________________
જૂન સ્વાનુભૂતિ
બિ) પુરુષકારનયે આત્માનું વર્ણન છે. (૧) આત્મદ્રવ્ય પુરુષકારનવે જેની સિદ્ધિ યત્નસાધ્ય એવું છે, જેને પુરુષકારથી લીંબુનું
ઝાડ પ્રાપ્ત થાય છે એવા પુરુષવાદીની માફક. . (૨) આત્મામાં એક એવો સ્વભાવ છે કે તેની સિદ્ધિ યત્નસાધ્ય છે. (૩) જેમ કોઈ માણસ લીંબુ વાવે ને તેને લીંબુનું ઝાડ ઊગે, તેમ ચેતન્યસ્વભાવની સન્મુખ
થઈને તેની રુચિ, પ્રતીતિ, લક્ષ અને એકાગ્રતાના પ્રયત્ન વડે આત્માની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત
થાય છે, આવું જાણનાર પુરુષકારનય છે. (૪) કયો પુરુષાર્થ? નિમિત્ત તરફનો કે રાગ તરફનો પુરુષાર્થ, તે કાંઈ મુક્તિનું કારણ નથી
પણ આત્મા તરફ વળીને સ્વભાવનો પુરુષાર્થ તે મુક્તિનું કારણ છે. યત્નસાધ્ય થાય
એવો ધર્મ આત્માનો છે. (૫) પુરુષાર્થ ધર્મને ઉડાડીને એકલી નિયતિને માને તે મિથ્યાદષ્ટિ છે, તેણે ખરેખર
આત્માને માન્યો નથી તેમજ પુરુષાર્થ વખતે બીજા પણ અનંત ધર્મો ભેગા જ છે, એટલે પુરુષાર્થ ધર્મ સામે જોવાનું નથી પણ અખંડ આત્મદ્રવ્યની સામે જોવાનું છે, કેમ કે પુરુષાર્થ ધર્મ આત્માનો છે.
(2) દેવનયે આત્માનું વર્ણન છે (૧) આત્મદ્રવ્ય દેવનયે જેની સિદ્ધિ અયત્નસાધ્ય છે એવું છે,-પુરુષકારવાદીએ દીધેલા
લીંબુના ઝાડની અંદરથી જેને (યત્નવિના, દેવથી) માણેક પ્રાપ્ત થાય છે એવા
દેવવાદીની માફક.” (૨) જે જીવ સ્વભાવ તરફના પ્રયત્નથી મોક્ષમાર્ગને સાધે છે તે જીવને કર્મો સ્વયમેવ
ટળતા જાય છે, કર્મો ટાળવા તરફનો તેનો પુરુષાર્થ નથી માટે તેને દેવ કહ્યું છે. દેવનયથી આત્માના યત્ન વિના કર્મો ટળ્યા અને મુક્તિ થઈ એમ કહેવાય, તેમાં પણ
સ્વભાવ તરફનો પુરુષાર્થ તો છે જ. (૩) યત્નસાધ્ય તે સ્વઅપેક્ષાએ ને અયત્નસાધ્ય તે પર અપેક્ષાએ; પોતામાં પુરુષાર્થ છે ને
પરને માટે પુરુષાર્થ નથી. સ્વના પુરુષાર્થની સાથે કર્મના અભાવરૂપ દેવ પણ છે. આ
દેવનયવાળાને પણ આત્મસન્મુખતા જ છે. (૪) પુરુષાર્થની વિવિફા ગૌણ કરીને દૈવનયમાં કર્મની વિવિક્ષાથી કથન કર્યું છે. (૫) શ્રદ્ધા-જ્ઞાનનું જોર તે અખંડ સ્વભાવ તરફ વાળીને તેમાં એકાગ્ર થવું તે આત્મા પ્રાપ્તિનો ઉપાય છે.
(૨૧૬)
