________________
#
સ્વાનુભૂતિ કરાશ (૫) “આ જગતમાં મોહી (અજ્ઞાની) જીવોને પરદ્રવ્યને હું કરું છું એવા પર દ્રવ્યના કર્તુત્વના
મહા અહંકારરૂપ અજ્ઞાનાંધકર-કે જે અત્યંત દુર્નિવાર છે તે અનાદિ સંસારથી ચાલ્યો
આવે છે. (કલશ-૫૫) (૬) “નિશ્ચયથી પ્રિક્રિયાવાદીઓ (અર્થાત્ એક દ્રવ્યને બે ક્રિયા હોવાનું માનનારા) આત્માના
પરિણામને અને પુદ્ગલના પરિણામને પોતે (આત્મા) કરે છે એમ માને છે તેથી
તેઓ મિથ્યાષ્ટિ જ છે એવો સિદ્ધાંત છે. (ગાથા-૮૬ ટીકા) (૭) આત્મા પોતાના જ પરિણામને કરતો પ્રતિભાસે; પુદ્ગલના પરિણામને કરતો તો કદી
ન પ્રતિભાસે. આત્માની અને પુદ્ગલની-બંનેની ક્રિયા એક આત્મા જ કરે છે એમ માનનારા મિથ્યાષ્ટિ છે. જડ-ચેતનની ક્રિયા એક હોય તો સર્વ દ્રવ્યો પલટી જવાથી સર્વનો લોપ થઈ જાય-એ મોટો દોષ ઊપજે. (ગાથા-૮૬ ભાવાર્થ)
આ કર્તા-કર્મના મહાન સિદ્ધાંત છે. આ વિજ્ઞાન છે. સારઃ ઉપરના કથનથી એ સિદ્ધાંત સ્પષ્ટપણે નક્કી થાય છે કે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કાંઈપણ કરી શકે નહિ. ઉપાદાન અને નિમિત્ત બને જુદાં દ્રવ્યો છે તેથી તેઓ એક બીજામાં કાંઈ પણ કાર્ય-મદદ-કે અસર કરી શકે નહિ. હવે આ પ્રશ્ન ઊભો થાય છે. -
પ્રશ્ન:- આત્માના વિકાર ભાવમાં કર્મ નિમિત્તરૂપે તો છે ને? કર્મ નિમિત્ત છે માટે ૫૦ ટકા કર્મ કરાવે અને ૫૦ ટકા આત્મા કરે એ રીતે બંને ભેગા થઈને વિકાર કરે છે ? શાસ્ત્રોમાં પણ કહ્યું છે કે કાર્યમાં ઉપાદાનકારણ અને નિમિત્તકારણ બને હોય છે-માટે બંને એ પચાસ-પચાસ ટકા કાર્ય કર્યું? - ઉત્તર ઃ “નિમિત્ત છે” એટલી વાત ખરી, પરંતુ કાર્યના ૫૦ ટકા નિમિત્તથી થાય અને ૫૦ ટકા ઉપાદાનથી થાય એ વાત ત્રણકાળ-ત્રણલોકમાં સર્વથા જૂઠી છે. કાર્યમાં નિમિત્તનો એક પણ ટકો નથી. ઉપાદાનના સો એ સો ટકા ઉપાદાનમાં અને નિમિત્તના સો એ સો ટકા નિમિત્તમાં છે, કોઈનો એક ટકો બીજામાં ગયો નથી. બંને દ્રવ્યો સ્વતંત્ર છે, બે દ્રવ્યો ભેગા મળીને-એકરૂપ થઈને કોઈ કાર્ય કરી શકે નહિ, પરંતુ જુદાં જ છે. જો બે દ્રવ્યોથી પચાસ પચાસ ટકા કાર્ય માનવામાં આવે તો તે બે દ્રવ્યો ભેગા થઈને કાર્યરૂપ પરિણમવા જોઈએપરંતુ એ તો અસંભવ છે. કાર્યરૂપે સ્વયં ન પરિણમે તેને કર્તા કેમ કહેવાય? કાર્યરૂપે જે દ્રવ્ય થાય તે દ્રવ્ય જ તે કાર્યનો સો ટકા કર્તા છે. નિમિત્ત જો ઉપાદાનનું કાર્ય પચાસ ટકા કરી દેતું હોય તો ઉપાદાનને નિમિત્તની રાહ જોવી પડે એટલે કે એક દ્રવ્યને પોતાના કાર્ય માટે પરવસ્તુની પચાસ ટકા જરૂર પડે એ રીતે વસ્તુની જ પરાધીનતા આવે પરંતુ વસ્તુનું સ્વરૂપ પરાધીન નથી. વસ્તુ સ્વાધીનપણે પોતાના કાર્યને કરે છે.
–૨૦૯)
