________________
- સ્વાનુભૂતિ છે. જે ભેદમાં (વ્યવહારમાં) અટકી રહે-વિકલ્પમાં અટકી રહે તેને આત્માની પ્રસિદ્ધિ થતી નથી. અને અભેદ સમજતાં વચ્ચે લક્ષ્ય-લક્ષણનો ભેદ આવે છે તેને જાણે નહિ તેને ય આત્માની પ્રસિદ્ધિ થતી નથી. કેમ કે જેને લક્ષણ અપ્રસિદ્ધ હોય તેને લક્ષ્યની પ્રસિદ્ધિ થતી નથી. કોઈ અજ્ઞાનીઓ કહે છે-એકલું જ્ઞાન-જ્ઞાન શું કરો છો? અમે જે આ દેહની ક્રિયા કરીએ છીએ અને તે વખતે જે શુભભાવ થાય છે તે પુણ્યની ક્રિયા તે સાધન છે અને એમ કરતાં કરતાં એક દિવસ આત્મા ઓળખાઈ જશે-આત્મા પ્રસિદ્ધ થઈ જશે, આત્માનો અનુભવ થઈ જશે. તેને અહીં કહે છે, “તું મૂઢ છે કે શું? દેહની ક્રિયા તો આત્મા ત્રણકાળ કરી શકતો નથી, અને જે રાગાદિ ભાવો પર્યાયમાં થાય છે એ તો સ્વભાવમાં છે નહિ, એ પુણ્યભાવ છે તે તો બંધનું કાર્ય છે. તે ખરેખર આત્માને ઓળખવાના સાધન નથી. દેહની ક્રિયા કે પુણ્યની ક્રિયા તે આત્માને ઓળખવાના સાધન જ નથી. આમ એક જ્ઞાન લક્ષણ વડે જ આત્મા ઓળખાય છે એમ કહીને વ્યવહારાભાસનો નિષેધ કર્યો. વ્યવહારભાસીનું સ્વરૂપ શું છે? જીવને શુભભાવથી ધર્મ થાય એમ સ્વીકારે, પણ જીવના ત્રિકાળી ધ્રુવ સ્વભાવને ન સ્વીકારે અને તે તરફ પોતાનું વલણ ન ફેરવે તે વ્યવહારભાસી છે; તેને ક્રિયાજડ પણ કહેવામાં આવે છે. શરીરની ક્રિયાથી ધર્મ થાય એમ જે માને તે તો વ્યવહારભાસથી પણ ઘણે દૂર છે. વળી કોઈ કહે છે-જ્ઞાન તે લક્ષણ અને આત્મા લક્ષ્ય. એમ ભેદ શામાટે પાડો છો? સીધો જ અભેદ આત્મા બતાવોને! લક્ષણ દ્વારા લક્ષ્ય બતાવો છો તેને બદલે સીધું લક્ષ્યને બતાવી દો ને! તેને કહે છે, “હે ભાઈ! જે લક્ષણને જાણતો નથી, તે લક્ષ્યને જાણતો નથી. લક્ષણને ઓળખવાથી જ લક્ષ્યને ઓળખી શકાય છે. જેમ કોઈ કહે-અમારે સાકર જોઈએ છે, ગળપણથી કામ નથી, તો તેને સાકરની પ્રાપ્તિ થતી નથી; તેમ જો કોઈ કહે અમારે લક્ષ્ય આત્મા જોઈએ છે-જ્ઞાનલક્ષણથી શું કામ છે? તો તેને આત્માની પ્રાપ્તિ થતી નથી. આ પ્રમાણે જ્ઞાન લક્ષણે આત્મા લક્ષિત થતો હોવાથી જ્ઞાનલક્ષણ કરીને નિશ્ચયભાસનો નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે.
નિશ્ચયાભાસીનું સ્વરૂપ શું છે?
જે જીવ આત્માના ત્રિકાળી શુદ્ધ સ્વરૂપને સ્વીકારે પણ વર્તમાન પર્યાયમાં પોતાને વિકાર છે તે ન સ્વીકારે-તો પછી વિકાર દૂર કેમ કરશે?-તે નિશ્ચયાભાસી છે. તેને શુષ્કજ્ઞાની પણ કહેવામાં આવે છે.
૧૯૩),
