________________
શ્રી વીતરાગ સ્તોત્ર-પહેલો પ્રકાશ
૧ ૧
પ્રસ્તાવના
સપ્તમી વિભજ્યત્તપદને કહે છે – જે પરમેષ્ઠી ભગવાનમાં વિજ્ઞાન, આનંદ અને બ્રહ્મ એ ત્રણે એકતાને પામ્યા છે, પૂર્વે વર્ણવેલા સ્વરૂપવાળા તે પરમાત્માની યથાર્થગુણોને કહેનારી સ્તુતિ કરવા વડે હું મારી વાણીને પવિત્ર કરું છું.
વિજ્ઞાન– વિશિષ્ટજ્ઞાન તે વિજ્ઞાન, કેવલજ્ઞાન મતિ આદિ ચાર જ્ઞાનોની અપેક્ષાએ વિશિષ્ટજ્ઞાન છે. કારણ કે કેવલજ્ઞાન ક્ષાયિક છે, અપ્રતિપાતી છે, અને અનંત દ્રવ્ય-પર્યાયના વિષયવાળું છે. મતિ આદિ ચાર જ્ઞાનો લાયોપથમિક છે, પ્રતિપાતી છે, અને અનંતમા ભાગના દ્રવ્ય-પર્યાયોને જાણી શકે છે.
આનંદ– આત્માનું (આત્યંતિક=) સંપૂર્ણ અને અક્ષય (=શાશ્વત) સુખ જ આનંદ છે. આ આનંદ પૂર્વે ક્યારે પણ નહિ મેળવેલા આત્મસ્વરૂપનો લાભ થવાથી પ્રગટ થાય છે, આત્મા સિવાય બીજા કારણસમૂહની અપેક્ષાથી રહિત છે, અન્ય વસ્તુના સંબંધ વિના જ મધુર છે, અર્થાત્ દૂધ વગેરેમાં મધુરતા લાવવા દૂધની સાથે સાકરનો સંબંધ કરવો પડે છે, તેમ કોઇ વસ્તુના સંબંધ વિના જ મધુર છે. - બ્રહ્મ– બ્રહ્મ એટલે પરમપદ=મોક્ષ.
ભવોપગ્રાહી કર્મોની પરાધીનતાથી કેવલી જ્યારે ભવસ્થ હોય છે ત્યારે તે કેવલી ભગવાનમાં વિજ્ઞાન અને આનંદ હોય છે. (પણ બ્રહ્મ ન હોય.) આ કેવલી
ભવિષ્યમાં મોક્ષમાં જશે. આથી આત્મા, વિજ્ઞાન, આનંદ અને બ્રહ્મની પરસ્પર ભિન્નતા છે જ. શૈલેષી પછી તરત સકલ કર્મોની સઘળી ઉત્તર પ્રવૃતિઓનો સર્વથા ક્ષય થવાથી મુક્તિ પદને પામેલા આત્મામાં વિજ્ઞાન, આનંદ અને બ્રહ્મ એકતાને પામે છે, અર્થાત્ તે જ પરમાત્મા છે, તે જ વિજ્ઞાન છે, તે જ આનંદ છે, અને તે જ પરમબ્રહ્મ છે, એમ અભેદભાવને પામે છે. * * પ્રશ્ન- હું મારી વાણીને પવિત્ર કરું છું એમ કહ્યું, તો શું સ્તુતિની પૂર્વે વાણીમાં કાંઇ પણ અપવિત્રતા છે ? - ઉત્તર– સ્વકર્મના પરિણામથી સંસારમાં વારંવાર રખડવા દ્વારા અતિશય પરિભ્રમણ કરતા અને પ્રબળ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી વિશિષ્ટ ચિત્તના ચૈતન્યથી રહિત એવા જીવોને કવિત્વ અને વષ્નવથી સરસ વાણી દુર્લભ જ છે. આમ છતાં તથાભવ્યત્વની વિચિત્રતાથી જ્યારે તેવી વાણી મળી ગઇ તો પણ તે વાણી જ્યારે ભવાભિનંદી દેવોના અને મનુષ્યોના અસભૂત ગુણોને પ્રગટ કરવા વડે (=અસ
