________________
#
સ્વાનુભૂતિ ૧૮) ઉપાદાન-નિમિત્ત (વિશેષ)
ઉપાદાન - જે પદાર્થ સ્વયં કારણરૂપ પરિણમે તેને ઉપાદાન કારણ કહે છે. ખરેખર
ઉપાદાન એટલે સહજ શક્તિ. નિમિત્ત - જે પદાર્થ પરમાં સ્વયં કાર્યરૂપ ન પરિણમે પરંતુ ઉપાદાન કાર્યની ઉત્પત્તિમાં
અનુકૂળ હાજરીરૂપ હોય તેને નિમિત્તકારણ કહે છે. આમાં સ્પષ્ટ છે કે ઉપાદાન (સહજ શક્તિ) એકલું જ કાર્યરૂપે પરિણમે છે. નિમિત્ત કાર્યરૂપે પરમાં પરિણમતું નથી. જે કાર્યરૂપે પરિણમે તે જ કર્તા છે એવો નિયમ છે. (૧) કર્તા-કર્મ અને ક્રિયાની વ્યાખ્યા... (સમયસાર કલશ-૫૧) જે પરિણમે છે તે કર્તા
છે, જે પરિણામ છે તે કર્મ છે અને જે પરિણતિ છે તે ક્રિયા છે. એ ત્રણેય વસ્તુપણે ભિન્ન નથી.
(કર્તા-કર્મ ભિન્ન હોતાં નથી, પરંતુ ઉપાદાન-નિમિત્ત તો ભિન્ન ભિન્ન હોય છે, માટે ઉપાદાન-નિમિત્તને કાંઈ કર્તા-કર્મ સંબંધ નથી.) (૨) “વસ્તુ એક જ સદા પરિણમે છે, એકનાં જ સદા પરિણામ થાય છે. (અર્થાત્ એક
અવસ્થાથી અન્ય અવસ્થા એકની જ થાય છે) અને એકની જ પરિણતિ-ક્રિયા થાય છે; કારણ કે અનેકરૂપ થવા છતાં એક જ વસ્તુ છે, ભેદ નથી.”(કલશ-૫૨)
(એક જ વસ્તુ અવસ્થારૂપે થાય છે. જે વસ્તુ અવસ્થારૂપે થાય છે તે જ વસ્તુ કર્તા છે, બીજી કોઈ વસ્તુ કર્તા નથી.) (૩) “બે દ્રવ્યો એક થઈને પરિણમતા નથી, બે દ્રવ્યોનું એક પરિણામ થતું નથી અને બે
દ્રવ્યોની એક પરિણતિ-ક્રિયા થતી નથી, કારણ કે અનેક દ્રવ્યો છે તે અનેક જ છે, પલટીને એક થઈ જતાં નથી. (કલશ-૫૩)
(દરેક વસ્તુઓ જુદી જુદી છે, કદી બે વસ્તુઓ ભેગી થઈ જતી નથી અને બે વસ્તુઓ જુદી હોવાથી બંનેના કાર્ય જુદાં જ છે. જો એક કાર્ય બે વસ્તુઓ ભેગી થઈને કરે તો વસ્તુઓ જુદી જ રહે નહિ એટલે કે વસ્તુના નાશનો પ્રસંગ આવે, તે
અસંભવ છે.) (૪) “એક દ્રવ્યના બે કર્તા ન હોય, વળી એક દ્રવ્યના બે કર્મ ન હોય અને એ દ્રવ્યની બે
ક્રિયા ન હોય, કારણ કે એક દ્રવ્ય અનેક દ્રવ્યરૂપ થાય નહિ.” (કલશ-૫૪) (બે દ્રવ્યો જુદાં જુદાં રહીને એક કાર્ય કરે-એમ પણ બનતું નથી કેમ કે એક કાર્યના બે કર્તા હોઈ જ શકે નહિ.) .
૦૨૦૮)
