________________
રાણી સ્વાનુભૂતિ થાય ૨૦નયો દ્વારા અનેકાન્ત સ્વભાવી આત્માનું વર્ણન પ્રશ્નઃ આ આત્મા કોણ? કેવો છે? કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરાય? (૧) અનાદિકાળથી સંસારમાં રખડતા જીવે બહારમાં પરનું તો કાંઈ કર્યું જ નથી પરને
લેવું કે મૂકવું તે આત્માના હાથની વાત છે જ નહિ. અનાદિથી અજ્ઞાનભાવે જીવે વિકારી ભાવો જ કર્યા છે અને તેને જ પોતાનું સ્વરૂપ માનીને રખડયો છે. તેને બદલે હવે આત્માનું હિત કરવાનો-આત્માના આનંદની પ્રાપ્તિ કરવાનો જેને ભાવ થયો છે એવો શિષ્ય આત્મા સમજવા માટે પ્રશ્ન પૂછે છે. અનાદિથી પૂર્વે જે કર્યું તેના કરતાં કાંઈક નવું કરવું છે. એવા શિષ્યને અંતરની જિજ્ઞાસાથી પ્રશ્ન ઊઠયો છે કે હે પ્રભો! આ આત્મા કોણ છે? અને તેની પ્રાપ્તિ કેમ થાય? કેવી રીતે તેનો અનુભવ થાય? શિષ્યના પ્રશ્નમાં બે વાત છે. એક આત્મા કેવો છે? બીજું તે કઈ રીતે પ્રાપ્ત થાય? આત્મા કેવો છે તેનું જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાન કરું અને તેની પ્રાપ્તિની ક્રિયા કરું, આત્માનો
અનુભવ કરું. આમાં સમ્યજ્ઞાન-સમ્યગ્દર્શન-સમ્યચ્ચારિત્ર ત્રણે આવી જાય છે. (૪) અનંત નયાત્મક શ્રુતપ્રમાણથી પ્રમેય થતો આત્મા
પ્રથમ તો, આત્મા ખરેખર ચૈતન્ય સામાન્ય વડે વ્યાપ્ત અનંત ધર્મોનું અધિષ્ઠાતા (સ્વામી) એક દ્રવ્ય છે. અનંત ધર્મોમાં વ્યાપનાર જે અનંત નયો તેમાં વ્યાપનારું જે એક શ્રુતજ્ઞાનસ્વરૂપ પ્રમાણ તે પ્રમાણપૂર્વક સ્વાનુભવ વડે (તે આત્મદ્રવ્ય) પ્રમેય થાય છે-જણાય છે-અનુભવાય છે. (અ) ધર્મો અનંત છે-પણ વસ્તુ એક જ છે. (બ) નયો અનંત છે-પણ પ્રમાણ એક જ છે.
એક આત્મપદાર્થમાં અનંત ધર્મો છે ને તેને જાણનાર શ્રુતપ્રમાણમાં અનંત નયો છે. એકેક ધર્મને જાણનાર એકેક નય, એ રીતે અનંત ધર્મોને જાણનાર અનંત નયો છે, જેમ અનંત ધર્મો એક આત્મદ્રવ્યમાં સમાઈ જાય છે એમ અનંત નો એક શ્રુતજ્ઞાનમાં સમાઈ જાય છે. જેમ પોતાના અનંત ધર્મોમાં એક દ્રવ્ય વ્યાપ્યું છે. તેમ તે ધર્મોને જાણનાર અનંતા નયોમાં શ્રુતજ્ઞાન-પ્રમાણ વ્યાપ્યું છે. અનંત નયોવાળા શ્રુતજ્ઞાનથી અનંત ધર્મોવાળો આખો આત્મા જણાઈ જાય છે. સ્વસમ્મુખ વળતા શ્રુતજ્ઞાનથી આખો આત્મા સ્વાનુભવમાં આવી જાય છે.
૨૨૨
