________________
સ્વાનુભૂતિ પ
ણ છે ને પર્યાયનયથી તે આત્મા જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર વગેરે ગુણ-પર્યાયના ભેદવાળો પણ જણાય છે, એવો આત્માનો સ્વભાવ છે. વસ્તુ એક છે પણ તેમાં પડખાં
અનેક છે. (૩) ચીજને જેમ છે તેમ બધા પડખાથી જાણીને નક્કી કરે ત્યાર પછી જ જ્ઞાન તેમાં ઠરે
ને? વસ્તુના સ્વરૂપને જાણ્યા વિના શેમાં એકાગ્ર થઈને ધ્યાન કરે ? આત્માનું ધ્યાન કરવા માટે પહેલાં તેનું બરાબર જ્ઞાન કરવું જોઈએ. આત્મા જેવો છે તેવો લક્ષમાં લીધા વિના ધ્યાન કોનું કરશે? વસ્તુને યથાર્થ જ્ઞાનથી જાણ્યા પછી તે વસ્તુમાં જ્ઞાનની એકાગ્રતા થાય તેનું નામ ધ્યાન છે. જેને વસ્તુનું સાચું જ્ઞાન જ નથી તેને તો
જ્ઞાનની એકાગ્રતારૂપ ધ્યાન પણ હોતું નથી. (૪) દ્રવ્યનયે નિગોદ થી સિદ્ધ સુધી સદાય આત્મા એકરૂપ છે, પણ પર્યાયનયે તે ભેદરૂપ
છે, સંસાર-મોક્ષ એવી પર્યાયરૂપે આત્મા પોતે પરિણમે છે, પર્યાયધર્મ પોતાનો છે. પોતાની અનાદિ અનંત પર્યાયો પોતાથી જ થાય છે એમ જો પોતાના પર્યાય ધર્મને ન જાણે તો જ્ઞાન પ્રમાણ થાય નહિ. સ્વભાવ તરફ ઢળતું જ્ઞાન પ્રમાણપૂર્વક જ ઢળે છે; વસ્તુસ્થિતિ જાણીને જ્ઞાન પ્રમાણ થયા વગર તે વસ્તુ સ્વભાવમાં ઢળે જ નહિ એટલે
તેને આત્માનો સ્વાનુભવ થાય જ નહિ. (૫) તત્ત્વનો નિર્ણય કરીને અભેદ ચૈતન્ય સ્વભાવ ઉપર દૃષ્ટિ કરતાં સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન
ચારિત્ર પ્રગટે છે. જ્યાં અભેદ સ્વભાવના અનુભવમાં વળ્યો ત્યાં આવા ધર્મના ભેદના વિચાર રહેતા નથી.
(૧૩) વ્યવહારનાથે આત્માનું વર્ણન ] (૧) વ્યવહારથી જોતાં આત્મદ્રવ્ય બંધ અને મોક્ષને વિષે દૈતને અનુસરનારું છે. (૨) વ્યવહારનયથી આત્માના બંધને વિષેકર્મ સાથેના સંયોગની અપેક્ષા આવતી હોવાથી વૈત
છે અને આત્માના મોક્ષને વિષે કર્મના વિયોગની અપેક્ષા હોવાથી ત્યાં પણ દ્વૈત છે. (૩) જૂઓ, કર્મથી નિરપેક્ષ એકલા પરમ ચૈતન્ય સ્વભાવને જ લક્ષમાં લઈને જુઓ તો
ભગવાન આત્મા ત્રિકાળ એકરૂપ, બંધ-મોક્ષરહિત છે. પરંતુ પર્યાયમાં બંધ તેમજ મોક્ષ છે અને તેમાં બંધમાં કર્મના સદ્ભાવનું નિમિત્ત છે, ને મોક્ષમાં કર્મના અભાવનું
નિમિત્ત છે. (૪) આ રીતે વ્યવહારથી બંધ અને મોક્ષ બંનેમાં આત્માને પુદગલકર્મની અપેક્ષા આવે છે
તેથી તે તને અનુસરનારો છે-એમ કહ્યું છે. પરંતુ તે તને અનુસરવાનો ધર્મ
આત્માનો પોતાનો છે. (૫) પોતાની પર્યાયમાં બંધની લાયકાત વખતે આત્મા પોતે કર્મના સદ્ભાવને અનુસરે છે
અને પોતાની પર્યાયમાં મોક્ષની લાયકાત વખતે આત્મા કર્મના અભાવને અનુસરે છે.
૨૧૯)
