________________
# સ્વાનુભૂતિ
દ્રવ્યનયે આત્માનું વર્ણન | (૧) અનંત ધર્માત્મક આત્મદ્રવ્ય દ્રવ્યનયે, પટમાત્રની માફક ચિન્માત્ર છે. (૨) અનંત ધર્માત્મક આખું આત્મદ્રવ્ય છે તે પ્રમાણનો વિષય છે અને નયથી જોતાં તે જ
આત્મદ્રવ્ય એક ધર્માત્મક દેખાય છે. નય એટલે જ્ઞાનનું પડખું. વસ્તુના સામાન્ય
પડખાને જાણનારું જ્ઞાન તે દ્રવ્યનય છે. (૩) આત્મદ્રવ્યમાં અનંત ગુણ-પર્યાયના ભેદોને ગૌણ કરીને આત્મા ચિન્માત્ર દ્રવ્ય છે
એમ સામાન્યપણે લક્ષમાં લેવું તેનું નામ દ્રવ્યનાય છે. દ્રવ્યનયથી જોતા આત્મા
ચૈતન્યમાત્ર છે. (૪) આત્મામાં ગુણ-પર્યાયના ભેદ પાડ્યા વગર સામાન્યપણે જોતાં તે ચૈતન્યમાત્ર દ્રવ્ય
છે; દ્રવ્યનયથી આવો આત્મા પ્રમેય થાય છે. આ પ્રમાણે આત્માના ધર્મને જાણીને શ્રુતજ્ઞાનને પ્રમાણ કરી સ્વાનુભવ કરે તો જ અનંત ધર્માત્મક આત્મા જેવો છે તેવો
પ્રમેય થાય છે. (૫) આ નયોમાં વિકલ્પ કે રાગની મુખ્યતા નથી પણ વસ્તુ સ્વરૂપના જ્ઞાનની મુખ્યતા છે.
તત્ત્વના અન્વેષણ કાળે એટલે કે વસ્તુ સ્વરૂપનો નિર્ણય કરવા માટે આ નવો કાર્યકારી
છે. આ નયોથી વસ્તુનો નિર્ણય કરવો તે જ્ઞાનની નિર્મળતાનું કારણ છે. (૬) આત્મામાં અનંત ધર્મો છે, આત્મા અનંત ધર્મોવાળું એક સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે, તેને
જાણનારૂં શ્રુતજ્ઞાન અનંતનયોના સમુહરૂપ છે; એવા શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણથી સ્વાનુભવ
વડે આત્મા જણાય છે. (૭) અધ્યાત્મ દૃષ્ટિના નયોમાં તો નિશ્ચય અને વ્યવહાર (અથવા દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયથિક)
એવા બે જ ભાગ પડે છે કે અહીં તો અનંત નય લેવા છે. અહીં જેને દ્રવ્યનય કહ્યો
છે તે અધ્યાત્મ દ્રષ્ટિના કથનમાં તો પર્યાયાર્થિક નયમાં અથવા વ્યવહારનયમાં જાય છે. (૮) ગમે તે નયથી વર્ણન કર્યું હોય પણ પોતાના આત્માને શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર દેખવો તે જ
બધા નયોનું પ્રયોજન છે; કોઈપણ એક સમ્યક્રનયથી જોનાર પોતાના શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર આત્માને દેખે છે.
[(૧૨) પર્યાયન આત્માનું વર્ણન | (૧) અનંત ધર્માત્મક આત્મદ્રવ્ય છે તે પર્યાયનયે, તંતુમાત્રની માફક, દર્શનજ્ઞાનાદિમાત્ર
છે. જેમ વસ્ત્ર તંતુમાત્ર છે તેમ આત્મા પર્યાયનયે દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રાદિમાત્ર છે. (૨) પર્યાયનય શ્રુતજ્ઞાનનો પ્રકાર છે. તે પર્યાયનયથી જોતાં આત્મદ્રવ્ય દર્શન-જ્ઞાનચારિત્રાદિમાત્ર જણાય છે. દ્રવ્યનયથી અભેદ એકરૂપ ચૈતન્ય સ્વભાવ માત્ર જણાય
(૨૧૮
