________________
સ્વાનુભૂતિ (૫) અનંત ધર્માત્મક પોતાનો આત્મા તે પ્રમેય છે ને અનંતનયાત્મક શ્રુતજ્ઞાન તે પ્રમાણ
છે; એવા પ્રમાણ વડે સ્વાનુભવથી પોતાનો આત્મા પ્રમેય થાય છે-જણાય છે. પર નિમિત્તથી કે રાગના વિકલ્પથી આવો આત્મા પ્રમેય થતો નથી, પણ સાધકને
સ્વસમ્મુખ વળતા શ્રુતજ્ઞાનથી જ આવો આત્મા પ્રમેય થાય છે. અનંત ધર્મવાળા આત્માને જેમ છે તેમ ન કબૂલે તો તેનું નિર્વિકલ્પ સ્વસંવેદન થાય નહિ. આવા આત્માને સ્વાનુભવથી જેમ છે તે જાણવો તે ધર્મ છે. અહીં આત્માને અનંત ધર્મોવાળો કહ્યો છે. તો ધર્મ એટલે શું? ધર્મ એટલે વસ્તુનો સ્વભાવ. દરેક વસ્તુમાં પોતપોતાના અનંત સ્વભાવો રહેલા છે તેને અહીં ધર્મ કહે છે. આત્મામાં જ્ઞાન, દર્શન, વીર્ય, સુખ, અસ્તિ, નાસ્તિ, નિત્ય, અનિત્ય, પુરુષાર્થ, નિયત વગેરે અનંત સ્વભાવો રહેલા છે તે બધાય તેના ધર્મો છે. પોતાના તે ધર્મોથી ધર્મી એવો આત્મા ઓળખાય છે. આવા અનંત ધર્મોવાળા આત્માને જાણીને તેની રુચિ, પ્રતીતિ અને તેમાં એકાગ્રતા કરતાં જે સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રરૂપ પ્રગટે છે
તે મોક્ષમાર્ગરૂપ ધર્મ છે. (૭) વસ્તુમાં તો અનંતધર્મો સ્વયંસિદ્ધ છે, તે જ જ્ઞાનમાં જણાય છે. વસ્તુના ધર્મને કાંઈ
નવા કરવા પડતા નથી, વસ્તુ તો સ્વભાવથી તેવી છે પણ જ્યારે તે વસ્તુનું જ્ઞાન થયું ત્યારે સમ્યજ્ઞાન થયું, તે નવું પ્રગટે છે. અનંત ધર્મો વસ્તુમાં એક સાથે છે. તે એક સાથે જ્ઞાનમાં આવી જાય છે. જ્યાં શ્રુતજ્ઞાનને સ્વસમ્મુખવાળીને અંદર સ્વભાવમાં એકાગ્ર કર્યું, ત્યાં અનંત ધર્મોનો ચૈતન્ય પિંડલો સ્વસંવેદનમાં આવી જાય છે. અનંત ધર્મોવાળા આત્માનો અનુભવ કરવા માટે અનંત ધર્મોના ભેદ પાડીને જુદાં જુદાં વિકલ્પ કરવા પડતા નથી, કારણ કે અનંત ધર્મોને ધારણ કરનાર ધર્મી એક છે. જેમ આ આત્મા અનંત ધર્મોનો સ્વામી એક છે. તેમ તેને જાણનાર શ્રુતજ્ઞાન પણ અનંત નયોનું સ્વામી એક છે. એટલે એક એક ધર્મને જુદો પાડીને ભેદના વિકલ્પ વડે આખો આત્મા પ્રમેય થતો નથી અને આખા આત્માને પ્રમેય કર્યા વિના જ્ઞાન પ્રમાણ થતું નથી. જ્ઞાનમાં અનંત ગયો છે પદાર્થમાં અનંત પ્રકારના ધર્મો છે; જ્ઞાન અનંત નયવાળું હોવા છતાં વસ્તુપણે તે એક છે. આવા પ્રમાણ અને પ્રમેયની એકતા થતાં એટલે કે શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણ સ્વસમ્મુખ થઈને અભેદ આત્મામાં
વળતાં આત્માનો સ્વાનુભવ થાય છે, આત્મા જણાય છે. (૯) આત્મા પોતે ખરેખર અનંત ધર્મોનો સ્વામી છે. અનંત ગુણો-ધર્મો-પર્યાયો કે અપેક્ષિત ધર્મો તે બધાનો પિંડ આત્મા છે. શુદ્ધતા કે અશુદ્ધતારૂપે પરિણમનાર પોતે
(૨૨૩
