________________
આ સ્વાનુભૂતિ થાય વિષય પરપદાર્થ છે એટલે તે પણ સાધક થતા નથી, મતિજ્ઞાન સામાન્યરૂપે જાણે છે એટલે તેમાં નય પડતા નથી. શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણ જ અનંત ધર્મવાળા આત્માને જાણે છે કે તે પ્રમાણથી જ આત્માનો સ્વાનુભવ થાય છે. તે શ્રુતજ્ઞાનમાં નય
હોય છે. (૨૦) અનંત ધર્મોવાળો આત્મા છે તે પ્રમેય છે ને અનંતનયોવાળું શ્રુતજ્ઞાન છે તે પ્રમાણ
છે. નયોના સમૂહ વડે આત્મા કેવો જણાય છે એ ૪૭ નયો દ્વારા આત્માના ૪૭ ધર્મોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. બધા નયોનો સમૂહ તે પ્રમાણ; અને બધા ધર્મોનો સમૂહ તે પ્રમેય વસ્તુ. એવા પ્રમાણપૂર્વક પ્રમેય તરફ ઢળતાં સ્વાનુભવથી આત્મા જણાય છે.
આત્માના કોઈપણ ધર્મને કબૂલનાર-આત્મદ્રવ્ય સામે જોઈને જ તે ધર્મને સ્વીકારે છે-નહિ કે પર સામે, કેમ કે અનંત ધર્મના પિંડરૂપ આત્મદ્રવ્યના આધારે જ દરેક ધર્મ રહેલ છે. નયથી એકેક ધર્મને મુખ્ય કરીને જોનાર ગૌણપણે અનંત ધર્મવાળી આખી વસ્તુને પણ સ્વીકારે છે, કેમ કે તે ધર્મ તો વસ્તુનો છે. એક ધર્મ કાંઈ વસ્તુથી જુદો પડીને નયનો વિષય થતો નથી. માટે કોઈપણ નયથી એક ધર્મને મુખ્ય કરીને જોનારની દૃષ્ટિ પણ એકલા ધર્મ ઉપર હોતી નથી. ધર્મ તો ધર્મી એવી અખંડ વસ્તુના આધારે રહેલો છે; માટે તેના ઉપર જ દૃષ્ટિ રાખીને એકેક ધર્મનું સાચું જ્ઞાન થાય છે. બધા જ નયોના વર્ણનમાં આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી.
સાધક જીવને વર્તમાનમાં વર્તતા જ્ઞાનમાં શેય થવા લાયક ધર્મોમાં કેટલાક કાયમી ધર્મો છે, કેટલાક વર્તમાન પર્યાયના ધર્મો છે. તેને બરાબર જાણી યથાર્થ
જ્ઞાન કરવું તે પ્રમાણ જ્ઞાન છે. ૧. અનંત ધર્માત્મક આત્મદ્રવ્ય-દ્રવ્યનયે પટમાત્રની માફક ચિન્માત્ર છે. ૨. અનંત ધર્માત્મક આત્મદ્રવ્ય-પર્યાયનયે તંતુમાત્રની માફક દર્શન-જ્ઞાનાદિ માત્ર છે. ૩. આત્મદ્રવ્ય અસ્તિત્ત્વનયે સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી અસ્તિત્ત્વવાળું છે. ૪. આત્મદ્રવ્ય નાસ્તિત્ત્વનયે પર-દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી નાસ્તિત્ત્વવાળું છે. ૫. આત્મદ્રવ્ય અસ્તિત્ત્વ-નાસ્તિત્ત્વનયે ક્રમશઃ સ્વ-પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી
અસ્તિત્ત્વ-નાસ્તિત્ત્વવાળું છે. ૬. આત્મદ્રવ્ય અવક્તવ્યન યુગપ સ્વ-પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર -કાળ-ભાવથી અવક્તવ્ય છે.
આત્મદ્રવ્ય અસ્તિત્વ અવકતવ્યનયે સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી તથા યુગપ સ્વપર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી અસ્તિત્ત્વવાળું-અવકતવ્ય છે.
--૨૨૬)
