________________
સ્વાનુભૂતિ થાય
[(ર) વિરોષ વાત (૧) બધી વસ્તુઓના કાર્યની ઉત્પત્તિ અંતરંગકારણથી જ (વસ્તુ પોતાની શક્તિથી જ)
થાય છે-એ નિયમ છે. આમાં અનેક પ્રશ્નોના સમાધાન આવી જાય છે. અંતરગ કારણ:- દ્રવ્યની શક્તિ-ઉપાદાન કારણ
બહિરંગ કારણઃ- પરદ્રવ્યની હાજરી-નિમિત્ત કારણ (૨) કોઈ કાર્યો બાહ્ય પદાર્થોના કારણથી ઉત્પન્ન થતાં નથી, એ તો નિશ્ચય છે. ત્રણકાળ-ત્રણ
લોકમાં એવું કોઈ દ્રવ્ય નથી કે જે દ્રવ્યનું કાર્ય બીજા દ્રવ્યથી થતું હોય! જો કોઈ પણ દ્રવ્યનું કાર્ય બીજા દ્રવ્યથી થતું હોય તો જીવમાંથી જડ અને જડમાંથી જીવ થઈ જવાનો પ્રસંગ આવી પડશે; પરંતુ કાર્ય અનેકારણ એક જ દ્રવ્યમાં હોય એ સિદ્ધાંતથી દરેક દ્રવ્યનું કારણ તે દ્રવ્યના કારણથી જ સ્વતંત્રપણે થાય છે, તેથી ઉપર્યુકત દોષ આવતો નથી.
આમાં દરેક કાર્ય થવામાં ઉપાદાન-નિમિત્તનો ખુલાસો આવી જાય છે. (૩) હવે ઉપર પ્રમાણે વસ્તુ સ્વરૂપ હોવાથી-આત્મદ્રવ્યનું કાર્ય-અવસ્થા તો આત્માના
અંતરંગકારણથી ઉત્પન્ન થાય છે; આત્મદ્રવ્યમાં તો વીતરાગભાવ જ પ્રગટવાની
શક્તિ છે. વીતરાગતા-શુદ્ધતારૂપીકાર્ય ઉત્પન્ન થાય એવી જ દ્રવ્યની અંતરંગ શક્તિ છે. (૪) પ્રશ્ન - જો દ્રવ્યની અંતરંગ શક્તિમાં તો વીતરાગતા અને શુદ્ધતા જ પ્રગટાવવાની
શક્તિ છે તો પછી પર્યાયરૂપી કાર્યમાં અશુદ્ધતા કેમ છે? ઉત્તર - પર્યાયમાં જે અશુદ્ધતા છે તે, તે પર્યાયની વર્તમાન યોગ્યતા છે. પર્યાયમાં જે વિકાર-અશુદ્ધતા છે તે પર્યાય અંતરંગ કારણે છે. વિકારનું અંતરંગકારણ એક સમય પૂરતી પર્યાય છે.
તેથી વિકારરૂપ કાર્ય પણ એક સમય પૂરતું જ છે. પહેલા સમયનો વિકાર બીજા સમયે ટળી જાય છે. રાગાદિ વિકારરૂપ અશુદ્ધ અવસ્થા તે પર્યાયના અંતરંગ કારણે છે, રાગાદિકનું અંતરંગ કારણ દ્રવ્ય નથી, બહારનું નિમિત્ત નથી પણ અવસ્થા છે;
એટલે કે દ્રવ્યના સ્વભાવમાં રાગાદિ નથી, માટે દ્રવ્ય રાગાદિનું કારણ પણ નથી. (૫) જેમ ચેતનદ્રવ્યની અવસ્થા ચેતનના અંતરંગ કારણે થાય છે તેમ જડ દ્રવ્યની અવસ્થા
પણ જડ દ્રવ્યના અંતરંગકારણથી જ થાય છે. જીવ ક્રોધાદિ ભાવરૂપ અવસ્થા થાય છે તેમાં જીવની તે સમયની અવસ્થાની યોગ્યતા છે. જીવની અવસ્થામાં વિકારભાવ અને પુદ્ગલની અવસ્થામાં કર્મરૂપ પરિણમન એ બંને પોતપોતાના અંતરંગ સ્વતંત્ર
કારણે થાય છે. કોઈ એક-બીજાનું અંતરંગ કારણ નથી. (૬) એક દ્રવ્યની કર્તા અન્ય દ્રવ્ય થાય તો બંને દ્રવ્યો એક થઈ જાય, કારણ કે કર્તા
કર્મપણું અથવા પરિણામ-પરિણામીપણું એક દ્રવ્યમાં જ હોઈ શકે. જો એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યરૂપ થઈ જાય તો તે દ્રવ્યનો નાશ થાય-એ મોટો દોષ આવે-માટે એક દ્રવ્યને અન્ય દ્રવ્યનો કર્તા કહેવો ઉચિત નથી.
-૨૦૬)
