________________
સ્વાનુભૂતિ (૬) બંધ-મોક્ષમાં àતને અનુસરે છે તે મારી પર્યાયનો ધર્મ છે. એટલે બંધ-મોક્ષમાં કર્મના
નિમિત્તની અપેક્ષા આવતી હોવા છતાં તે બંધ અને મોક્ષ બનેમાં મારા આત્માની
સ્વતંત્રતા છે-એમ ધર્મી જાણે છે. (૭) અહીં આત્માની બંધ-મોક્ષ પર્યાયમાં કર્મની અપેક્ષા આવે છે તેટલા પૂરતા તને
વ્યવહાર કહ્યો છે ને બંધ-મોક્ષ પર્યાયને નિરપેક્ષ કહેવી તે નિશ્ચય છે. અહીં જ્ઞાન
પ્રધાન કથનમાં સ્વની પર્યાયને નિશ્ચય-પરની અપેક્ષાને વ્યવહાર કહ્યો છે. (૮) અધ્યાત્મક દૃષ્ટિની પ્રધાનતાથી બંધ-મોક્ષ પર્યાયને પણ વ્યવહાર ગણ્યો છે, ભેદમાત્રને
ત્યાં વ્યવહાર ગણ્યો છે ને શુદ્ધ અભેદ આત્માને જ નિશ્ચય ગણ્યો છે. સમ્યગ્દર્શનના
વિષયમાં તે પર્યાયના ભેદ અભૂતાર્થ છે. (૯) જ્યાં જે અપેક્ષાથી નિશ્ચય-વ્યવહાર કહેવામાં આવ્યા હોય ત્યાં તે પ્રકારથી સમજવું.
(૧૪) નિશ્ચયનયે આત્માનું વર્ણન (૧) આત્મદ્રવ્ય નિશ્ચયનયે બંધ અને મોક્ષને વિષે અદ્વૈતને અનુસરનારું છે. બંધ-મોક્ષ
પર્યાય નિરપેક્ષ છે. એવો તેનો એક ધર્મ છે. (૨) જેમ બંધ-મોક્ષને યોગ્ય એવી લૂખાશ કે ચીકાશરૂપે પરિણમીને પરમાણું એકલો જ
બંધાય કે મુક્ત થાય છે, તેમ નિશ્ચયનયથી આત્મા અકેલો જ બંધ-મોક્ષ દશારૂપે થાય છે; બંધ કે મોક્ષમાં પોતાની યોગ્યતાથી જ પરિણમે છે, તેમાં નિશ્ચયથી બીજાની
અપેક્ષા રાખતો નથી. (૩) વસ્તુના અને ધર્મને જ જાણવામાં ન અટકતાં, તે ધર્મ દ્વારા અનંત ધર્મને ધારણ
કરનાર એવી આખી ચૈતન્ય વસ્તુને ઓળખે તો સમ્યક શ્રદ્ધા-જ્ઞાન થાય. (૪) અજ્ઞાનીને અનંત ધર્મ સ્વરૂપ પોતાના આત્માનો મહિમા ન આવતાં પરનો મહિમા
આવે છે ને બહુ તો એકેક ધર્મ ભેદ પાડીને તેના વિ૫માં જ લાભ માનીને તે રોકાઈ જાય છે. તેથી શુદ્ધ ચૈતન્યદ્રવ્ય તેની પ્રતીતમાં આવતું નથી ને તેના મિથ્યાત્વનો નાશ થતો નથી. બંધમાર્ગમાં તેમ જ મોક્ષમાર્ગમાં હું એકલો જ છું, કોઈ અન્ય દ્રવ્ય સાથે મારે સંબંધ નથી' એમ નક્કી કરનાર જીવ પરદ્રવ્ય સાથેની એકત્ત્વબુદ્ધિ તોડીને, સ્વદ્રવ્ય તરફ
વળતાં શુદ્ધ આત્માને પામે છે. (૬) આત્મા શુદ્ધ ચૈતન્ય માત્ર વસ્તુ છે. તે વસ્તુમાં તેના અનંત ધર્મો એક સાથે રહેલાં છે.
એક સાથે અનંત ધર્મો સહિત વસ્તુને જાણનારું જ્ઞાન તે પ્રમાણ છે અને તેના ધર્મોને મુખ્ય ગૌણ કરીને જાણનારું જ્ઞાન તે નય છે.
૨૨)
(૫) “બા
