________________
શ્રી વીતરાગ સ્તોત્ર-ચૌદમો પ્રકાશ ૧૨૭
યોગ શુદ્ધિ સ્તવ
હે યોગીશ ! આપે, કક્ષા -ઇંદ્રિયોને, ને સંયતાનિ-બળાત્કારે નિયંત્રિત ન કરી, ઘ-અને, નવોટ્ટનિતાનિ-ઉચ્છંખલ પણ ન જ બનાવી, રૂતિ-આ પ્રમાણે, વીઆપે, સ પ્રતિપા-સુંદર બુદ્ધિથી, દ્રિયજય:-ઇંદ્રિયજય, ત:-કર્યો.
' હે ભગવન્! આપે પોતપોતાના વિષયમાં પ્રવર્તતી સ્પર્શન વગેરે ઇંદ્રિયોને બલાત્કારે નિયંત્રિત ન કરી, ઇંદ્રિયો સ્વયમેવ વિષયોથી હઠી ગઇ. આપે ઇંદ્રિયોને ચાહીને ઉશૃંખલ પણ ન બનાવી.
અહીં ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે – જો વિષયોથી વિમુખ બનેલી જ ઇંદ્રિયોનું બલાત્કારે નિયંત્રણ કરવામાં આવે તો વિષયોનું સ્વરૂપ ન જોવાથી કૌતુકવાળી અને સ્પૃહાવાળી બનેલી ઇંદ્રિયો નિયંત્રણને સ્વીકારતી જ નથી. જો કેટલોક કાળ પ્રતિબંધ વિના વિષયોમાં પ્રવર્તાવવામાં આવે તો વિષયોનું સ્વરૂપ જાણી લેવાથી કૌતુક નિવૃત્ત થાય છે, અને કૃતકૃત્ય બનેલી ઇંદ્રિયો સ્વયમેવ વિષયોથી નિવૃત્ત થાય છે, અને ફરી વિકારને પામતી નથી. સંભળાય છે કે-“જેણે એક વર્ષ જોયું (=અનુભવ્યું) છે અને એકવાર કામનું સેવન કરી લીધું છે, તેણે આ વિશ્વ જોઇ લીધું છે, એટલે કે આખા વિશ્વનો અનુભવ કરી લીધો છે. તેથી હવે તેને આખું જગત પુનરાવર્તન છે.” (કારણ કે વર્ષના દિવસો ફરી વાર તેના તે જ આવવાના છે, અને કામનું સેવન ફરી તેનું તે જ થવાનું છે. અહીં કહેવાનો આશય એમ છે કે જાણે. અપૂર્વની પ્રાપ્તિ થઇ હોય તેમ કામસેવનમાં ઉત્કંઠા, લાલસા આદિ દોષો તેને રહેશે નહિ.
ઇંદ્રિયજયનો આ પ્રકાર જેમનાં થોડાં જ કર્મો બાકી રહેલાં છે તેવા ચરમ શરીરી જીવો માટે જ છે. ભારેકર્મી જીવોએ તો ઇંદ્રિયોના વિકારને દૂર કરવા માટે આદર પૂર્વક દમનના ઉપાયો કરવા જ જોઇએ.
- આ પ્રમાણે સત્ય બુદ્ધિથી ઇંદ્રિયજયના યથાર્થ ઉપાયને જાણનારા આપે ઇંદ્રિયોને વશ કરી. (૨)
આ પ્રમાણે મન-ઇંદ્રિયવિજય કર્યા પછી અષ્ટાંગયોગમાં પ્રવૃત્તિ કરવી જોઇએ એ પણ માત્ર વ્યવહાર જ છે એમ બતાવતા સ્તુતિકાર કહે છે૧. પ્રતિક બુદ્ધિ
