________________
સ્વાનુભૂતિ જ છે. આત્માના ધર્મો કોઈ નિમિત્તના આધારે નથી. દરેક આત્મા પોતે પોતાના
અનંત ધર્મોનો સ્વામી છે. (૧૦) આત્મદ્રવ્યમાં અનંત ધર્મો છે, ને તે અનંત ધર્મોને જાણનાર અનંત નયો છે; તે
અનંત નયોમાં વ્યાપનાર એક શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણપૂર્વક સ્વાનુભવથી આત્મા જણાય છે. આખું શ્રુતજ્ઞાન તે પ્રમાણ છે અને તેનું એક પડખું તે નય છે; પ્રમાણ આખી વસ્તુને જાણે છે અને નય એકેક ધર્મને જાણે છે. જે નય જે ધર્મને જાણે છે તે નય તે ધર્મમાં વ્યાપી જાય છે-એમ કહીને આચાર્ય નયને અને નયના વિષયને અભેદ બતાવે છે. જે ધર્મની સન્મુખ થઈને તેને જે નય જાણે છે તે ધર્મની સાથે તે નય
અભેદ થઈ જાય છે. એટલે પોતામાં નય અને નયનો વિષય એક થઈ જાય છે. (૧૧) વસ્તુમાં અનંત ધર્મો, તે ધર્મોને જાણનારું જ્ઞાન અને તેનું કથન એ ત્રણેય સત્ છે,
ખરેખર છે. વસ્તુ જેવી હોય તેવી પૂરેપૂરી જે જ્ઞાનમાં જણાય તે જ્ઞાનને પ્રમાણ કહે છે. પ્રમાણ એટલે વસ્તુનું માપ કરનારું જ્ઞાન. “પ્ર” એટલે વિશેષપણે અને “માણ
એટલે માપ. વાણી અને ધર્મ, તે બંનેને જાણનારું તો જ્ઞાન છે, તે જ્ઞાન પ્રમાણ છે. (૧૨) જો પોતે પોતાના જ્ઞાનને અંતરમાં વાળે તો તે જ્ઞાન પોતાના અનંત ધર્મોના સ્વામી
તરીકે જાણે છે, એટલે કે પોતે પોતાના આત્માને સ્વદ્રવ્ય તરીકે જાણે છે ને તે જ્ઞાન જ પોતાને પરમાનંદનું કારણ થાય છે. આ સિવાય, પોતાના આત્માને સ્વદ્રવ્યપણે જાણવા માટે કોઈ પરનું જ્ઞાનકામ આવતું નથી. પ્રમેય પણ પોતે જ છેઅને પ્રમાણજ્ઞાન
પણ પોતાનું જ છે. પ્રમાણપૂર્વક સ્વાનુભવ જ આત્મદ્રવ્ય પોતાને પ્રમેય થાય છે. (૧૩) અનંત ધર્મવાળા આત્માને સમજશે અને અનંત ધર્મોમાં જેટલા અવ્યકત-શક્તિરૂપ
છે તે બધાય તેને પૂર્ણ વ્યક્ત થઈ જશે. અનંત ધર્મવાળા આત્માની રુચી-પ્રતીતિ કરી તેમાં એકાગ્રતા કરતાં તેને કેવળજ્ઞાનાદિ બધાય ધર્મ ખીલી ગયા વિના રહે જ નહિ. કેવળજ્ઞાન પુરું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે, શ્રુતજ્ઞાન પુરું પ્રત્યક્ષ નથી, તો પણ કેવળજ્ઞાનમાં જેવો આત્મા પ્રત્યક્ષ જણાય તેવો જ આત્મા શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણથી પરોક્ષ જણાય છે. શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ હોવા છતાં તે સંદેહવાળું નથી પણ નિઃસંદેહ છે. શ્રુતજ્ઞાન તે પરોક્ષપ્રમાણ છે, તે જ્ઞાનને અંતરમાં વાળીને જેણે અનંત ધર્મવાળા આત્માનો સ્વીકાર કર્યો, તેને તેમાં એકાગ્રતા થઈને કેવળજ્ઞાનરૂપ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ ખીલી જશે અને અનંત ધર્મવાળી વસ્તુ પણ તેના જ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ થઈ જશે, એટલે સ્વય અને જ્ઞાન બંને પૂરાં થઈ જશે.
૨૨૪)
