________________
દષ્ટિનો વિષય પર
પણ દ્રવ્ય-હું એક છું, અસંગ છું, સર્વ પરભાવથી મુક્ત છું. ક્ષેત્ર-અસંખ્યાત પ્રદેશ નિજ અવગાહના પ્રમાણ છું. કાળ –અજર, અમર, ત્રિકાળ શાશ્વત છું. સ્વપર્યાય પરિણામી સમયાત્મક છું.
ભાવ-શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર નિર્વિકલ્પ દૃષ્ય છું. (૧૬) દ્રવ્યભેદનો નિષેધ કરીને દ્રવ્યને રાખીને અથવા સામાન્યને રાખીને દ્રવ્યને અખંડિત કરી લીધો.
પ્રદેશભેદનો નિષેધ કરીને પ્રદેશોને અભેદરૂપથી રાખીને ક્ષેત્રને પણ અખંડિત કરી લીધો.
કાળભેદનો નિષેધ કરીને-કાળના અભેદ રાખીને કાળને પણ અખંડિત કરી લીધો.
આ રીતે દૃષ્ટિના વિષયભૂત ભગવાન આત્માને સામાન્ય, અસંખ્યાત પ્રદેશી અભેદ, અનાદિ-અનંત ત્રિકાળી ધ્રુવનિત્ય અને અનંતગુણાત્મક-અખંડ-એક કહેવામાં આવ્યો છે અને પછી એક કહ્યો તેમાં બધા પ્રકારની અનેકતાનો નિષેધ કરવામાં
આવ્યો છે. (૧૭) ખાસ ધ્યાન રાખવા જેવી વાત એ છે કે દૃષ્ટિના વિષયભૂત ત્રિકાળી ધ્રુવ દ્રવ્યમાં
સ્વકાળનો નિષેધ કરવામાં નથી આવ્યો. પરંતુ વિશિષ્ટ પર્યાયોનો જ નિષેધ કરવામાં
આવ્યો છે. (૧૮) ભૂતકાળની પર્યાયો તો વિનષ્ટ થઈ ગઈ છે, ભવિષ્યની પર્યાયો હજીતો ઉત્પન્ન જ
થઈ નથી અને વર્તમાન પર્યાય સ્વયં દૃષ્ટિ છે, જે વિષયી છે એ દૃષ્ટિના વિષયમાં કેવી રીતે સામેલ છે?
વિષય બનાવવાના રૂપમાં તો એ સામેલ થઈ જ રહી છે કારણ કે જ્યાં સુધી વર્તમાન પર્યાય દ્રવ્ય તરફ ન ઢળે, એની સન્મુખ ન થાય, એમાં તન્મય ન થાય, એમાં એકાકાર ન થાય ત્યાં સુધી આત્માનુભૂતિની પ્રક્રિયા સમ્પન્ન જ થતી નથી. આ પ્રમાણે વર્તમાન પર્યાય અનુભૂતિના સમયે દ્રવ્યની સન્મુખ થઈ દ્રવ્યથી અભેદ થાય છે. અભેદરૂપે પરિણમી જાય છે. એ પર્યાયે દ્રવ્યમાં સામેલ થવા દ્રવ્ય સાથે એકાકાર પણ થઈ ગઈ એણે પોતાનું નામ પણ બદલાવી નાખ્યું અને પોતાનો સ્વર પણ એવો કરી લીધો કે, “હું દ્રવ્ય છું, હું ત્રિકાળી ધ્રુવ, અનાદિ અનંત, અખંડ આત્મા છું' આનાથી વધુ તે શું કરી શકે? વિષય બનાવવાની અપેક્ષા પર્યાય દૃષ્ટિના વિષયભૂત દ્રવ્યમાં સામેલ છે.
(૮૭)
