________________
શ્રી વીતરાગ સ્તોત્ર-અઢારમો પ્રકાશ ૧૫ ૨
કઠોરોક્તિ સ્તવ
अष्टादशप्रकाश:
આ પ્રમાણે ત્રણ જગતના ગુરુના શરણનું અનુસરણ કરીને આશ્રયવાળા બનેલા, અને અરિહંતથી અન્ય દેવોનો શાંતિથી ઉપહાસ કરવાની ઇચ્છાવાળા તથા પરિણામે સુકોમલ હોવા છતાં પ્રારંભમાં કઠોર વાણીથી ભગવાનની સ્તુતિ કરવાની ઇચ્છાવાળા સ્તુતિકાર ‘કઠોરોક્તિ’ સ્તવને કહે છે. તેનો પ્રારંભનો શ્લોક આ છે—
न परं नाम मृद्वेव, कठोरमपि किञ्चन । विशेषज्ञाय विज्ञप्यं, स्वामिने स्वान्तशुद्धये ॥ | १ ||
૧) અન્વય સહિત શબ્દાર્થ——
હે ત્રિભુવનસ્વામી ! વિશેષજ્ઞાય-વક્તાના અભિપ્રાયને વિશેષરૂપે જાણનાર, સ્વામિનેસ્વામીને, પરં-કેવળ, નામ મૃદુ વ ન-કોમળ જ નહિ, કિંતુ, વિજ્જૈન-કંઇક, વોર્મપિ-કઠોર પણ, સ્વાન્તશુદ્ધયે-પોતાના અંત:કરણની શુદ્ધિ માટે, વિજ્ઞŻકહેવું જોઇએ.
વિશેષજ્ઞ સ્વામીને કેવલ કોમળ નહિ, કિંતુ વચ્ચે કંઇક કઠોર=કઠોર જેવું પણ પોતાના અંતઃકરણની શુદ્ધિ માટે (અંતઃકરણમાં થતા કુવિકલ્પોની કલ્પનાને દૂર કરવા માટે) કહેવું જોઇએ.
વિશેષજ્ઞ એટલે વક્તાના અભિપ્રાયને વિશેષથી જાણનાર. અહીં આશય આ છે-જે સ્વામી સ્થૂલમતિવાળા હોવાથી જેવું સાંભળ્યું હોય અને જેવું જોયું હોય તેવા જ અર્થને ગ્રહણ કરે (=તાત્પર્યને પકડે નહિ) તે સ્વામીને તેના મનના આનંદ માટે સુકોમલ કહેવું જોઇએ. પણ જે સ્વામી દેશ, કાલ, પ્રસંગ, ઔચિત્ય, પુરુષ અને પુરુષના આશય વિશેષનો જાણકાર હોય તે સ્વામીને યથાર્થ કહેનારા સેવકોએ શુદ્ધભાવથી અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ પણ કહેવું જોઇએ. તથા સેવકના ભાવને જાણનારા સુસ્વામીએ પણ સેવકના કથનનું અવધારણ કરવું જોઇએ. કારણ કે જે સેવક પોતાના સ્વામીને હિતકર વચન કહેતો નથી તે કુસેવક છે, અને જે સ્વામી સેવકની હિતકર વાણીને સાંભળતો નથી તે કુસ્વામી છે. (૧)
