________________
સ્વાનુભૂતિ (૭) નિશ્ચય સમ્યક્રસ્વરૂપના અનુભવ સહિત પ્રતીતિ થવી તે નિશ્ચય સમક્તિ છે. એની
સાથે દેવ-શાસ્ત્ર-ગુરુની શ્રદ્ધાનો જે રાગ આવે તેને વ્યવહાર સમક્તિ કહેવામાં
આવે છે. પણ એ છે તો રાગ; કાંઈ સમક્તિની પર્યાય નથી. (૮) ભગવાન આત્માની સમ્યક્દર્શનની પર્યાય સ્વદ્રવ્યના આશ્રયે ઉત્પન્ન થાય છે,
તેને વ્યવહારની અપેક્ષા નથી. નિરપેક્ષપણે સ્વના આશ્રયે થાય છે. સમ્યક્દર્શનની પર્યાયને, વસ્તુ જે ઉપાદેય છે તેનો આશ્રય છે એમ કહેવું એતો એની તરફ પર્યાય ઢળી છે એ અપેક્ષાએ કહેવામાં આવે છે; નહીંતર એ સમ્યક્રદર્શનની પર્યાયના ષદ્ધારકના પરિણમનમાં પરની તો અપેક્ષા નથી પણ દ્રવ્ય-ગુણની પણ અપેક્ષા નથી. તે એક સમયની સ્વતંત્ર પર્યાય પોતાના કર્તા-કર્મ આદિથી થાય છે. તે પર્યાયનો કર્તા પોતે, કરણ પોતે વગેરે છય કારકો પોતે છે. પર્યાય જે સતુ સ્વભાવ છે તે સ્વતંત્ર અને નિરપેક્ષ છે. અપેક્ષાથી કથન કરવામાં આવે છે કે પર્યાયને દ્રવ્ય ઉપાદેય છે. ફક્ત પર્યાય દ્રવ્ય બાજુ ઢળી એટલે આશ્રય લીધો, અભેદ થઈ એમ કહેવામાં આવે છે. દ્રવ્ય અહેતુક, ગુણ અહેતુક અને પર્યાય અહેતુક. આવું સ્વતંત્ર સ્વરૂપ છે, ભગવાન! એને ઓછુંઅધિક કે વિપરીત કરવા જશે તો મિથ્યાત્વનું શલ્ય થશે. જગતને બેસે, ન બેસે એમાં જગત સ્વતંત્ર છે. અનુભૂતિની પર્યાયમાં ત્રિકાળી આત્મા જણાય છે. અનિત્ય એવી અનુભૂતિની પર્યાય નિત્યને જાણે છે. જાણનાર જ્ઞાનની પર્યાય છે, પણ જાણે છે દ્રવ્યને અનુભૂતિની પર્યાયને આશ્રય દ્રવ્યનો છે. (અનુભૂતિની પર્યાયનું વલણ દ્રવ્ય તરફ છે). પર્યાયને પર્યાયનો આશ્રય નથી. કાર્ય પર્યાયમાં થાય છે, પણ તે કાર્યમાં કારણ ત્રિકાળી વસ્તુ છે. કાર્યમાં કારણનું જ્ઞાન થાય છે. ધ્રુવને પર્યાય જાણે છે. દ્રવ્ય, દ્રવ્યનો તો આશ્રય લઈ શકે નહીં, દ્રવ્ય પર્યાયનો પણ આશ્રય લેતું નથી, પણ પર્યાય દ્રવ્યનો આશ્રય લે છે, એટલે કે પર્યાય દ્રવ્યને જાણે છે તેથી પોતે પોતાને
જાણે છે-સ્વાનુભૂતિથી પ્રકાશે છે. (૧૦) આત્માને સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ કહ્યો છે. સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ જ વસ્તુ છે તેથી જ તે પર્યાયમાં
પ્રત્યક્ષ થાય છે. વસ્તુ સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ જ જ્ઞાનમાં છે તેથી પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન પર્યાયથી
જણાય છે. (૧૧) સમ્યદર્શનમાં આત્મ જ્ઞાનની અપેક્ષાએ પ્રત્યક્ષ છે. (પરના આશ્રય વિના સીધો
જ્ઞાનમાં જણાય છે) સમ્યક્દર્શનનો પ્રતીતિરૂપ છે, પણ તે કાળે મતિ શ્રુતજ્ઞાનથી
સ્વને પકડતાં પોતે પ્રત્યક્ષ થઈ જાય છે. (વેદનની અપેક્ષાએ વાત છે). પરમાર્થ વસ્તુ જ આવી છે. પોતે પોતાની જણાય એવી ચીજ છે.
૦૧૮૧)
