________________
શ્રી વીતરાગ સ્તોત્ર-છઠ્ઠો પ્રકાશ
૧૦) અન્વય સહિત શબ્દાર્થ—
હે
કૃપાળુ ! પરતીર્થિક દેવો, ગુરુઓ અને શાસ્ત્રો અનેક રીતે અપ્રામાણિક હોવા છતાં સારા માણસો પણ તેમાં વિશ્વાસ કેમ ધરાવે છે ? હા, હવે સમજાયું, તેઓ દૃષ્ટિરાગથી બંધાયેલા છે. જામસ્નેહાૌ-કામરાગ અને સ્નેહરાગ, રૂપ નિવારળી-સહેલાઇથી નિવારી શકાય છે, તુ-પણ, પાપીયાન્-પાપી, ષ્ટિ:- દૃષ્ટિરાગ, સતાપિ-સારા (તત્ત્વાતત્ત્વનો વિવેક ક૨વાની શક્તિ ધરાવનારા) માણસોથી પણ, તુ છેવઃ-બહુ કષ્ટથી દૂર કરી શકાય છે.
હે સ્વામી ! આ પરદર્શનીઓને અમે નિરર્થક જ ઠપકો આપીએ છીએ. કારણ કે એમની અનુચિત પ્રવૃત્તિ સ્વાધીન નથી, કિંતુ રાગાધીન છે. રાગ કામરાગ, સ્નેહરાગ અને દૃષ્ટિરાગ એમ ત્રણ પ્રકારનો છે. તેમાં પતિ-પત્નીની પરસ્પર ભાવથી બંધાયેલી પ્રીતિ કામરાગ છે. પુત્ર વગેરે ઉપર માતા-પિતાનો અત્યંત વાત્સલ્ય સ્નેહરાગ છે. અનાદિ સંસારમાં વારંવાર અભ્યાસ કરાયેલા બૌદ્ધ વગેરે દર્શનોમાં ગાઢ રાગ તે દૃષ્ટિરાગ છે. જેવી રીતે શરીરમાં પરિણમેલા ધતૂરાના રસથી ઢેફા-કાષ્ઠ વગેરેમાં સુવર્ણબુદ્ધિ થાય છે, તેમ દૃષ્ટિરાગથી અતત્ત્વમાં તત્ત્વબુદ્ધિ થાય છે. અનિત્યતા, એકત્વ, અન્યત્વ વગેરે શુભ ભાવનાઓના અભ્યાસથી અદ્ભુત જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યની વૃદ્ધિ થાય છે. જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યના બળથી જેમની મમતા છેદાઇ ગઇ છે તે પુરુષોથી કામરાગ અને સ્નેહરાગ સહેલાઇથી દૂ૨ ક૨ી શકાય છે. પણ આ દૃષ્ટિરાગ તો જેમને યુક્તિસિદ્ધ અનેક હેતુ અને દૃષ્ટાંતોથી તત્ત્વ અને અતત્ત્વ અલગ કરાવ્યા હોય–તત્ત્વ અને અતત્ત્વનો ભેદ સમજાવવામાં આવ્યો હોય તેવા સત્પુરુષોના પણ મનમાંથી બહાર કાઢવો કઠીન છે. આથી જ દૃષ્ટિરાગ પાપપ્રવૃત્તિનું કારણ હોવાથી પાપી છે. જેમ લસણથી દુર્ગંધવાળી બનેલી વસ્તુમાં સુગંધ ન રહે તેમ દૃષ્ટિરાગથી દુષ્ટવાસનાવાળા થયેલા મનમાં અરિહંતના ઉપદેશ રૂપ સુગંધ કેવી રીતે રહે ? (૧૦)
*
૬૭
વિપક્ષ નિરાસ
જે દૃષ્ટિરાગથી તેમની આંતરિક વિચારદૃષ્ટિ ભગવાનના ગુપ્ત વીતરાગતાદિ ગુણને જોતી નથી, તો શું સ્થૂલ પદાર્થોને જોનારી ચર્મચક્ષુ પણ ભગવાનના માત્ર બાહ્ય તત્ત્વને પણ જોતી નથી ? જેથી તેઓ ભગવાન વિષે ઉદાસીન રહે છે, આ જ વિષયને સ્તુતિકાર કહે છે—
