamiveti bahirduHkhamiti // 2.10 / / kiM tat sukhaM yasya bahirantarbhAvaH sAdhakasiddhavyapekSayocyate ? kiM ca tad duHkhaM yasyA'ntarbahirbhAvaH sAdhakasiddhavyapekSayetyapekSAyAM sukhasvarUpaM tAvadAha - prakAzazaktyA yadrUpa-mAtmano jJAnamucyate / sukhaM svarUpavizrAnti-zaktyA vAcyaM tadeva tu // 2.11 // . Atmano yad rUpaM- svarUpaM prakAzazaktyA- vastuprakAzanasAmarthyena jJAnamucyate- 'jJAna' padAbhidheyaM bhavati, tadeva svarUpaM svarUpavizrAntizaktyA- zuddhAtmasvabhAvamAtrAvasthAnazaktyA tu sukhaM- 'sukha'padena 1. svarUpe yA vizrAntistallakSaNaM yad jJAnasukhaM tadavApteH yat pratibandhakatvaM tatprayojyaM yadaniSTatvaM viSayaniSThaM tabuddhyA / ' Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam vAcyaM bhavati / etAvatA svarUpavizrAntyabhAvalakSaNamAtmano'svasthatvameva duHkhamityAveditaM bhavatItyatastasya pRthaganupanyAse'pi na nyUnatvamiti bodhyam // 2.11 / / uktalakSaNameva sukhaduHkhasvarUpaM vacanAntareNa spaSTayati - sarvaM paravazaM duHkhaM, sarvamAtmavazaM sukham / etaduktaM samAsena, lakSaNaM sukhaduHkhayoH // 2.12 // samAsena- saGkepeNa / uttAnArthamanyat // 2.12 / / nanu svarUpavizrAnterabhAvAdasmadAdInAmidAnIntanAnAmetat sukhaM svAnubhavato na vedyate iti tad vaktavyaM kimAkAram ? vacanapathAtItaM cet kathamavadhAraNIyam ? sAkSAt tadupadeSTumazakyaM ced yena sadRzametat tadevocyatA manena sadRzameta'diti / na ca svarUpata upadarzayituM zakyam / navA kenacidupamayopalakSayituM zakyam / tathA'pyastIti zraddhAmAtragamyamidaM syAdityata Aha - jJAnamagnasya yacchama, tad vaktuM naiva pAryate / nopameyaM priyAzleSai-rnA'pi taccandanadravaiH // 2.13 // svAnubhavavedyasya tasya yatpuruSavizeSaniSThatvaM so'pi jJAnamagnaH puruSadhaureyastad vacanena tanmAtrapratipAda kenopadarzayitumazaktaH / kimutA'nye'smadAdayaH ? nirvastumazakyasya tasya nirvacanAbhAve'pi na svarUpato'bhAvaH / na hi dadhidugdhamadhudrAkSAsitAdInAM mAdhuryavizeSaH parasparavilakSaNatayA vacanena pratipAdayitumazakyo'pi na nAma na samasti / tAdRgevaitadapi / na caitatsadRzaM vaiSayikaM kimapi sukhaM samasti, yenopamIyetA'pIdam / na hi sarvaprakAreNa sarvavastvavabhAsina: kevalAlokasya kenacitprakAzakasvabhAvenopamitatvAbhAve'pyabhAvastathaivedamapIti bhAvaH / zarma- sukham / tat- sukham / priyAzleSaiH- priyAzleSajanitasukhavizeSaiH / tat- sukham / candanadravaiH- sampUrNAGgopAGgopaliptacandanadravajanitasukhavizeSaiH // 2.13 // jJAnamagnasyaiva bhagavatyAdipratipAditatejolezyAvivRddhirapi ghaTate ityatizayamasya pratipAdayati - tejolezyAvivRddhiryA, paryAyakramavRddhitaH / bhASitA bhagavatyAdau, setthambhUtasya yujyate // 2.14 // sA- tejolezyAvivRddhiH / itthaMbhUtasya- jJAnamagnasya // 2.14 / / upayogalakSaNajIvabhAvAnyathA'nupapattyA'smadAdInAmapi sarvadA kiJcit kiJcidgocarajJAnamagnatA vidyate, na tu zarmavizeSastathopalabhyate / AtmajJAnamapi 'ahaM sukhI, ahaM duHkhI, ahaM jAnAmi, upalabhe'haM, dveSmi aham, icchAmi aham' ityAdikaM vartate, na ca mAtrayA'pi zarmavizeSAvAptirityato yAdRzajJAnamagnasya zarmavizeSastAdRzaM jJAnasvarUpamupadarzayati - 1. vyAkhyAprajJaptinAmakaM paJcamAGgameva 'bhagavatI'tipUjyatAsUcakazabdenocyate / tatratyaM 14.9:537 sUtram / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH cinmAtralakSaNenA'nya- vyatiriktatvamAtmanaH / pratIyate, yadazrAntaM, tadeva jJAnamuttamam // 2.15 // anyavyatiriktatvaM- dehAdibAhyabhinnatvam / asmadAdInAmapi kadAciccinmAtrasvarUpatayA pratItira styAtmano'nyavyavacchedenetyata Aha - azrAntamiti / virAmavikalamuttarottarAnuvRttimadityarthaH / tenottarakAle virodhijJAnAntarAbAdhitatvAdabhrAntameva taditi labhyate / tadevetyevakAreNA'tAdRgbhUtasya jJAnasyottamatvavyavacchedaH // 2.15 // asyaiva jJAnasya zubhopayogarUpatve savikalpakasamAdhitvaM zuddhopayogarUpatve nirvikalpakasamAdhitva 'jJAnasvarUpaH san yoga' iti nirvacanalabhyajJAnayogasvarUpatA'sya na na ghaTate iti na rUDhimAtreNaivA'tra jJAnayogazabdapravRttirityAha - zubhopayogarUpo'yaM, samAdhiH savikalpakaH / zuddhopayogarUpastu, nirvikalpastadekadRk // 2.16 // 39 zubhopayogarUpe'smin dhyAtRdhyeyadhyAnAnA' mahaM dhyAtA'yaM dhyeya idaM ca dhyAna' mityevaM pRthagavabhAsastadAkArasya samastIti savikalpakatvam / tatra ca na svarUpavizrAntirbhedAvabhAsAditi na tallakSaNaM sukhametadavasthAyAm / kintu zuddhopayogarUpa eva dhyAtRdhyeyadhyAnAnAM pRthaganavabhAsAnnirvikalpakasamAdhau / tadAnIM tadekadRg cinmAtrasvarUpAtmamAtrAvalambanAvabodho vigalitavedyAntarAntarAyatvAt svarUpavizrAntilakSaNasukhasvarUpa ityabhisandhiH // 2.16 // savikalpaka-nirvikalpakaMsamAdhyorvailakSaNyamupadarzayati - AdyaH sAlambano nAma, yogo'nAlambanaH paraH / - chAyAyA darpaNAbhAve, mukhavizrAntisannibhaH // 2.17 // Adya iti / savikalpakasamAdhirityarthaH / sAlambana iti / dhyeyasvarUpavyatiriktatayA dhyAtRdhyAnaviSayakatvamatra sAlambanatvam / tena jJAnamAtrasya saviSayakatvena nirvikalpakasamAdhAvapi jJAnasya dhyeyasvarUpAlambanatve'pi na kSatiH / na ca nirvikalpakasamAdhau vRttimAtranirodhe na svarUpAvabhAsalakSaNA vRtti: samastIti zaGkyam; yatastamadhikRtya parairapItthaM gIyate "dhyAtR-dhyAne parityajya, kramAd dhyeyaikagocaram / nivAtadIpavaccittaM, samAdhirabhidhIyate // 1 // vRttayastu tadAnIma- jJAtvA apyAtmagocarAH / smaraNAdanumIyante, vyutthitasya samutthitAt // 2 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 adhyAtmopaniSatprakaraNam vRttInAmanuvRttistu, prayatnAt prathamAdapi / adRSTAsakRdabhyAsa-saMskArasacivAd bhavet // 3 // " [ ] paraH- nirvikalpakayogaH, anAlambana:- dhyeyasvarUpavyatiriktadhyAtRdhyAnAviSayakaH / asya ca svarUpavizrAntisvarUpatAmupamayA bhAvayati - chAyAyA iti / mukhAkArAvabhAsarUpAyA mukhakAnterityarthaH / darpaNAbhAva iti / mukhapratibimbagrAhisvabhAva-darpaNAdisvacchadravyarUpopAdhyabhAve satItyarthaH / mukhvishraantiiti| bimbabhUtamukhamAtrasvarUpatetyarthaH / tatsannibha:- tattulya: // 2.17 / / nirvikalpakasamAdhisvarUpazuddhopayogalakSaNajJAnAvabhAtamevA''tmasvarUpaM nA'nyAdRzamityetat prapaJcayati - yad dRzyaM yacca nirvAcyaM, mananIyaM ca yad bhuvi / tad rUpaM parasaMzliSTaM, na zuddhadravyalakSaNam // 2.18 // yad dRzyamiti / cakSurAdIndriyagocaraM yaccharIrAdItyarthaH / nirvAcyaM- zabdena vaktuM zakyaM, zabdajanyabodhagocaraM yaditi yAvat / mananIyaM- manojanyajJAnaviSayam / bhuvIti lokamAtropalakSakam / tadrUpaM parasaMzliSTamiti cakSurAdijanyajJAnasya rUpAdipratiniyataguNaviziSTatayaiva dravyagrAhakatvAt, zabdajanitajJAnasya vizeSaNavizeSyabhAvAlambanatayaivetarapadArthAnvitadravyagrAhakatvAt, manojanyajJAnasyA'pi tattadguNAdhupAdAnenaiva dravyamananAtmakatvAt, parasambaddhameva dravyaM dRzyaM nirvAcyaM mananIyaM ca bhavati / tato na tasya zuddhadravyasvarUpalakSaNatvam / tato vizeSaNopagraheNa yadAtmaviSayakaM jJAnaM, tadvato na jJAnamagnatvamanA- . lambanayogAnAkrAnterityAzayaH // 2.18 / / yadi parasaMzliSTaM rUpaM na zuddhAtmadravyalakSaNaM, tarhi vaktavyaM tallakSaNamityata Aha - apadasya padaM nA'stI-tyupakramyA''gameM tataH / / upAdhimAtravyAvRttyA, proktaM zuddhAtmalakSaNam // 2.19 // apadasya- zabdAgocarasya, padaM- pratipAdakazabdaH / athavA padyate- jJAyate'neneti vyutpattyA padaMviziSTajJAnajanakaM pramANaM, jJAyate ityasya viziSTajJAnaviSayIkriyate ityarthakatvAt / na vidyate viziSTajJAnajanakaM pramANaM yasya zuddhAtmadravyasya tadapadam / tasyA'padasya viziSTajJAnajanakapramANAviSayasyeti yAvat / padaMviziSTajJAnam / nA'sti- na sambhavati / zuddhadravyasya savikalpakajJAnaviSayatvAsambhavAt / ityupakramyaevaM pratijJAya, Agame- jainapravacane, tata:- uktapratijJAnantaram / upAdhimAtravyAvRttyA- paraupAdhikadharmamAtravidhUnanena / zuddhAtmalakSaNaM- zuddhAtmasvarUpaM yaccaitanyamAnaM tadAtmakaM lakSaNaM, proktaM- prakRSTatayopadarzitam // 2.19 / / paraupAdhikadharmamAtravyAvRttyA yadAtmasvarUpaM caitanyamAnaM tadevA''tmadravyasya svarUpalakSaNamiti jainapravacanapramitamarthaM parAgamo'pi saMvadatItyAha - 1. AcArAGgasUtram - 1.5.6.172-173. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH . "yato vAco nivartante, hyaprApya manasA saha" / itizrutirapi vyakta-metadarthAnusAriNI // 2.20 // yaM- parabrahmAtmasvarUpam, aprApya- viSayatayA svasambaddhamakRtvA manasA saha vAco nivartante / , yad vAGmanogocarAtItamiti yAvat / itizabdaH zabdasvarUpaparaH / tena itizrutiH- evaMsvarUpA zruti:vedaH, vyaktaM- spaSTaM yathA syAt tathA, etadarthAnusAriNI- parasaMzliSTarUparahita-zuddhAtmadravyasvarUpAnuvAdinI // 2.20 // anAlambanayogadazApannajJAnasahakAramantareNa kevalazAstrajajJAnaviSayatvaM na zuddhAtmadravyasyeti vacanagocarAtItatvaM tasya yuktamevetyAha - atIndriyaM paraM brahma, vizuddhAnubhavaM vinA / . zAstrayuktizatenA'pi, naiva gamyaM kadAcana // 2.21 // atIndriyamiti / anena ca dRzyatvaM tasya na kenA'pyanumatamityAveditam / paramiti / dehAdivyatiriktatayA vyavasthitamityarthaH / tena kSIrodakanyAyena dehAdisambhinnatayA vyavasthitasyA''tmanastadAtmatayA pratyakSatve'pi na kSatiH / brahma- kevalAlokasvarUpeNa viSayatayA sarvArthavyApakaM caitanyam / vizuddhAnubhavaM vinA- tanmAtrAvaMgAhizuddhopayogarUpa-nirvikalpakasamAdhidazApannAnubhavamantareNa, zAstrayuktizatenA'pi- zAstropadarzitAnalpayuktikadambakenA'pi, kadAcana- kvacidapi kAle, naiva gamyamavagamaviSayoM na bhavatyeva // 2.21 / / "vizuddhAnubhavaM vinA zAstragamyaM na brahme"tyuktayA vizuddhAnubhavasahakAreNa brahmaNaH zAstragamyatorarIkRtA / tAmadhikRtyA''ha - - keSAM na kalpanAdarvI, zAstrakSIrAnagAhinI / .. viralAstadrasAsvAda-vido'nubhavajihvayA // 2.22 // __ yathA kSIrAne mAdhuryavizeSaH samasti / tamitastatastatra vyApriyamANA'pi darvI na jAnAti, kintu jihvendriyameva tadanubhavasamartham / tathA zAstre sthitamapi sarvavastusArabhUtaM paraM brahma rasyamAnatayA'mRtakalpamuktisukhAtmakaM naiva tadanubhavavikalAH paNDitammanyA api svasvakalpanAtmakayuktizatena zAstrArthaM paribhAvayanto'pi jAnanti, kintu tadanubhavavanta eva dvitrA vidvAMsastadbrahmasvarUpAbhinnarasAsvAdavidaH / etena zAstrayogasyA'pi nA''narthakyamityAveditaM bhavatIti / / 2.22 // nirdvandvasvarUpasya brahmaNaH nirdvandvAnubhavasamutthAnenaiva paramparayA lipyAdigocaratvaM na tu sAkSAt, teSAM tadaviSayakatvAdityAha - 1. kvacid "0metadarthAnubhASiNI"ti pAThaH / arthastu samAna eva / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 adhyAtmopaniSatprakaraNam pazyatu brahma nirdvandvaM, nirdvandvAnubhavaM vinA / kathaM lipimayI dRSTi -rvAGmayI vA manomayI // 2.23 // nirdvandvaM brahma nirdvandvAnubhavaM nirvikalpakazuddhopayogaM vinA lipimayI vAGmayI manomayI vA dRSTiH kathaM pazyatu- kathaM viSayIkarotu ? dRSTau lipyAdimayatvaM ca lipyAdimAtraprabhavatvakRtaM jJeyam // 2.23|| zuddhopayogarUpasya nirvikalpakAnubhavasyA'nAlambanayogasya jAgratsvapnasuSuptyAtmakAvasthAtrayabhinnatvena turIyAvasthAtvaM niSTaGkayati - na suSuptiramohatvA-nA'pi ca svApa-jAgarau / kalpanAzilpavizrAnte-sturyaivA'nubhavo dazA // 2.24 // .. ___ savikalpakajJAnavikalatvena sausAdRzyAt suSuptitvabhrama eva tatra prathamataH samullasatItyataH suSuptitvapratiSedha eva pUrvamAdRtaH / amohatvAt- mohanIyavizeSodayaprasUtatvAnmohasvarUpA suSuptirayaM ca tadvilakSaNatvAnna suSuptirityarthaH / nA'pi svApajAgarAviti jJAnAvasthAtvenobhayasvarUpatAyA yugapadeva tatra prAptau sarvapradhAnena dvandvena . tadubhayamupanyasya tatpratikSepo vihitaH / tatrApi parisphuTasthirabAhyAvabhAsavikalatvena svapnatvabhramasyaiva prathamataH prAptestatsanniveza eva prathamataH kRtaH / tena bahvactve'pi sthirAvabhAsakatayA pUjyasya jAgarasya prathamopanyAsaprAptAvapi na kSatiH / svApajAgarobhayaniSedhe hetuH kalpanAzilpavizrAnteriti / svapne jAgare ca savikalpakaparamparA samunmiSati, atra mAtrayA'pi na tadunmeSa iti kalpanAzUnyatvAt nirvikalpakazuddhopayogAtmA'nAlambanayogasvarUpo'nubhava: svapnajAgarAbhyAmapi bhinna iti turIya eveti // 2.24|| ' tAdRzAnubhava: zAstrajJAnapUrvaka eva brahmAdhigatiheturiti zAstrayogo'pyatropayujyate ityAha - adhigatyA'khilaM zabda-brahma zAstradRzA muniH / svasaMvedyaM paraM brahmA-'nubhavairadhigacchati // 2.25 // zabdabrahmeti / zabdenollikhyamAnasvarUpatvAcchabdatayA vyavasitaM jIvAjIvAditattvaM svAtmanA jagata eva kroDIkRtatvAd brahma / tadakhilameva- samastameva zAstradRzA- zAstrajanyabodhAtmakadRSTyA, "antarA 1. lipimayI- sajJAkSaramayI, vAGmayI- vacanoccAraNamayI, manomayI- vicAramayI / 2. nirvikalpakajJAnasya suSupteriva savikalpakajJAnavikalatvAt tat suSuptiriti bhramaH kasyacit sambhavati / 3. samAsavRttau kevalaM dvandvasamAse eva tadantargatasarvapadAnAM prAdhAnyaM sambhavati / 4. asya kathanasya tAtparyasyA'vagamanArthaM siddha. zabdA. 3.1.160 sUtraM tavRttizca drssttvye| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH kevalajJAnaM, chadmasthAH khalvacakSuSaH / hastasparzasamaM zAstra-jJAnaM tadvyavahArakRt // " [1.10] ityanena chadmasthAnAM zAstradRSTitvasyaivA'bhyupagamAt / adhigatya- jJAtvA / svasaMvedyaM paraM- svasaMvedanamAtrAnubhavaikagamyaM brahma- AtmasvarUpam / anubhavai:- dhArAbaddhatayA nirantaropannatvena bahulIbhUtairanubhavaiH zuddhopayogarUpairmuniH zAstramananakuzala: puruSavizeSasturIyAvasthAvyavasthitaH, adhigacchati- jAnAti / adhigamanopAyasya bahutvena nirdezAdadhigamasya dRDhabhUmitvamAveditamataH svarUpavizrAntistatra bhavaMti na tu kalpanAdhAyitvamiti // 2.25 / / brahmopendramahendramahezAdyupAsakAnAmiva tattadAtmaparyAyapradhAnabhAvopAsakAnAM jainAgamAzrayaNadattacittAnAmapyAtmasvabhAvaparamArthAvabodhavikalAnAM vastutaH parasamayasthitatvameva / AtmasvabhAvaparikarmitamatInAmeva svasamayasthitatvamityAha - ye paryAyeSu niraptA-ste hyanyasamayasthitAH / AtmasvabhAvaniSThAnAM, dhruvA svasamayasthitiH // 2.26 // __paryAyeSu- AtmanaH paryAyeSu devendratvAdibhAveSu / ya iti ye kecana jainA ajainA vA bhavantu / niratAH- tatparyAyAnusmaraNadhAraNAdhyAnArcanAdisaMlIna-karaNopakaraNasvAntavyApArAH / te- puruSA, hiyataH, sksamayasthitatvena vyavahriyamANA api vastuto'nyasamayasthitAH / . tahi keSAM svasamayasthitirityapekSAyAmAha - AtmasvabhAvaniSThAnAmiti / 'caitanyameva kevalamAtmasvabhAvo'nyastu karmopAdhivinirmito dharmakalApa' ityevamAtmasvabhAvaM zraddadhatAM tathA parizIlayatAM ca puruSadhaureyANAmityarthaH / dhruvA- dRDhatyA vyavasthitA, parakIyayuktizatenA'pi cAlayitumazakyA, svasamayasthiti:svasiddhAntAvasthAnam // 2.26 / / kiM tadAtmasvarUpaM zuddhopayogasaMvedyameva yadityapekSAyAmAha - AvApodvApavizrAnti-ryatrA'zuddhanayasya tat / zuddhAnubhavasaMvedyaM, svarUpaM paramAtmanaH // 2.27 // yatra- yasmin paramAtmasvarUpe zuddhacaitanye / azuddhanayasya- paryAyasambhinnadravyAvagAhino dravyArthikasya dravyasambhinnaparyAyAvagAhinaH paryAyArthikasya ca / AvApodvApau- svadharmasya kalpanArUpAnvaya AvApaH, anyadharmapratikSeparUpavyatireka udvApaH, etau cA'zuddhanayakRtAveve / tayovizrAntirabhAva AvApodvApavizrAntiH, samastIti kriyA'dhyAhAryA / yasmin parAtmasvarUpe azuddhanayaprabhAvitaikadharmakalpanA-'nyadharmapratikSepau na sta ityarthaH / tadevambhUtaM paramAtmanaH svarUpaM zuddhAnubhavasaMvedyaM- zuddhopayogamAtragamyamityarthaH // 2.27 / / 1. zloko'yaM pravacanasAra - 2.2 gAthAyA cchAyArUpa: / ataH sA gAthA tavRttizcA'valokanIye / 2. vRttyantare "azuddhanayasya- aupAdhikaparyAyagrAhakanayasya, AvApodvApavizrAnti:- adhyAropApavAdAbhyAM nivRttirbhavati (adhyAropo'vidyamAnasyA''ropaH, apavAdaH- vidyamAnasya pratiSedhaH)" iti tAtparyamupavarNitam / taccintyam / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 adhyAtmopaniSatprakaraNam yataH zuddhAnubhavasaMvedyameva paramAtmasvarUpamato ye kecana kalpanAjJAnagocarIbhUya sthitA: paryAyAste sarve'pi na paramAtmasvarUpamityAha - guNasthAnAni yAvanti, yAvantyazcA'pi mArgaNAH / tadanyatarasaMzleSo, naivA'taH paramAtmanaH // 2.28 // tadanyatarasaMzleSa:- guNasthAnamArgaNAnyatarasambandhaH, naiva- na bhavatyeva, ataH- zuddhAnubhavamAtrasaMvedyasvarUpatvataH / guNasthAnamArgaNAsvarUpANAmavagamo granthAntarAd vidheyo, granthagauravabhayAnneha tatsvarUpaparibhAvanam // 2.28 // ye ca zuddhopayogavikalAste paraupAdhikAnalpadharmAnnAtmanyavagacchanto'pi na vastusthityA paramAtmasvarUpAbhijJA ityupadizati - karmopAdhikRtAn bhAvAn, ya Atmanyadhyavasyati / tena svAbhAvika rUpaM, na buddhaM paramAtmanaH // 2.29 // tena- Atmani karmopAdhikRtabhAvAdhyavasAyavatA puruSeNa / svAbhAvikaM- svataHsiddhamasAdhAraNasvarUpam / uttAnArthamanyat // 2.29 // yadi karmopAdhikRtA bhAvA na zuddhasyA''tmanastahi teSAM tatra vyavahAraH kiMnibandhana ityapekSAyAmAha - yathA bhRtyaiH kRtaM yuddhaM, svAminyevopacaryate / ___ zuddhAtmanyavivekena, karmaskandhorjitaM tathA // 2.30 // tathA ca 'vyavahAra upacArabahula iti na vyavahAreNa dharmANAM vAstavikatvaM saMpradhArya'mityasya dADhA) dRSTAntadAAntikabhAvena prakRtArthagumphanaM, tathA sati pratipAdyAvabodhaH saukaryeNa sampadyate iti / zlokArthastu vyakta eva // 2.30 // tathAvyavahAriNo'jJatvaM sukhAvabodhamevetyupadarzayitumAha - muSitatvaM yathA pAntha-gataM pathyupacaryate / tathA vyavaharatyajJa-zcidrUpe karmavikriyAm // 2.31 // etadapi padyaM spaSTArthameva // 2.31 // nanvevamAtmasvarUpamavagacchannapi jJAnI karmakRtabhAvAbhibhUto dRzyate eva / tatazca karmakRtabhAvAn svAbhAvikatvenA''tmanyadhyavasyato'jJAninaH kiGkRto vizeSa: karmakRtabhAvAnasvAbhAvikatvenA''tmani pazyato jJAnina ityata Aha - svata eva samAyAnti, karmANyArabdhazaktitaH / ekakSetrAvagAhena, jJAnI tatra na doSabhAk // 2.32 // 1. atra paJcamI vibhaktiH samasti / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH __ Arabdhazaktita:- 'ArabdhaM karmA'vazyameva bhoktavya'mityArabdhakarmasvAbhAvyAt / svata evasvasvabhAvArdeva, na tu puruSaprayatnarUpapuruSakArAnnA'pIzvarAditaH, karmANi- pUrvopArjitapuNyapApAkhyakarmANi, samAyAnti- svaphalaM dAtumudayAvalikApraviSTAni bhavanti / ekakSetrAvagAhena- nIrakSIranyAyena yasmin kSetre karmaNAmavagAhastasminneva jJAnyAtmano'pyavagAha ityevamekakSetrAvagAhena, jJAnI- karmasvabhAvakRtadoSAdisvarUpAbhijJaH, tatra- karmakRtabhAvavaicitryollAse, na doSabhAk- na karmakRtadAridyAdyupadravajanitaklezabhAk / uktamanyatrA'pi - "jJAnino'jJAninazcA'tra, same prArabdhakarmaNi / na klezo jJAnino dhairyA-nmUDhaH klizatyadhairyataH // mArge gantrordvayorbhrAntau, samAyAmapyadUratAm / jAnan dhairyAd drutaM gacche-nmUDhastiSThatyadhairyataH // " [ ] iti // 2.32 // nanu yathA'nye lokA iSTe karmaNi pravartante, aniSTe ca karmaNi nivartante, vihitamAcaranti, niSiddhaM ca parityajanti; tathaiva lokavyavahArAnusAriNo jJAnino'pIti / evaM ceSTamupAdadAnAstadupAyAnveSaNAyAsaprabhAvitaduHkhabhAjino laukikA iva jJAnina: syuH, aniSTaM ca pariharantastatsAdhanasamparkAd dUrIbhavanto naikAntenaivaikatra sthitimAdhAtuM prabhaviSNava iti tatkRtaduHkhabhAgino laukikA iva te'pi prasajyeraniti kuta eteSAM dRDhajJAnayogavyavasthitirityata Aha - 'dAruyantrasthapAJcAlI-nRtyatulyAH pravRttayaH / . . yogino naiva bAdhAyai, jJAnino lokavartinaH // 2.33 // yathA dAruyantrakhacitakASTamayaputtalikAnRtyaM bahuprakAraM kenA'pi tatsUtraNasUtradhAreNa vidhIyamAnaM tatkartRtayA''pAtataH pratIyamAnAnAM puttalikAnAM svabhAvata eva rAgadveSavivarjitAnAM nA''yAsaprabhAvitaduHkhasaMkSobhavidhAyakaM; tathA yonipravRttayo'pi prArabdhakarmazaktivazato bhavantyo na svakartRNAM mAdhyasthyabhAvanAbhAvitAntaHkaraNAnAM rAgadveSajanitavyAmohaparAGmukhAnAM jJAninAM 'lokavyavahAravyucchedo mA bhU'dityetAvanmAtreNaiva pravartamAnAnAM na manAgapi bAdhAyai bhavanti / atra ca lokavartino jJAnino yoginaH pravRttayo dAruyantrasthapAJcAlInRtyatulyA: satyo bAdhAyai naiva bhavantIti kriyAyogaH // 2.33 // lokamArgAtilacI yadi jJAnI abhyupagamyeta tadA tasya yatheSTAcaraNaM yujyeta / naivaM tathA tasyopagamaH / tathA satyazucibhakSaNAdyatinindanIyakarmaNyapi pravartamAnasya vyavahAraucityalaGghinastasya jJAninaH svabhAvato'zucibhakSaNapravRttAcchuno'pyapakRSTatvamAsajyeta / ata ucitakriyAkAryeva jJAnI asmAkamanumata ityAzayenA''ha - 1. vRttyantare zlokasyA'syA'nyo'pi bhAvArthaH pradarzitaH / sa caivaM - Arabdhazaktita:- niyatavividhakarmabandhasAmarthyataH, svata eva- viziSya jIvApreritAnyeva karmANi samAyAnti / paramekakSetrAvagAhamAtreNa jJAnI tatra karmabandhe doSabhAga na bhavatIti / ayamapi saGgamanIyo bhAti / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 adhyAtmopaniSatprakaraNam prArabdhAdRSTajaniA, sAmayikavivekataH / kriyA'pi jJAnino vyaktA-maucitIM nA'tivarttate // 2.34 // sAmayikavivekata iti / ayaM sAmAyikakAla idAnIM sAmAyikakriyA vidheyA / ayaM copadezakAlo'tra upadezo vidheyaH / evamanyAsvapi kriyAsu niyatasamayaprabhavAsu yathAsambhavamupayujya kAlasambaddhapravRttiviveka ityevaM sAmayikavivekata ityarthaH / kriyA'pi- jAyamAnA kriyA'pi tattannityanaimittikAcaraNamayI, jJAninaH- prakRtajJAnavataH, vyaktAMspaSTAm, aucitIm- ucitatvaM, nA'tivartate- nA'tikrAmatItyarthaH // 2.34 // nanu jJAnino rAgadveSarAhitye'pi viSayANAM svasambaddhAbhibhAvakatvasvAbhAvyAt taistasyA'bhibhava: syAdevetyata Aha - saMsAre nivasan svArtha-sajjaH kajjalavezmani / lipyate nikhilo loko, jJAnasiddho na lipyate // 2.35 // svArthasajjaH- sveSTasampAdanaparAyaNo nikhilo- jJAnivyatiriktaH samagro'pi lokaH- janaH, kajjalavezmani- kAmakrodhalobhamohA eva AtmamanomalImasatAsvarUpApAdakatvAt kajjalAni, teSAM nirAmayAvAsasthAnatvAd vezmeva vezma / tasmin saMsAre nivasan, lipyate- kAmakrodhalobhamohairabhibhUyate / jJAnasiddhastu yogI na svArthasajja ityaraktadviSTasvabhAvo na kenA'pi svasvabhAvataH pracyAvayituM zakya ityuktasaMsAre nivasannapi na lipyate- na tairabhibhUyate / mUlata eva tatra teSAmucchedAt // 2.35 // jJAnino liptatvAbhAve kartRtva-kArayitRtvA-'numantRtvAdyanyatamAbhAvavattayA''tmajJAnavattvameva prayojakamityAha - nA'haM pudgalabhAvAnAM, kartA kArayitA ca na / nA'numantA'pi cetyAtma-jJAnavAn lipyate katham? // 2.36 // ahaM- pudgalavyatiriktatayA pratibhAsamAnamUrtirAtmA / pUraNagalanasvabhAvatayA pudgalabhAvAnAM sAkSAt paramparayA vA pudgalavivartabhUtAnAM srakcandanakAminyAdisambandhaprabhAvitAnAM bhogAnAM tadviSayANAM kAmAdInAM tadupaghAtollasitAnalpakukalpanAsamutthavikArANAM ca paropAdhisamudbhUtatayA vijAtIyatayA ca svataH kartA na, paradvArA kArayitA na, pareNaiva tadupAdAne tadupaSTambhakavacanADupanyAsena tadapratiSedhakatvena vA'numantA'pi na, ityevamAtmajJAnavAn puruSaH kathaM lipyate ? naiva lipyate ityarthaH // 2.36 // "pudgalasyaiva pudgalavizeSasambandhavizeSalakSaNo lepo nA'pudgalasyA''tmanaH / aJjanena citravyavasthitapudgalAkAravizeSasyaiva zyAmIkaraNaM, na tu tatrA'bhivyApyA'vasthitasyA'pi vyomna" itthaM dhyAyato'pi jJAnino na lepasambhava ityAha - 1. pUrvakRtakarmavipAkaphalabhUtetyarthaH / 2. vRttyantare'tra "sAmAyikavivekataH" iti pATho dRzyate / artho'pi tadanurUpa eva tatra darzita: - lokaviruddhatyAga-zAsanApabhrAjanAnivRttyanukUlapariNAmAnuviddhacAritranirvAhakAcArasambandhivivekazaktita iti / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 jJAnayogazuddhinAmAM'dhikAraH lipyate pudgalaskandho, na lipye pudgalairaham / citravyomA'Jjaneneva, dhyAyanniti na lipyate // 2.37 // pudgalaiH pudgalaskandho lipyate / ahaM tu pudgalabhAvAspRSTatanuH, na lipye- lipto na bhavAmi / citravyomA'Jjaneneveti / yathA citravyavasthitapudgalavizeSaH pudgalasvabhAvenA'Jjanena lipyate- svasvarUpeNA''cchAditasvarUpaH kriyate, na tvapudgalasvabhAvaM vyoma tatra sthitamapi tena tathA kriyate iti dhyAyanevamAtmasvarUpaM bhAvayan jJAnavAn na lipyate- na lepabhAg bhavati // 2.37 / / nanu yadi svabhAvato nirlipta evA'yamAtmA, tarhi tatsvarUpamaviduSastatra lepabhrAntyA''ropitaliptatAsambhavAt tadapanuttaye. zuddhakriyAnuSThAnaM bhavati / tena ca lepasya vastuto'bhAve'pi tadbhrAnterevA'panayanaM zubhajJAnotpAdanadvArA sambhavati, sarvasyA'pi zuddhakriyAkalApasya cittazodhakatA'bhyupagamAt / jJAninastu nirliptamAtmasvarUpaM karAmalakavat. pazyato na mAtrayA'pi samasti liptatAbhrAntiH, svabhAvato vidyamAnaiva ca cittazuddhirityanatiprayojanatvAt zubhakriyAkalApAnanuSThAnameva jyAyaH / evamapi tathA'nuSThAnaM kurvan jJAnI aprekSApUrvakAritayA lokasyopahasanIyatApAtrameva syAdityata Aha - liptatAjJAnasampAta-pratighAtAya kevalam / nirlepajJAnamagnasya, kriyA sarvopayujyate // 2.38 // : nirlepajJAnamagnasya sarvA kriyA liptatAjJAnasampAtapratighAtAya kevalamupayujyate iti sambandhaH / _ 'sarvathA nirlipto'yaM cetanasvarUpa AtmA' ityAkArakaM yajjJAnaM tannirlepajJAnaM tanmagnasyatattAdAtmyamupAgatasya jJAnino lokavartitvAllokavyavahAramanatikramyA'vatiSThamAnasya sarvA kriyAasadAcaraNavyatiriktA sarvA'pi zubhA kriyA AgamavihitakriyAnuSThAnalakSaNA / 'ayaM viSayagArdhyAt tadatyantasambandhAvicchedAya vihitAmapi kriyAM nA'nutiSThatyato viSayalolupo'ya'mityevaM jJAnyAtmavizeSyakaM liptatvaprakArakaM yat pRthagjanasya jJAnaM, tasya viSayatayA''tmani yaH sampAtaH- prAptiH sambandha iti yAvat, tasya yaH pratighAto'nutpAdalakSaNaH pratibandhastadarthaM liptatAjJAnasampAtapratighAtAya- 'ayaM viSayalipta' ityAkArakapRthagjanabhrAntyanutpattaye iti yAvat / kevalam- uktabhramApanodavyatiriktaprayojanavikalamupayujyateanuSThAnaprayatnaviSayo bhavati // 2.38 // nanu jJAnino'pyaMzato lepaH samastyeva / tadapanodArthameva zubhakriyAnuSThAnam / anyatra lepApanodane klRptasAmarthyasya tasya tatrApi tatphalakatvasyaiva yuktatvAdataH zubhakriyAnuSThAnAnyathAnupapattipramANaka[lepa]leza samparkavati jJAnini nirlepatvAbhyupagamaH kadAgrahamAtravijRmbhita evetyataH, kriyAvatyapyabhimAnini lepo'kuNThitaprasara evopalabhyate, kriyAzUnye'pi ca puruSadhaureye kvacillepo na dRzyate ityanvayavyatireka vyabhicArAbhyAM nirlepasAmAnya prati zubhakriyAnuSThAnasya sAmarthyameva na klRptamityAha - 1. 'citravyoma'padasya vRttyantare 'citrIyamANaM gagana'mityartho darzitaH / sa cA'yuktaH pratibhAti / citrazabdasya tathA'rthAvabhAsakatvasya duHzakatvAt, "pudgalaiH pudgalaskandho lipyate" ityatra dRSTAntasyA'phalIbhavanAcca / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 adhyAtmopaniSatprakaraNam tapaHzrutAdinA mattaH, kriyAvAnapi lipyate / bhAvanAjJAnasampanno, niSkriyo'pi na lipyate // 2.39 // kriyAvAnapi tapa:zrutAdinA mattaH "ahaM tapasvI, ahaM zrutAdijJAnavAn, madanyo naitAdRzatapobalasampannaH, ko'nyo matta etAdRzazrutajJAnAdisampanna" ityevamabhimAnavAn lipyate / tathA ca kriyAnuSThAnasya sadbhAve'pi na lepavigama ityanvayavyabhicAraH / ___ niSkriyo'pi vyavahAradazAmatItya vyavasthitaH puruSavizeSo bhAvanAjJAnasampanno na lipyate- na lepabhAg bhavati / tathA ca tatra kriyAnuSThAnAbhAve'pi lepAbhAvasya sadbhAva iti vyatirekavyabhicAraH // 2.39 / / samalaM nirmalaM ceda-miti dvaitaM yadA gatam / / ___advaitaM nirmalaM brahma , tadaikamavaziSyate // 2.40 // evaM ca paudgalikabhAvAnAM paraupAdhikAnAmapi svAtmagatatayA''kalayitA rAgadveSAdikaSAyaparibhUtAnta:karaNa: samalaH, bhAvanAjJAnasampannazcA'tathAbhUto nirmalaH / paraupAdhikabhAvAn svAtmagatatayA'yaM pazyati ato'yaM samalaH, ahaM ca na tathA pazyAmi ato'haM nirmala ityevaM vyAvRttijJAnamapi yAvat samasti, tAvad dvaitameva, tasyA'pyapagamo yasyAmavasthAyAM gataM- vinaSTaM na bhavatyeveti yAvat, tadA tasyAmavasthAyAmekaM- bhinnasyA'pi sato'dvaitabhAvanayA'vagAhanAt svarUpatazcaitanyalakSaNenaikamevA'to'dvaitamata eva ca nirmalaM brahma- AtmasvarUpamavaziSyate / etadabhiprAyaka eva ca "ekamevA'dvitIyaM brahma, neha nAnA'sti kiJcana" ityAdiH pareSAmAgamaH // 2.40 // asya ca brahmaNaH saccidAnandarUpatvaM yogyanubhavasaMvedyam / tatra sattvaM mahAsAmAnyaM sakalavastusamanugataM brahmAbhinnatayA yadA vyavatiSThate dharmadharmiNoH kathaJcittAdAtmyAt; tadA 'tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatva'miti niyamena jagadeva brahmasvarUpamApannamiti nayopadarzitAH sarve'pyAtmaprakArAstatsvarUpanimagnA eveti sarvaparyAya vivartakasya brahmaNaH samudrasannibhatvaM tadvivartAnAM ca kallolakalpatvaM tannibandhanAnAmupAdhInAM ca samudrakallolollAsakoddhataprabhaJjanasannibhatvamityapadarzayati - mahAsAmAnyarUpe'smin, majjanti nayajA bhidAH / samudra iva kallolAH, pavanonmAthanirmitAH // 2.41 // mahAsAmAnyarUpe iti / sakalavastvanugatatvAnmahAsAmAnyaM sattA, tasyA atiriktadharmatayA'bhyupagame dharmivRttitvamadhikaM kalpanIyamato varaM dharmisvarUpaiva seti brahmaiva tAdRzasattArUpaM, tasminnityarthaH / asmin- brahmaNi / nayajA:- tattannayakalpanayA gocarIkriyamANatvAnnayajA ityupacaryante / bhidA:- Atmano jIva-IzvarAdiprakArA, asya sattayaikyamAlambya vyavasthitau sato ye bhedA dravyaguNAdayaste'pyasyaiva prapaJcA iti / bhidA ityanena pratyekaM sarvanayamantavyA AtmanaH prakArAstattvaprabhedaprakArAzca gRhItavyAH / .. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH 49 ekasminnanekasvarUpavivartatvaM dRSTAntena draDhayati - samudra iva kallolA iti / samudre yathA kallolA anavarataM vicitrasvabhAvAH ,prAdurbhavantastatraiva nimajjanti- tadabhinnatayaivA'vatiSThante, tathA brahmaparyAyA api yathAmataM kalpanAjAlasamutthitA brahmasvarUpamAsthAyaivA'vasthitA, na tato bahiriti nimajjanti- brahmasvarUpatattvajJAne sati na teSAM tatrA'vabhAsa ityasthiratAsAdharmyaNa kallolakalpatvam / kasmAdekasminneva samudre vicitrAH kallolAH samullasantItyapekSAyAmAha - pavanonmAthanirmitA iti / pavanena samudrasya ya unmAthaH- viloDanaM- laghIyastayA jalAnAmuccAlanaM, tannirmitAstatprabhavA ityarthaH / evaM prakRte'pi nayAnAM mantavyaprakArabheda eva prabhaJjanastatprakalpitopAdhisamutthApitA eva vAstavikakarmapudgalaprabhavA bhAvAH paugalikA apyApAtatastatra paridRzyamAnA iti // 2.41 // nanvevaM sattArUpamahAsAmAnyarUpatve pudgalAdisadrUpatvamapyasyA'napanoditameva / evaM ca paudgalikA bhAvA api svAbhAvikA eva prasajyeran / tathA ca pudgalasvarUpatAmApannasyA'sya lepo'pi vAstavika eva, nirlepatvaM svarUpata eva na syAditi pUrvopadarzitA sarvA'pi prakriyA vyucchinA eva syAdityata Aha - . SaDdravyaikAtmyasaMsparzi, satsAmAnyaM hi yadyapi / parasyA'nupayogitvAt, svavizrAntaM tathApi tat // 2.42 // jIvapudgaladharmAdharmAkAzakAlabhedataH SaD dravyam / tena saha pratyekaM 'sat, sa'diti pratyayAnugamanenaikAtmyaMtAdAtmyaM tat samiti samantAt spRzati- tadbhAgI bhavatIti SaDdravyaikAtmyasaMsparzi / ata evA'nugatatvAddhi- yataH sat- sattvaM sAmAnyaM- mahAsAmAnyaM yadyapi bhavatIti kriyAyogaH / ... tathApi- SaDdravyaikAtmyasaMsparzitve'pi, parasya- vizeSebhyo SaDdravyebhyo bhinnasya- vyatiriktasya svarUpasattvavilakSasya sattvasya, anupayogitvAt- bhedAbhedAdivikalpajarjaritatvenA'rthakriyAkAritvAbhAvAt / yatastadabhyupagamyamAnaM yadi vyatiriktameva vizeSebhyastadA tasyA'pi vastutvena sattvamabhyupeyam / evaM tasyA'pi sattkmevaM tasyA'pItyanavasthA / atha tasya sattvaM nA'GgIkriyate, tadA svayamasatA tena zazazRGgakalpanena na parasyA'pi sattvamityasadeva jagadApannam / atha tat sattvaM svasminnapi sadbuddhiniyAmakatvAd vartate tadA''tmAzrayaH / yadi tatra sattvaM dvitIyaM tatra cedamityupagamyeta tadA'nyonyAzrayaH / evaM tRtIyAdisattvamupagamya tatra prathamAdisattvamupagamyate tadA cakrakam / ____ evaM tat sattvaM sAMzaM niraMzaM vA / Adye yenAM'zenaikatra tadavasthAnaM tadanyenAM'zenA'nyatrA'vasthAnamityevamanekavRttitvasambhave'pi sampUrNasya tasya na kutrA'pi vRttitvaM syAt / evamaMze'pi tasyAM'zenA'vasthAnaM tatrA'pyaMzenA'vasthAnamityabhyupeyamanyathAM'zAnAM sattvAbhAve zazazRGgakalpAnAM teSAM vRttyavacchedakatvamapi durghaTaM syAdityanavasthA'trA'pi saMlagnaiva / dvitIye niraMzasya tasyaikatraiva paryAptyA'vasthAnenA'nyatrA'vasthAnameva durghaTam / ato'tiriktatayA'bhyupagamyamAnA sattA svAtmAnamevA'labhamAnA nA'rthakriyAsUpayujyate / 1. vRttyantare 'parasya- anAtmadravyasya pudgalAdilakSaNasya paramabhAvagrAhakanayavicAre anupayogitvAt- niSprayojanatvAt' ityartho darzitaH / sa cA'prastutatvAdanupAdeyo bhAti / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 adhyAtmopaniSatprakaraNam tat- satsAmAnyaM, svavizrAntaM- pratyekaM tattadvyaktisvarUpaniyataM svarUpasattvamiti yAvat / svarUpasattvAnAM bhinnAnAmapi 'sat, sa'dityanugatabuddhiniyAmakatvena kathaJcidaikyAnmahAsAmAnyatvaM syAdvAdanItyopapadyate eva / evaM ca brahmaNo mahAsAmAnyasadrUpatve'pi tat sUkSmadhiyA vicAryamANaM svasvarUpasattve eva vizrAmyatIti na vastutaH pudgalarUpatApattistasya / tato na paudgalikAnAM bhAvAnAM kartRtvakArayitRtvAdikaM vAstavikaM tasyeti lepAbhAve nirliptatvaM tasyopapannamiti bhAvaH // 2.42 / / . . nanu saGgraho'bhinnaikarUpameva mahAsAmAnyaM sattvamabhyupagacchati / RjusUtranayazca svarUpasattvamananugatamevorarIkarotItyanugatA-'nanugatasattvAbhyupagamo na kasyA'pi nayasya viSayaH / tathA caivamabhyupagacchataH syAdvAdinaH prarUpaNAyAM nayanirapekSatvaM prasaktam / tathA ca "pramANanayairadhigama" [tattvArtha0 - 1.6] iti siddhAntavyAkopaH / tatra hi ekasyaiva vastvavagamasya pramANanayobhayaprabhavatva'madhigama' ityekavacanopanyAsato 'vadhAryate ityata Aha - nayena saGgraheNaiva-mRjusUtropajIvinA / saccidAnandarUpatvaM, brahmaNo vyavatiSThate // 2.43 // RjusUtropajIvinA- RjusUtrAbhyupagatasvarUpasattvAnAM svAbhyupagatAnugataikamahAsAmAnyarUpasattvasvarUpapraviSTatayA'bhyupagamopaSTambhata RjusUtrAnugatena / saGgraheNa- sarvasyaivA'vAntarasAmAnyavizeSAderekamahAsAmAnyasattvasvarUpatayA saGgrahapravaNena saGgrahasajJakena nayena dravyArthikanayavizeSeNa / evam- uktaprakAreNa saccidAnandarUpatvaM brahmaNo vyavatiSThate / tatra zuddhopayogarUpatvavyavasthApanena caitanyarUpatvaM, vaiSayikasukhApekSayA jJAnamagnasyA'tyutkRSTAnandasvarUpAvAptyupapAdanenA''nandarUpatvaM, "mahAsAmAnyarUpe'smi"nnityanena ca sadrUpatvaM vyavasthApitamiti, "asti bhAti priyaM nAma, rUpaM paJcAtmakaM jagat / . AdyatrayaM brahmarUpaM, jagadrUpaM tato dvayam // " [ ] iti paravacanamapi samyak parizIlitaM bhavati, syAdvAde sarvasyaiva nayabhedenopapatteriti // 2.43 / / nanu sattvaM cittvamAnandatvaM parasparavibhinnasvabhAvamevA''stheyam / anyathA saccidAnandazabdAnAmabhinnapravRttinimittakatvena paryAyatAprasaktau trayANAM sAmAnAdhikaraNyenopAdAnaM 'ghaTa: kalaza' itivad durghaTaM syAt / evaM ca naikaM vibhinnasvabhAvAtmakaM, svabhAvabhede svabhAvavato bhedasyA''vazyakatvAt / tathA ca 'ekamevA'dvitIyaM brahmeti parazruteH saGgamanA kutaH, brahmAdvaitasyaiva sadbhAvAt / evamuktadharmatrayavattve nirdharmakatvamapi brahmaNo vizIryeta / kiJcoktadharmANAM vAstavikatve tadviziSTaM brahmA'pi vAstavikamiti tattaddharmaviziSTatayA brahmajJAnamapi pramAtmakamiti tadAtmakasavikalpavedyatve sambhavati 'nirvikalpakaikamAtravedyameva brahma, brahmaNo nirvikalpaka jJAnameva zuddhopayoga' ityAdyupagamo'pi vizIrNaprAya eva / kiJcoktadharmANAM dharmisvarUpAd brahmaNo bhedo'bhedo vA ? Adye brahmadharmatA teSAM na syAt / tathA'pi tathAbhAve dvaitApattiH syAdeva / dvitIye 'tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatva'miti nyAyena sattvacittvAnandatvAnAmaikyaprAptau punarapi saccidAnandazabdAnAM paryAyatAprAptau sahaprayogAnupapattirityata Aha - . . Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH sattvacittvAdidharmANAM, bhedAbhedavicAraNe / na cA'rtho'yaM vizIryeta, nirvikalpaprasiddhitaH // 2.44 // __ AdipadAdAnandatvAderupagrahaH / bhedAbhedavicAraNe iti / darzitadizA parasparaM dharmiNA samaM ca bhedAbhedavicAraNa ityarthaH / ayaM- buddhau viparivartamAnatayA sAkSAt spaSTaM zAstrayuktyA nirdhAritasvarUpaH, artha:- mumukSubhirarthyamAnatvAt saccidAnandasvarUpabrahmAtmakaH, na ca vizIryeta- nA'nyathAbhAvamApadyeta / ___ tatra hetuH nirvikalpaprasiddhita iti / ayamabhiprAyaH - vikalpayogye hi vikalpAnAmavasaro bhavati / brahma tu nirvikalpakaikamAtravedyatvAd vikalpayogya eva na bhavati / tataH kathaM tatra vikalpAtmikA bhedAbhedavicAraNA''tmAnamAsAdayet ? - na ca sattvacittvAnandatvadharmayogAd vikalpayogyatvameva tasyeti vAcyam; sattvaM bAdhyatvAbhAvaH, cittvamasvaprakAzatvAbhAvaH, AnandatvamanAnandatvAbhAvaH, tatrA'nAnandatvaM parapremAnAspadatvam / itthaM sarve 'pyabhAvasvarUpAH / abhAvazcA'dhikaraNAtmaka eva nA'tirikta iti na brahmavyatirekeNa teSAmasti sambhavaH / brahma ca nirvikalpakavedyamiti te'pi brahmasvarUpatayA nirvikalpakavedyA eva / tadrUpatayaiva ca teSAM pAramArthikatvam / tathA sati ca nirvikalpakamAtragamyeSu teSvapi kuto vikalpaprasaraH ? // 2.44|| ___ nanvevamapi 'brahma dharmi, sattvAdayazca dharmA' iti dharmadharmibhAvakalpanAyAM pUrvoktA vikalpAH samavatarantaH kathamapAkaraNIyAH ? teSAM cA'napAkaraNe bhedAbhedavikalpaduHsthatayA na te dharmAH parasyA'nubhavapathAvatAryAH syuH / parAnubhavagocaratAmupanetumeva ca zAstravyApAro bhavatItyata Aha - ...: yogajAnubhavArUDhe, sanmAtre nirvikalpake / ... vikalpaughAsahiSNutvaM, bhUSaNaM na tu dUSaNam // 2.45 // yogajAnubhavArUDhe- yogajAnubhavamAtragamye / sanmAtre iti / dharmadharmabhAvAnApanne kevalasadrUpe brahmaNItyarthaH / nirvikalpake iti / dharmadharmibhAvakalpanA'gocaratayA nirdharmake ityarthaH / vikalpaughAsahiSNutvaM- vikalpasamUhenA'nupapannatvam / / yo hi vikalpaviSayo bhavati, sa vikalpAtmakavicAreNa vicAryamANastathopapanno bhavati / brahmatvama tathAsvarUpaM kathaM tathopapannaM syAt ? tathA ca brahmaNo vikalpaughAsahiSNutvaM bhUSaNameva / yatastenA'laGkRtaM tat sarvathA nirvikalpakAvadAtasvarUpatayaivA'vadyotate iti / - yathA ca vikalpasahiSNutvaM dharmasvarUpatayA tatra nA'sti, tathA vikalpaughAsahiSNutvaM dharmasvarUpatayA'bhyupagamyamAnaM tatra nA'styeva / kathaM tatrA'vidyamAnaM tat tad dUSayet ? abhAvasyA'dhikaraNasvarUpatAzrayaNena yadi brahmasvarUpameva tat, tadA svasya na svadUSakatvaM, dUSyadUSakabhAvasya bhedanibandhanatvAdityabhiprAyeNoktaM - na tu dUSaNamiti // 2.45 // ___ nanu yoginAmanubhavaikagamye nirvikalparUpe brahmaNi na bhavatAM vacanapravRttisambhavaH / tatazca parAnasmAn kathaM tathAbrahmasvarUpaM zAstravijJo'pi bhavAn bodhayituM pragalbhaH ? evaM ca yad vacanena pratipAdayituM na zakyate, tannA'sti, yathA zazazRGgam / brahma coktasvarUpaM tathetyevaM dUSayituM samarthA eva vayamityata Aha - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam yo hyAkhyAtumazakyo'pi, pratyAkhyAtuM na zakyate / prAjJairna dUSaNIyo'rthaH, sa mAdhuryavizeSavat // 2.46 // na ca zazazRGgAdirAkhyAtumazakyo'pi pratyAkhyAtuM zakyate eveti noktaniyama iti vAcyam; yAdRzasyA'khaNDasvarUpatayA'sattvenA'bhimatasya zazazRGgAderAkhyAtumazakyatvaM tasya na pratyAkhyAnamapi, alIkasya vidhiniSedhobhayadharmAnAliGgitatvAt tatra vidhivacanasyeva niSedhavacanasyA'pyapravRtteH / ata eva tasya na kasyacid dharmasya vizeSyatvaM, nA'pi cA'tyantAbhAvapratiyogitvam / taduktamudayanAcAryaiH - "vyAvAbhAvavattaiva, bhAvikI hi vizeSyatA / abhAvavirahAtmatvaM, vastunaH pratiyogitA // " [nyAyakusumA0-3.2] . sakhaNDasya ca zazazRGgasya nA'lIkatvaM, zaza-zRGgayorubhayorapi bhinnAdhikaraNatayA vyavasthiteH / ato bhrAntivikalpamupAdAya 'zazazRGga'miti vacanapravRttiH sambhavatyeva / niSedhavacanamapi tatra vastugatimanurudhyA'bhrAntAnAM sambhavatyeva 'zazazRGgaM nA'stI'ti, zaze zRGga nA'stItyevambhUtasyA'rthasya bhAvAt / ___ yataH so'rthaH pratyAkhyAtuM na zakyate, tataH prAjJairna dUSaNIyaH / na ceyamadRSTacarI kalpanetyata Aha - mAdhuryavizeSavaditi / pratiprANi svAnubhavasaMvedyamAno dadhidugdhamadhudrAkSAdInAmanyonyaM vilakSaNo mAdhuryavizeSaH, so'sAdhAraNadharmeNa parasparavyAvRttatayA vacanena 'IdRzaM dadhimAdhuryaM dugdhamAdhuryaM cetthambhUta'mityAdyAkAreNA''khyAtumazakyo'pi 'tAdRzamAdhuryavizeSo nA'stye'vaM pratyAkhyAtuM na zakyate, AbAlagopAlAGganAnubhavavirodhAt / __ tathA yoginAM svasaMvedyamuktasvarUpaM brahma yogibhirapyAkhyAtumazakyamapi na pratyAkhyAtuM zakyate / tathA ca 'yad vacanena pratipAdayituM na zakyate tannA'stI'tyanumAnaM mAdhuryavizeSe'naikAntikatAdoSAghrAtatvAdAbhAsasvarUpamevetyAzayaH // 2.46 / / yogI eva yogAbhyAsajanitadharmavizeSAdevaMvidhaM brahmasvarUpaM tadanubhavajanitaM sukhaM ca jJAtuM samartho nA'smadAdiriti nA'smadAdijJAnAviSayatvena tasyA'sattvam / anyathA suratakrIDAdisamudbhavAnandavizeSasya kumArIjJAnAgocaratvAdasattvamapi syAdityAha - kumArI na yathA vetti, sukhaM dayitabhogajam / na jAnAti tathA loko, yoginAM jJAnajaM sukham / / 2.47 // . dayitabhogajaM sukhaM yathA kumArI na vetti / naivaM satyapi tadabhAvaH / tathA yoginAM jJAnajaM sukhaM loko- yogavikalaH pumAn na jAnAti / naitAvatA jJAnajanyasukhAbhAvaH prasiddhyati // 2.47 / / 1. idamatra tAtparyam - hi- yato vizeSyatA bhAvikI- bhAvaniSThaiva bhavati, tato vizeSyatArUpA vyAvAbhAvavattApratiyogyabhAvavattA'pi pAramArthikI- bhAvaniSTheva bhavitumarhati / evaM pratiyogitA'pyabhAvavirahAtmatvam- abhAvAbhAvatvarUpaiva / ataH sA'pi vastunaH- vastuto vidyamAnasyaiva bhavitumarhati / arthAt sarvathA'lAkasya vastuno'bhAvo tasmin vA kasyacid dharmasyA'bhAva: pratipAdayituM na zakyaH / na caivamapi niSedhAnadhikaraNatvena brahmavat zazazRGgAderapyadUSaNIyatA siddhyate / sakhaNDasya tasya dUSayituM zakyatvAdeva / akhaNDasya ca tasyopalabdhyayogyatvAdalIkatvameva / nanvevaM brahmaNo'pi tadvadevA''khyAnapratyAkhyAnobhayAtItatvAt kuto nA'lIkatvam ? yogyanubhavAdirUpA pramANAntareNa tasyopalabdhiyogyatvAditi / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH evaMvidhaM brahmajJAnaM samastItyapi nA'vizeSeNa sarvAn prati vAcyam / kintu yastathA zraddadhAnaH san tathA'vadhArayituM samarthastaM pratyeva / atAdRzaM pratyupadezyamAnaM tadanAyaiva syAdityAzayenA''ha - atyantapakvabodhAya, samAdhinirvikalpakaH / vAcyo'yaM nA'rdhavijJasya, tathA coktaM parairapi // 2.48 // atyantapakvabodhAyeti / hitAhitavicArapravaNatvenohApohasamarthatvena ca kaSacchedatApAdiparikarmitatayA ca pariniSThito bodho'tyantapakvaH / sa yasya tasmai atyantapakvabodhAyetyarthaH / ayaM nirvikalpakasamAdhirvAcyaH- prajJApanIyaH / ardhavijJasyeti / yadyat svamano'bhilaSitaM tattat svabhAvato duSTamaduSTaM hitamahitaM svazAstrIyamanyazAstrIyaM vA'vagacchati / na tu sampUrNa zAstraM yathAvadavagacchati / navA tadarthaM yatate / evamapi cA''tmAnaM paNDitammanyaH so'rdhavijJastasyA'yamartho na vAcyaH / uktArthe parasammatimupanibadhnAti - tathA coktaM parairapIti // 2.48 // - paravacanamevollikhati - "Adau zamadamaprAyai-rguNaiH ziSyaM prabodhayet / pazcAt 'sarvamidaM brahma, zuddhastvamiti bodhayet // 2.49 // ziSyam- antevAsinam / zamadamaprAyaiH- zamadamaprabhRtibhiH, zamo'ntaHkaraNasyaikatra viSaye'vasthApanaM, damo bAhyendriyanigrahaH, guNaiH- AtmopakArakaiH / Adau- zuddhabrahmopadezAt prAkkAle, prabodhayet- prabodhanaM kuryAt . / prathamaM prajJApanIyaM ziSyaM zamadamAdiguNabhAjanaM vidadhyAdityarthaH / tathA satyeva zuddhabrahmasvarUpazravaNAdhikAritvamasya sampadyate / pazcAt- tadanantaraM yogyaM taM 'zuddhastvaM- karmopAdhivinirmuktastvaM, yadetat "sarvamidaM brahme"ti gIyate tadbrahmasvarUpo'sI'tyevaM bodhayet / etena "atyantapakvabodhAya samAdhinirvikalpakaH vAcyo'ya"miti svoktau parasammatirAviSkRtA bhavatIti // 2.49 // "nA'rdhavijJasya nirvikalpakaH samAdhirvAcya" iti svoktau saMvAdakaM paravacanamupadarzayati - ajJasyA'rdhaprabuddhasya, 'sarvaM brahmeti yo vadet / mahAnarakajAleSu, sa tena viniyojitaH" // 2.50 // * ajJasyeti / ardhaprabuddhasyA'pi yathAsthitArthAnabhijJatvenA'jJatvameveti tadvizeSaNamevedamato na tadaMze svoktAdAdhikyamatreti bodhyam / . yaH- prajJApayitA puruSo'jJasyA'rdhaprabuddhasya prabodhanAya 'sarvaM brahmetyevaM vadet, tena prajJApayitrA puruSeNa so'rdhaprabuddho'jJo mahAnarakajAleSu viniyojitaH / yatastasyA'prazodhitacittasya 'sarvaM brahme'ti 1. zamadamoparatyAdiguNAvagamArthaM vedAntaparibhASAdi draSTavyam / ayamanantarazlokazca mahopaniSatsatkau / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam zrutavato bhakSyAbhakSya-peyApeya-gamyAgamyAdibhedajJAnavirahiNo'vizeSeNa sarvatra pravartamAnasyA'bhakSyabhakSaNA'peyapAnA-'gamyAgamanAdi-niSiddhakarmAnuSThAnatatparasya yatheSTAcaraNato mahAnarakapAto dhruvameveti // 2.50 // atyantapakvabodhatArUpa-zravaNAdhikArivizeSaNaniSpattiryathA bhavati tathopadarzayati - tenA''dau zodhayeccittaM, sadvikalpairvatAdibhiH / yat kAmAdivikArANAM, pratisaGkhyAnanAzyatA // 2.51 // yato'zodhitacittasya brahmagatasarvatAdAtmyazravaNato'nartha eva, tena- tasmAt kAraNAdityarthaH / AdauzuddhAtmasvarUpabrahmopadezAt pUrvaM tAdRzabrahmazravaNAdhikAritAniSpattaye, cittam- antaHkaraNaM, zodhayetazraddhA'jJAnayatheSTAcaraNAdisamIhAdimalavigalitaM kuryAt / kenopAyena tathA syAdityapekSAyAmAha - sadvikalpairiti / zuddhAdhyavasAyairityarthaH / na kevalaM jJAnenaiva sampUrNatayA cittamalApanayanaM zakyaM vidhAtumata upAyAntaramAha - vratAdibhiriti / vratAni mahAvratAni prANAtipAtaviramaNAdIni paJcA'nagAriNa AgAriNazca dezavratAni / AdipadAt zamAdyupagrahaH / tairityarthaH / athavA vratAdibhirityasyaiva sadvikalpairiti vizeSaNam / zobhanAnuSThAnAdisatprakArairiti tadarthaH / __ vratAdInAM cittazodhakatve hetumAha - yaditi / yasmAt kAraNAdityarthaH / kAmAdivikArANAMkAmakrodhalobhamohAdyAtmakacittavikArANAM, pratisaGkhyAnanAzyatA- prANAtipAtAdyazubhAnuSThAnanivRttigrahaNalakSaNapratyAkhyAnaM, tannAzyatetyarthaH / 'sadvikalpai'rityasya 'zubhAdhyavasAyai' rityarthe ca pratisaGkhyAnamazuMbhAdhyavasAyapratipakSabhUtazubhAdhyavasAyaparizIlanaM, viziSTazubhAdhyavasAyena sattarkAdipravRttenA''ropitAzubhAdhyavasAyasya mahAmohavijRmbhitasya samUlamunmUlanAditi bodhyam // 2.51 // ___ mahAmohazcA'vidyA-mAyA-prakRtyAdizabdena vyapadizyate / tasya nAze tanmUlakAnAM kAmAdInAM nAzo'yatnopanata eva, bIjAbhAve'GkurAsambhavAdato mAyAsvarUpamohasya bhAvanAdivilakSaNasahakAriprabhAvitasvapariNAmavizeSazubhopayogalakSaNavikalpanAzyatvamupapAdayati - vikalparUpA mAyeyaM, vikalpenaiva nAzyate / avasthAntarabhedena, tathA coktaM parairapi // 2.52 // vikalparUpeti / asadAvezanibandhanatvAdanalpakalpanAjAlasamarpakatvAd vicArato'nupapadyamAnatvAccittavikSepAyupanibandhanatvAdindrajAlikanirmitendrajAlavat sphuTasvarUpatayA'vabhAsamAnatvAcceyaM mAyA vikalparUpA nirvikalpazuddhacaitanyalakSaNAtmabrahmavyatiriktasvabhAvA / vikalpenaiva- svapariNAmabhUtena "ekamevA'dvitIyaM brahme"tyAdivAkyajAkhaNDAkAravRttilakSaNapariNAmenaiva / atra vikalpapadaM pariNAmaparaM, tenA'khaNDAkAravRttenirvikalpakatve'pi na kSatiH / 1. vRttyantare nAzakavikalparUpeNa nAzakAvidyArUpeNa ca zubhopayogapariNAma evA'bhimataH, na tvatra darzitaH zuddhopayogapariNAmaH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH nAzyate- tadadhikaraNakSaNatva-tatpUrvAdhikaraNakSaNatvAnyataravyApyasattAko bhavati / tenA'vidyAnAzasyA'khaNDAkAravRttyotpAdAbhyupagame tenaiva sadvayatvaM brahmaNaH syAditi vedAntyabhimatabrahmavAdasaGgamanamatra naizcayika vicAre na syAdityuktenA'vakAzaH / avidyAnivRttyatiriktadvaitavigamenaivA'dvaitaM brahmavAdino'bhimatamityatiriktAvidyAnivRtterbhAve'pi na brahmavAdahAnirityAzrayaNe tu nAzyate ityasya nAzapratiyogitAzrayo bhavatItyarthakaraNe'pi na kSatiH / nanu pariNAmapariNAminorabhedAnnAzakatayA'bhimato vikalpo'pi mAyaiva kathaM svanAzakaH ? nahi svasya svanAzakatvaM kvacid dRSTamityata Aha - avasthAntarabhedeneti / vicitrazaktirhi mAyA / saikenA'vasthAlakSaNazaktisvarUpeNa svasvarUpaM vistArayati, nAnAsvarUpavatI bhavati / tacca svarUpamatimalImasatvAnmahAmohaprAgalbhyavijRmbhitameveti tato vistRtaiva mAyA bhavati / anyena cA'tivizuddhena parizodhitacittasamudgatenA'vasthAntaralakSaNazaktisvarUpeNa svasvarUpaM saGkocayati- sarvathA vilInaM bhavati / etadevA'nyato'syA vailakSaNyaM, yataH svata evA''virbhavati, svata eva ca vinazyati svasmin / asya ca brahmaNo nirvikAratayA sarvadA'vasthitatvena tadatpAdakatvanAzakatvAsambhavAt / brahmavyatiriktasya ca sarvasya mAyikatvena mAyAtvameva / tatra kasyA'pi tannAzakatve mAyaiva mAyAnAzakRdityakAmenA'pyabhyupagatameva syAdityabhisandhiH / avasthAntarabhedena mAyAyA mAyAnAzakatvaM yogavAsiSThAdau pareNA'pyurarIkRtamiti darzayati - parairapIti // 2.52 // paravacanAtmakameva padyatrayaM yogavAsiSThagatamupanibadhnAti - "avidyayaivottamayA, svAtmanAzodhamotthayo / vidyA samprApyate rAma!, sarvadoSApahAriNI // 2.53 // zAmyati zastramastreNa, malena kSAlyate malaH / zamaM viSaM viSeNaiti, ripuNA hanyate ripuH // 2.54 // IdRzI bhUtamAyeyaM, yA svanAzena harSadA / . na lakSyate svabhAvo'syAH, prekSyamANaiva nazyati" // 2.55 // [4.41.13-15] tatra prathame - he rAma! svAtmanAzodyamotthayottamayA'vidyayaiva sarvadoSApahAriNI vidyA samprApyate ityanvayaH / mAyA-'vidyayorekatvAnmAyayA mAyAnAze'vidyayA'vidyAnAza iti pratipAdakavacanasya saMvAditvaM syAdeveti bodhyam / na cA'tra padye mAyAvyatiriktaivA'vidyA'bhilApyeti zaGkanIyam / "IdRzI bhUtamAyeya"miti tRtIyapadye mAyApadena pUrvopadarzitAvidyAyA evA''meDanAt / ___ svAtmanAzodyamazcA'vidyAyAH zamadamAdicittazodhanadvArA zravaNamanananididhyAsanalakSaNasahakArisampAdanaM, tadutthayA- tajjanyayA, uttamayA- zuddhacaitanyalakSaNanirvikalpakabrahmaviSayakatvalakSaNottamatvavatyA, avidyayAavidyApariNAmatvenA'vidyArUpayA zuddhacaitanyAkAravRttyA, vidyA- zuddhacaitanyasvarUpaM brahmaiva samprApyate / 1. "dyamecchayA vidyA sA prArthyate rAma" - yo.vA.-4.41.13 / 2. "0zI rAma! mAye0" - yo.vA.-4.41.15 / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam ____ tadgocarIbhavanameva tatprAptiH / brahma ca pUrvamapi sattayA prAptameva / tathA'pyakhaNDAkAravRttyavacchinnacaitanyalakSaNA vidyA'pi svopAdhibhUtavRttermAyAjanyatvato mAyAjanyA bhavati / tattvena mAyAparINAmatvAnmAyA'pi sA / sA ca sarvadoSApahAriNI / vidyayA'vidyAyA nivRttau tadupAdAnakAnAM kAmakrodhAdidoSANAM mUlata evocchedAdato yuktamasyAH sarvadoSApahArakatvamiti // 2.53 / / pUrvottarAvidyAvasthayorbhede'pyAvidyakatvena sAjAtyaM samasti / sajAtIyasya sajAtIyanAzakatvamanyatrA'pi samasti / tAvanmAtreNeyamapi kalpanA nA'dRSTacarI / sAjAtye ca bhedo nA'ntarbhAvanIya iti svasyA'pi svasajAtIyatvaM sambhavatyeva / tena caramavRtteH svanAzakatve'pi kathaJcidupadarzitadRSTAntasaMvAditaM bhavatItyAzayenA''ha - zAmyatIti / astraM nAgAstrA''gneyAstrAdikamastreNa gAruDavAruNAdyastreNa zAmyati- vinazyati / teSAmastratvasAmAnyena sajAtIyatvAt / malenokharabhUvikArabhUtamRttikAvizeSeNa, malo- vastrAdyatyantasaMyogamApano mAlinyApAdako rajovizeSaH, kSAlyate- dUrIkriyate / tayorapi bhUvikAratvena malatvena sAjAtyAt / viSaM- sarpAdidaMzaprabhavaM dehAdyaGgapratyaGgavyApi garalaM, viSeNa- zodhitaviSavizeSAdinA, zamaMvinAzameti- prApnoti, atrA'pi viSatvena sAjAtyamasti / ripuNA- zatruNA, ripuH- pratipakSabhUto jantuH, hanyate- viyojitaprANaH kriyate / tayorapi riputvena sajAtIyatvaM samasti // 2.54 // ____ dRSTAnte sarvatra pratipakSabhAva eva vinAzyavinAzakatayA sampratipannayoH saMjAtIyatve satyapi zakti vizeSasahakAreNA'bhISTavinAzanimittabhAvamAkalayati / dArTAntike ca mAyA svavinAzameva svopAdhyavacchinnasya caitanyasya svAtmakopAdhivigamataH svakRtavikArajAlAtyantonmUlanataH svarUpAvasthAnalakSaNAnandasukhAvirbhAvakatveneSTamAkalayantI svAtmAnameva vinAzayati / na citramatrA'ghaTitaghaTanApaTIyasyAM mAyAyAmityAha - IdRzIti / 'harSada' iti pAThe, madupadizyamAnavacanazuzrUSApravaNacittatvenopadiSTAkhilapadArthayathArthajJAnavattvasya svAtmanyAviSkaraNena tatprabhavavinayAdimattvena cA'trA'dhikAriNi yogye mamopadezaH sarvathA sAphalyamaJcatIti jJAnajanyasyA''nandasya pradAnAt he harSada!- rAma! / yeyaM sarvavyApakatvAt puraH paridRzyamAnena bhUtamAyA- bhUtasamaSTyupAdAnabhUtA mAyA / bhUtapadaM bhautikAderapyupalakSaNam / svanAzena- svanAzotpAdanena, IdRzI- dRSTAntadRSTasvasajAtIyanAzakatvalakSaNasampannA / sAjAtye bhedApravezAt svasminnapi svasajAtIyatvaM samastItyuktameva / asyA- mAyAyAH, svabhAvo'nirvacanIyakAryArjakatvAdilakSaNa AvaraNavikSepazaktyAdirUpo vA, na lakSyate- na spaSTaM pratibhAsate / yata iyaM prekSyamANaiva- adhiSThAnabhUtacaitanyabhinnatayA'valokyamAnaiva, nazyati- svavirodhisvapariNAmasvarUpAkhaNDAkAravRttito nivRttimupayAtItyarthaH / . Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH harSadA iti pAThastu zobhanaH / tatreyaM bhUtamAyA IdRzI - vakSyamANasvarUpatayA'nyebhyaH sarvebhya uktadRSTAntebhyazca vilakSaNA / yato yA svanAzena harSadA - zuddhacaitanyasvarUpasya brahmaNaH svarUpavizrAntilakSaNasukhapradA / na hyevambhUto loke ko'pi paropakArakaH samasti, yaH svanAzenA'nyasya harSado bhavedityarthaH / anyat sarvaM pUrvavad vyAkhyeyamM // 2.55 // sadvikalpairbratAdibhiH kAmAdivikAralakSaNamalApanayanatazcittazodhanaM pratijJAtamadhikRtyA''ha vratAdiH zubhasaGkalpo, nirnAzyA'zubhavAsanAm / dAhyaM vinaiva dahanaH, svayameva vinaG kSyati // 2.56 // 57 vratAdiH zubhasaGkalpo'zubhavAsanAM nirnAzya svayameva vinazyati / yathA dahano dAhyaM - saJcitakASThAdi bhasmasAt kRtya dAhyaM vinaiva - dAhyasyA'nyasyA'bhAvAt svayameva vinaMkSyati vinAzapratiyogI bhavati / utpannasyA'gneH pratikSaNaM sakriyatayA'vayavAnAM saMyogavinAzAdeva vinAzaH / anyasyA'gnerdAhyasvarUpasattAdhInasattAvatAmavayavAnAmevA'nutpattyA tadvilakSaNasaMyogAnArambhAdeva / tathA prakRte'pyazubhavAsanApanayanArthameva zubhasaGkalpAdarastadabhAve tasyA'pyapUrvasyA'nArambhAdArabdhasya ca tasya svavinAzyavinAzanena niSpannaprayojanatayA yAvanniyamitAvasthAnaM prapUrya tataH paramavasthAnasvabhAvAbhAvAdeva vinAza iti // 2.56 // yata eva svata eva zubhasaGkalpo vinazyati, tata eva tannAzArthaM na prayatnavizeSo nA'pi tajjanitA kAcicceSTA'pi yoginAmupayoginI / yatastadvinAzArthamapyaparaH prayatnavizeSaH ceSTAvizeSo vA''daraNIyaH, evaM tannAzArthamapItyevamanavasthAkadarthanayA svasvarUpAvirbhAvaH kadA'pi na sampadyate iti prasaGgaH syAdityAhaiyaM naizcayikI zakti - rma pravRttirna vA kriyA / zubhasaGkalpanAzArthaM, yoginAmupayujyate // 2.57 // svata N eva vinAzajananalakSaNA zakti:- zubhasaGkalpagatasAmarthyaM, naizcayikI - nizcayanayanirNI / ata eva vyavahAreNA'trA'nyathAbhAvo na zaGkanIyaH, anyanayaviSaye'nyanayasya kuNThatvAt / tataH kimityAha- na pravRttiriti / zubhasaGkalpanAzArthamityasyA'trA'nvayaH, kriyAyAmapi / zubhasaGkalpanAzArthamAntaraprayAsAtmikA pravRttiryoginAM nopayujyate / tathA bAhyazubhAcaraNAdiceSTAlakSaNA kriyA'pi noyayujyate ityarthaH // 2.57 // na kevalaM zubhasaGkalparUpavratAdereva vinAzaH / apitvavasthAvizeSe kSamAdiguNAMnAmapi vinAza ityAha dvitIyApUrvakaraNe, kSAyopazamikA guNAH / kSamAdyA api yAsyanti, sthAsyanti kSAyikAH param // 2.58 // - 1. vRttyantare zubhopayoganAzakatvasAmarthyavatI yoginAmAtmagatA naizcayikI zaktiraGgIkRtA / taccintyam / zubhopayogasya svata eva vinAzasyA'nantara zloke eva pratipAditatvAt / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam ___yAsyanti- zamameSyanti / evaM tarhi sarvaguNavinAze nirguNasya dravyasya svarUpAvasthAnAsambhavAcchUnya tvameva mAdhyamikasammataM muktiH prApnotItyata Aha - sthAsyanti kSAyikAH paramiti / paraM- kevalaM ghAtikarmacatuSTayAtyantavinAzAvirbhUtAni jJAnadarzanacAritravIryANi tadAnImapyavatiSThante ityarthaH // 2.58 / / itthaM yathAbalamanudyamamudyamaM ca, kurvan dazAnuguNamuttamamAntarArthe / __ cinmAtranirbharanivezitapakSapAtaH, prAtarduratnamiva dIptimupaiti yogI // 2.59 // __ itthamiti / uktaprakAreNetyarthaH / yathAbalaM- svazaktimanatikramya, AntarArthe- anta:sthitajJAnAdiviSaye, dazAnuguNaM- yasyAM dazAyAM yadayogyaM yacca yogyaM tadviSayam, uttama- paramamukteH sAkSAt paramparayA vA prayojakam, anudyamam- ayogyaviSayakaprayatnapariharaNam, udyamaM ca- yogyaviSayakaprayatnaM ca kurvan yogIprakRtatvAd jJAnayogI, kIdRzaH ? cinmAtranirbharanivezitapakSapAtaH san, cinmAtre- zuddhacaitanyamAtrasvarUpe Atmani nirbharamatyarthaM nivezito- viSayatayA sannidhAyita: pakSapAta:- svAgraho yena sa tathA, evambhUtaH san prAtarduratnamiva- prabhAtakAlInasUrya iva, yathA prAta:kAlInaH sUryaH krameNa prakRSTatejorUpAM dIptimupaiti tathA dIpti- vizadAlokasvabhAvAM jJAnadIptimupaitItyarthaH // 2.59 // samyagbAhyAbhyantarasvarUpajJAnavato yogino bAhye'pi pravRttirjJAnasvarUpadRSTyaiva / tAvatA caitanyasvarUpe tasya pravRttirna vyAhatA, cinmAtrasvarUpAbhyAsasya sAtatyena svabhAvata eva nirantaratatpravRteH samullAsAt / cinmAtrapakSapAtarahitasya tu vyavahAramArgAbhyasanazIlasya gurvAjJAniSThasyA'pi zuddhacaitanyasvarUpAvadhAmalakSaNA pravRttiAhataivetyAha - abhyasyatu pravitataM vyavahAramArga, prajJApanIya iha sadguruvAkyaniSThaH / ciddarpaNapratiphalatrijagadvivarte, varteta kiM punarasau sahajAtmarUpe // 2.60 // iha- jJAnavicAre, prajJApanIyaH- prajJApanAyAH sadupadezalakSaNAyA vinayAdiguNasampannatvAd yogyo'ntevAsI, sadgururapratArakatvAdiguNasampanno hitopadezakaH, tasya vAkyaM- vihitAcaraNaniSiddhAnAcaraNAdipratipAdakavaconikurambaM, tasminniSThA- AsthA yasya sa sadguruvAkyaniSThaH / evambhUtaH san pravitataMbahuviSayakarambitatvAdativistIrNa vyavahAramArga- samyagvyavahAramAdhAtumalaM vyavahAropabRMhaNapravaNaM kriyAdyanuSThAnam, abhyasyatu- yathAvasaraM svazaktimanatikramya bhUyaH karotu / / ___ asau- vyavahAramArgAbhyAsAvaSTabdhacittaH prajJApanIyaH, punaH- cinmAtrAbhyAsarAhityAt pUrvoktayogivilakSaNaH, tvarthe vidyamAnasya punaHzabdasyA'nyavailakSaNyAvabodhakatvAt, ciddarpaNapratiphalatrijagadvivarte sahajAtmarUpe kiM varteta ? kAkUktyA na vartetaivetyarthaH / cidityAdi / cit svasvarUpaM caitanyaM, tadeva svacchatayA pratibimbagrAhakatvAd darpaNaM, tatra pratiphalanpratibimbabhAvamAskandan trijagadvivarta:- trayANAM jagatAM pariNAmo yasya tacciddarpaNapratiphalatrijagadvivartam / tasmin sahajAtmarUpe- svAbhAvikAtmasvarUpe caitanye, kiM varteta- kiM pariniSThito bhavet ? apitu vyavahAramArgapratikUlatayA na tatrA''sthAM vidadhIteti sammukhIno'rthaH / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH athavA yogina eva lokAnuvRttyA vyavahArapathasthitasya sahajAtmarUpavyavasthitipradarzanaparamidaM padyam / tathAhi - tu- punariha- asyAM lokayAtrAyAM, prajJApanIyaH- svato jJAnavAnapi 'gurumukhazravaNena svAgatasyaivA'rthasyA'vagame dRDhaM prAmANyaM bhavatI'ti kRtvA'ntevAsitAmAtmani varAmAzrayan prajJApanAyogyaH, sadguruvAkyaniSThaH- sadguruvAkyazraddhaH san, pravitataM vyavahAramArgamabhyasya- svAnubhUtameva taM punaH punarguruvAkyato'vadhArya, "citpratibimbitameva bAhyavyavahArajAtamaupAdhikamastu mama, nA'to madIyasya svAbhAvikasya caitanyasvarUpasya bimbapratibimbabhAvakalpanApetasya kAcidapi hAni"riti buddhyA ciddarpaNapratiphalatrijagadvivarte varteta / tatrA'pyasya bimbatayA pradhAnabhUte caitanye vartanamastyeva / yasya ca yogino yathAkathaJciccaitanyasambandheneSTatvapratisandhAnata evambhUtaM vartanam, asau punaH sahajAtmarUpecaitanye vartateti kim ?, kimatra vaktavyam ? tattu kaimutikanyAyaprAptameveti // 2.60 // etAvatA nizcayanayopagraheNa 'bAhyaM tattvaM nA'styAbhyantarameva tattva'mityevaM vastutattvaM na vyavasthApyate / yataH pramANanayAbhyAmubhayavidhasyA'pi vastutattvasyA'nAkulamevojjRmbhamANatvAt / kintu zuddhacaitanyamAtrasvarUpAtmaparibhAvanataH kimapyanirvacanIyaM zamasvarUpaM svarUpavizrAntilakSaNasukhamabhimukhaM bhavatItyetadarthamabhinivezo'trA'smAkamityAvedayitumAha - . bhavatu kimapi tattvaM bAhyamAbhyantaraM vA, hadi vitarati sAmyaM nirmalazcidvicAraH / tadiha nicitapaJcAcArasaJcAracAMru-sphuritaparamabhAve pakSapAto'dhiko naH // 2.61 // - kimapi syAdvAdaikapramANagamyatvAdanyatantrAnAkalitaM, vAkAraH samuccaye, bAhyamAbhyantaraM ca tattvaM bhavatu / nahi pramANasiddhasyA'rthasya svAniSTimAtreNA'palapanaM zakyam / evaJca bAhyasyA'nekavidhasyA'rthasyA''bhyantarasyA'pi ca bahuvidhasyA'rthasya sadbhAve caitanyamAtrasvarUpAtmavicAre eva kimarthamadhikRto bhavAnityapekSAyAmAha - . . hRdIti / hadi- antaHkaraNe, nirmalo- doSagaNasamparkazUnyaH, cidvicAraH- caitanyamAtrasvarUpAtmaparyAlocanam / sAmya- samatAM sarvajIvAnAM svarUpato'bhinnatvaM tadavagamajanya-parAvaskandaprabhavaduHkhabhayA-'tyantApagamasamutthazAntisukhaM vitarati- datte / AstAM tathAvidhAtmasvarUpAvirbhAvaH / tadAkalanasAmmukhyamAtreNA'pi kRtArthamiva bhavati cittam / tat- tasmAt kAraNAt, iha- asmin, asyaiva vizeSata upadarzanaM - nicitapaJcAcArasaJcAracArusphuritaparamabhAve iti / nicitaH- nitarAmatizayena vidhipUrvakAnuSThAnAdinA citaH- cayamupacayaM samRddhimitaH prAptaH evambhUto yaH paJcAcArasaJcAraH- paJcAcArasyA''caraNaM, tena cAru- samIcInaM sphuritaM- sphuraNaM prakAzanaM yasya sa nicitapaJcAcArasaJcAracArusphuritaH, evambhUto yaH paramabhAvaH, parA- utkRSTA zamasukhapradA mA- lakSmIryasya sa paramaH, bhAvaH- AtmanazcaitanyasvarUpo bhAvanAjJAnenA'navarataM bhAvyamAnatvAt sarvAvasthAsu 1. vRttyantare 'sahajAtmarUpe kiM puna:- kathamapi- akathanIyarUpeNa varteta' ityarthaH pradarzita: / tAtparya tu samAnameva / 2. vRttyantare "nirmalazced vicAraH" iti pAThaM svIkRtya tadanusAraM bhAvArthaH pradarzitaH / / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 adhyAtmopaniSatprakaraNam sattAlakSaNabhAvanAzIlatvAcca bhAvastatra nicitapaJcAcArasaJcAracArusphuritaparamabhAve, na:- asmAkaM jJAnayogAbhimukhAnAM mumukSUNAM syAdvAdinAm, adhika:- anyabhAvapakSapAtApekSayA viziSTaH, tenA'nyatrA'pi syAdvAdasiddhe'rthe pakSapAto'styeva, anyathaikAntavAditA syAditi dhvanitaM, pakSapAto'bhinivezaH / sa ca paramparayA muktyupayogitvAnna durAgraho, nA'pi mAdhyasthyaparipanthIti bodhyam / / 2.61 / / nanu nizcayanayasya zuddhasaGgraharUpatayA parasAmAnyA-'vAntarasAmAnyavizeSa-parAmarzarUpanaigamanayAdalpaviSayatvena naigamanayAd bahuviSayAdanekasvarUpatayA''tmano mananasya sambhave, tatraiva jJAnayoginA nirbharo vidheyastata eva ca siddhisaudhAdhyAsanaM sampatsyate iti nizcayanayAzrayaNenA''tmasvarUpavibhAvanamAtmanaH saGkucitApAdanaM na yuktamityata Aha - sphuTamaparamabhAve naigamastAratamyaM, pravadatu na tu hRSyet tAvatA jJAnayogI / kalitaparamabhAvaM ciccamatkArasAraM, sakalanayavizuddhaM cittamekaM pramANam // 2.62 // paJcaupAdhikaM kAdAcitkaM zamasukhavihInaM tadbhAvanikurambamapi aparameva / tathAvidhe'paramabhAve tAratamyametadbhAvApekSayA'yaM bhAva utkRSTa etadapekSayA cA'yamutkRSTo'yaM cA''tmana aupazamika Atmano bhAvo'yaM ca kSAyopazamika etadapekSayA kSAyiko'yamutkRSTa evametadbhAvanayA sAlokyAvAptiH, etadbhAvanayA ca sAmIpyAvAptiretadbhAvanayA ca sArUpyAvAptiritthaMbhAvanayA ca sAyujyamityAdiprakAreNa tAratamyaM naigamaH pravadatu / tAvatA- analpasvarUpatayA''tmasvarUpamananena naigamaprabhAvitema jJAnayogI na tu hRSyet / na hyAropitasvarUpabAhulyasamutthApita-vicArabAhulyatazcittasya svarUpavizrAntilakSaNasukhasAmmukhyaM manAgapyupajAyate / yAcitAnalpAlaGkAravyAptavigrahA'pi kAminI ApAtato'nyadRSTisukhabhAjanA'pi svayaM tadbhArodvahanaprabhavaduHkhabhAginyeva / na hi svayaM durbhagAyA AbharaNakadambasamparkasamudbhAvitamaupAdhikaM saundaryaM saundaryatayA samAkalayanti laukikA apIti yAcitAbharaNakalpaM durbhagAbharaNakalpaM vA naigamotprekSitamaparamabhAvakadambakamAtmana: pazyan jJAnayogI nA''nandabhAg bhavatItyarthaH / tAtmanazcaitanyamAtrasvarUpamapyavalambya kathamasyA''nandasamullAso yena tatpakSapAtyayaM syAdityatastatra vaiziSTyamupadarzayati - kalitaparamabhAvamiti / anena vizeSaNena caitanyasvarUpalakSaNasyA'naupAdhikatvamAviSkRtam / kalita:- svasvarUpatayA'vasthApitaH paramabhAva- upadarzitanirvacano yena tat tatheti / ciccamatkArasAramiti / anena ca duHkhamAtrayA'pyasaMspRSTatvAdatyantopAdeyatvamAviSkRtam / cit- caitanyaM, tadevA''nandasvarUpatvAccamatkArastatsAraM- tatpradhAnam / nA'tra mAtrayA'pi caitanyavyatiriktasya kasyacit kAlasthAyitvenA''tyantikAvasthAnavikalasya samparkaH / sakalanayavizuddhamityanena nA'tra kasyA'pi vivAdaH, cArvAko'pi ca caitanyayogamupagamyaiva bhUtasamaSTipariNAmavizeSe zarIrAtmakabhUte AtmatvamupagacchatIti prakaTitam / sakalA nayA yatra syAdvAde sa sakalanayaH, 1. sAlokyAvyAptyAdayaH kramazo vardhamAnAH zabhAvasthAH paradarzanasatkAH / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH tena vizuddhaM - doSasamparkalakSaNAzuddhivigamataH sarvathA parizuddham / evaMvidhArthaparikalpanAyAM kathaJcidarthAnupravezo'pyatrI''vedito bhavati / cittaM - caitanyamekam - upAdhivikalaM, pramANaM- svataH prakAzarUpatvAt svaprakAze pramANAntarAnapekSatvAt pramANam / prAmANyamapyasya svata eva gRhyate, nA'taH prAmANyamapyasyA'nyena pramANena vyavasthApyamata idameva jJAnayogI prApya hRSyatIti bhAvaH // 2.62 // anyanayApradhRSyatvaM nizcayanayasyopadarzayanneva tannayAvalambino jJAnayoginaH prekSApUrvakAritvaM sUcayati - hariraparanayAnAM garjitaiH kuJjarANAM, sahajavipinasupto nizcayo no bibheti / api tu bhavati lIlojjRmbhijRmbhonmukhe'smin, galitamadabharAMste nocchvasantyeva bhItAH // 2.63 // 61 aparanayAnAM kuJjarANAM- hastinAM garjitaiH sahajavipinasuptaH - svAbhAvikacaitanyAtmasvarUparUpavizrAntisthAnavranAlambanopajAtA ''yAsavaimukhyalakSaNasvApAkalito nizcayo hariH- nizcayanayAtmA siMho no bibheti / yathA vanaprasuptasya siMhasya na hastigarjitaistrAsaH, tathA nizcayanayasya nA'nyanayakalpanAsahasreNA'pi svaviSaye'prAmANyamityupanayaH / api tu- kintu lIlojjRmbhijRmbhonmukhe'smin- nizcayasiMhe bhavati- sati galitamadabharAsteaparanayAtmaka hastino bhItAH santo nocchvasantyeveti / prakRte lIlA UhApohasaGghaTitapramANopadarzanaM, tayojjRmbhiNI- prakAzamAnA, jRmbhA - AtmasvarUpavicAraNAtmikA jRmbhA, tadunmukhe - tatpare ityarthaH / vyaktamanyat // 2.63 // zuddhacaitanyasvarUpAtmabhAvanApavitritacittasya jJAnayogino na kimapyanyat karaNIyaM vidyate ityupadarzayati - kalitavividhabAhyavyApikolAhalaughavyuparamaparamArthe bhAvanApAvanAnAm / kvacana kimapi zocyaM nA'sti naivA'sti mocyaM, na ca kimapi vidheyaM naiva geyaM na deyam // 2.64 // bhAvanApAvanAnAmityatraikadezabhAvanAyAM kalitetyAderanvayeM samAsAniviSTapadArthasAkAGkSatAlakSaNAsAmarthyataH 'samarthaH padavidhi' riti lakSaNApekSitasAmarthyAbhAvAnna samAsasambhava iti nA''zaGkanIyam / bhAvanAyA viSayanirUpyatvAnnityasApekSatvena bhavati vai nityasApekSe'pi samAsa' ityanena samAsasyA'numatatvAt / athavA bhAvanApAvanAnAM kalitavividhabAhyavyApikolAhalaughavyuparamaparamArthe sati ityevamanvayaH / yadvA 1. krIDayA vilAsinI yA jRmbhA tayA vyAttAnane / 2. etAdRzaparamArthaviSayiNI yA bhAvanA tayA pAvanA tAtparyapakSe / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 adhyAtmopaniSatprakaraNam uktaparamArthe sati pAvanAnAM bhAvanA itthambhUtA samullasati, tadupadarzanaparaH kvacanetyAdiH / kalitaH- prApto vividhabAhyavyApikolAhalaughavyuparamo yena sa tathA / tAdRzo yaH paramArthaH zuddhacaitanyalakSaNastasminniti kalitAderarthaH / ____ kvacanetyAdi / kvacana- kutrA'pi vastuni kimapi maraNeSTaviyogAdikaM zocyaM nA'stizocanIyaM na bhavati / iSTatvAniSTatvaprayojakarAgadveSAdeH paraupAdhikatvena svAbhAvikatvAbhAvAnmohAderapi mamatAnibandhanasyA'pAramArthikatvAt tannibandhanasya putrakalatrAdISTasamprayogaprabhavasukhAderaniSTaviprayoganibandhanasukhAdezcA'tAttvikatvAt taducchede'pISTaviyogA'niSTasaMyogAbhyAM zuddhacaitanyalakSaNasyA''tmano na kiJcidapacIyate iti zokasyA'bhAvAdeva zocyaM nA'sti / ___tathA svabhAvato duHkhAbhAve duHkhanidAnamapi kimapi nA'stIti mocyaM- pariharaNIyamapi nA'sti / svasvarUpAvAptilakSaNAnAbAdhasukhasammukhasya bAhyaviSayopabhogAdijanitasukhaniHspRhatvAdeva ca kimapi vidheyaMparalokasukhaphalamanuSTheyaM na ca samasti / tAvataiva kRtakRtyasya stutyAdiprasAditadevAdyupanItaphalaprArthanAbhAvAdeva geyaM- stavyaM naiva samasti / dAnaphalAnAkAGkSaNAt svasvarUpacaitanyavyatirikte svasvatvAbhAvAcca kimapi deyaM- dAtuM yogyamapi nA'stItyarthaH // 2.64 // .. yazcaivaMvidhaH ko'pi puruSadhaureyastasyA'vadAtA kIrtiH sakalalokavyApinIti jJAnayoginaM. stuvan jJAnayoganirUpaNasamAptimupadarzayati - iti supariNatA''tmakhyAticAturyakeli- . rbhavati yatipatiryazcidbharodbhAsivIryaH / hara-himakara-hAra-sphAramandAra-gaGgA rajatakalazazubhrA syAt tadIyA yazaHzrIH // 2.65 // itizabdo jJAnayoganirUpaNasamAptau anantaropadarzitayAvadvicArasvarUpaparigrahe ca / tathA caivaMprakArAtmasvarUpaikatAnavicAreNa supariNatA- mokSasukhasamAsvAdaphalonmukhatvena paripakvatAmitA, AtmakhyAtauAtmasvarUpaparijJAne cAturya- naipuNyaM, tadeva kelirAtmakhyAticAturyakeliyasya sa supariNatAtmakhyAticAturyakeliH / ___ tathA cidbharodbhAsivIryaH, cit- caitanyaM, tatra bharaH- nirbharastatprAdhAnyaM caitanyasvarUpe'tyantasannivezitapakSapAtatvaM, tenodbhAsi- prakAzamAnaM vIryaM yasya sa tathA, evambhUto yo yatipatirbhavati, tadIyAtatsambandhinI yazaHzrI:- kIrtilakSmIH harahimakarahArasphAramandAragaGgArajatakalazazubhrA syAt / harahimakarAdInAmatyantazubhratvena tadupamitAyA yaza:zriyo'tyantAvadAtatvaM prakaTitaM bhavatIti // 2.65 / / // iti jJAnayogazuddhinAmA dvitIyo'dhikAraH // 1. vRttyantare'tra "0bAhyakhyAtilolA0" iti pAThaH svIkRtaH / arthastvevaM darzitaH - "anubhUte nAnAprakAraudayikayaza:kIrtyAdisaMkSobhasamUhavizrAme paramArthe sati" | Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kriyAyogazuddhinAmA'dhikAraH na kevalaM jJAnayogamAtreNa muktiH, jJAnino'pi kriyAmantareNa mukteraniSpatteH / yathA hi jJAnasyA'nvayavyatirekAbhyAM mukti prati sAdhanatvaM gRhyate tathA kriyAyA api / anvayavyatirekayorubhayatra sAmye'pi tAbhyAM jJAnasyaiva mukti prati sAdhanatvaM gRhyate, na kriyAyA ityasya zapathapratyAyanIyatvAdataH kriyAyoganirupaNAyopakramate - . yAnyeva sAdhanAnyAMdau, gRhNIyAjjJAnasAdhakaH / siddhayogasya tAnyeva, lakSaNAni svabhAvataH // 3.1 // jJAnasAdhakaH- pUrvoktajJAnasvarUpasiddhyutpAdanapravaNaH, Adau- jJAnasiddhyutpatteH pUrvaM, yAnyeva sAdhanAni- cittavizodhakopAyAni svAdhyAyAbhyasanAdIni, gRhNIyAt- upAdadIta / teSu sAdhaneSu zamadamAdayo'pi praviSTAH / kriyA'pi sarvA''vazyakI sanniviSTA / manogatakAmAdisarvabhAvapariharaNamAtmasvarUpamAtre eva santoSAbhyasanaM, duHkheSvAgateSu tatsAdhaneSu cA'nudvignabhAvena vartanaM, sukheSu prApteSu tatsAdhaneSu ca samutsarpatsu spRhAnAviSkaraNaM, rAgabhayakrodhasAdhaneSu samAgateSvapyavahelanaM, zubhAzubhayorupanipAte'pi svasvabhAvApracyavanamityAdikA sarvA api kriyA jJAnasiddhayupAyasanniviSTA eva / jJAnasiddhyA siddhayogadazAmupAgatasya siddhayogasya tAni sAdhanAni svabhAvato lakSaNAnyeva / pUrvamasiddhAyA jJAnasvarUpasiddheniSpattaye tAni bhavanti / siddhayogAvasthAyAM ca siddhasya jJAnayogasya sthairyArthameva tAnIti jJAnino'pi vihitakriyAcaraNaM niSiddhakriyAnAcaraNaM ca svabhAvata eva pratibaddham / ato yatra tAni na syuH, sa 'siddhayoga' ityevamapi jJAnaviSayo na syAdityAzayaH // 3.1 // uktArthe AdarAdhAnAya sammatimupanibadhnAti - ata eva jagau yAtrAM, sattaponiyamAdiSu / yatanAM somilaprazne, bhagavAn svasya nizcitAm // 3.2 // . yata eva jJAnasiddhyutpAdakAnyeva siddhayogasya lakSaNAni, ata:- asmAt kAraNAdevetyarthaH / somilaprazne- somilena prazne kRte sati taduttaraM vitarItuM, bhagavAn- zrIvardhamAnasvAmI siddhayogaH, svasya nizcitAm- avazyakartavyAM sattaponiyamAdiSu yatanAM- tadAcaraNapravRtti yAtrAM- ziSTAcAramArgagamanalakSaNAM jagau- uktavAn / 1. svabhAvata:- vinaivopadezasmaraNAdikaM mohavilayAnuviddhAd dRDhasaMskArAt / 2. bhagavatIsUtram - 18.10.642. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 adhyAtmopaniSatprakaraNam svasya kRtakRtyatayA tadAcaraNataH prayojanavizeSasyA''tmagatasyA''pratilambhe'pi, tadanAcaraNe 'bhagavatA zrImahAvIreNaitannA''caritamatastanmArgAnusAribhirasmAbhirapyananuSTheyamevaita'diti vyAmohataH ziSyapraziSyaparamparAyAmutsannAcaraNamevA''zyakakriyAkadambakaM prasajyetetyevamAlocayan bhagavAn mahAvIro jagau / tato yuktaM jJAnasiddhinibandhanAnAM siddhayogalakSaNatvamiti // 3.2 / / amumarthaM parasammatyA'pi draDhayati - atazcaiva sthitaprajJa-bhAvasAdhana-lakSaNe / anyUnA-'bhyadhike prokte, yogadRSTyA parairapi // 3.3 // atazcaiveti / asmAt kAraNAdevetyarthaH / sthitaprajJabhAvasAdhanalakSaNe iti / sthitaprajJasya bhAvasAdhanam- utpattijanakaM lakSaNaM- sthitaprajJasvarUpAvadhAraNacihnametadubhayamityarthaH / anyUnAbhyadhike iti / nyUnaM cA'bhyadhikaM ca nyUnAbhyadhike, na nyUnAbhyadhike anyUnAbhyadhike, same ityarthaH / yadeva sthitaprajJasya bhAvasAdhanaM, tadeva sthitaprajJasya lakSaNam / vyaktyA bhinnatve'pi jAtyaikatvamevetyarthaH / yogadRSTyAyogasvarUpanirUpaNasamAzrayaNena / paraiH- tIrthAntarIyairapi, na tvasmadAdibhirevetyarthaH / prokta iti - . "sthitaprajJasya kA bhASA, samAdhisthasya kezava! / / sthitadhIH kiM prabhASeta, kimAsIta vrajeta kim ? // prajahAti yadA kAmAn, sarvAn pArtha! manogatAn / .. AtmanyevA''tmanA tuSTaH, sthitaprajJastadocyate // duHkheSvanudvignamanAH, sukheSu vigataspRhaH / vItarAgabhayakrodhaH, sthitadhIrmunirucyate // yaH sarvatrA'nabhisneha-stat tat prApya zubhAzubham / / nA'bhinandati na dveSTi, tasya prajJA pratiSThitA // . yadA saMharate cA'yaM, kUrmo'GgAnIva sarvataH / / indriyANIndriyArthebhya-stasya prajJA pratiSThitA // " [bhagavadgItA - 2.54-58] ityAdivacanairupadarzita ityarthaH // 3.3 / / yatazca siddhayogasya jJAninaH pUrvAvasthAyAmiva tadAnImapi samyakriyAcaraNaM svabhAvato lakSaNameva, tatastAdRzakriyAcaraNAbhAve'jJAninaH sakAzAt tasya vyAvRttirapi durghaTA syAdityAha - nA'jJAnino vizeSyeta, yathecchAcaraNe punaH / jJAnI svalakSaNAbhAvAt, tathA coktaM parairapi // 3.4 // . ___ jJAnI siddhayogo yathecchAcaraNe- peyApeya-bhakSyAbhakSya-gamyAgamyAdi-vihita-niSiddhavibhAgaparityAgena svecchayonmattavacchAstramaryAdAmullaGghyaiva svacchandAcaraNe yadi pravRttaH syAt, tadA punaH svalakSaNasya Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 kriyAyogazuddhinAmA'dhikAraH vyAvartakasyA'bhAvAdajJAnino na vizeSyeta- na vyAva]ta / ataH siddhayogasyA'pi zAstramaryAdAmanullaGghya samyakkriyAparipAlanameva nyAyyam / etadanyeSAmapi sammatamityAha - tathA coktaM parairapIti / tathA ca- tena prakAreNa ca parairapiuttaramImAMsAniSNAtaiH paJcadazIkRdbhirapi uktaM- pratipAditam // 3.4 // tadvacanamupadarzayati - - "buddhAdvaitasvatattvasya, yathecchAcaraNaM yadi / zUnAM tattvadRzAM caiva, ko bhedo'zucibhakSaNe?" // 3.5 // [paJcadazI - 4.55] buddhAdvaitasvatattvasyeti / jJAnAdvaitasvarUpAtmatattvasya jJAnina ityarthaH / yathecchAcaraNaM- bhakSyAbhakSyAdizAstroktaniyamollaGghanena yathAkAmamabhakSyabhakSaNAdyAcaraNaM yadi; tadA zunAM- kukkurANAM tattvadRzAmazucibhakSaNe'viziSTe sati ko bhedaH ? na kiJcidapi vailakSaNyam / kevalaM zAstramaryAdocchedakRttvena cANDAlAdivadaspRzyatvameva tatastasyA''patitamiti // 3.5 // nanvidaM bhakSyaM zAstravihitatvAdidamabhakSyaM zAstraniSiddhatvAdityAdibhedakalpanaparAyaNA buddhidvaitadRzAM bhavati, tadbuddhipUrvikA pravRttisteSAmeva / advaitadarzinAM tUktabuddherabhAvAt tAnuddizya zAstrasyA'pi vihitaniSiddhabodhakatayA'pravRtteH / atastatra jJAninyabuddhipUrvikA- uktabuddhyanadhInA vRttiH- pravRttirna duSTeti cedAha - .. abuddhipUrvikA vRtti-rna duSTA tatra yadyapi / - tathApi yogajAdRSTa-mahimnA sA na sambhavet // 3.6 // vidhiniSedhazAstrasyA'dhikAriNaM prati pravRttestasyaM cA'nadhikRtatvAd yadyapi abuddhipUrvikA pravRttirna duSTA, tathApi- tAdRzAcaraNe doSAbhAve satyapi, yogajAdRSTamahimnA- yogAbhyAsajanitadharmamAhAtmyena sAyathecchAcaraNAtmikA'buddhipUrvikA vRttirna sambhavet, tathAcaraNe yogajAdRSTasyaiva pratibandhakatvam / evamapi samyakkriyArAdhanameva tasya kAntamiti bhAvaH // 3.6 // yAdRzaM jJAninazcittamevaM sati bhavati tadupadarzayati - nivRttamazubhAcArA-cchubhAcArapravRttimat / syAd vA cittamudAsInaM, sAmAyikavato muneH // 3.7 // nivRttamazubhAcArAditi / azubhAcAragocaranivRttimat azubhAcAragocarapravRttiparAGmukhamiti yAvat / tacca nizceSTamapi syAdityata Aha - zubhAcArapravRttimaditi / vA- athavA, sAmAyikavataH- sArvakAlikasAmAyikaniyamavato muneAninazcittamudAsInam / 'iSTaM bhavatu mA vA, idaM kartavyaM vyavahAraparirakSaNArtham, aniSTaM bhavatu mA vA, idaM na kartavyameva vyavahAraviruddhatvA'dityetAvanmAtraparaM mAdhyasthyakarambitaM sarvathA sAmAyikaniyatatvAcca nA'nyat kartavyamasya bhavatIti taccittamudAsInam / sAmAyikasyA'pi kriyAtvena kriyAyogastAvatA'pi samastyeveti bhAvaH // 3.7 / / 1. jJAninaH / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 adhyAtmopaniSatprakaraNam tribhiH padyaiH parasya zaGkAmutthApayati - vidhayazca niSedhAzca, nanvajJAnaniyantritAH / bAlasyaivA''game prokto, noddezaH pazyakasya yat // 3.8 // nanviti prazne / Agame- jainarAddhAnte / bAlasyaiva- jJAnAvasthAvikalasyaiva / jJAnAvasthAvaikalyamevA'tra bAlatvaM, tena vayovRddhasyA'pyuktajJAnavaikalye bAlatvameva, bAlasyA'pi coktajJAnapariNatau noktabAlatvamiti bodhyam / ajJAnaniyantritA- ajJAnarUpAdhikAramAsAdya pravRttA, vidhayazca- vidhAyakavacanAni, niSedhAzcaniSedhavacanAni, bhavantIti kriyA'dhyAhAryA / ____ yad- yasmAt, pazyakasya- jJAnino noddezaH proktaH / jJAninamuddezya na vidhiniSedhavAkyamuktam, tasya vidhiniSedhAnadhikAritvAdityarthaH // 3.8 // anavagatArthajJApanAya ca zAstraM pravartate, siddhayogasya tu sarvamavagatameveti na tatra zAstravyApAra: sAphalyamaJcatItyAzayenA''ha - na ca sAmarthyayogasya, yuktaM zAstraM niyAmakam / . kalpAtItasya maryAdA-'pyasti na jJAninaH kvacit // 3.9 // sAmarthyayogasya niyAmakaM zAstraM na ca yuktam / niyamo hi 'idameva kartavyamidaM ca na kartavyamasmin kAle'smin deze'syAM cA'vasthAyA'mityAdimaryAdArUpa eva / jJAninastu .maryAdAyA evA'bhAvAnniyamasvarUpApratilambhAnniyAmakaM kathaM zAstraM syAdityAha - kalpAtItasyeti jinakalpasthavirakalpAdibhedabhrAjiSNukalpasAmAnyAtItasya jJAninaH kvacit- kvacidapyarthe maryAdA'pi 'itthaM vartitavyamitthaM na vartitavya'miti niyamo'pi nA'stItyarthaH // 3.9 // akiJcitkaratvAdapi tasya kriyA na yuktetyAha - bhAvasya siddhyasiddhibhyAM, yaccA'kiJcitkarI kriyA / jJAnameva kriyAmuktaM, rAjayogastadiSyatAm // 3.10 // . yaccetyatra cakAro vAkArArthakaH / tathA ca vA- athavA bhAvasya- samyagjJAnasya siddhayasiddhibhyAmiti / samyagjJAnaM yadyasti tadA tata eva nirvANasya sambhavAdanarthikA kriyA / samyakkriyAyA eva muktisAdhanatayA'bhyupagantavyatayA kriyAyAM samyaktvasya samyagjJAnasAhacaryeNaiva sambhavena samyagjJAnAbhAve vidyamAnAyA api kriyAyAH samyakriyAtvAbhAvena mukti pratyanaGgatvAt / samyagjJAnabhAve tu tata eva muktisambhave samIcInA'pi kriyA'nyathAsiddhaivetyubhayathA'pyakiJcitkarI kriyA / tat- tasmAt kriyAmuktaM jJAnameva rAjayoga iSyatAm // 3.10 / / 1. "uddeso pAsagassa natthi, bAle puNa nihe...." (-AcA0 1.2.3.82) / 2. sAmarthyayogasvarUpAvagamanArthaM dRzyatAm yoga0samu0 - kA. 5 / 3. sarveSAM yogAnAmuttamo rAjayogaH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 kriyAyogazuddhinAmA'dhikAraH siddhAntI samAdhatte - - maivaM nA'kevalI pazyo, nA'pUrvakaraNaM vinA / dharmasaMnyAsayogI ce-tyanyasya niyatA kriyA // 3.11 // evam- uktaprakArakaM praznavacanaM mA, 'a-mA-no-nA pratiSedhavacanA' iti koSAt, na sambhavatIti / yata iti dRzyam / yasmAdakevalI- kevalibhinnaH ko'pi puruSaH pazya:- pazyako na- na bhavatItyarthaH / tathA cA''game "pazyakasyoddezo ne"ti yaduktaM tadasmAkamapyanumatameva / siddhayogastu tatpUrvAvastho jJAnI na kevalIti tasyA''game uddezaH syAdeveti vidhiniSedhayorbhAjanamayamapi syAdeva / "kalpAtItasya maryAdA nA''stI"ti yaduktaM tadapyapUrvakaraNAnantaraM dharmasaMnyAsayoginaM pratyeva kalpAtItatvAd ghaTate / apUrvakaraNaM vinA- apUrvakaraNamantareNa jJAnI dharmasaMnyAsayogI na bhavati, nA'ta: sa kalpAtItaH / iti hetoH anyasya- kevali-dharmasaMnyAsayogibhinnasya jJAninaH kriyA niyataiveti // 3.11 // bhAvasya siddhyasiddhibhyAM kriyAyA akiJcitkaratvaM yaduktaM tatpratividhAnAyA''ha - sthairyAdhAnAya siddhasyA-'siddhasyA''nayanAya ca / bhAvasyaiva kriyA zAnta-cittAnAmupayujyate // 3.12 // siddhasya bhAvasya sthairyAdhAnAya, ca- punaH asiddhasya bhAvasyA''nayanAya zAntacittAnAM kriyopayujyate evetyanvayaH / arthastu vyakta. eva // 3.12 / / ___kriyAmuktasya kevalasya jJAnasya rAjayogatvaM yaduktaM tadapi tasya phalAsampAdakatvena na sambhavatIti sadRSTAntamupadarzayati - - kriyAvirahitaM hanta!, jJAnamAtramanarthakam / ... gatiM vinA pathajJo'pi, nA''pnoti puramIpsitam // 3.13 // hanteti khede / aho mohamAhAtmyaM jJAnavAdino bhavato yallokapratItaM pazyannapi na pazyatIti bhavadajJAnavijRmbhaNaM dRSTvA paropakArapraNihitamanasAmasmAkaM khedo jAyate ityAzayaH / kriyAvirahitaM jJAnamAtramanarthakam / yataH pathajJo'pi 'gantavyasyeSTapurasya gamane'yaM mArga' ityevaM jAnannapi gatiM vinA- uttaradezasaMyogAnukUlakriyAM vinA IpsitaM- gantavyatayA svAbhISTaM puraM- grAma nA''pnoti- na prApnoti // 3.13|| jJAnapUrNasya kriyA'pekSaNaM dRSTAntAntareNa samarthayati - svAnukUlAM kriyAM kAle, jJAnapUrNo'pyapekSate / pradIpaH svaprakAzo'pi, tailapUrtyAdikaM yathA // 3.14 // 1. svAnukUlAM- svocitabhUmikAnurUpAm / svaprakAzo'pi- svakIyaprakAzanakriyAyAmanyAnapekSo'pi / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam ___ jJAnapUrNo'pi kAle svAnukUlAM kriyAmapekSate / yathA svaprakAzo'pi pradIpa: svAnukUlatayA tailapUrtyAdikamapekSate ityanvayaH / arthastu vyakta eva // 3.14 // kriyAyA bAhyatvena bahiraGgatayA na muktyarthinAmupAdeyatvaM, kintu jJAnasyaivA''ntaratvenA'ntaraGgatayA muktisAdhanatvenopAdeyatvamityevaM matimAsthAya ye kriyAM pratikSipanti tAnupahasati - bAhyabhAvaM puraskRtya, ye'kriyA vyavahArataH / vadane kavalakSepaM, vinA te tRptikAGkSiNaH // 3.15 // kriyAyA bAhyatvaM puraskRtya- svIkRtya ye vAdino vyavahArato- vyavahAradRSTito'kriyA:- kriyAvikalA, nizcayanayatastu AntaraprayatnavizeSalakSaNakriyAsadbhAvAt sakriyA eva te'pi / te'kriyAvAdino vadanemukhe kavalakSepaM- hastopagRhItabadarAmalakAdisadRza-piNDitabhaktAdeH kSepaM- pravezanaM vinA tRptikAGkSiNa:tRptyabhilASiNaH / yathA kavalakSepaM vinA tRptyabhilASiNo lokasyopahasanIyatAmAskandanti tathA'kriyAvAdino'pi kriyAmantareNa muktyabhilASiNaH parIkSakasyopahasanIyA bhavantIti // 3.15 // utpannasya bhAvasyA'patanalakSaNarakSaNapravaNatvenA'nutpannasya ca ,bhAvasyotpAdakatvena kriyAvizeSo'pi yujyate iti punaDhayati - guNavabahumAnAde-nityasmRtyA ca satkriyA / jAtaM na pAtayed bhAva-majAtaM janayedapi // 3.16 // : guNavatAM- jinezvarAdInAM bahumAnAdito, nityasmRtyA- satataM tadanusmaraNena ca, satkriyA- jinagaNadharAdyuktAgamArthAcaraNAbhyasanAdilakSaNA kriyA, jAtam- utpannaM bhAvaM samyaktvAdilakSaNaM na pAtayed- na vinAzayed, tadAcaraNatastasya dRDhIbhavanAt / ajAtam- anutpannamabhinavaM bhAvaM janayedapi- alabdhasattvasya sattvaM sampAdayedapi / ata ubhayathA'pyasyA upayoga ityarthaH // 3.16 / / ___nanu 'jAto bhAvo na nazyete'ti niyamenA'pArthakaM tadrakSaNArthaM satkriyAnuSThAnamiti matiH kasyacit syAt, tadapohAya kSAyikabhAvasya patanAsambhave'pi, kSAyopazamikasya patanasambhavena noktaniyama iti patitabhAvasya punarvivRddhyarthamaskhalanArthaM ca satkriyAnuSThAnamAvazyakamityAvedayati - kSAyopazamike bhAve, yA kriyA kriyate tayA / / patitasyA'pi tadbhAva-pravRddhirjAyate punaH // 3.17 // chadmasthAnAM kSAyopazamike bhAve satItyarthaH / yA kriyA samyagArAdhanAdikA, kriyate- Acaryate / patitasyA'pi- pracyutabhAvasyA'pi tadbhAvapravRddhiH- pracyutabhAvopacayastayA kriyayA punarjAyate- bhavati // 3.17 // guNavRddhyai tataH kuryAt, kriyAmaskhalanAya vA / ekaM tu saMyamasthAnaM, jinAnAmavatiSThate // 3.18 // 1. saddharmAcArazUnyAH / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAyogazuddhinAmA'dhikAraH 69 tataH- tasmAt kAraNAt, guNavRddhayai kriyAM kuryAt / vA- athavA'skhalanAya- utpannakSAyopazamika bhAvApatIya kriyAM kuryAditi sambandhaH / yato jinAnAmekaM- kevalaM saMyamasthAnamavatiSThate- kSAyikatvena kadAcidapi na pratipatati / anyUnAdhikasvabhAvatayA sarvadA'vatiSThate evetyarthaH / atastadbhinnairajinaiH prAptasaMyamasthAnavRddhyAdikRte'vazyaM satkriyAyoga AdaraNIya ityAzayaH // 3.18 / / kriyAto jJAnasyA'jJAnanAzakatvena vizeSo'kriyAvAdino'bhimatastatra svAnumatyupadarzanAyopadaya'te - ajJAnanAzakatvena, nanu jJAnaM viziSyate / na hi rajjAvahibhrAnti-rgamanena nivartate // 3.19 // nanvityakriyAMvAdinaH praznasvarUpopadarzane / ajJAnanAzakatvena- sAkSAnnAzyanAzakabhAvalakSaNavirodhena jJAnasyaivA'jJAnanAzakatvena, jJAnaM viziSyate- kriyAto vaiziSTayabhAg bhavati / _ kriyAyA ajJAnanivartakatvaM nA'stIti dRSTAntodbhAvanena prakaTayati - nahIti / hi- yato rajjAvahibhrAntiH- sarpabuddhirmaNDUkavazAJjitalocanasya gamanena- taddezagamanenA'pi na nivartate / yaddoSajanitA bhrAntistadoSApanayanena samyagjJAnotpattau satyAmeva nivartate sA / tena kasyacid dUratvadoSata: samujjAtAyAM rajjAvahibhrAntau tasyAstaddezagamanena samIpatApAdanato dUratvadoSApanayanena nivRttAvapi, tatra dUratvadoSApanayane eva gamanakriyAyA vyApAraH, bhrAntyapagamastu rajjau rajjubuddhilakSaNasamyagbuddhyaiveti dhyeyam // 3.19 // akriyAvAdyuktaMmabhyupetya samAdhatte - . satyaM kriyA''gamaproktA, jJAnino'pyupayujyate / saJcitAdRSTanAzArthaM, nAsUro'pi yadabhyadhAt // 3.20 // yathA bhavatoktaM tathA satyameva / naitAvatA kriyAyA vaiphalyam / tasyA ajJAnanivRttyasAdhanatve'pi saJcitAdRSTanAzakatvenopayogAdityAha - Agamaprokteti / AgamavihitetyarthaH / kriyA- samyakriyA jJAnino- avAptajJAnasyA'pi / etenA'prAptajJAnasya cittazodhanadvArA jJAnajanane kriyAyA upayogo'vazyameveti sUcitam / upayujyate- upayoginI / kimarthamityapekSAyAmAha - saJcitAdRSTanAzArthamiti / _____ atra parasammatimupanibadhnAti - nAsUro'pi yadabhyadhAditi / nAsUranAmA kazcid yogavidagraNI, yad- yasmAd, abhyadhAd- uktavAn / / 3.20 / / nAsUravacanamuTTaGkayati - "taNDulasya yathA varma, yathA tAmrasya kAlikA / nazyati kriyayA putra!, puruSasya tathA malam // 3.21 // 1. kvacit "0nAzArthamAsuro" iti pAThaH / tatrA''suranAmA maharSirbodhyaH / 2. kvacit "carme"ti pAThaH / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam yathA taNDulasya varma- taNDuloparivyavasthitamasArabhUtaM tvag mardanatADanAdikayA kriyayA nazyatidUrIbhavati, vituSastaNDulaH sampadyate / yathA tAmrasya- dhAtuvizeSasya kAlikA- kRSNatA, kriyayAagnisantApanamRdgharSaNAdilakSaNayA, nazyatIti pUrvavat / he putra!, tathA- tena kriyAvizeSAcaraNalakSaNaprakAreNa puruSasya- jIvasya malamavidyAlakSaNaM, nazyatIti kriyAsambandhaH / / 3.21 // nanu jIvo'nAdikAlInenA'vidyAlakSaNena malena sambaddhastasyA'panayanaM duHzakamityata Aha - . jIvasya taNDulasyeva, malaM sahajamapyalam / nazyatyeva na sandeha -stasmAdudyamavAn bhava" // 3.22 // taNDulasya tuSalakSaNaM malaM sahajamapyalam- atyarthaM nazyatyeva / tathA jIvasya sahajamapyavidyAmalamatyarthaM nazyatyeva / na sandeho- dRSTAnusArikalpanaviSaye'sminnarthe manAgapi sandeho nA'styeva / tasmAdasandigdhatvAdAtmamalApanayanArthamudyamavAn- yatnavAn tvaM bhava // 3.22 // . .. nanu saJcitAdRSTanAzArthaM jJAninaH kriyopayuktetyatra nAsUravacanaM saMvAdakatayopadarzitam / paramatrA'vidyAmalApanayanaM pratIyate kriyayA, nA'dRSTApanayanamiti kathaM saMvAdanamityata Aha - avidyA ca dikSA ca, bhavabIjaM ca vAsanA / sahajaM ca malaM ceti, paryAyAH karmaNaH smRtAH // 3.23 // karmaivA'vidyAdizabdairgIyate / paryAyA eva avidyAdizabdA iti yuktameva saMvAdanam / padArthastu vyakta eva // 3.23 // nanu "jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute'rjuna!" [bha.gI. 4.37] ityAdivacanAjjJAnino jJAnenaiva nikhilakarmaNi vinaSTe riktamidamucyate "saJcitAdRSTanAzArthaM kriyopayoga" ityata Aha - jJAnino nA'styadRSTaM ced, bhasmasAtkRtakarmaNaH / . , zarIrapAtaH kiM na syA-jjIvanAdRSTanAzataH // 3.24 // bhasmasAtkRtakarmaNo jJAnino'dRSTaM nA'stIti yadi, tadA jIvanAdRSTanAzata- AyuHkarmanAzAt zarIrapAtaH kiM na syAt ? zarIrasthitinibandhanasyA''yuSkarmaNo nAzAjjJAninaH zarIrapAtaH syAnna caivamabhyupagamyate bhavatetyAzayaH // 3.24 / / atra parakIyAkUtamAzaGkya pratikSipati - zarIramIzvarasyeva, viduSo'pyavatiSThate / anyAdRSTavazeneti, kazcidAha tadakSamam // 3.25 // 1. bhrAntirUpA'vidyA vedAntamate, puruSasya prakRtivikArAn draSTumicchArUpA didRkSA sAGkhyamate, bhavabIjaM saMsArakAraNarUpaM zaivamate, anAdiklezarUpA vAsanA saugatamate, sahajaM malaM yogadarzane / adraSTa-mAyAdikA api karmaNa eva paryAyAH / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 kriyAyogazuddhinAmA'dhikAraH nityajJAnecchAyatnavata Izvarasya prathamata eva jIvakakSAvinirgatasya svato'dRSTaM nA'styeva / evamapi tasya zarIradhAraNaM parAnugrahArthaM dRzyate / gRhNAti cezvaro'pyantarA'ntarA zarIramiti / pramANaM cA'tra - "yadA yadA hi dharmasya, glAnirbhavati bhArata! / abhyutthAnamadharmasya, tadA''tmAnaM sRjAmyaham // paritrANAya sAdhUnAM, vinAzAya ca duSkRtAm / dharmasaMsthApanArthAya, sambhavAmi yuge yuge // " [bha.gI.-4.7,8] ityAdi vacanam / kAryamAnaM pratyadRSTasya kAraNatvenA'dRSTamantareNezvarasyA'pi zarIraM na sambhavatIti yathA tadIzvarazarIreNa yasya jIvasya sukhaM yasya jIvasya ca duHkhaM paramparayA sampadyate, tattajjIvAdRSTavazenezvarazarIraM bhavati avatiSThate ca, sukhaduHkhAdyupabhogaparipUrtyanantaraM ca jIvAdRSTanAzAnnazyati ceti anyAdRSTavazenezvarasya zarIramavatiSThate tathA viduSo'pi- jJAnino'pi svIyanikhilakarmakSaye'pyanyAdRSTavazena zarIramavatiSThate iti kazcidAha tadakSamam- ayuktamityarthaH // 3.25 / / tadayuktatvopapAdanAyA''ha - zarIraM viduSaH ziSyA-dyadRSTAd yadi tiSThati / tadA'suhRdadRSTena, na nazyediti kA pramA ? // 3.26 // yadi ziSyAdyadRSTAd viduSaH zarIraM tiSThati, tadA'suhRdadRSTena- svazatrupuruSAdRSTena viduSaH zarIraM na nazyediti kA pramA- ko'tra nirNayaH ? yathA ziSyasyopadezadAnAdijanyaphalasampAdakatayA tadadRSTavazAd jJAninaH zarIramavatiSThate; tathA 'zatrostaccharIrAvasthAnena duHkhaM mA prasAGkSI'dityetadarthaM zatrugataduHkhapratibandhakAdRSTavazena jJAnina: zarIranAzo'pi syAt / tadaivA'vatiSTheta, tadaiva ca nazyedityasamaJjasameva bhavatkalpanayA prasaMktamiti bhAvaH // 3.26 / / jJAnino jJAnena sakalAdRSTanAze'pyadRSTasthAnIyAvidyArUpopAdAnAbhAve'pyupAdeyasya jJAnizarIrasya kiyatkAlAvasthAnaM na durghaTam / yathA nyAyamate upAdAnanAzajanyopAdeyanAzasthale upAdAnanAzotpattikAle nirupAdAnakasyaivopAdeyasyA'vasthAnam / yathA ca nirupAdAnakamekakSaNAvasthAnamaduSTaM, tathA nirupAdAnakaM kiyatkAlAvasthAnamapi na doSAvahamityAzayena paraH zaGkate - .. na copAdAnanAze'pi, kSaNaM kAryaM yatheSyate / tArkikaiH sthitimat tadva-cciraM vidvattanusthitiH // 3.27 // yathA tArkikaiH- naiyAyikairupAdAnanAze'pi- samavAyikAraNanAze'pi, kSaNam- upAdAnanAzotpattikSaNamAtraM, kArya- samavAyikArya sthitimadiSyate / tadvat- tathA ciraM- jJAnotpattyanantarakSaNAdArabhyA''zarIra. 1. upAdAne vinaSTe'pi, kSaNaM kAryaM pratIkSate / ityAhustArkikAstadvadasmAkaM kiM na sambhavet ? || paJcadazI - 6.54 2. nyAyamate upAdeyarUpaM kAryaM svAvayaveSu tannAmopAdAnakAraNe samavAyAbhidhena sambandhena tiSThati, ata upAdAnaM tanmate samavAyikAraNaM procyate / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam pAtAvyavahitapUrvakAlaM yAvad yAvat kSaNapracayaM tAvat kSaNapracayam, upAdAnabhUtAvidyAvivartakarmapracayavinAze'pi vidvattanusthiti:- jJAnizarIrarUpopAdeyAvasthAnaM syAdityarthaH // 3.27 / / 72 nyAyAbhimataM kSaNaM nirupAdAnakAryAvasthAnaM yuktisaGgatam / yatastAdRzopAdeyanAzaM prati upAdAnanAzAtiriktasyA'kAraNatvena kAraNIbhUtasyopAdAnanAzasya svotpatteH pUrvamasattvenopAdAnanAzakSaNe tatpUrvakSaNe kAraNAbhAvAdevopAdeyanAzo notpadyate / tatprAgabhAvataddhvaMsAnadhikaraNakSaNasya tadadhikaraNakSaNatvaniyamatazca tadAnImupAdeyAvasthAnameva parizeSAd vyavatiSThate / na ca tathA prakRte / tanyAyenaikakSaNAvasthAnameva nirupAdAnakasya syAnna bahukSaNAvasthAnamityAzayena pratikSipati - nirupAdAnakAryasya, kSaNaM yat tArkikaiH sthitiH / nAzahetvantarAbhAvA-diSTA'tra ca sa durvacaH // 3.28 // nirupAdAnakAryasya- samavAyikAraNavigamakAlInopAdeyasya, kSaNaM- kSaNamAtraM, kSaNatvaM ca svavRttidhvaMsapratiyogyanadhikaraNasamayatvaM yad- yasmAd, nAzahetvantarAbhAvAt samavAyikAraNanAzajanyanAzasya yad hetvantaraM samavAyikAraNanAzavyatiriktaM kAraNaM, tasyA'bhAvAt / evaM ca samavAyikAraNanAzAnantarakSaNe tannAzAnutpAde tasya tadahetukatvato'nyahetozcA'bhAvenA'hetukasya tannAzasya kadA'pi bhavanameva na syAt / ataH samavAyikAraNanAzarUpakAraNasya svotpattipUrvakSaNe'bhAvAdeva samavAyikAraNanAzotpattyadhikaraNakSaNe upAdeyasya kAryasya sthitiravasthitistArkikaiH- naiyAyikairiSTAabhyupagatA / sa- nAzahetvantarAbhAvo na ca durvacaH- naiva vaktumazakya ityarthaH / kintvatra ca - vedAntino 'nirupAdAnasyA'pi jJAnidehasya kiyatkAlAvasthAnaM, na tu nAza' iti mate, sa- nAzopapAdakakAraNaviraho durvaco- vaktumazakyo bhavati, yuktyopapadyamAnatvAbhAvAdityAzayaH // 3.28 // ziSyAdRSTasya guruzarIrapAtapratibandhakatvamabhyupetya tadabhAvarUpakAraNAbhAvAccharIrapAtarUpakAryAbhAvataH kiyatkAlaM viduSaH zarIrAvasthAnamityupagamo'pi parasya na vidvajjanacetazcamatkAracaJcurityAha anyAdRSTasya tatpAta-pratibandhakatAM nayet / mriyamANo'pi jIvyeta, ziSyAdRSTavazAd guruH // 3.29 // 1. idaM tu dhyeyam naiyAyikamate'dRSTasya zarIropAdAnakAraNatvaM naivA'GgIkriyate, paraM vedAntino mate'vidyApaparyAyasyA'dRSTasya zarIropAdAnakAraNatA'styeva, atastannAze zarIrasya nirupAdAnatvoktiH saGgacchate eva / 2. upAdAnanAza upAdeyanAzasya kAraNam / kAraNaM kAryAvyavahitapUrvakSaNavRtti bhavati, na tu samAnakSaNavRtti / ata upAdAnanAzakSaNe upAdeyanAzo na sambhavati kintu tadanantarakSaNe eva / tata upAdAnanAzakSaNe kSaNamekaM nirupAdAnamupAdeyasyA'vasthAnaM sambhavati / 3. atra 'svavRttidhvaMsaprAgabhAvAnyatarapratiyogyanadhikaraNasamayatva' mitiM syAt tarhi varam / tattAtparyaM tu tadbhinneSu tatpUrvasamayeSu tadvRttidhvaMsapratiyogyadhikaraNatvaM tadanantarasamayeSu ca tadvRttiprAgabhAvapratiyogyadhikaraNatvamiti / 4. vRttyantare "0ndhakatAnaye" iti pAThastadanurUpo'rthazca / tAtparyaM tu sadRzameva / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 kriyAyogazuddhinAmA'dhikAraH ___ anyAdRSTasyeti / ziSyAdRSTasyetyarthaH / tatpAtapratibandhakatAM- guruzarIrapAtakAraNIbhUtAbhAvapratiyogitAM nayet- para: kalpayet / yadi tadeti dRzyam / mriyamANo'pi tanmate kSINAyuSTvena mRtAvasthAprApto'pi guruH, ziSyAdRSTavazAt- ziSyAdRSTarUpamRtipratibandhakatAbalAd, jIvyeta- vidhRtaprANaH syAt / saMsAriNaH sataH prANaviyogAnadhikaraNakAlasya prANasaMyogAdhikaraNatvakAlaniyamAt // 3.29 / / zarIradhAraNAnukUlAdRSTavizeSAbhAve'pi svabhAvAdeva kiyatkAlAvasthAnaM viduSaH zarIrasyeti vedAntikadAgrahaM nigrahItumAha - svabhAvAnnirupAdAnaM, yadi vidvattanusthitiH / tathApi kAlaniyame, tatra yuktirna vidyate // 3.30 // yadi svabhAvAt- kiyatkAlAvasthAnasvabhAvabalAdeva nirupAdAnamupAdAnabhUtAvidyApadAbhiSiktAdRSTamantareNA'pi, vidvattanusthiti:- viduSaH zarIrAvasthAnam, iSyate iti zeSaH / tathApi- evamabhyupagame'pi, kAlaniyame- tattvajJAnenA'vidyArUpopAdAnApagamAnantarametAvatkAlaparyantaM viduSaH zarIreNa sthAtavyamiti niyame'bhyupagamyamAne sati; tatra- svabhAvataH kAlaniyame, yuktiH- sattarkapariqaropetaM pramANaM na vidyate- nA'sti / tathA cA'prAmANikastAdRzakAlaniyamAbhyupagamo'nAkarNanIya eva sakarNAnAmiti bhAvaH // 3.30 // . - ucchRGkhalasya taccintyaM, mataM vedAntino hyadaH / .. prArabdhAdRSTataH kintu, jJeyA vidvattanusthitiH // 3.31 // tat- tasmAd, ucchRGkhalasya- kadAgrahAviSTatayA sadyuktimatikramya pramANaniyamarUpazRGkhalAvyapagatasya, vedAntinaH- advaitavAdinaH, ada:- anantaradarzitaM mataM cintyam / _tahi kimabhyupeyaM yatra pramANapakSapAta: syAdityapekSAyAmAha - kintviti / prArabdhAdRSTataH- prArabdhAdRSTavazAt / vidvattanusthiti yA- pramANAtmakajJAnaviSayaH // 3.31 // ___"nA'bhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapI"ti [ ] vacana-"mavazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubha"miti [ ] vacanaM ca prArabdhakarmaNAM bhogAdeva kSaya ityetAvanmAtraparam; "jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute'rjuna!" ityAdi [bha.gI. 4.37]vacanaM ca prArabdhetarakarmaNAmazeSANAM jJAnanAzyatvaparamiti ye vibhajanamicchanti te'pi na samyakpralApinaH / jJAnanAzyeSu karmasu vaijAtyamurarIkRtya tAdRzavijAtIyAkhilakarmanAzo jJAnAt taditarakarmanAza: kriyayetyevaMkalpanasya lAghavenocitatvAdityAha - tatprArabdhetarAdRSTaM, jJAnanAzyaM yadISyate / lAghavena vijAtIyaM, tannAzyaM tat prakalpyatAm // 3.32 // 1. evaM ca "jJAnino nA'styadRSTa" (3.24) miti yaduktaM tannirastamavagantavyam / . Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 adhyAtmopaniSatprakaraNam ____ tatprArabdhetarAdRSTamiti / tasya viduSo yat prArabdhaM karma tadbhinnaM yat tasya karma tadityarthaH / yadi jJAnanAzyaM- tattvajJAnanAzyamiSyate- bhavatA'bhyupagamyate / lAghavena- prArabdhetarAdRSTanAzatvasya jJAnajanyatAvacchedakatvakalpanApekSayA vijAtIyakarmanAzatvasya tattvakalpane lAghavena, vijAtIyaM- kriyAnAzyakarmavijAtIyaM, tannAzyaM- jJAnanAzya, tat- karma, prakalpyatAm- abhyupagamyatAm // 3.32 / / evaM ca svasya yadabhISTaM siddhyati tadupadarzayati - itthaM ca jJAnino jJAna-nAzyakarmakSaye sati / kriyaikanAzyakaugha-kSayArthaM sA'pi yujyate // 3.33 // itthaM ceti / jJAnanAzyasya karmaNo vijAtIyatayA'bhyupagame satItyarthaH / jJAnina:- tattvajJAnavataH, jJAnanAzyakarmakSaye- jJAnanAzyatAvacchedakavaijAtyavatkarmakSaye, sati- jJAnena jAte sati, kriyaikanAzyakaughakSayArtha- kriyAmAtrajanyanAzapratiyogikarmasamUhavinAzArthaM, sA'pi- kriyA'pi, upayujyate- jJAnina: phalavatItyarthaH // 3.33 / / kasyacid vijAtIyasya karmaNo jJAnena nAzaH, tadanyajAtIyasya karmaNaH kriyayA nAzaM iti sarvakarmakSayaM prati na jJAnasya na vA kriyAyAH sAmarthyamityazeSakarmakSayalakSaNA muktina~tayoranyaMtarasyA'pi janyatAsamAliGgitA; tathA'pi sarvakarmakSayo nAma naikaH kazcit samasti, kintu tattatkarmavinAzA eva : samAhRtAH sarvakarmakSayatayA vyapadizyante / itthaM ca karmakSayasamUhalakSaNe'zeSakarmakSaye yAvantaH karmavizeSakSayA jJAnaprabhavAstAnAzritya jJAnajanyatvaM, yAvantazca karmavizeSakSayAH kriyAprabhavAstAmAzritya kriyAjanyatvamiti kRtvA jJAnakriyobhayajanyatvaM sarvakarmakSaye nirvahati / etAvatA'tra jJAnakriyAsamuccayavAdaH samIcInatAmaJcatItyAha - sarvakarmakSaye jJAna-karmaNostat samuccayaH / . , anyonyapratibandhena, tathA coktaM parairapi // 3.34 // samUhinaH parasparaM bhede satyapi svAbhinnasamUhAbhinnatvAdabhedo'pIti jJAnajanyo'pi karmakSayaH kriyAjanyakarmakSayatvAdabhinna iti kriyAjanyaH / evaM kriyAjanyo'pi jJAnajanya itikRtvA tayorekakArya prati kAraNatvataH sahakAritvaM ghaTate iti / tat- tasmAt kAraNAt, sarvakarmakSaye- sarvakarmakSayarUpamuktau, jJAnakarmaNoranyonya pratibandhena- parasparasahakAreNa, samuccaya:- samuditarUpatayA kAraNatvam / uktArthe parasammatimupanibadhnAti - tathA coktaM parairapIti // 3.34 // . paravacanamevopanibadhnAti - "na yAvat samamabhyastau, jJAna-satpuruSakramau / eko'pi naitayostAvat, puruSasyeha sidhyati" // 3.35 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 kriyAyogazuddhinAmA'dhikAraH yAvadityavasthAvyAptimAdarzayati, yAdRzImavasthAmabhivyApya / samaM- samakAlaM, yadA jJAnAbhyAsastadA sadanuSThAnAMbhyAsaH, yadA ca sadanuSThAnAbhyAsastadA jJAnAbhyAsa ityevaM samakAlam / etacca kSaNasantatirUpasthUlakAlamAzritya, tena jJAnakriyayorbhedenaikasmin samaye sahAbhyAsAsambhave'pi na kSatiH / yadA kriyAnuSThAnaM tadA vyaktyA jJAnAbhyAsAbhAve'pi zaktyA jJAnAbhyAsaH samastyeva / evaM jJAnAbhyAsakAle'pi zaktyA kriyAbhyAsa ityevaM vA tayoH samakAlatA / / ___ abhyastau- bhUyo bhUyaH sAmmukhyapaddhatimupagatau, jJAnasatpuruSakramau- jJAnaM- tattvajJAna midaM kartavyamidaM na kartavya'mityAdivivekaparijJAnaM vA / darzanasya jJAnasvarUpAntarbhAvAbhiprAyeNa na pRthagupanyAsaH / satAmAptAnAM ziSTAnAM puruSANAM tattatsatkarmAnuSThAnalakSaNapuruSakArazAlinAM yaH krama- AcAraH sa satpuruSakramaH, tau na staH / tAvat- tadavasthAparyantaM, puruSasya- jIvasya, iha- loke, etayo:- jJAnakriyayoreko'pi- anyataro'pi, na siddhyati- na mokSasAdhanIbhavati / tathA ca mokSaM prati tayoH samuccaya Avazyaka iti bhAvaH // 3.35 // ___ jJAnakriyayoH sarvAvasthAsu parasparasahakAritvaM, tena cchAdmasthikasya jJAnasya kriyAsApekSatve'pi 'jJAnino jJAnasya na tattva'mityukterapi nA'vakAza ityAha - yathA chAdmasthike jJAna-karmaNI sahakRtvare / . kSAyike api vijJeye, tathaiva matizAlibhiH // 3.36 // yatheti ubhayAvivAdapradarzanAya / sahakRtvare- parasparasahakAriNI / kSAyike ityanantaraM jJAnakarmaNI ityanuSaJjanIyam / tathaiva- parasparasahakAriNI eva / anyat spaSTam // 3.36 / / kSAyikasya jJAnasya kriyAsaGgatatvaM draDhayati - - samprAptakevalajJAnA, api yajjinapuGgavAH / kriyAM yoganirodhAkhyAM, kRtvA siddhyanti nA'nyathA // 3.37 // yad- yasmAt / jinapuGgavA iti / rAgadveSAdInantaHzatrUjitavanta iti jinAsteSAM puGgavA:- pradhAnA ityarthaH / samprAptakevalajJAnA api yoganirodhAkhyAM kriyAM kRtvA siddhayanti- muktimupayAnti / anyathA- yoganirodhalakSaNakriyAmantareNa, na siddhayantItyarthaH // 3.37 // uktadizA jJAna-kriyayorubhayorapi muktimArgatvavyavasthitau kriyA'palApino nAstikA eveti nigamayati - .. tena ye kriyayA muktA, jJAnamAtrAbhimAninaH / te bhraSTA jJAna-karmabhyAM, nAstikA nA'tra saMzayaH // 3.38 // 1. 'tulyavad' iti vA'rthaH / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 adhyAtmopaniSatprakaraNam teneti / jJAnakriyayoranyonyasahakAreNa kAryakAritvenetyarthaH / ye ityanirdiSTanAmAnaH, jJAnamAtrAbhimAnino jJAnameva kevalaM muktisAdhanamiti bhramAtmakajJAnazAlinaH, kriyayA muktAH- satkriyAnuSThAnaparAGmukhAH / te- prakrAntavAdinaH jJAnakarmabhyAM bhraSTAH, samyakriyAparigatasyaiva jJAnasya jJAnatvamanyathA tadajJAnameveti jJAnitvamAtmanyAropayanto'pi te jJAnabhraSTA eva, kriyAM tu nA'bhyupagacchantyeveti kriyAbhraSTA ityevaM jJAnakriyAbhraSTAH / ataste nAstikA eva mantavyAH / atra- asmin viSaye saMzayaH- sandeho na- naiva kAryaH // 3.38 // na kevalaM te jJAnakarmobhayabhraSTatvAt svayamevA'dhaH patanti, kintu mugdhAn vipratArya parAnapi bhavagarte pAtayantItyAzayenA''ha - jJAnotpattiM samudbhAvya, kAmAdInanyadRSTitaH / apahnavAnairlokebhyo, nAstikairvaJcitaM jagat // 3.39 // .. jJAnotpatti- 'mama samyagjJAnamutpanna'mityevaM svasya parAn prati udbhAvya- prakaTIkRtya; anyadRSTitaH kAmAdIn lokebhyo'pahlavAnaiH, 'nA'haM svArthaM kAmAdIn seveM, kintvebhyaH kAmAdibhyaH parasyopakAro bhavatu ityabhiprAyeNaiva kAmAdisevAyAM mAmakI pravRtti'riti kuhakavacanena, lokebhyaH sakAzAd 'lokAH kAmAdilolupaM mAM mA jJAsiSu'rityapahanuvAnairnAstikairjagad- mugdhajanakadambakaM vaJcitaM- mithyAbhinivezavazIkRtam // 3.39 // nanu jJAnino'pi kriyAyA Avazyakatve tasyA bhUtopamardanAdikamantareNA'sambhavinyAH pApAnubandhasya sadanuSThAnakroDIkRtAyA: puNyArjakatvasya cA'vazyambhAve, teSAM ca kuzalAkuzalakarmaNAmaniyatavipAka samayatayA'nalpabhavagrahaNAnubhAvatvena punarapi sasaGgatvAt saMsaraNameva jJAninaH prAptam / "asaGgo hyayaM puruSa" [bRhadAraNyakopaniSat 4.3.16] ityAdikaM ca stutimAtramevA''pAdyeta, tAdRzAvasthAvizeSasya kadApyasambhavAdityata Aha - jJAnasya paripAkAddhi, kriyA'saGgatvamaGgati / na tu prayAti pArthakyaM, candanAdiva saurabham // 3.40 // kriyA- satpuruSAcaritakriyAnuSThAnalakSaNA, jJAnasya- tattvajJAnasya, paripAkAd- anavaratAbhyAsasamAsAditaprakarSakASThA-nirmUlitasaGklezajananasvabhAvarAga-zamendhanAnalasvabhAvadveSAMdyavasthAvizeSAd, hiyataH, asaGgatvaM- rAgadveSamohAdilakSaNa-sahakArisambandhasnehApagamato'pUrvakarmabandhakAryopadhAnAtmakasaGgavigamasvabhAvamaGgati- prApnoti / "ajJAnasalilAvasiktAyAmAtmabhUmau karmabIjaM dharmAdharmAGkarAvArabhate, na tu tattvajJAnanidAghanipItasalila tayokharAyA"miti paravacanamapyenamarthamanuvadati / evaM ca jJAninaH satkriyAnuSThAnasadbhAve'pi tAdRzAvasthAvizeSayogAdasaGgatvaM na durupapAdam / na vA tAdRzakriyayA bhavaparamparopanipAta iti hRdayam / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAyogazuddhinAmA'dhikAraH pratikSaNaM pariNamanalakSaNasvabhAvavatazcA''tmanaH kriyA svabhAvAntaH sanniviSTaiva / tasyAzcA'panayanaM kasyAmapyavasthAyAM na zakyate vidhAtumityAha - na tu - naiva prayAti - gacchati / - atrA'nurUpaM dRSTAntamAha - candanAdiva saurabhamiti / candanarUpadravyAd yathA saurabhAtmako guNastadAzritasvabhAvaH pArthakyaM - pRthagdazatvaM naiva gacchati, guNasya guNinamantareNA'vasthAnAsambhavAt, guNinazca guNamantareNa svabhAvapracyuteH / tathA sakriyasvabhAvasyA''tmanaH kriyAmantareNa na sambhavatyavasthAnaM, tatsvabhAvAntaHpraviSTatvAt tasyA iti // 3.40 // jJAninaH kriyA'saGgAnuSThAnalakSaNA parAbhimatayogisammatA'pItthameva ghaTate, jJAnino'kriyatve'nuSThAnArthasyaivA'ghaTanAnna sA saGgatA syAdityAha - prIti-bhakti-vaco-'saGgai - ranuSThAnaM caturvidham / yat parairyIgibhirgItaM, taditthaM yujyate'khilam // 3.41 // 77 prItyanuSThAnaM bhaktyanuSThAnaM vaco'nuSThAnamasaGgAnuSThAnamityevamanuSThAnaM caturvidhaM catuHprakAraM yat paraiHparasammatairyogibhiH- AsAditayogasvarUpairgItam- avigAnena prarUpitam / tad- upadarzitacatuHprakAramanuSThAnam / akhilaM- samagram, itthaM - jJAninaH kriyAyA asaGgatvopapAdanalakSaNaprakAreNa yujyate - ghaTate / anyathA turIyasyAsambhave catuH prakAratvamanuSThAnasyA'saGgataM syAt / prItyAdyanuSThAnasvarUpamitthaM . yatrA'nuSThAne prayatnAtizayo'sti paramA ca prItirutpadyate zeSatyAgena ca yat kriyate tat prItyanuSThAnam / etattulyamapyAlambanIyasya pUjyatvavizeSabuddhyA vizuddhataravyApAraM bhaktyanuSThAnam / zAstrArthapratisandhAnapUrvA sAdhoH sarvatrocitapravRttirvacanAnuSThAnam / vyavahArakAle vacanapratisandhAnanirapekSaM dRDhatarasaMskArAccandanagandhanyAyenA''tmasAdbhUtaM jinakalpikAdInAM kriyAsevanamasaGgAnuSThAnamiti yogaviMzikAvRttau // 3.41 // `yuMgapajjJAna-satpuruSakramAbhyAsazAlino'vazyameva nirvANamiti nigamayati jJAne caiva kriyAyAM ca yugapadvihitAdaraH / dravyabhAvavizuddhaH san, prayAtyeva paraM padam // 3.42 // caivetyadhikamapi samuccayavAde svasya granthakarturatyantameva pakSapAta ityupadarzanaparaM na doSAvaham / uttAnArthamevedam // 3.42 // kriyAjJAnobhayAbhyAsinaH puruSadhaureyAnnabhiSTauti padyAbhyAm - - kriyAjJAnasaMyogavizrAntacittAH, samudbhUtanirbAdhacAritravRttAH / nayonmeSanirNItani:zeSabhAvA-stapaH zaktilabdhaprasiddhaprabhAvAH // 3.43 // bhayakrodhamAyAmadAjJAnanidrA - pramAdojjhitAH zuddhamudrA munIndrAH / yaza:zrIsamAliGgitA vAdidanti - smayocchedaharyakSatulyA jayanti // 344 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam atra prathamAntairaSTabhiH samastairvacanaiH pratipAditAnAmaSTAnAM vizeSaNAnAM sambandhato'nyapuruSavyAvRttA munIndrA jayanti - sarvotkarSeNa vartante ityuktito'pratighaguNagaNasampatprakarSazAlitvameSAmupadarzitaM bhavatItyasya padmayugmasya stutirUpatvaM spaSTameva / 78 kriyAjJAnasaMyogavizrAntacittA iti / kriyAjJAnayoryaH parasparasahakAribhAvena sahAbhyastatvena ca saMyoga- ekatra svAtmani samyagavasthAnaM tena vizrAntaM- kriyaikAntavAda - jJAnaikAntavAdalabdhAvakAzadoSalezAsaMspRSTatvAdavicalitasvabhAvaM cittaM - svAntaM yeSAM te tathA / anena kriyAjJAnasaMyogasthirIkRtamAnasAnAM teSAM na manAgapi jJAnaikAntAdivAdyupanipAtidoSaprabhavasantrAso'taH sudRDhayogabhUmAvavasthAnamiti darzitam / samudbhUtanirbAdhacAritravRttA iti / yata eva vazIkRtamAnasatvena nA'ntarvikSepo'ta eva bahirapi samudbhUtaM - samyagAvirbhUtaM nirbAdhamuttarakAlInAticArAdibAdhAvivarjitaM cAritraM paJcamahAvratAtmakaM vRttaM yeSAM te tathA / etena ca svasyA'ticArAdivizuddhAcaraNataH pareSAmapi tathAvidhakriyAsAmmukhyakaraNAt tIrthasammAnanaprabhAvanA'nAyAsakAritA teSAM suvyaktA / tata ApAmarajanasAdhAraNopakAraparAyaNatvamabhivyaJjitaM bhavati / nayonmeSanirNItani:zeSabhAvA iti / nayAnAM saGgrahAdInAM ya unmeSaH- svasvanimittApekSayAM mahAsAmAnyAvAntarasAmAnyavizeSAdigocaratayA'vipratipattibhAvataH svAtmani tattadaMzajJAnAnukUlatayA'bhyupagamAtmakaH prakaTabhAva:, tena nirNIto- nizcayaviSayatAmAnIto niHzeSaH- samasto bhAvo - dharmo yaiste tathA / anena ca sarvAparatantrarahasyAbhijJatvena tattattantrAbhimatatattvavastusthitiparipoSakatvena madhyasthabhAvAdhivAsatayA sarvatAntrikaniSkAraNamitratvaM teSAM prakaTitaM bhavati / tatazca sarvairapi tAntrikaiH svasvAbhimatatattvaparIkSaNAya te upAsanIyA, teSAM ca vAde na kenA'pi vAdinA paribhavaH kartuM zakya iti vyaJjitaM bhavati / tapa:zaktilabdhaprasiddhaprabhAvA iti / tapasAM zrutavihitAnAM bAhyAbhyantarabhedaparigatAnAM yathAvatkaraNenAssvirbhUtA yA zakti:- apratighasAmarthyaM sA tapaH zaktistayA labdhaH - prAptaH prasiddha- ApAmarajanapratItaH prabhAva:- prabhutvaM yadyadicchati tattadanAyAsamevopatiSThate, yatkimapi vakti tat parasyA'cintitamapi sampadyate, darzanamAtreNA'pi teSAM parasyA'bhISTaM sampannamevetyAdirUpaM yeSAM te tathA / etena vAdino'pi tatparAjayArthaM tatsamIpamupagatAstatprabhAvakuNThitamatayastatsamIpagamanAhitAvairabhAvAH sampadyante ityAveditaM bhavati / bhayakrodhamAyAmadAjJAnanidrApramAdojjhitA iti / bhayaM parebhyaH svasyA'niSTAzaGkanaM, krodho - dveSaH parAn parAbhavituM svasya samantAt teja:prakaTanaM, mAyA- paravaJcanaM mado- jAtikulavidyAdyabhimAnam, ajJAnaM - yathAsthitavastvaparijJAnaM nidrA- bahirindriyamatikramya manaso vikSepavizeSarUpA prasiddhaiva, pramAdaH - anyamanaskatvaM, etairbhayAdibhirujjhitA:- parityaktA ye te tathA / atra bhayavarjitatvena paratairthikaprakANDasamUhe 'pi svamatAviSkaraNaM zAstroktakriyAnuSThAnaM cA'nAkulamevaiteSAm / krodharahitatvena ca paraprayuktAvarNavAdAdyupanipAte'pi yathAsthitasvakriyAnuSThAnAdirAjamArgato na kadApyasahanAdidoSAt paribhraSTatvam / mAyArAhityena ca na vaJcanAdinA'nyeSAM svamate pravartakatvaM kintu samupadezata eva / madAbhAvena ca kulAdinA'pakRSTato'pi hitavacanAdyupAdAnam / ajJAnAbhAvena ca na jinokte tattvanikurambe'zraddhAdyAvirbhAvakathA'pi / sadA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAyogazuddhinAmA'dhikAraH 79 prabuddhatayA'prabuddhAvasthAvizeSarUpanidrAyA abhAvena samucitAhArAghupayogAt kaphapittavAtaprakopAdiprabhAvitAyAH svapnAvasthIttambhikAyA doSavizeSarUpAyA vA nidrAyA abhAvena ca na manAgapi cittavikSobhAdikam / pramAdAbhAvena ca gRhItamahAvrataniyamApratighAta evaiteSAm / ___ zuddhamudrA ityanena ca na dAmbhikAdilAJchanAzaGkAyAstatra samunmeSa iti bhavyajanAsevanIyatvaM, munIndrA ityanena hitamitasatyabhASAbhASakatvenA''ptaprakANDatvaM muninikurambopAsanIyatvaM ca prakaTitaM bhavati / vizeSyatAvacchedakasyA'pyasyA'nyavyAvartakatvato niravacchinnavizeSyatAnirUpitaprakAratAzrayatvena vizeSaNatvamaviruddham / vizeSaNatvAvyavahArazca kiJciddharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitaprakAratvAbhAvAdeveti bodhyam / yazaHzrIsamAliGgitA iti / yazasastribhuvanavyApikIrteryAzrI:- paramazobhA tayA'kIrtilezAsaMspRSTatayA samIcInatayA'viSvagbhAvenA'bhivyAptyA''liGgitA ye tathA / athavA 'nAmaikadezena nAmagrahaNa'miti nyAyena yazaso- yazovijayasya svasya yA zrI:- vAdivrAtaparAjayasamullasitA zobhA, tayA samAliGgitA- yathA'haM tathA te'pi / tena ca svasyA'pyuktaguNagauravAspadatvamAviSkRtaM bhavati / yata uktaguNavrAtanidhayo'to vAdidantismayocchedaharyakSatulyA iti / vAdinastIrthAntarIyAH svatIrthyA api pUrvapakSagrAhiNaste eva kadAgrahamadonmattatvena dantino- diggajAsteSAM yaH smayaH- svapakSasthApanasamarthatvAbhimAnastaducchede- tadunmUlane hare:- kezariNo yadakSaM- kaTAkSAkalitaM nayanaM tena tulyA ityarthaH / yathA siMhakaTAkSAvalokanamAtreNa dantino'pagatamadA bhavanti, tathA vAdino'pyetadyuktigaNopeta-'syAt'padAGkitavacanamAtreNa niruddhavacanaprasarA bhavantIti // 3.43, 44 // . . // iti kriyAyogazuddhinAmA tRtIyo'dhikAraH // // iti adhyAtmopaniSad-vRttiH samAptA // 000 1, 'munIndrA' ityekameva padamatra vizeSaNa-vizeSyobhayarUpeNa kathaM saGgamanIyamitIha nidarzyate / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-1 adhyAtmopaniSatprakaraNaM mUlamAtram zAstrayogazuddhinAmA'dhikAraH aindravRndanataM natvA, vItarAgaM svayambhuvam / adhyAtmopaniSannAmA, grantho'smAbhirvidhIyate // 1.1 / / ... AtmAnamadhikRtya syAd, yaH paJcAcAracArimA / zabdayogArthanipuNA-stadadhyAtma pracakSate // 1.2 // rUDhyarthanipuNAstvAhu-zcittaM maitryAdivAsitam / adhyAtmaM nirmalaM bAhya-vyavahAropabRMhitam // 1.3 // . . . evambhUtanaye jJeyaH, prathamo'rtho'tra kovidaiH / yathAyathaM dvitIyo'rtho, vyavahArarjusUtrayoH // 1.4 // * . galannayakRtabhrAnti-ryaH syAd vizrAntisammukhaH / syAdvAdavizadAlokaH, sa evA'dhyAtmabhAjanam // 1.5 / / manovatso yuktigavIM, madhyasthasyA'nudhAvati / tAmAkarSati pucchena, tucchAgrahamanaHkapiH // 1.6 // . anAyaiva nA'rthAya, jAtiprAyAzca yuktayaH / 'hastI hantIti vacane, prAptAprAptavikalpavat // 1.7 // . jJAyerana hetavAdena, padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH kataH syAta teSa nizcayaH // 18 // Agamazcopapattizca, sampUrNa dRSTilakSaNam / atIndriyANAmarthAnAM, sadbhAvapratipattaye // 1.9 // antarA kevalajJAnaM, chadmasthAH khalvacakSuSaH / hastasparzasamaM zAstra-jJAnaM tadvyavahAskRt // 1.10 // zuddhoJchAdyapi zAstrAjJA-nirapekSasya no hitam / bhautahanturyathA tasya, padasparzaniSedhanam // 1.11 // zAsanAt trANazaktezca, budhaiH zAstraM nirucyate / vacanaM vItarAgasya, tacca nA'nyasya kasyacit // 1.12 // vItarAgo'nRtaM naiva, brUyAt taddhatvabhAvataH / yastadvAkyeSvanAzvAsa-stanmahAmohajRmbhitam // 1.13 // zAstre puraskRte tasmAd, vItarAgaH puraskRtaH / puraskRte punastasmin, niyamAt sarvasiddhayaH // 1.14 // enaM kecit samApatti, vadantyanye dhruvaM padam / prazAntavAhitAmanye, visabhAgakSayaM pare // 1.15 // carmacakSurbhRtaH sarve, devAzcA'vadhicakSuSaH / sarvatazcakSuSaH siddhA, yoginaH zAstracakSuSaH // 1.16 // parIkSante kaSaccheda-tApaiH svarNaM yathA janAH / zAstre'pi varNikAzuddhiM, parIkSantAM tathA budhAH // 1.17 // vidhayaH pratiSedhAzca, bhUyAMso yatra varNitAH / ekAdhikArA dRzyante, kaSazuddhiM vadanti tAm // 1.18 // siddhAnteSu yathA dhyAnA-dhyayanAdividhivrajAH / hiMsAdInAM niSedhAzca, bhUyAMso mokSagocarAH // 1.19 // arthakAmavimizraM yad, yacca klRptakathAvilam / AnuSaGgikamokSArthaM, yanna tat kaSazuddhimat // 1.20 // vidhInAM ca niSedhAnAM, yogakSemakarI kriyA / varNyate yatra sarvatra, tacchAstraM chedazuddhimat // 1.21 // kAyikAdyapi kurvIta, guptazca samito muniH / kRtye jyAyasi kiM vAcya-mityuktaM samaye yathA // 1.22 // anyArthaM kiJcidutsRSTaM, yatrA'nyArthamapohyate / durvidhipratiSedhaM tad, na zAstraM chedazuddhimat // 1.23 // niSiddhasya vidhAne'pi, hiMsAderbhUtikAmibhiH / dAhasyeva na sadvaidyai-ryAti prakRtiduSTatA // 1.24 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam hiMsA bhAvakRto doSo, dAhastu na tatheti cet / bhUtyarthaM tadvidhAne'pi, bhAvadoSaH kathaM gataH? // 1.25 // vedoktatvAnmanaHzuddhayA, karmayajJo'pi yoginaH / brahmayajJa itIcchantaH, zyenayAgaM tyajanti kim? // 1.26 // vedAntavidhizeSatva-mataH karmavidherhatam / bhinnAtmadarzakAH zeSA, vedAntA eva karmaNaH // 1.27 // karmaNAM niravadyAnAM, cittazodhakatA param / sAGkhyAcAryA apIcchantI-tyAstAmeSo'tra vistaraH // 1.28 // yatra sarvanayAlambi-vicAraprabalAgninA / tAtparyazyAmikA na syAt, tacchAstraM tApazuddhimat // 1.29 // yathA''ha somilaprazne, jinaH syAdvAdasiddhaye / dravyArthAdahameko'smi, dRgjJAnArthAdubhAvapi // 1.30 // akSayazcA'vyayazcA'smi, pradezArthavicArataH / anekabhUtabhAvAtmA, paryAyArthaparigrahAt // 1.31 // dvayorekatvabuddhyA'pi, yathA dvitvaM na gacchati / nayaikAntadhiyA'pyeva-manekAnto na gacchati // 1.32 // sAmagryeNa na mAnaM syAd, dvayorekatvadhIryathA / tathA vastuni vastvaMza-buddhirjeyA nayAtmikA // 1.33 // ekadezena caikatva-dhIrdvayoH syAd yathA pramA / tathA vastuni vastvaMza-buddhi yA nayAtmikA // 1.34 // itthaM ca saMzayatvaM ya-nayAnAM bhASate paraH / tadapAstaM dvayAlambaH, pratyekaM na nayeSu yat // 1.35 // sAmagryeNa dvayAlambe-'pyavirodhe samuccayaH / virodhe durnayavAtAH, svazastreNa svayaM hatAH // 1.36 // kathaM vipratiSiddhAnAM, na virodhaH samuccaye? / apekSAbhedato hanta!, kaiva vipratiSiddhatA? // 1.37 // bhinnApekSA yathaikatra, pitRputrAdikalpanA / nityAnityAdyanekAnta-stathaiva na virotsyate // 1.38 // vyApake satyanekAnte, svarUpa-pararUpayoH / AnekAntyAnna kutrApi, nirNItiriti cenmatiH // 1.39 // avyApyavRttidharmANAM, yathA'vacchedakAzrayA / nA'pi tataH parAvRtti-stat kiM nA'tra tathekSyate? // 1.40 // AnaigamAntyabhedaM ta-tparAvRttAvapi sphuTam / abhipretAzrayeNaiva, nirNayo vyavahArakaH // 1.41 // anekAnte'pyanekAntA-daniSThevamapAkRtA / nayasUkSmekSikAprAnte, vizrAnteH sulabhatvataH // 1.42 // AtmAznayAdayo'pyatra, sAvakAzA na karhicit / te hi pramANasiddhArthAt, prakRtyaiva parAGmukhAH // 1.43 // utpannaM dadhibhAvena, naSTaM dugdhatayA payaH / gorasatvAt sthiraM jAtaM, syAdvAdadviD jano'pi kaH? // 1.44 // icchan pradhAnaM sattvAdyai-viruddhairgumphitaM guNaiH / sAGkhyaH saGkhyAvatAM mukhyo, nA'nekAntaM pratikSipet // 1.45 / / vijJAnasyaikamAkAraM, nAnAkArakarambitam / icchaMstAthAgataH prAjJo, nA'nekAntaM pratikSipet // 1.46 // citramekamanenaM ca, rUpaM prAmANikaM vadan / yogo vaizeSiko vA'pi, nA'nekAntaM pratikSipet // 1.47 // pratyakSaM mitimAtraMze, meyAMze tadvilakSaNam / gururjJAnaM vadannekaM, nA'nekAntaM pratikSipet // 1.48 // jAtivyaktyAtmakaM vastu, vadannanubhavocitam / bhaTTo vA'pi murArirvA, nA'nekAntaM pratikSipet // 1.49 // abaddhaM paramArthena, baddhaM ca vyavahArataH / buvANo brahma vedAntI, nA'nekAntaM pratikSipet // 1.50 // bruvANA bhinnabhinnArthAn, nayabhedavyapekSayA / pratikSipeyu! vedAH, syAdvAdaM sArvatAntrikam // 1.51 // vimatiH sammatirvA'pi, cArvAkasya na mRgyate / paralokAtmamokSeSu, yasya muhyati zemuSI // 1.52 // tenA'nekAntasatraM yada, yadvA satraM nayAtmakam / tadeva tApazaddhaM syAda, na ta darnayasajJitam // nityaikAnte na hiMsAdi, tatparyAyAparikSayAta / mana:saMyoganAzAdau, vyApArAnapalambhataH // 1.54 // buddhilepo'pi ko nitya-nirlepAtmavyavasthitau? / sAmAnAdhikaraNyena, bandha-mokSau hi saGgatau // 1.55 // anityaikAntapakSe'pi, hiMsAdikamasaGgatam / svato vinAzazIlAnAM, kSaNAnAM nAzako'stu kaH? // 1.56 // AnantaryaM kSaNAnAM tu, na hiMsAdiniyAmakam / vizeSAdarzanAt tasya, buddha-lubdhakayomithaH // 1.57 // saGklezena vizeSazce-dAnantaryamapArthakam / na hi tenA'pi sakliSTa-madhye bhedo vidhIyate // 1.58 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam manovAkkAyayogAnAM, bhedAdevaM kriyAbhidA / samagraiva vizIryete-tyetadanyatra carcitam // 1.59 // nityAnityAdyanekAnta-zAstraM tasmAd viziSyate / taddRSTayaiva hi mAdhyasthyaM, gariSThamupapadyate // 1.60 // yasya sarveSu samatA, nayeSu tanayeSviva / tasyA'nekAntavAdasya, kva nyUnAdhikazemuSI? // 1.61 // svatantrAstu nayAstasya, nAM'zAH kintu prakalpitAH / rAgadveSau kathaM tasya, dUSaNe'piM ca bhUSaNe // 1.62 // arthe mahendrajAlasya, dUSite'pi ca bhUSite / yathA janAnAM mAdhyasthyaM, durnayArthe tathA muneH // 1.63 // ... dUSayedajJa evoccaiH, syAdvAdaM na tu paNDitaH / ajJapralApe sujJAnAM, na dveSaH karuNaiva tu // 1.64 // trividhaM jJAnamAkhyAtaM, zrutaM cintA ca bhAvanA / AdyaM koSThagabIjAbhaM, vAkyArthaviSayaM matam // 1.65 // mahAvAkyArthajaM yattu, sUkSmayuktizatAnvitam / tad dvitIyaM jale taila-bindurItyA prasRtvaram // 1.66 // . aidamparyagataM yacca, vidhyAdau yatlavacca yat / tRtIyaM tadazuddhocca-jAtyaratnavibhAnibham // 1.67 // Adye jJAne manAk puMsa-stadrAgAd darzanagrahaH / dvitIye na bhavatyeSa, cintAyogAt kadAcana // 1.68 // cArisaJjIvinIcAra-kArakajJAtato'ntime / sarvatraiva hitA vRtti-rgAmbhIryAt tattvadarzinaH // 1.69 // tena syAdvAdamAlambya, sarvadarzanatulyatAm / mokSoddezAvizeSeNa, yaH pazyati sa zAstravit // 1.70 / / mAdhyasthyameva zAstrArtho, yena taccAru sidhyati / sa eva dharmavAdaH syA-danyad bAlizavalganam // 1.71 // putradArAdi saMsAro, dhaninAM mUDhacetasAm / paNDitAnAM tu saMsAraH, zAstramadhyAtmavarjitam // 1.72 // mAdhyasthyasahitaM hyeka-padajJAnamapi pramA / zAstrakoTirvathaivA'nyA, tathA coktaM mahAtmanA // 1.73 // "vAdAMzca prativAdAMzca, vadanto'nizcitAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti, tilapIlakavad gatau" // 1.74 // iti yativadanAt padAni buddhvA, prazama-vivecana-saMvarAbhidhAni / pradalitaritaH kSaNAccilAti-tanaya iha tridazAlayaM jagAma // 1.75 // na cA'nekAntArthAvagamarahitasyA'sya phalitaM, kathaM mAdhyasthyena sphuTamiti vidheyaM bhramapadam / samAdheravyaktAd yadabhidadhati vyaktasadRzaM, phalaM yogAcAryA dhruvamabhiniveze vigalite // 1.76 // vizeSAdoghAd vA sapadi tadanekAntasamaye, samunmIladbhaktirbhavati ya ihA'dhyAtmavizadaH / bhRzaM dhIrodAttapriyatamaguNojjAgararuci-ryazaHzrIstasyA'kaM tyajati na kadA'pi praNayinI // 1.77 // jJAnayogazuddhinAmA'dhikAraH dizA darzitayA zAstrai-gacchannacchamatiH pathi / jJAnayogaM prayuJjIta, tadvizeSopalabdhaye // 2.1 // yogajAdRSTajanitaH, sa tu prAtibhasajJitaH / sandhyeva dina-rAtribhyAM, kevala-zrutayoH pRthak // 2.2 // padamAtraM hi nA'nveti, zAstraM digdarzanottaram / jJAnayogo muneH pArzva-mAkaivalyaM na muJcati // 2.3 // tattvato brahmaNaH zAstraM, lakSakaM na tu darzakam / na cA'dRSTAtmatattvasya, dRSTabhrAntirnivartate // 2.4 // tenA''tmadarzanAkAGkSI, jJAnenA'ntarmukho bhavet / draSTuTuMgAtmatA mukti-dRzyaikAtmyaM bhavabhramaH // 2.5 // AtmajJAne munirmagnaH, sarvaM pudgalavibhramam / mahendrajAlavad vetti, naiva tatrA'nurajyate // 2.6 / / AsvAditA sumadhurA, yena jJAnaratiH sudhA / na lagatyeva tacceto, viSayeSu viSeSviva // 2.7 // . sattattvacintayA yasyA-'bhisamanvAgatA ime / AtmavAn jJAnavAn veda-dharmavAn brahmavA~zca saH // 2.8 // viSayAn sAdhakaH pUrva-maniSTa tvadhiyA tyajet / na tyajenna ca gRhNIyAt, siddho vindyAt sa tattvataH // 2.9 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam yogArambhadazAsthasya, duHkhamantarbahiHsukham / sukhamantarbahirdu:khaM, siddhayogasya tu dhruvam // 2.10 // prakAzazaktyA yadrapa-mAtmano jJAnamacyate / sakhaM svarUpavizrAnti-zaktyA vAcyaM tadeva t // 2 sarvaM paravazaM duHkhaM, sarvamAtmavazaM sukham / etaduktaM samAsena, lakSaNaM sukhaduHkhayoH // 2.12 // jJAnamagnasya yaccharma, tad vaktuM naiva pAryate / nopameyaM priyAzleSai-!'pi taccandanadravaiH // 2.13 // tejolezyAvivRddhiryA, paryAyakramavRddhitaH / bhASitA bhagavatyAdau, setthambhUtasya yujyate // 2.14 // cinmAtralakSaNenA'nya-vyatiriktatvamAtmanaH / pratIyate yadazrAntaM, tadeva jJAnamuttamam // 2.15 // zabhopayogarUpo'yaM, samAdhiH savikalpakaH / zaddhopayogarUpastu, nirvikalpastadekadRk // 2.16 // AdyaH sAlambano nAma, yogo'nAlambanaH paraH / chAyAyA darpaNAbhAve, mukhavizrAntisannibhaH // 2.17 // yad dRzyaM yacca nirvAcyaM, mananIyaM ca yad bhuvi / tad rUpaM parasaMzliSTaM, na zuddhadravyalakSaNam // 2.18 // apadasya padaM nA'stI-tyupakramyA''game tataH / upAdhimAtravyAvRttyA, proktaM zuddhAtmalakSaNam // 2.19 // "yato vAco nivartante, hyaprApya manasA saha" / itizrutirapi vyakta-metadarthAnusAriNI // 2.20 // atIndriyaM paraM brahma, vizuddhAnubhavaM.vinA / zAstrayuktizatenA'pi, naiva gamyaM kadAcana // 2.21 // keSAM na kalpanAdarvI, zAstrakSIrAnagAhinI / viralAstadrasAsvAda-vido'nubhavajihvayA // 2.22 // pazyatu brahma nirdvandvaM, nirdvandvAnubhavaM vinA / kathaM lipimayI dRSTi -rvAGmayI vA manomayI // 2.23 // na suSuptiramohatvA-nA'pi ca svApa-jAgarau / kalpanAzilpavizrAnte-sturyaivA'nubhavo dazA // 2.24 // adhigatyA'khilaM zabda-brahma zAstradRzA muniH / svasaMvedyaM paraM brahmA-'nubhavairadhigacchati // 2.25 // ye paryAyeSu niratA-ste hyanyasamayasthitAH / AtmasvabhAvaniSThAnAM, dhruvA svasamayasthitiH // 2.26 // AvApodvApavizrAnti-yaMtrA'zuddhanayasya tat / zuddhAnubhavasaMvedyaM, svarUpaM paramAtmanaH // 2.27 // guNasthAnAni yAvantiM, yAvantyazcA'pi mArgaNAH / tadanyatarasaMzleSo, naivA'taH paramAtmanaH // 2.28 // karmopAdhiMkRtAn bhAvAn, ya Atmanyadhyavasyati / tena svAbhAvika rUpaM, na buddhaM paramAtmanaH // 2.29 // yathA bhRtyaiH kRtaM yuddhaM, svAminyevopacaryate / zuddhAtmanyavivekena, karmaskandhorjitaM tathA // 2.30 // muSitatvaM yathA pAntha-gataM pathyupacaryate / tathA vyavaharatyajJa-zcidrUpe karmavikriyAm // 2.31 // svata evaM samAyAnti, karmANyArabdhazaktitaH / ekakSetrAvagAhena, jJAnI tatra na doSabhAk // 2.32 // dAruyantrasthapAJcAlI-nRtyatulyAH pravRttayaH / yogino naiva bAdhAyai, jJAnino lokavartinaH // 2.33 // prArabdhAdRSTajanitA, sAmayikavivekataH / kriyA'pi jJAnino vyaktA-maucitIM nA'tivarttate // 2.34 // saMsAre nivasan svArtha-sajjaH kajjalavezmani / lipyate nikhilo loko, jJAnasiddho na lipyate // 2.35 // nA'haM pudgalabhAvAnAM, kartA kArayitA ca na / nA'numantA'pi cetyAtma-jJAnavAn lipyate katham? // 2.36 // lipyate pudgalaskandho, na lipye pudgalairaham / citravyomA'Jjaneneva, dhyAyanniti na lipyate // 2.37 // liptatAjJAnasampAta-pratighAtAya kevalam / nirlepajJAnamagnasya, kriyA sarvopayujyate // 2.38 // tapa:zrutAdinA mattaH, kriyAvAnapi lipyate / bhAvanAjJAnasampanno, niSkriyo'pi na lipyate // 2.39 // samalaM nirmalaM ceda-miti dvaitaM yadA gatam / advaitaM nirmalaM brahma , tadaikamavaziSyate // 2.40 // mahAsAmAnyarUpe'smin, majjanti nayajA bhidAH / samudra iva kallolAH, pavanonmAthanirmitAH // 2.41 // SaDdravyaikAtmyasaMsparzi, satsAmAnyaM hi yadyapi / parasyA'nupayogitvAt, svavizrAntaM tathApi tat // 2.42 // nayena saGgraheNaiva-mRjusUtropajIvinA / saccidAnandarUpatvaM, brahmaNo vyavatiSThate // 2.43 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam sattvacittvAdidharmANAM, bhedAbhedavicAraNe / na cA'rtho'yaM vizIryeta, nirvikalpaprasiddhitaH // 2.44 // yogajAnubhavArUDhe, sanmAtre nirvikalpake / vikalpaudhAsahiSNutvaM, bhUSaNaM na tu dUSaNam // 2.45 // yo hyAkhyAtumazakyo'pi, pratyAkhyAtuM na zakyate / prAjJairna dUSaNIyo'rthaH, sa mAdhuryavizeSavat // 2.46 // kumArI na yathA vetti, sukhaM dayitabhogajam / na jAnAti tathA loko, yoginAM jJAnajaM sukham // 2.47 // atyantapakvabodhAya, samAdhirnirvikalpakaH / vAcyo'yaM nA'rdhavijJasya, tathA coktaM parairapi // 2.48 // . "Adau zamadamaprAyai-rguNaiH ziSyaM prabodhayet / pazcAt 'sarvamidaM brahma, zuddhastvamiti bodhayet // 2.49 / / ajJasyA'rdhaprabuddhasya, 'sarvaM brahmeti yo vadet / mahAnarakajAleSu, sa tena viniyojitaH" // 2.50 // tenA''dau zodhayeccittaM, sadvikalpaitAdibhiH / yat kAmAdivikArANAM, pratisaGkhyAnanAzyatA // 2.51 // vikalparUpA mAyeyaM, vikalpenaiva nAzyate / avasthAntarabhedena, tathA coktaM parairapi // 2.52 // "avidyayaivottamayA, svAtmanAzodyamotthayA / vidyA samprApyate rAma!. sarvadoSApahAriNI // 2.53 // zAmyati zastramastreNa, malena kSAlyate malaH / zamaM viSaM viSeNaiti, ripuNA hanyate ripuH // 2.54 // IdRzI bhUtamAyeyaM, yA svanAzena harSadA / na lakSyate svabhAvo'syAH, prekSyamANaiva nazyati" // 2.55 // vratAdiH zubhasaGkalpo, nirmAzyA'zabhavAsanAm / dAhyaM vinaiva dahanaH, svayameva vinakSyati // 2.56 // iyaM naizcayikI zakti-na pravRttirna vA kriyA / zabhasaGkalpanAzArtha, yoginAmapayajyate // 2.57 // dvitIyApUrvakaraNe, kSAyopazamikA guNAH / kSamAdyA api yAsyanti, sthAsyanti kSAyikAH param // 2.58 // itthaM yathAbalamanadyamamadyamaM ca, karvana dazAnagaNamattamamAntarArthe / cinmAtranirbharanivezitapakSapAtaH, prAtardharatnamiva dIptimapaiti yogI // 2.59 // abhyasyata pravitataM vyavahAramArga, prajJApanIya iha sadagaruvAkyaniSThaH / / ciddarpaNapratiphalatrijagadvivarte, varteta kiM punarasau sahajAtmarUpe // 2.60 // .. bhavatu kimapi tattvaM bAhyamAbhyantaraM vA, hRdi vitarati sAmyaM nirmalazcidvicAraH / . tadiha nicitapaJcAcArasaJcAracAru-spharitaparamabhAve pakSapAto'dhiko naH // 2.62 / / sphuTamaparamabhAve naigamastAratamyaM, pravadatu na tu hRSyet tAvatA jJAnayogI / kalitaparamabhAvaM ciccamatkArasAraM, sakalanayavizuddhaM cittamekaM pramANam // 2.62 // hariraparanayAnAM garjitaiH kaJjarANAM, sahajavipinasapto nizcayo no bibheti / api tu bhavati lIlojjRmbhijRmbhonmukhe'smin, galitamadabharAste nocchvasantyeva bhItAH // 2.63 // kalitavividhabAhyavyApikolAhalaugha-vyaparamaparamArthe bhAvanApAvanAnAma / kvacana kimapi zocyaM nA'sti naivA'sti mocyaM, na ca kimapi vidheyaM naiva geyaM na deyam // 2.64 // iti supariNatA''tmakhyAticAturyakeli-rbhavati yatipatiryazcidbharodbhAsivIryaH / hara-himakara-hAra-sphAramandAra-gaGgA-rajatakalazazubhrA syAt tadIyA yazaHzrIH // 2.65 // 3 kriyAyogazuddhinAmA'dhikAraH yAnyeva sAdhanAnyAdau, gRhNIyAjjJAnasAdhakaH / siddhayogasya tAnyeva, lakSaNAni svabhAvataH // 3.1 // ata eva jagau yAtrAM, sattaponiyamAdiSu / yatanAM somilaprazne, bhagavAn svasya nizcitAm // 3.2 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam atazcaiva sthitaprajJa-bhAvasAdhana-lakSaNe / anyUnA-'bhyadhike prokte, yogadRSTyA parairapi // 3.3 // nA'jJAnino vizeSyeta, yathecchAcaraNe punaH / jJAnI svalakSaNAbhAvAt, tathA coktaM parairapi // 3.4 // "buddhAdvaitasvatattvasya, yathecchAcaraNaM yadi / zUnAM tattvadRzAM caiva, ko bhedo'zucibhakSaNe?" // 3.5 // abuddhipUrvikA vRtti-rna duSTA tatra yadyapi / tathApi yogajAdRSTa-mahimnA sA na sambhavet // 3.6 // nivRttamazubhAcArA-cchubhAcArapravRttimat / syAd vA cittamudAsInaM, sAmAyikavato muneH // 3.7 // vidhayazca niSedhAzca, nanvajJAnaniyantritAH / bAlasyaivA''game prokto, noddezaH pazyakasya yat // 3.8 // na ca sAmarthyayogasya, yaktaM zAstraM niyAmakama / kalpAtItasya maryAdA-'pyasti na jJAninaH kvacit // 3.9 // bhAvasya siddhyasiddhibhyAM, yaccA'kiJcitkarI kriyA / jJAnameva kriyAmuktaM, rAjayogastadiSyatAm // 3.10 // maivaM nA'kevalI pazyo, nA'pUrvakaraNaM vinA / dharmasaMnyAsayogI ce-tyanyasya niyatA kriyA // 3.11 // sthairyAdhAnAya siddhasyA-'siddhasyA'nayanAya ca / bhAvasyaiva kriyA zAnta-cittAnAmupayujyate // 3.12 // kriyAvirahitaM hanta!, jJAnamAtramanarthakam / gatiM vinA pathajJo'pi, nA''pnoti puramIpsitam // 3.13 // svAnukUlAM kriyAM kAle, jJAnapUrNo'pyapekSate / pradIpaH svaprakAzo'pi, tailapUrtyAdikaM yathA // 3.14 // bAhyabhAvaM puraskRtya, ye'kriyA vyavahArataH / vadane kavalakSepaM, vinA te tRptikAGkSiNaH // 3.15 // guNavadbahumAnAde-nityasmRtyA ca satkriyA / jAtaM na pAtayed bhAva-majAtaM janayedapi // 3.16 // kSAyopazamike bhAve, yA kriyA kriyate tayA / patitasyA'pi tadbhAva-pravRddhirjAyate punaH // 3.17 // guNavRddhyai tataH kuryAt, kriyAmaskhalanAya vA / ekaM tu saMyamasthAnaM, jinAnAmavatiSThate // 3.18 // ajJAmanAzakatvena, nanu jJAnaM vishissyte| na hi rajjAvahibhrAnti-rgamanena nivartate // 3.19 // satyaM kriyA''gamaproktA, jJAnino'pyupayujyate / saJcitAdRSTanAzArthaM, nAsUro'pi yadabhyadhAt // 3.20 // "taNDulasya yathA dharma, yathA tAmrasya kAlikA / nazyati kriyayA putra!, puruSasya tathA malam // 3.21 // jIvasya taNDulasyeva, malaM sahajamapyalam / nazyatyeva na sandeha -stasmAdudyamavAn bhava" // 3.22 // avidyA ca didRkSA ca, bhavabIjaM ca vAsanA / sahajaM ca malaM ceti, paryAyAH karmaNaH smRtAH // 3.23 // jJAnino nA'styadRSTaM ced, bhasmasAtkRtakarmaNaH / zarIrapAtaH kiM na syA-jjIvanAdRSTanAzataH // 3.24 // zarIramIzvarasyeva, viduSo'pyavatiSThate / anyAdRSTavazeneti, kazcidAha tadakSamam // 3.25 // zarIraM viduSaH ziSyA-dyadRSTAd yadi tiSThati / tadA'suhRdadRSTena, na nazyediti kA pramA ? // 3.26 // na copAdAnanAze'pi, kSaNaM kAryaM yatheSyate / tArkikaiH sthitimat tadva-cciraM vidvattanusthitiH // 3.27 // nirupAdAnakAryasya, kSaNaM yat tArkikaiH sthitiH / nAzahetvantarAbhAvA-diSTA'tra ca sa durvacaH // 3.28 // anyAdRSTasya tatpAta-pratibandhakatAM nayet / priyamANo'pi jIvyeta, ziSyAdRSTavazAd guruH // 3.29 // svabhAvAnnirupAdAnaM, yadi vidvattanusthitiH / tathApi kAlaniyame, tatra yuktirna vidyate // 3.30 // ucchRGkhalasya taccintyaM, mataM vedAntino hyadaH / prArabdhAdRSTataH kintu, jJeyA vidvattanusthitiH // 3.31 // tatprArabdhetarAdRSTaM, jJAnanAzyaM yadISyate / lAghavena vijAtIyaM, tannAzyaM tat prakalpyatAm // 3.32 // itthaM ca jJAnino jJAna-nAzyakarmakSaye sati / kriyaikanAzyakaugha-kSayArthaM sA'pi yujyate // 3.33 // sarvakarmakSaye jJAna-karmaNostat samuccayaH / anyonyapratibandhena, tathA coktaM parairapi // 3.34 // "na yAvat samamabhyastau, jJAna-satpuruSakramau / eko'pi naitayostAvat, puruSasyeha sidhyati" // 3.35 // yathA chAdmasthike jJAna-karmaNI sahakRtvare / kSAyike api vijJeye, tathaiva matizAlibhiH // 3.36 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam samprAptakevalajJAnA, api yajjinapuGgavAH / kriyAM yoganirodhAkhyAM, kRtvA siddhayanti nA'nyathA // 3.37 // tena ye kriyayA muktA, jJAnamAtrAbhimAninaH / te bhraSTA jJAna-karmabhyAM, nAstikA nA'tra saMzayaH // 3.38 // jJAnotpattiM samudbhAvya, kAmAdInanyadRSTitaH / apahanuvAnairlokebhyo, nAstikairvaJcitaM jagat // 3.39 // jJAnasya paripAkAddhi, kriyA'saGgatvamaGgati / na tu prayAti pArthakyaM, candanAdiva saurabham // 3.40 // prIti-bhakti-vaco-'saGgai-ranuSThAnaM caturvidham / yat parairyogibhirgItaM, taditthaM yujyate'khilam // 3.41 // jJAne caiva kriyAyAM ca, yugapadvihitAdaraH / dravyabhAvavizuddhaH san, prayAtyeva paraM padam // 3.42 // . kriyAjJAnasaMyogavizrAntacittAH, samudbhUtanirbAdhacAritravRttAH / nayonmeSanirNItaniHzeSabhAvA-stapaHzaktilabdhaprasiddhaprabhAvAH // 3.43 // bhayakrodhamAyAmadAjJAnanidrA-pramAdojjhitAH zuddhamudrA munIndrAH / yazaHzrIsamAliGgitA vAdidanti-smayocchedaharyakSatulyA jayanti // 3.44 // sAmyayogazuddhinAmA'dhikAraH jJAnakriyAzvadvayayuktasAmya-rathAdhirUDhaH zivamArgagAmI / na grAmapU:kaNTakajAratInAM, jano'nupAnatka ivA'timeti // 4.1 / / AtmapravRttAvatijAgarUkaH, parapravRttau badhirAndhamUkaH / sadA cidAnandapadopayogI, lokottaraM sAmyamupaiti yogI // 4.2 // ' parISahaizca prabalopasarga-yogAccalatyeva na sAmyayuktaH / sthairyAd viparyAsamupaiti jAtu, kSamA na zailairna ca sindhunAthaiH // 4.3 // itastato nA'rativahniyogA-duDDIya gacched yadi cittasUtaH / / sAmyaikasiddhauSadhamUrchitaH san, kalyANasiddherna tadA vilambaH // 4.4 // . antarnimagnaH samatAsukhAbdhau, bAhye sukhe no ratimeti yogI / aTatyaTavyAM ka ivA'rthalubdho, gRhe samutsarpati kalpavRkSe? // 4.5 // . yasminnavidyArpitabAhyavastu-vistArajabhrAntirupaiti zAntim / tasmiMzcidekArNavanistaraGga-svabhAvasAmye ramate subuddhiH // 4.6 // zuddhAtmatattvapraguNA vimarzAH, sparzAkhyasaMvedanamAdadhAnAH / yadA'nyabuddhi vinivartayanti, tadA samatvaM prathate'vaziSTam // 4.7 // vinA samatvaM prasaranmamatvaM, sAmAyikaM mAyikameva manye / Aye samAnAM sati sadguNAnAM, zuddhaM hi tacchuddhanayA vidanti // 4.8 // nizAnabhomandiraratnadIpra-jyotirbhiradyotitapUrvamantaH / vidyotate tat paramAtmatattvaM, prasRtvare sAmyamaNiprakAze // 4.9 // ekAM vivekAGkuritAM zritA yAM, nirvANamApurbharatAdibhUpAH / saivarjumArgaH samatA munInA-manyastu tasyA nikhilaH prapaJcaH // 4.10 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam alpe'pi sAdhuna kaSAyavahA-vahnAya vizvAsamupaiti bhItaH / pravardhamAnaH sa dahed guNaudhaM, sAmyAmbupUrairyadi nA'panItaH // 4.11 // prArabdhajA jJAnavatAM kaSAyA, AbhAsikA ityabhimAnamAtram / nAzyo hi bhAvaH pratisaGkhyayA yo, nA'bodhavat sAmyaratau sa tiSThet // 4.12 // sAmyaM vinA yasya tapaHkriyAde-niSThA pratiSThArjanamAtra eva / svardhenu-cintAmaNi-kAmakumbhAn, karotyasau kANakapardamUlyAn // 4.13 // jJAnI kriyAvAn viratastapasvI, dhyAnI ca maunI sthiradarzanazca / sAdhurguNaM taM labhate na jAtu, prApnoti yaM sAmyasamAdhiniSThaH // 4.14 // duryodhanenA'bhihatazcakopa, na pANDavairyo na nuto jaharSa / stumo bhadantaM damadantamantaH-samatvavantaM munisattamaM tam // 4.15 // yo dahyamAnAM mithilAM nirIkSya, zakreNa nunno'pi namiH purIM svAm / na me'tra kiJcijjvalatIti mene, sAmyena tenoruyazo vitene // 4.16 // sAmyaprasAdAstavapurmamatvAH, sattvAdhikAH svaM dhruvameva matvA / na sehire'ti kimu tIvrayantra-niSpIDitAH skandhakasUriziSyAH? // 4.17 // lokottaraM cArucaritrametan, metAryasAdhoH samatAsamAdheH / / hRdA'pyakupyanna yadAcarma-baMddhe'pi mUrdhanyayamApa tApam // 4.18 // jajvAla nA'ntazca narAdhamena, projjvAlite'pi jvalanena maulau / maulirmunInAM sa na kairniSevyaH, kRSNAnujanmA samatAmRtAbdhiH? // 4.19 // gaGgAjale yo na z2ahau sureNa, viddho'pi zUle samatAnuvedham / prayAgatIrthodayakRnmunInAM, mAnyaH sa sUristanujo'nikAyAH // 4.20 // strI-bhrUNa-go-brAhmaNaghAtajAta-pApAdadhaHpAtakRtAbhimukhyAH / dRDhaprahAripramukhAH kSaNena, sAmyAvalambAt padamuccamApuH // 4.21 // aprAptadharmA'pi purAdimArhan-mAtA zivaM yad bhagavatyavApa / nA''pnoti pAraM vacaso'nupAdhi-samAdhisAmyasya vijRmbhitaM tat // 4.22 // iti zubhamatirmatvA sAmyaprabhAvamanuttaraM, ya iha nirato nityAnandaH kadApi na khidyate / vigaladakhilAvidyaH pUrNasvabhAvasamRddhimAn, sa khalu labhate bhAvArINAM jayena yaza:zriyam // 4.23 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-2 adhyAtmopaniSatprakaraNasya zlokArddhAnukramaH zlokAH a kramAGkaH 3.34 u. . 2.19 pU. 3.39 u. 2.63 u. * 1.37 u.' 4.22 pU. 1.50 pU. 3.6 pU. 1.41 u.. 2.60 pU. 1.20 pU. kramAGkaH zlokAH anyonyapratibandhena 1.31 pU. | apadasya padaM nA'sti 1.64 u. apahRvAnairlokebhyo 2.50 pU. api tu bhavati lIlo3.19 pU. apekSAbhedato hanta! 4.5 u. | aprAptadharmA'pi purA3.2 pU. abaddhaM paramArthena 3.3 pU. abuddhipUrvikA vRtti-: 2.21 pU. | abhipretAzrayeNaidha 1.9 u. abhyasyatu pravitataM 2.48 pU. arthakAmavimizraM yad 2.40 u. arthe mahendrajAlasya 2.25 pU. alpe'pi sAdhurna ka-. avasthAntarabhedena , avidyayaivottamayA . 1.7 avidyA ca didRkSA ca 1.56 pU. avyApyavRttidharmANAM 1.31 u. A 1.42 pU. Agamazcopapattizca 1.10 pU. AtmajJAne munirmagnaH AtmapravRttAvatijA3.25 u. AtmavAn jJAnavAn veda3.29 AtmasvabhAvaniSThAnAM 1.23 pU. | AtmAnamadhikRtya syAd AtmAzrayAdayo'pyatra ytm by by mw mw mw. m mw mw mw mw mw mw mw mw akSayazcA'vyayazcAsmi ajJapralApe sujJAnAM ajJasyA'rdhaprabuddhasya ajJAnanAzakatvena aTatyaTavyAM ka ivAata eva jagau yAtrAM atazcaiva sthitaprajJaatIndriyaM paraM brahma atIndriyANAmarthAnAM atyantapakvabodhAya advaitaM nirmalaM brahma adhigatyA'khilaM zabdaadhyAtma nirmalaM bAhyaadhyAtmopaniSannAmA anarthAyaiva nA'rthAya anityaikAntapakSe'pi anekabhUtabhAvAtmA anekAnte'pyanekAntAantarA kevalajJAnaM antarnimagnaH samatAanyAdRSTavazeneti anyAdRSTasya tatpAtaanyArthaM kiJcidutsRSTaM anyUnA-'bhyadhike prokte 1.63 pU. 4.11 MA 2.52 u. 2.53 pU. 3.23 pU. 1.40 pU. * 2.6 pU. 2.8 u. 2.26 u. 1.2 pU. 1.43 pU. mw mw mw m w mw Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - zlokAH kramAGkaH Adau zamadamaprAyaiAdyaM koSThagabIjAbhaM AdyaH sAlambano nAma Adye jJAne manAk puMsaAnantarya kSaNAnAM tu AnuSaGgikamokSArthaM AnekAntyAnna kutrApi AgamAntyabhedaM tat Aye samAnAM sati sa-AvApodvApavizrAntiAsvAditA sumadhurA kramAGkaH / zlokArthaH 2.49 pU. | ekakSetrAvagAhena 1.65 u. | ekadezena caikatva2.17 pU. | ekAM vivekAGkuritAM 1.68 pU. | ekAdhikArA dRzyante 1.57 pU. | eko'pi naitayostAva1.20 u. | | etaduktaM samAsena 1.39 u. enaM kecit samApatti 1.41 pU. | evambhUtanaye jJeyaH 4.8 u. 2.27 pU. | aidamparyagataM yacca 2.7 pU. aindravRndanataM natvA 2.32 u. 1.34 pU. 4.10 pU. 1.18 u. 3.35 u. 2.12 u. 1.15 pU. 1.4 pU. 1.67 pU. 1.1 pU. icchaMstAthAgataH prAjJo icchan pradhAnaM sattvAdyai- . . . itastato nA'ratiiti yativadanAt iti zubhamaMtimatvA iti supariNatA''itizrutirapi vyaktaitthaM ca jJAnino jJAnaitthaM ca saMzayatvaM vaitthaM yathAbalamanuiyaM naizcayikI zakti 2.23 u. 1.37 pU. 1.28 pU. 2.29 pU. 2.62 u. 2.64 pU. 2.24 u. 3.9 u. 1.22 pU. 1.46 u. | kathaM lipimayI dRSTi1.45 pU. | kathaM vipratiSiddhAnAM 4.4 pU. | karmaNAM niravadyAnAM 1.75 pU. | karmopAdhikRtAn bhAvA4.23 pU. | kalitaparamabhAvaM 2.65 pU. | kalitavividhabAhya2.20 u. kalpanAzilpavizrAnte3.33 pU. | kalpAtItasya maryAdA1.35 pU. | kAyikAdyapi kurvIta 2.59 pU. | kAlenaitAvatA prAjJaiH 2.57 pU. | kumArI na yathA vetti kRtye jyAyasi kiM vAcya2.55 pU. | keSAM na kalpanAdarvI kriyA'pi jJAnino vyaktA3.31 pU. | kriyAM yoganirodhAkhyA 1.44 pU. | kriyAjJAnasaMyogavi2.19 u. | kriyAvirahitaM hanta kriyaikanAzyakaugha3.18 u. kvacana kimapi zocyaM IdRzI bhUtamAyeyaM ucchRGkhalasya taccintyaM utpannaM dadhibhAvena upAdhimAtravyAvRttyA 2.47 pU. 1.22 u. 2.22 pU. 2.34 u. 3.37 u. 3.43 pU. 3.13 pU. 3.33 u. 2.64 u. ekaM tu saMyamasthAnaM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam zlokArdhaH kramAGka: zlokAH kramAGkaH 3.10 u. 2.1 u. / 2.3 u. 3.40 pU. 3.24. pU. 4.14 pU. 3.4 u. 3.42 pU. 3.39 pU. kSamAdyA api yAsyanti kSAyike api vijJeye kSAyopazamike bhAve ga gaGgAjale yo na jahA~ gati vinA pathajJo'pi galannayakRtabhrAntiguNavadbahumAnAdeguNavRddhyai tataH kuryAt guNasthAnAni yAvanti gururjJAnaM vadanne gorasatvAt sthiraM jAtaM bha carmacakSurbhUtaH sarve cArisaJjIvinIcAracitramekamanekaM ca citravyomA'JjanenevaM ciddarpaNapratiphacinmAtranirbharanivecinmAtralakSaNenA'nya jJAnameva kriyAmuktaM 2.58 u. | jJAnayogaM prayuJjIta 3.36 u. | jJAnayogo muneH pArzva3.17 pU. | jJAnasya paripAkAddhi jJAnino nA'styadRSTaM cet 4.20 pU. | jJAnI kriyAvAn vira 3.13 u. jJAnI svalakSaNAbhAvA | jJAne caiva kriyAyAM ca 3.16 pU. jJAnotpattiM samudbhAvya 3.18 pU. | jJAyeran hetuvAdena 2.28 pU. 1.48 u..| taNDulasya yathA varma / 1.44 u. tattvato brahmaNaH zAstraM tattvAntaM naiva gacchanti 1.16 pU. | tatprArabdhetarAdRSTaM . 1.69 pU. tathA vastuni vastvaMza1.47 pU. | tathA vastuni vastvaMza- .. 2.37 u. | tathA vyavaharatyajJa2.60 u. | tathApi kAlaniyame 2.59 u. | tathApi yogajAdRSTa- . 2.15 pU. tadanyatarasaMzleSo tadapAstaM dvayAlambaH 2.17 u. | tadA'suhRdadRSTena tadiha nicitapaJcA4.19 pU. | | tadeva tApazuddhaM syA3.16 u. | tad dvitIyaM jale taila1.49 pU. | tad rUpaM parasaMzliSTaM3.22 pU. | taddRSTayaiva hi mAdhyasthyaM tapa:zrutAdinA mattaH 4.1 pU. | tasmiMzcidekArNavani2.13 pU. | tasyA'nekAntavAdasya 3.32 pU. 1.33 u. 1.34 u. 2.31 u. 3.30 u. 3.6 u. 2.28 u. 1.35 3.26 u. 2.61 u. 1.53 u. 1.66 . 2.18 u 1.60 u. 2.39 pU. 4.6 u. 1.61 u. ANAM MAdddMAA AAMA AA chAyAyA darpaNAbhAve jajvAla nA'ntazca najAtaM na pAtayed bhAvaMjAtivyaktyAtmakaM vastu jIvasya taNDulasyeva jJAnakriyAzvadvayayujJAnamagnasya yaccharma Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam 12 kramAGkaH zlokArthaH kramAGkaH 4.1 u. 3.9 pU. 2.4 mw bh mw ly zlokArthaH tAtparyazyAmikA na syAtAmAkarSati pucchena tArkikaiH sthitimat tatRtIyaM tadazuddhoccate bhraSTA jJAna-karmabhyAM te hi pramANasiddhArthAtejolezyAvivRddhiryA tena ye kriyayA muktA tena syAdvAdamAlambya tena svAbhAvika rUpaM tenA''tmadarzanAkAGkSI tenA''dau zodhayeccittaM tenA'nekAntasUtraM yad . trividhaM jJAnamAkhyAtaM ' . 1.29 u. 1.6 u. na grAmapUHkaNTakajA3.27 u. na ca sAmarthyayogasya 1.67 u. na cA'dRSTAtmatattva3.38 u. na cA'nekAntArthAva1.43 u. na cA'rtho'yaM vizI2:14 pU. | na copAdAnanAze'3.38 pU. | na jAnAti tathA loko 1.70 pU. | na tu prayAti pArthakyaM 2.29 u. | na tyajenna ca gRhNIyA 2.5 pU. | na me'tra kiJcijjvala2.51 pU. | na yAvat samamabhyasto na lakSyate svabhAvo'syA | na lagatyeva tacceto na suSuptiramohatvA2.33 pU. | na sehire'ti kimu | na hi tenA'pi sakliSTa 2.56 u. | na hi rajjAvahibhrAnti 2.1 pU. | nayasUkSmekSikAprAnte 4.15 pU. | nayena saGgraheNaiva 1.23 u. nayaikAntadhiyA'pyevaM 1.64 pU. nayonmeSanirNItani: | nazyati kriyayA putra! 3.42 u. | nazyatyeva na sandeha1.30 u. | nA''pnoti pAraM vaca-. | nA'jJAnino vizeSyeta / 1.32 pU. | nA'numantA'pi cetyAtma2.58 pU. | nA'pi tataH parAvRtti1.68 u. | nA'haM pudgalabhAvAnAM nAzahetvantarAbhAvA3.11 u. | nAzyo hi bhAvaH pratisa 1.76 2.44 u. 3.27 pU. 2.47 u. 3.40 u. 2.9 u. 4.16 u. 3.35 pU. 2.55 u. 2.7 u. 2.24 pU. 4.17 u. 1.58 u. 3.19 u. 1.42 u. 2.43 pU. 1.32 u. 3.43 u. 3.21 u. 3.22 u. 4.22 u. dAruyantrasthapAJcAlIdAhasyevaM na sadvaidyaidAhyaM vinaiva dahanaH dizA darzitayA zAstraiduryodhanenA'bhihadurvidhipratiSedhaM tadUSayedajJa evoccaiH dRDhaprahAripramukhAH . dravyabhAvavizuddhaH sadravyArthAdahameko'smi draSTur3agAtmatA muktidvayorekatvabuddhyA'pi dvitIyApUrvakaraNe . dvitIye na bhavatyeSa 444444444444AAAAAAAAA 4.21 u. 2.36 u. 1.40 u. 2.36 pU. 3.28 u. 4.12 u. dha dharmasaMnyAsayogI ce Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam zlokAH kramAGkaH zlokAH kramAGkaH - nityAnityAdyanekAntanityAnityAdyanekAntanityaikAnte na hiMsAdi nirupAdAnakAryasya nirlepajJAnamagnasya nivRttamazubhAcArAnizAnabhomandiraraniSiddhasya vidhAne'pi nopameyaM priyAzleSai mw mw mw mw m . 3.44 paNDitAnAM tu saMsAraH patitasyA'pi tadbhAvapadamAtraM hi nA'nveti paralokAtmamokSeSu parasyA'nupayogitvAparIkSante kaSacchedaparISahaizca prabalopazcAt sarvamidaM brahmapazyatu brahma nirdvandvaM putradArAdi saMsAro puraskRte punastasmiprakAzazaktyA yadrUpapratikSipeyu! vedAH pratIyate yadazrAntaM pratyakSaM mitimAtraMze pradalitaduritaH kSapradIpaH svaprakAzo'pi prayAgatIrthodayakRpravardhamAnaH sa daheprazAntavAhitAmanye prAjJairna dUSaNIyo'rthaH 1.38 u. prArabdhajA jJAnavatAM 4.12 pU. 1.60 pU. | prArabdhAdRSTajanitA 2.34 pU. 1.54 pU. | prArabdhAdRSTataH kintu 3.31 u. 3.28 pU. | prIti-bhakti-vaco-'saGgaiH 2.38 u. 3.7 pU. | bAlasyaivA''game prokto 3.8 4.9 pU. | bAhyabhAvaM puraskRtya 3.15 pU. 1.24 pU. | buddhAdvaitasvatattvasya 2.13 u. buddhilepo'pi ko nitya- ... buvANo brahma vedAntI 1.72 u. | brahmayajJa itIcchantaH 1.26 u. 3.17 u... bruvANA bhinnabhinnArthA- . 1.51 pU. 2.3 pU. bha. . 1.52 u. | bhaTTo vA'pi murArirvA 1.49 u. 2.42 u. | bhayakrodhamAyAmadA1.17 pU. | bhavatu kimapi tattvaM . . 2.61 pU. 4.3 pU. | bhAvanAjJAnasampanno .. 2.39 u. 2.49 u. | bhAvasya siddhyasiddhibhyAM . 3.10 pU. 2.23 pU. | bhAvasyaiva kriyA zAnta 3.12 u. 1.72 pU. | bhASitA bhagavatyAdau .. 2.14 u. 1.14 u. bhinnAtmadarzakAH zeSA 1.27 u. 2.11 pU. | bhinnApekSA yathaikatra 1.38 pU. 1.51 u. | bhUtyarthaM tadvidhAne'pi 1.25 u. 2.15 u. | bhRzaM dhIrodAttapriya- . . 1.77 u. 1.48 pU. | bhautahanturyathA tasya . 1.11 1.75 u. 3.14 u. | manaHsaMyoganAzAdau .1.54 u. 4.20 u. manovatso yuktigavIM 1.6 pU. 4.11 u. manovAkkAyayogAnAM 1.59 pU. 1.15 u. | | mahAnarakajAleSu 2.50 u. 2.46 u. | mahAvAkyArthajaM yattu Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kramAGkaH pariziSTam zlokAH mahAsAmAnyarUpe'smin mahendrajAlavad vetti mAdhyasthyameva zAstrArtho mAdhyasthyasahitaM hyekamuSitatvaM yathA pAnthamaivaM nA'kevalI pazyo mokSoddezAvizeSaNa maulirmunInAM sa na kainiyamANo'pi jIvyeta 2.45 pU. 2.10 pU. 2.33 u. 1.47 u. 1.62 u. m mw 3.32 u. 2.38 pU. 2.35 u. 2.37 pU. 4.18 pU. va kramAGkaH / zlokAH 2.41 pU. | yogajAnubhavArUDhe 2.6 u. | yogArambhadazAsthasya 1.71 pa. | yogino naiva bAdhAyai 1.73 pU. | yogo vaizeSiko vA'pi 2.31 pU. 3.11 pU. | rAgadveSau kathaM tasya .1.70 u. | rUDhyarthanipuNAstvAhu4.19 u. la * 3.29 u. lAghavena vijAtIyaM liptatAjJAnasampAta3.2 u. | lipyate nikhilo loko 2.20 pU. | lipyate pudgalaskandho 2.51 u. lokottaraM cArucari3.41 u. 1.29 pU. | vacanaM vItarAgasya 3.36 pU. | vadane kavalakSepa 1.63 u. | varNyate yatra sarvatra vAcyo'yaM nA'rdhavijJasya 1.30 pU. vAdAMzca prativAdAMzca 1.4 u. vikalparUpA mAyeyaM 4.7 u. vikalpaughAsahiSNutvaM 2.18 pU. vigaladakhilAvidyaH 3.44 u. | vijJAnasyaikamAkAraM 1.13 u. vidyA samprApyate rAma! 4.6 pU. | vidyotate tat para1.61 pU. vidhayaH pratiSedhAzca. vidhayazca niSedhAzca 2.26 pU. vidhInAM ca niSedhAnAM 4.16 pU. | vinA samatvaM prasara2.46 pU. | vimatiH sammatirvA'pi 2.2 pU. | viralAstadrasAsvAda 1.12 u. 3.15 u. 1.21 u. 2.30 pU. yatanAM somilaprazne yato vAco nivartante yat kAmAdivikArANAM yat parairyogibhirgItaM . . 'yatra sarvanayAlambi- .. yathA chAdmasthike jJAnayathAjanAnAM mAdhyasthyaM yathA bhRtyaiH kRtaM yuddhaM yathA''ha somilaprazne yathAyathaM dvitIyo'rtho yadA'nyabuddhi viniyad dRzyaM yacca nirvAcyaM yazaHzrIsamAliGgitA yastadvAkyeSvanAzvAsayasminnavidyArpitabAyasya sarveSu samatA yAnyeva sAdhanAnyAdau ye paryAyeSu niratA yo dahyamAnAM mithilA yo hyAkhyAtumazakyo'pi yogajAdRSTajanita: 2.48 1.74 2.52 hm hm hm hr mw mw by m 2.45 u. 4.23 u. 1.46 pU. 2.53 u. 4.9 u. 1.18 pU. 3.8 pU. 1.21 pU. 4.8 pU. 1.52 pU. 2.22 u. 3.1 pU. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNam zlokArdhaH kramAGkaH zlokArdhaH kramAGkaH 2.35 pU. virodhe durnayavAtAH vizeSAdarzanAt tavizeSAdoghAd vA saviSayAn sAdhakaH pUrva- . vItarAgo'nRtaM naiva vedAntavidhizeSatvavedoktatvAnmanaHzuddhyA vyApake satyanekAnte vratAdiH zubhasaGkalpo zabdayogArthanipuNAzamaM viSaM viSeNaiti zarIraM viduSaH ziSyAzarIrapAtaH kiM na syAzarIramIzvarasyeva zAmyati zastramastreNa zAsanAt trANazaktezAstrakoTirvathaivA'nyA zAstrayuktizatenA'pi zAstre puraskRte tasmAzAstre'pi varNikAzuddhi zuddhAtmatattvapraguNA zuddhAtmanyavivekena zuddhAnubhavasaMvedyaM zuddhoJchAdyapi zAstrAjJAzuddhopayogarUpastu zubhasaGkalpanAzArthaM zubhopayogarUpo'yaM zUnAM tattvadRzAM caiva 1.36 u. 1.57 u. | sa eva dharmavAdaH syA- . . 1.77 pU. saMsAre nivasan svArtha 2.9 pU. saGklezena vizeSazce 1.58 pU. 1.13 pU. saccidAnandarUpatvaM 2.43 u. 1.27 pU. | saJcitAdRSTanAzArthaM . 3.20 u. 1.26 pU. sattattvacintayA yasyA 2.8 pU. 1.39 pU. sattvacittvAdidharmANAM 2.44 pU. 2.56 pU. satyaM kriyA''gamaproktA 3.20 pU. sadA cidAnandapado 4.2 u. 1.2 u. | sandhyeva dina-rAtribhyAM 2.2 u. 2.54 u. samagraiva vizIryete3.26 pU. samalaM nirmalaM ceda3.24 u. samAdheravyaktAd ya3.25 pU. | samudra iva kallolAH 2.54 pU. samprAptakevalajJAnA / 3.37 pU. 1.12 pU. sarvaM paravazaM duHkhaM . 2.12 pU. 1.73 u. sarvakarmakSaye jJAna- .. 3.34 pU. 2.21 u. sarvatazcakSuSaH siddhA 1.16 u. 1.14 pU. sarvatraiva hitA vRtti- . 1.69 u.. 1.17 u. sahajaM ca malaM ceti / 3.23 u. 4.7 pU. sAGkhyaH saGkhyAvatAM mukhyo / 1.45 u. 2.30 u. sAGkhyAcAryA apIcchantI 1.28 u. 2.27 u. sAdhurguNaM taM labhate 4.14 u. 1.11 pU. sAmagrayeNa dvayAlambe . 1.36 pU. 2.16 u. sAmagrayeNa na mAnaM syA 1.33 pU.. 2.57 u. sAmAnAdhikaraNyena .1.55 u. 2.16 pU. sAmyaM vinA yasya tapaH 4.13 pU. 3.5 u. sAmyaprasAdAstavapu 4.17 pU. sAmyaikasiddhauSadhamU2.42 pU. | siddhayogasya tAnyeva A_M44444444444444444444444 SaDdravyaikAtmyasaMsparzi Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - kramAGkaH 1.56 u. 3.30 pU. 4.13 u. 2.25 u. 3.14 pU. zlokAH siddhAnteSu yathA dhyAnAsukhaM svarUpavizrAntisukhamantarbahirduHkhaM saivarjumArgaH samatA stumo bhadantaM damadastrI-bhrUNa-go-brAhmaNaghAsthairyAd viparyAsamusthairyAdhAnAya siddhasyAsphuTamaparamabhAve syAd vA cittamudAsInaM syAdvAdavizadAlokaH svata eva samAyAnti svatantrAstu nayAstasya kramAGkaH zlokArdhaH 1.19 pU. | svato vinAzazIlAnAM 2.11 u. | svabhAvanika svabhAvAnnirupAdAnaM 2.10 u. svardhenu-cintAmaNi-kA4.10 u. | svasaMvedyaM paraM brahmA4.15 u. | svAnukUlAM kriyAM kAle 4.21 pU. 4.3 u. | hara-himakara-hAra3.12 pU. | hariraparanayAnAM 2.62 pU. | hastasparzasamaM zAstra3.7 u. hastI hantIti vacane 1.5 u. | hiMsA bhAvakRto doSo 2.32 pU. | hiMsAdInAM niSedhAzca 1.62 pU. | hRdA'pyakupyanna ya 2.65 u. 2.63 pU. 1.10 u. 1.7 1.25 pU. 1.19 u. 4.18 u. d_44444444 AM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-3 adhyAtmopaniSadvattau carcitA viSayavizeSAH viSayaH 'yogAd rUDhirbalIyasI'ti nyAyasya tAtparyam saGgrahAdinayeSu adhyAtmArthAbhAvakAraNAni adhyAtmapadasya rUDhyarthapradarzakazloke yathAsthitAsattisamAzrayaNA-'samAzrayaNavicAraH pramANenA'dhyAtmasvarUpam AgamopapattibhyAmeva sampUrNadRSTitvasambhavaH chadmasthAnAM sampUrNadRSTitvem saptabhaGgIvAkyasya samUhAlambanajJAnAtmakatA citrarUpasyakaitvA-'nekatve prabhAkarabhate jJAnasya svaprakAzatvam syAdvAdasya sArvatAntrikatvam zrutajJAnasya koSThagabIjAbhatvam cintAjJAnasya vaiziSTyam bhAvanAjJAnasya svarUpam brahmaNaH sadrUpatvam atiriktasattAyA arthakriyAkAritvAbhAva: zazazRGgAdeH pratyAkhyAnatvasambhavaH avidyAyAH svanAzakatvam kriyAjJAnobhayAbhyAsino yogino varNanA 78-79 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-4 adhyAtmopaniSatprakaraNe savRttAvuddharaNAni . pRSTham - uddharaNam ajJasyA'rdhaprabuddhasya... . ajJAnasalilAvasiktA... avazyameva bhoktavyaM.... avidyayaivottamayA... asaGgo hyayaM puruSaH asti bhAti priyaM nAma.. AgrahI bata ninISati... * Adau zamadamaprAyai... . * IdRzI bhUtamAyeyaM... : UrdhvaretA bhavet prAjJaH / ekamevA'dvitIyaM brahma... cittameva hi saMsAro... * jIvasya taNDulasyeva... jJAnAgniH sarvakarmANi... jJAnino'jJAninazcA'tra... taNDulasya yathA varma... duHkheSvanudvignamanA:... dhyAtRdhyAne parityajya * na yAvat samamabhyasto... nA'bhuktaM kSIyate karma... nA'yaM vastu na cA'vastu... uddharaNam pakSapAto na me vIre... paritrANAya sAdhUnAM... prajahAti yadA kAmAn... pramANanayairadhigamaH buddhAdvaitasatattvasya... mA hiMsyAt sarvabhUtAni mArge gantroIyorbhrAntau... yaH sarvatrA'nabhisneha... yadA yadA hi dharmasya... yadA saMharate cA'yaM... vAdAMzca prativAdAMzca... vAyavyaM zvetaM chAgamAla... vRttayastu tadAnIma0 vRttInAmanuvRttistu vyAvAbhAvavattaiva... zAmyati hyastramastreNa... sattvaM laghu prakAzakamiSTa... satyaM jJAnamanantaM brahma sadeva saumyedamagra. AsIt... saptabhaGgInayo na pramANam sthitaprajJasya kA bhASA... syAdvAdakevalajJAne... 22,50,54 70, * * cihnitAni mUlaprakaraNasthAni / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-5 adhyAtmopaniSatprakaraNa-savRttigata-vizeSanAmasUciH nAma 19 65 . pRSTham | nAma IzvarakRSNaH bhagavatI uttaramImAMsA mahAvIraH ( bhagavAn, jinaH) 13, 63, kumArilabhaTTaH (bhaTTaH) 20, 21 mImAMsakaH cArvAkaH murArimizraH ( murAriH) dIdhitikAraH yogavAsiSThaH nAsUraH yogaviMzikAvRttiH naiyAyikaH ( yogaH, tArkikaH) 20, 71, 72 yogAcAryAH . paJcadazIkRt vedaH (zrutiH) prabhAkaraH (guruH) vedAntI 12, 22, 72, 73 buddhaH (sugataH) vaizeSikaH bRhaspatiH 23 | sAGkhyaH bauddhaH (tAthAgataH) 19, 24 | haribhadrasUriH / 22, 41 __ 19, 24 pariziSTam-6 adhyAtmopaniSatprakaraNagata-dRSTAntAH .. dRSTAntaH dRSTAntaH annikAputrasUriH gajasukumAlaH cilAtiputraH tilapIlakaH (-balIvardaH) damadantamuniH dRDhaprahArI namirAjaH pathajJagatiH pAnthamoSaNam pradIpasya tailAdyapekSaNam zlokaH 4.20 4.19 1.75 1.74 4.15 4.21 4.16 3.13 2.31 bharataH bhRtyakRtayuddham bhautahantA marudevAmAtA mahendrajAlam metAryamuniH somilaH skandhakasUriziSyAH hastihatatArkikaH zlokaH 4.10 2.30 1.11 4.22 1.63 4.18 1.30, 3.2 .4.17 1.7 3.14 / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-7. adhyAtmopaniSatprakaraNe savRttau viziSTA vyAkhyAH atyantapakvabodhaH - hitAhitavicArapravaNatvenohApohasamarthatvena ca kaSacchedatApAdiparikarmitatayA ca pariniSThito bodhaH (2.48 vR0.) adhyAtmabhAjanatvam - nayAbhAsakRtabhrAntirAhitye sati vizrAntisAmmukhye sati syAdvAdavizadAlokatvam (1.5) adhyAtmam - AtmAnamadhikRtya jAyamAnaM paJcAcArapAlanam (1.2*) / maitryAdivAsitaM bAhyavyavahAropabRMhitaM nirmalaM cittam (1.3) anAlambanatvam - dhyeyasvarUpavyatiriktadhyAtRdhyAnAviSayakatvam (2.17 vR.) anyasamayasthitatvam - AtmanaH paryAyeSu niratatvam (2.26) ardhavijJatvam . - svamano'bhilaSitamAtrasya duSatvAduSTatvAdivimarzanarAhityenA'vagamanam (tannAma sampUrNasya zAstrasya yathAvadanavagamanam) (2.48 vR.) Anandatvam - parapremAnAspadatvAbhAvaH (2.44 vR.) AvApaH - svadharmasya kalpanArUpAnvayaH (2.27 vR.) uttamaM jJAnam - - nairantaryeNa cinmAtralakSaNenA''tmano'nyavyatiriktatvabodhaH uddhApaH / - anyadharmapratikSeparUpavyatirekaH (2.27 vR.) kaSazuddhiH - ekoddezena pravRttAnAM vidhInAM niSedhAnAM copavarNanam (1.18) kaSazuddhyabhAvaH - gauNIkRtamokSa-pradhAnIkRtArthakAmAdhikAratve sati kAlpanikakathodbodhapravaNavidhiniSedha gumphitatvam (1.20) cittvam . - asvaprakAzatvAbhAvaH (2.44 vR.) cintAjJAnam - jalatailabindusadRzaM sUkSmayuktizatAnvitaM mahAvAkyArthajaM jJAnam (1.66) chedazuddhiH - vidhiniSedhAnAM yogakSemayoH sampAdikAyAH kriyAyA varNanam (1.21) chedazadhyabhAvaH .. - anyArthakasya sAmAnyazAstraviSayasyA'nyArthakena vizeSazAstraviSayena kRtena pracyAvanena yuktatvam (1.23) jJAnam * - vastuprakAzanasAmopetamAtmarUpam (2.11) jJAnayogaH - yogajAdRSTajanitaH prAtibhajJAnasaJjitaH kevala-zrutayoH pRthag jJAnavizeSaH (2.2) tApazuddhiH - sarvanayAlambivicAraistAtparyAparizuddhyabhAvaH (1.29) damaH - - bAhyendriyanigrahaH (2.49 vR.) duHkham - svarUpavizrAntyabhAvalakSaNamAtmano'svasthatvam (2.11 vR.) / paravazaM sarvam (2.12) dharmavAdaH - mAdhyasthyaparyavasitaH zAstrArthaH (1.71) * zlokakramAGko'yam / * vR. = vRttiH / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 adhyAtmopaniSatprakaraNam nayAtmakaM sUtram - svAbhimatadharmAtiriktadharmAvabodhane ganimIlikAmavalambamAnaM sat syAdvAda pratipannAnantadharmAtmakavastvekadezAvabodhanapravaNaM sUtram (1.53 vR.) nirmalatvam - bhAvanAjJAnasampannatvena rAgadveSavimuktAntaHkaraNatvam (2.40 vR.) paramAtmasvarUpam - azuddhanayakRtayorAvApodvApayorvizrAntyAtmikA zuddhAnubhavasaMvedyA sthitiH (2.27) buddhilepaH (sAGkhyamate) - buddhyA bhedAgrahanibandhana-tatpratibimbatAprayukta-taddharmakartRtvAdyabhimAnaH (1.55 vR.) budhaH - pakSapAtarahita: svaparasiddhAntAbhijJo madhyastha: (1.17 vR.) brahmayajJatvam - manaHzuddhidvArA brahmajJAnAGgatvam (1.26 vR.) bhAvanAjJAnam - aidamparyagataM vidhiniSedhayoryatnavadazuddhoccajAtyaratnavibhAnibhaM jJAnam (1.67) mahAvAkyatvam - nirAkAGkSapratipattijanakavAkyatvam (1.66 vR.) / muniH - muktimArgamananazIlo mumukSuH (2.3 vR.) varNikAzuddhiH - vidhiniSedhopavarNanazuddhiH (1.17 vR.) .. vItarAgapuraskAraH - vItarAgapraNItazAstrasya pramANatvena svIkAraH tadAjJApAlanaM caM (1.14) zabdabrahma - zabdenollikhyamAnasvarUpatvAcchabdatayA vyavasitaM jIvAjIvAditattvaM svAtmanA jagata eva kroDIkRtatvAd brahma (2.25 vR.) zamaH - antaHkaraNasyaikatra viSaye'vasthApanam (2.49 vR.) zAstrapuraskAraH - zAstraM pramANIkRtya tadvidhibodhitahitAcaraNaM tanniSiddhAhitAnAcaraNaM ca (1.14 vR.) zAstram - zAsanakartR trANazaktisamanvitaM vacanam (1.12) zAstravittvam - syAdvAdamAlambya mokSoddezAvizeSeNa sarvadarzanatulyatAdarzanam (1.70) zuddhopayogaH - dhyAtRdhyeyadhyAyAnAM pRthaganavabhAsAtmakaH cinmAtrasvarUpAtmamAtrAvalambanAvabodharUpo nirvikalpakaH samAdhiH (2.16) zubhopayogaH / - dhyAtRdhyeyadhyAnAnAM pRthagavabhAsAtmakaH savikalpakaH samAdhiH (2.16) zrutajJAnam - koSThagabIjAbhaM vAkyArthaviSayakaM jJAnam (1:65) sattvam - bAdhyatvAbhAvaH (2.44 vR.) / samatA - pakSapAtarAhityena mAdhyasthyam (1.61 vR.). samalatvam - paudgalikabhAvAnAM svAtmagatatayA''kalanena rAgadveSAdiparibhUtAnta:karaNatvam (2.40 vR.) sampUrNadRSTiH - AgamopapattyubhayajanyabodhaH (1.9) sArvatAntrikatvam - sarvatantramadhyasthatvam (1.51 vR.) sAlambanatvam - dhyeyasvarUpavyatiriktatayA dhyAtRdhyAnaviSayakatvam (2.17 vR.) - zuddhAtmasvabhAvamAtrAvasthAnam (2.11) / AtmavazaM sarvam (2.12) syAdvAdaH - apekSAvacanAtmakanayabhedAzrayaNam (1.51 7.) svasamayasthitatvam - AtmasvabhAve niSThatvam (2.26) hiMsA - ghAtyajIvAnAM pUrvaparyAyavinAzanam (1.54 vR.) sukham Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanasamrATa-zatAbdIgranthamAlA puSpam 1 saptabhaGgIprabhA kartA - zrIvijayanemisUriH saM. - kIrtitrayI puSpam 2 nyAyasindhuH kartA - zrIvijayanemisUriH saM. - kIrtitrayI puSpam 3 jainatarkabhASA-savRttidvayam kartA - upA.zrIyazovijayaH vRttikartA - zrIvijayodayasUriH, paM.zrIsukhalAlajI saMghavI saM. - munishriitrailokymnnddnvijyH| puSpam 4 paryuSaNaparvakalpalatA paryuSaNaparvakalpaprabhA c| kartA - zrIvijayadarzanasUriH saM. - munizrItrailokyamaNDanavijayaH / puSpam 5 stotragranthasamuccayaH (SaNNAM stotragranthAnAM saGgrahaH ) kartA - munizrIyazovijayaH, paM.zrIpratApavijayaH, zrIvijayanandanasUriH, zrIvijayapadmasUrizca saM. - munizrItrailokyamaNDanavijayaH / KIRIT GRAPHICS : 9898490091