________________
2
- સ્વાનુભૂતિ કરી ઉપાદાન છે તે શુદ્ધ ઉપાદાન છે. ઉપાદાનકારણની વ્યાખ્યાવખતે શુદ્ધ અને અશુદ્ધ ઉપાદાનરૂપે આ વ્યાખ્યાન બધી જગ્યાએ યાદ કરવું. આ ભાવાર્થ છે.
અહિં આચાર્યદવે શુદ્ધ અને અશુદ્ધ પર્યાયને ઉપાદાનકારણ કહ્યું છે અને સર્વ જગ્યાએ એમ સમજવાની ભલામણ પણ કરી છે. જિનશાસન નિમિત્તની ઉપેક્ષા કરવાનું કહે છે -
નિમિત્તની ઉપેક્ષા ન કરવી એટલે કે પરદ્રવ્ય સાથેનો સંબંધ ન તોડવો એ વાત જૈનશાસનથી વિરુદ્ધ છે. જેનશાસનનું પ્રયોજન પર સાથે સંબંધ કરાવવાનું નથી પણ પર સાથેનો સંબંધ છોડાવીને વીતરાગભાવકરાવવાનું છે. બધા સશાસ્ત્રોનું તાત્પર્ય વીતરાગભાવ છે અને તે વીતરાગભાવ સ્વભાવના લક્ષે બધા પરપદાર્થોથી ઉદાસીનતા કરવાથી જ થાય છે. કોઈ પણ પર લક્ષમાં અટકવું તે શાસ્ત્રનું પ્રયોજન નથી, કેમકે પરના લક્ષે રાગ થાય છે. નિમિત્ત પણ પરદ્રવ્ય જ છે; તેથી નિમિત્તની અપેક્ષા છોડીને અર્થાત્ તેની ઉપેક્ષા કરીને પોતાના સ્વભાવની અપેક્ષા કરવી એ જ પ્રયોજન છે. “નિમિત્તનું લક્ષ છોડવા જેવું નથી એવો અભિપ્રાય તે તો મિથ્યાત્વ છે, અને તે મિથ્યાઅભિપ્રાય છોડયા પછી પણ અસ્થિરતાને કારણે નિમિત્ત પર લક્ષ જાય તે રાગનું કારણ છે. માટે પોતાના સ્વભાવના આશ્રયે નિમિત્ત વગેરે પરદ્રવ્યોની ઉપેક્ષા કરવી તે યથાર્થ છે.
ઉપાદાન-નિમિત્ત સંબંધી આ વાત ખાસ પ્રયોજન ભૂત છે, આ સમજયા વગર કદી પણ જીવને બે દ્રવ્યોમાં એકતાની બુદ્ધિ ટળે નહિ ને સ્વભાવની શ્રદ્ધા થાય નહિ. સ્વભાવની શ્રદ્ધા થયા વગર સ્વભાવમાં અભેદતા થાય નહિ, એટલે કે જીવનું કલ્યાણ થાય નહિ. આવો વસ્તુસ્વભાવ કેવળી ભગવાને જોયો છે અને સંત મુનિઓએ કહ્યો છે. જીવને કલ્યાણ કરવું હોય તો આ સમજવું પડશે. વસ્તુસ્વરૂપના ત્રણ મહાન સિદ્ધાંત હંમેશાં લક્ષમાં રાખવા. (૧) દરેક દ્રવ્યની સ્વતંત્રતા (૨) દરેક દ્રવ્યનું ક્રમબદ્ધ પરિણમન અને (૩) ઉપાદાન-નિમિત્તની સ્વતંત્રતા. સમ્યક્રનિયતવાદ શું છે?
વસ્તુની પર્યાય ક્રમબદ્ધ જે સમયે જે થવાની હોય તે જ થાય એવો સમ્પનિયતવાદ તે જૈનદર્શનનો વાસ્તવિક સ્વભાવ છે એ જ વસ્તુસ્વભાવ છે. “નિયત' શબ્દ શાસ્ત્રોમાં ઘણે ઠેકાણે આવે છે. પણ અત્યારે તો શાસ્ત્રો ભણેલા પણ આ સમ્યક્ નિયતવાદની વાત સાંભળીને ગોથાં ખાય છે આનો નિર્ણય કરવો કઠણ પડે છે તેથી કોઈ “એકાંતવાદ' કહીને ઉડાડે છે. નિયત એટલે નિશ્ચત-નિયમબદ્ધ, તે એકાંતવાદ નથી પણ વસ્તુનો યથાર્થ સ્વભાવ છે, તે જ અનેકાંતવાદ છે. સમય નિયતવાદનો નિર્ણય કરતી વખતે બહારમાં રાજપાટનો સંયોગ હોય તે છૂટી જવો જોઈએ-એવો નિયમ નથી, પણ તેના પ્રત્યે યથાર્થ
