________________
સ્વાનુભૂતિ (૧૪) કેવળજ્ઞાન પૂર્ણ પ્રત્યક્ષ છે ને શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ છે; તે પરોક્ષ હોવા છતાં સ્વસંવેદનમાં
અંશે પ્રત્યક્ષ છે. શ્રુતજ્ઞાન અંતર્મુખ થતાં રાગરહિત ચૈતન્ય સ્વસંવેદનનો જે અંશ છે તે તો પ્રત્યક્ષ છે. આત્માના અનંત ધર્મોને શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ જાણે છે, પરોક્ષ
હોવા છતાં તે જ્ઞાન પણ પ્રમાણ છે,-નિઃસંદેહરૂપ છે. (૧૫) શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણ હોવા છતાં તે પુરું જ્ઞાન નથી, પૂરું જ્ઞાન તો કેવળજ્ઞાન છે, શ્રુતજ્ઞાન
અધૂરું છે. પુરું જ્ઞાન થઈ ગયા પછી તેમાં નય ન હોય. શ્રુતજ્ઞાન અધૂરું હોવા છતાં તે પણ યથાર્થ પ્રમાણ છે. કેવળીએ જેવો જાણ્યો તેવા યથાર્થ આત્માને તે પણ પરોક્ષપણે બરાબર જાણે છે. સાધકને એવા શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણથી સ્વાનુભવ વડે
આત્મા જણાય છે. ' (૧૬) શ્રુતજ્ઞાનમાં અનંત નયો અને વસ્તુમાં અનંત ધર્મો સ્થાપ્યા છે; આ વાત બેઠા વગર
પ્રમેય પદાર્થ યથાર્થ જણાતો નથી તેમજ શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણ થતું નથી, એટલે પ્રમાણ અને પ્રમેયની એકતા થતી નથી તે ત્યાં આત્માની પ્રાપ્તિ થતી નથી. જે
વસ્તુને પ્રાપ્ત કરવી હોય તેને પહેલાં બરાબર ઓળખવી તો જોઈએ ને ! (૧૭) આ જગતમાં અનંત આત્માઓ ભિન્ન ભિન્ન છે. એકેક આત્મામાં અનંત ધર્મો છે,
તે એકેક ધર્મને જાણનાર એકેક નય છે; એવા અનંત નયોવાળું એક શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણ છે અને તે ધર્મોને કહેનાર વાણી પણ છે; એ રીતે પદાર્થના ધર્મો, તેને જાણનારું જ્ઞાન અને તેને કહેનારી વાણી એ બધાને જો ન કબૂલે તો શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણ થઈને આત્માનો અનુભવ થાય નહિ, આખા આત્માના સ્વાનુભવ વગર તેના એકેક અંશનું-એકેક ધર્મનું પણ સાચું જ્ઞાન થાય નહિ અને તેને સમ્યક્રય પણ હોય નહિ. એટલે તેનું જ્ઞાન ખોટું, તેની વાણી ખોટી અને તેણે માનેલો ધર્મ
પણ ખોટો છે. (૧૮) અહીં તો સાધક જીવની વાત છે. સાધક જીવ અનંત ધર્મવાળા આત્માને શ્રુતજ્ઞાન
પ્રમાણથી અનુભવે છે ને તેને જ સમ્યક્રય હોય છે. આ નયો સાધકને હોય છે, અજ્ઞાની કે કેવળીને નય હોતા નથી. કેવળીને તો કેવળજ્ઞાનમાં આત્મા પૂરો પ્રત્યક્ષ જણાઈ ગયો છે અને પૂર્ણતા થઈ ગઈ છે. એટલે તેમને હવે નયથી કાંઈ સાધવાનું
હોતું નથી. નય તે શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણનો અંશ છે. તે સાધકને જ હોય છે. (૧૯) આત્માના જ્ઞાનની પાંચ પ્રકારની અવસ્થા છે; મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન,
મન:પર્યયજ્ઞાન, કેવળજ્ઞાન. તેમાંથી મુખ્યપણે શ્રુતજ્ઞાન જ આત્માનું સાધક થઈ શકે છે. કેવળજ્ઞાન તો છદ્મસ્થ જીવન હોતું નથી; અવધિ અને મન:પર્યયજ્ઞાનનો
(૨૨૫
