________________
શ્રી વીતરાગ સ્તોત્ર-ચૌદમો પ્રકાશ ૧૨૬
યોગ શુદ્ધિ સ્તવ
જેમ અતિશય દોડે છે. ઢીલું મૂકાયેલું મન તો જાતે જ સ્થિર થાય છે, અને ક્રમે કરીને કાષ્ઠ રહિત અગ્નિની જેમ વિષય રહિત બનેલું મન જાતે જ વિલીન થાય છે. આ વિષે (ધ્યાનશતકમાં) ભગવાનશ્રી જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણે કહ્યું છે કે— “જેવી રીતે ક્રમશઃ કાષ્ઠસમૂહ દૂર થવાથી અગ્નિ ઓલવાતો આવે છે, અને ઇંધણ થોડા રહે છે ત્યારે અગ્નિ પણ થોડો રહે છે, તે થોડું પણ ઇંધણ ખસેડી લેતાં અગ્નિ શાંત થઇ જાય છે. (૭૩) એવી રીતે વિષય રૂપી ઇંધણ ક્રમશઃ ઓછું થતું આવતાં થોડું રહે ત્યારે મનરૂપી અગ્નિ સંકોચાઇ જાય છે, અને થોડા પણ વિષય રૂપ ઇંધણ ખસેડી લેતાં મન તદ્દન શાંત થઇ જાય છે. (૭૪) જેવી રીતે (કાચી)માટીની ઘડીમાં અથવા તપેલા લોઢાના વાસણમાં રહેલ પાણી ક્રમશઃ ઓછું થતું આવે છે, તે પ્રમાણે (અપ્રમત્ત) યોગીનું મનરૂપી જળ જાણ.’’ (૭૫)
સર્વથા મનોનિરોધ વ્યુપરતક્રિયાધ્યાનવાળા કેવલીને શૈલેશી સમયે જ થાય છે. આ પ્રમાણે આપે મનરૂપી શલ્યને આત્માથી જુદું કર્યું, અર્થાત્ નિરુપયોગી હોવાથી હોવા છતાં ન હોવા જેવું કર્યું. કોઇને એમ વિચાર આવે કે ભગવાને મનને કોઇક આલંબનમાં જોડીને જુદું કર્યું હશે. આથી અહીં કહ્યું કે—મનને ઢીલું મૂકીને જુદું કર્યું.
બીજો પણ જે શરીરમાંથી બાણ વગેરે શલ્યને દૂર કરાવે છે, તે બાહ્યપ્રવૃત્તિને રોકીને શરીરને ઢીલું મૂકે છે. તેવી સ્થિતિમાં રહેલા તેનું શલ્ય ચીપીયો વગેરેના પ્રયોગથી સહેલાઇથી દૂર કરી શકાય છે.
કષ્ટનો હેતુ હોવાથી અહીં પ્રવૃત્તિને કષ્ટ કહી છે. સાવઘ પ્રવૃત્તિ કષ્ટનો હેતુ હોવાથી કષ્ટપ્રવૃત્તિ એટલે સાવઘ પ્રવૃત્તિ. (૧)
આ પ્રમાણે મનના જયને કહીને ઇંદ્રિય જયને કહે છે.
संयतानि न चाक्षाणि नैवोच्छुलितानि च ।
કૃતિ મુખ્યપ્રતિપવા, ત્વયેન્દ્રિયનય: હૃત: શા
૨) અન્વય સહિત શબ્દાર્થ——
.
